พิธีกรรมล้านนา

๕๕ ผีเจานายเป,นผบี รรพบรุ ษุ ทอ่ี ยูในชน้ั เจาผคู รองนครซ่ึงไมอยใู นตระกลู สายผีมดหรือสายตระกูลผีเม็ง ซ่ึงเคยเป,น ผมู ีตําแหนงในฐานะกษตั รยิ 0 เจาเมือง หรอื พอบาน กํานัน ผเี จานาย ไดแก ผอี ารกั ผีเสื้อบาน เสื้อเมือง หรืออารัก เจนเมอื ง หรืออารกั เจนบาน อารักเจนเมอื ง หรืออกี นัยยะหนง่ึ การเขามาประทับทรงของผีเจานายนั้นเกิดจากในอดีตผีเจานายเป,นบุคคลที่เคยทําคุณงาม ความดี ทําประโยชน0ใหแกบานเมืองหรือเป,นผูบุกเบิกตั้งรกราก เป,นทัพหนานํารบ ออกศึก ปNองกันบานเมือง เชน เจาพอประตูผา เจาพอขนุ ตาล เปน, ผีทมี่ คี ณุ งามความดี เปน, ทน่ี ายกยอง แตขณะที่มีชีวิตไดทํากรรมอนัตริยกรรม คือ การฆาคน ฆาชวี ิต ทไ่ี มอาจจะกําหนดได พอตายไปก็ตองเป,นวิญญาณท่ีจะตองอาศัยมนุษย0เป,นส่ือ ท่ีจะทําใหตนหลุด พน จากบวงกรรมที่ทาํ ไว เมื่อประทับทรงแลวก็ตองเลือกเอาคนที่มีวันเดือนปQเกิดเดียวกัน เป,นบุคคลที่ถูกใหเป,นส่ือ การที่ผีเจานายจะ เลือกเอาใครเป,นรางทรงผีเจานายจะตองดูวาบุคคลน้ันยอมหรือไม ถาไมยอมก็จะทําใหยอม โดยการทําใหบุคคลนั้น ปOวยไมสบายมีอันเป,นไปตางๆ จนทําใหเชื่อวาจะเอามาเป,นรางทรง ดวยวิธีการตางๆ การที่ผีเจานายเลือกใครเป,นราง ทรงแลวยังไดรับการทดลองตางๆ หลากหลายรูปแบบ แตสวนมากจะใหรางทรงเขาวัดถือศีล ทําสมาธิ เป,นผูมีจิตใจ โอบออมอารี และที่สําคัญจะตองเป,นผูที่มีสัจจะไมโกหกหลอกลวง การที่ผีเจานายจะเลือกใครเป,นรางทรงผูนั้นใน อดตี ชาติเคยผกู พันกนั หรือเป,นรากขวญั ของผเี จานายหรือขวัญเดียวกนั การยอมรับของบุคคลที่ถูกเลือกแลววาจะเอาเป,นรางทรงน้ันจะตองผาหลายขั้นตอน โดยเฉพาะอยางย่ิงคน ทางเหนือมักจะมีผีบรรพบุรุษอยูแลวคือ ผีตนตระกูลสายผีมด ผีเม็ง ผีมดซอนเม็ง ผีเจานายจะตองมีวิธีทํา ความสัมพนั ธก0 ับผบี รรพบรุ ุษผเู ปน, เจาของบุคคลนั้นดวยวธิ ีการหาอะไรมาแทนหรือการเล้ียงผีปOูยากอนท่ีจะเอาบุคคลใน ตระกลู เปน, รางทรง หรือวิธอี ื่น เชน ทอดผาปาO ใหผปี ยOู า หรอื วิธีอ่ืนๆ ตางๆ ท่ผี ีบรรพบรุ ษุ จะเจรจากบั ผเี จานาย การที่บคุ คลที่จะถกู คดั เลือกแลวไมวาจะเป,นหญิงหรือชายจะถูกกําหนดวาจะตองปฏิบัติตัวอยางไร ที่ผีเจานาย จะประทับทรง แตจะออกมาในรูปของการเขาฝ$นบอกใหทําอะไรกอนประทับทรง เดือน ปQ (ในบางราย) กอนจะรับ เป,นรางทรงอันดับแรกจะตองรับขัน ๓ กอน อันหมายถึง ไตรสรณคม การสักการะคุณ พระรัตนตรัย จากน้ันก็รับ ขนั ๕ หมายถึง การสักการบชู าคณุ ทั้ง ๕ อนั มี พทุ ธคุณ ธรรมคุณ สังฆคุณ คุณบดิ าคณุ มารดา หลังจากข้ึนขัน ๓ และขัน ๕ แลวบางรายอาจจะใหรักษาศลี ภาวนา ตามแตเจตนาของผีเจานาย หลังจากรับขันไดพอประมาณจนกวาผีเจานายจะพอใจจนไดเวลากําหนดจึง รับขัน ๑๒ ผีเจานายจะเป:นผู บอกใหเล้ียงผีครู หรือการเล้ียงประจําปN (ประเพณี) เชน อาจจะเป,นเดือน ๖ เหนือ หรือ เดือน ๙ เหนือ แลวแต เจานายจะกําหนดของเซนไหวขนึ้ อยกู ับเจานายจะสังเวยอะไร ถาทานผลไมจะเล้ียงเฉพาะผลไมกับขนม ถากินหัวหมูก็ เล้ยี งคลายๆ กบั ผปี Oยู าทว่ั ๆ ไป การเลีย้ งผเี จานายจะถูกกําหนดขนึ้ เป,นประจําทุกปQและจะตองเปล่ียนขันครูทุกๆ ปQ กิจของผีเจานายข้ึนอยูกับ ผีเจานายแตละองค0จะกําหนดวาจะประทับทรงทํากิจใดๆ บาง เชน ถามการเจ็บไข หรือรักษาผูปOวย โดยมีคาขันต้ัง อาจจะ ๑๒ บาท ๓๖ บาท แลวแตผีเจานาย ถาผีเจานายมีลูกศิษย0มาก เมื่อถึงประเพณีเปล่ียนขันครู อาจจะมีการ ฉลองขนั ครู การฟNอนผีเจานายนนั้ จะทําก็ตอเม่อื

๕๖ ๑. ประเพณปี ระจาํ ปQ ๒. แกบน การฟ1อนผีเจานาย จะเรียกวา “พิธียกขันครู” หรือการเปลี่ยนขัน รางทรงก็จะไป “ขว่ัย” คือ การนํา ขาวตอกดอกไมไปบอกผีเจานาย หรือผีปู#ย;าท่ีนับถือ ไปบอกว;าจะจัดงานเม่ือไร จะมีวันข;าวหรือไม; ขึ้นอย;ูกับ เจาภาพ งานพิธีฟ1อนผีเจานาย มักจะทํา ๒ วัน วันแรกเป,นวันจัดดา จะมี “ข;าว” หรือไม;ข้ึนอยู;กับผีเจานาย งาน วนั ยกขันครนู ้นั จะตองหาวันทไี่ มใชวันเสยี ประจําเดอื น ไมใชวันพธุ ไม;ใช;วันพระ มักจะเป,นวันขางข้ึนมากกวา หรือเป,น วนั เสารอ0 าทิตย0 เพอ่ื ท่จี ะใหทุกๆ คนไดวางจากภารกจิ ผเี จานายจะหาฤกษง0 ามยามดี “ปลดขนั ครู” คอื การนําขนั ต้ังหรอื ขนั ครลู งมา คือ เอาของเก;าท้ิง จัดเตรียม ของใหมแ; ทน การจัดเตรียมเคร่ืองประกอบหรือเครื่องสักการะ ประกอบไปดวย มะพราวติดเครือ กลวยติดเครือ เหลา ขาว สวยดอก สวยหมาก หมาก ๑๓๐๐ เบีย้ ๑๓๐๐ หมากขด ธูปเงิน อูปทอง เทียนเงิน เทียนทอง ชอเงิน ชอ ทอง ขาวสาร ขาวเปลือก ผาขาว ผาแดง เงิน เบ้ีย ใบไมมงคล ฯลฯ ตามแตผีเจานาย จะกําหนดใหเปล่ียนขัน ต้ังแตละปQ มักจะข้ึนตามลําดับข้ัน คือ เครื่อง ๑๒, ๓ ปQ เครื่อง ๑๔, ๓ ปQ เคร่ือง ๓๖, ๓ ปQ หลังจากนั้นจะขึ้นข้ัน ๑๐๘ หรือไมน้ัน ขึ้นอยูกับความสามารถ ความตองการของผีเจานาย และความพรอมหลายๆ อยาง ตามความ เหมาะสม การฟ1อนผีเจานายจะสรางปะรํา (ผาม) จะทําผามเปNยง เหมือนปะรําผามผีมดหรือไม;ก็กางเต็นท) เพื่อ ความสะดวก มกั จะมเี สา ๙ ตน หรอื ๑๒ ตน ตามแตพื้นที่ มกั จะสรางหิ้งเครื่องสักการะท่ีอยูบนห้ิงมักจะเป,นเครื่อง ๑๒ มีท้ังหมด ๑๒ ขัน ประกอบดวยสวยดอก ๑๒ สายพลู ๑๒ มะพราวติดเครือ กลวยติดเครือ หมากสวย ๑๓๐๐ เหลาขาว ๑ ขวด ส;วนขางนอกปะรํา (ผาม) จะต้ังโต]ะเชิญเมืองหรือเชิญเทวดา บนโต]ะมักจะปูผาสีขาว กางรม หรือสัปทน บนโต]ะประกอบดวย หมอนอิง นํา้ ตน น้าํ มะพราว หมาก เมยี่ ง บหุ รี่ ขันต้ังเชิญเมือง ประกอบดวย หมาก ๑๓๐๐ เบี้ย สวยดอก ๑๒ สวย พลู ๑๒ มะพราว กลวย เหลา ขาวสาร ขาวเปลือก นํ้าสมปOอย ถาเป,นขันเชิญเทวดาไมมีเหลา มักจะต้ังโต]ะไวทางขวาหรือซายของขางหนาปะรํา และจะตง้ั กระถางธปู ไวใหผีเจานายมาไหว สวนใหญวันจัดดา ลูกศิษย0จะมาชวยกันเตรียมเคร่ืองไหวไมจําเป,นตองไปจัดเตรียมในปะรําก็ได อาจจะ จัดเตรียมไวกอนลวงหนากไ็ ด การจดั ขนั ตัง้ ใหดนตรี มักจะเป:นเครอื่ ง ๘ วันรุ;งเชาของวันยกขันครู ผีเจานายบางองค0อาจจะยกขันครูข้ึนไวบนหิ้งกอน แลวถึงจะจัดโต]ะสังเวยบวง ทรวงหนาหิ้ง ซงึ่ มักจะอยูบนบานของรางทรง หรืออาจจะต้ังโต]ะสังเวยหนาขันครู แลวถึงจะยกข้ึนไวบนห้ิง แลวแตผี เจานายจะเปน, ผกู าํ หนด การเลี้ยงผีครเู จานายมักจะทําแตเ; ชาเพอ่ื ทว่ี ;าสายมาจะไดลงมารบั แขกขางล;างในปะรํา

๕๗ หลังจากที่ไหวครูเสร็จ สังเวยบวงทรวงแลว ร;างทรงหรือลูกหลานจะนํากระทง (ขวัก) ไปวาง ๔ มุมบาน เพื่อบอกแม;ธรณี เมื่อบอกเสร็จแลว บางบานก็จะมีพิธีข้ึนทาวท้ังส่ี หรืออาจจะข้ึนตอนเย็นวันดาก็ไดแลวแต; สะดวก เมอื่ เสร็จพิธีไหวครูที่บนบานแลวผีเจานายก็จะนําเทียนชัยขึ้นต้ังไวบนหิ้งกลางปะรํา (ผามฟNอน) ตอจากน้ันก็ จะเอาขัน ๑๒ ทั้ง ๑๒ ขัน ข้ึนเรียงห้ิงซาย ๖ ขัน ขวา ๖ ขัน เอาเทียนชัยไวตรงกลางหลังจากนั้นผีเจานายจะมัดผา เม็ง สําหรับแขกท่ีเชิญมาท่ีอยูในสายผีเม็ง การมัดผีเม็งจะมัดวันดาหรือตอนเชากอนเอาขัน ๑๒ ขึ้นหิ้งก็ได หลังจาก น้นั ผีเจานายจะดคู วามเรยี บรอยในปะรํา เมอื่ ดนตรีมาถงึ จึงจัดใหอยใู นตาํ แหนงท่ีเตรยี มไวให หรอื ฝงi$ ซายของห้งิ ขนั ๑๒ พิธีฟ1อนจะเริ่มประมาณ ๐๙.๐๐ น. โดยผีเจานายจะเป,นผูจุดเทียนชัยที่อยูตรงกลาง หลังจากนั้นก็เชิญผี เจานายองคอ0 ืน่ ๆ ที่เชิญมาประทบั ทรงฟอN น เวลา ๑๑.๐๐ น. จึงยกสํารบั อาหารประกอบดวย ลาบ แกงออม หลู ไก ขาวตม ขนม จ้ินปe@งตับปe@ง ไส อว่ั เหลา นํา้ ทงั้ หมดถกู จดั วางลงบนขนั โตกทั้งหมด ๑๒ ขัน ที่ขันเจนเมือง ๑ โตก ลูกหลานจะชวยกันนําเทียนติด ท่ีปลายดาบใหผีเจานายรายรําฟNอนไปรอบๆ จนพอใจ หลังจากนั้นจึงยกใหวงดนตรี ๑ โตก จากน้ันจึงเก็บไป ทําอาหารเลีย้ งลกู หลาน ฟNอนไดสักพักผเี จานายจะสูบบุหรี่ กนิ เมย่ี ง ด่มื น้าํ ด่ืมน้ํามะพราว เวลา ๑๒.๐๐ น. จึงพักรางทรงรับประทานอาหารกลางวนั ผเี จานายบางองค0 ก็ไมออกจากประทับทรงน่ังด่ืม เหลาบนบานหรือในปะรําแลวแตผีเจานาย จะมีการพูดคุยระหวางผีเจา ผีเจานาย พบปะสังสรรค0ระหวางผีเจานาย ดวยกนั หลังจากนัน้ ดนตรจี ะเพม่ิ ขึ้นอกี ครัง้ ประมาณ ๑๓.๐๐ น. เชิญผเี จานายประทับทรงอีกครงั้ ชวงบายจะมีผีเจานายมารวมพิธีมาก มีทั้งสายตระกูลผีมด สายตระกูลผีเม็ง บางก็โหนผาจองประทับราง บางก็ กระโดดเขาประทบั ทรง สนกุ สนาน จะฟNอนไป พูดคยุ กนั หยอกลอกันระหวางผเี จานายทเ่ี ปน, บาวสาว ขันตั้ง คือ ภาชนะสําหรับใสเครื่องบูชา อาจจะทําดวยไมหรือตอกขดทรงกลม ปากพายออกประมาณ ๑๐ น้ิว หรือ ๑๒ นิ้ว หรือเรียกวา ขันซ่ี เป,นลักษณะของไมซี่กลึงเรียงติดกันโดยรอบ ทําหนาที่เป,นสวนเอวรับจากตัว พานมาตอกับตีนขัน ซึ่งมีหลายลักษณะ รูปแบบขันตั้งทําหนาที่เป,นภาชนะใสเครื่องบูชา เชน ดอกไม, ธูป, เทียน, หมากพลู หรอื ขาวของอยางอน่ื เพื่อใชเป,นของกาํ นันหรือเปน, เครอื่ งสักการะผูท่ีทําประโยชน0 เชน หมอ อาจารย0 ผู ประกอบพธิ กี รรม หรอื ชางซอ ชางป$eน รวมไปถึงสลาบอกไฟ สลาทาํ ประสาทศพ ขันตั้งที่มอบใหแกชางหรือสลา ถือเป,นการมอบภาระใหรับผิดชอบ คือ สลาหรือชาง ผูเป,นหัวหนาในการ กอสรางพระวหิ าร อโุ บสถ เจดยี 0 กุฏิ มักจะนําเครื่องสักการะใสลงในขันซี่ (พาน) หัวหนาก็จะกลาวคําอาราธนาเชิญครู บาอาจารย0ใหมาชวยคมุ ครองใหปลอดภยั ในขณะทีท่ าํ การกอสรางมักจะทําทิ้งหรอื นาํ ไปไวที่เหมาะสม เมื่อสรางอาคาร หรือถาวรวัตถนุ ั้นเสร็จแลว หวั หนาหรือสลาจะเปน, ผทู ําพิธีปลดขันต้ัง ถือวาเปน, เสรจ็ พธิ ี

๕๘ ความสาํ คญั ของ “ขันตัง้ ” (เครื่องบชู า-สกั การะครู) ๑. เปน, องค0ประกอบสําคญั ในพิธไี หวครู ๒. เพื่อแสดงถึงความรู ความสามารถของครูบาอาจารย0 ๓. ทาํ ใหเกดิ ความมัน่ ใจสาํ หรบั ผกู ระทาํ การ (สลา, ชาง, หมอ) ๔. เป,นการอธบิ ายของคนโบราณทีจ่ ะทาํ ใหศิษย0มีความกตญั pูรคู ณุ ตอครบู าอาจารย0 ๕. เปน, เคร่อื งบงบอกถงึ บคุ คลที่สมควรจะไดรบั การสกั การบูชายง่ิ ลกั ษณะชอง “ขนั ตั้ง” (เคร่ืองบชู า-สกั การะครู) ๑. ขนั ตงั้ เครอื่ ง ๔ เป,นเคร่อื งบูชาทาวจตุโลกบาล คือ เป,นการบูชาธาตุท้ัง ๔ อันไดแก ดิน, น้ํา, ลม, ไฟ มักจะใชในพธิ ขี นึ้ ทาวทงั้ ส่ี จะนบั เอากรวยดอกไมและกรวยใบพลู เปน, จาํ นวนนับ จะใชทิ้งในงานมงคลและอวมงคล ๒. ขันตั้งเคร่ือง ๘ เป,นการระลึกถึงมรรค ๘ หรืออีกนัยยะหน่ึงเป,นการบูชาบริวารของทาวจตุโลกบาล คือ คนทัณฑ0, เทวดา, นาค, ยักษ0 ขนั ต้ังเครอื่ ง ๘ มกั จะใชในพิธไี หวครู แบงเป,น ๒ ลกั ษณะ คอื - ขนั ต้งั เคร่อื ง ๘ ถาใชเนื่องในการทางศาสนาจะไมมีสรุ าองค0ประกอบ เชน ในพิธีสบื ชะตาหรอื สาํ หรบั ใชถอดเสนยี ด รวมไปถงึ การถอนศพออกจากบานเรือน - ขันต้ังเคร่ือง ๘ ใชในงานชาง เชน สลาดนตรี สลาแกะไม หรือครูชางทางศิลปะ รวมไปถึงหมอยารักษา โรค มกั จะ มีสุราองค0ประกอบ เชน ขนั ต้ัง (ขันครชู างตองกระดาษ) ขันต้งั หมอยาสมุนไพรตาง ๆ ๓. ขันต้ังเครอื่ ง ๑๒ เป,นการบูชาเทพในราศตี างๆ ท้ัง ๑๒ ราศี ใน ๑ รอบปQ หรือการใหความหมายในทาง ศาสนา คือ วายตนะ ๑๒ มักจะนิยมใชเป,นขันต้ังขั้นปฐมตน หรือสําหรับผูที่มีอายุไมมากพ่ึงเร่ิมหัดเรียน ยังอยูในข้ัน ฝกS หดั เชน สลา หรอื ชาง อยใู นขนั้ พน้ื ฐาน นาํ ไปใชงานไมได ใชกับงานพธิ สี าํ คญั ตางๆ ๔. ขนั ต้ังเครอ่ื ง ๒๔ เป,นขนั ตง้ั ขัน้ ปฐมสอง หรอื ขนั้ ทตุ ิยธาตุ หรอื การใหความหมายในทางศาสนา คือ การ บูชาพระอภิธรรมมักจะเป,นขันตั้งท่ีบงบอกใหรูถึงความสามารถของผูเรียน อยูในขั้นท่ีสามารถนําไปใชได มักจะใชกับ งานพธิ ีไหวครูหรือยกครูของหมอยารกั ษาโรค หรอื หมอดทู างโหราศาสตร0 ๕. ขนั ตัง้ เครอื่ ง ๓๖ เป,นขันตั้งข้ันปฐมสาม หรือขั้นตติยธาตุ หรือการใหความหมายรวมการบูชาเทพใน ๓ โลก คือ พระวิษณุ, พระศิวะ และพระพราหมณ0ตรีมูรติ มันจะเป,นขันต้ังท่ีบงบอกใหรูถึงการฝSกฝนการเรียนในวิชา น้ันๆ ถึงขั้นที่สามารถนําไปใชและสามารถนําไปสอนผูอ่ืนได ถือวาเป,นครูอยางเต็มตัว มักจะใชกับงานพิธีไหวครูหรือ ยกครขู องหมอยารกั ษาโรค หรอื หมอดทู างโหราศาสตร0 ๖. ขันตั้งเคร่ือง ๑๐๘ เป,นขันตั้งท่ีมีความสําคัญในทางศาสนาจะใหความหมายถึงการบูชามงคล ๑๐๘ คือ พระพุทธคุณ ๕๖ พระธรรมคุณ ๓๘ พระสังฆคุณ ๑๔ มักจะใชในพิธีไหวครูหรือเครื่องบูชาครุท่ีมีอาวุโส มีวิชาอาคม มากและถือเป,นเครื่องบงบอกถึงการยกยองบุคคลและเป,นผูที่ไดรับการสักการะจากศิษย0 เป,นเครื่องบูชาที่แสดงถึง ความรูความสามารถของอาจารย0ในข้นั บรมครมู กั จะใชในพธิ ที สี่ ําคัญระดับบานเมือง หรอื ในระดบั เจาผูครองนคร

๕๙ ๗. เครื่อง ๑,๐๐๐ หรือเคร่ืองปQน เป,นเครื่องบูชาท่ีใชเฉพาะงานสําคัญ เชน ตอเศียรพระพุทธรูป ตอยอด เจดีย0 ยกยอดปราสาทหรอื วงั เทานั้น ไมนิยมใชในพิธกี รรมอืน่ ๆ องค)ประกอบของขันต้ัง (เคร่อื งบูชา-สักการะ) ขันต้ัง (เครื่องบูชา-สักการะ) จะมีครูประกอบในพิธี พิธีกรรมตางๆ ทั้งในดานพิธีกรรมทางศาสนา และ พิธีกรรมทางดานความเชื่อ การนับถือผีท่ีผสมผสานอยูในวัฒนธรรมทองถ่ิน การนับจํานวนหรือทางเลือกเคร่ืองบูชา มักจะเป,นของท่ีสามารถเห็นไดในชีวิตประจําวัน ใหสอดคลองกลมกลืนเขากับการดํารงชีวิตของคนพื้นเมืองเป,นหลัก เครอื่ งบชู าครจู ะนับเอาจากกรวยใบพลูและหมาก และกรวยดอกไมธูปเทียนเปน, หลกั ประกอบไปดวย (๑.) หมากสาย (๒.) หมากขด (๓.) กรวยหมาก, พลู (๔.) กรวยดอกไม, เทียน, ขาวตอก (๕.) ขาวสาร (๖.) ขาวเปลอื ก (๗.) มะพราว ๑ เครอื (๘.) กลวย ๑หวี (๙.) ผาขาว ผาแดง (๑๐.) เบี้ย (๑๑.) เงิน (๑๒.) เทียนเลมบาท เทียนเลมเฟiPอง (๑๓.) นา้ํ สมปOอย (๑๔.) ภาชนะรองรบั (ขันซีห่ รอื พาน) (๑๕.) เหลาขาว ขันตั้งหรือขันครู อาจจะเพิ่มใบไมมงคลหรือเมล็ดพันธุ0พืชเพ่ือเพิ่มความเป,นสิริมงคล เชน ใบขนุน ใบก้ํา ใบทอง ใบนาค ใบเงิน เปน, ตน พิธีกรรมการเลีย้ ง ผีเมง็ กรณศี กึ ษา: การฟอ1 นผีเม็ง บานทา; มะโอ อ.เมอื ง จ.ลําปาง ประเพณีเลย้ี งผีของชาวจงั หวัดลําปางเปน, พธิ ที ี่แสดงถงึ ความกตัญpูตอบรรพบรุ ษุ หรือการอุทิศให โดยผาน กระบวนการ ทางดานสญั ลกั ษณ0ตางๆ เชน การฟNอนรํา กาลละเลน หรือเครือ่ งประกอบพธิ ี ซ่ึงมีระเบยี บแบบแผนและ สามารถแบงการนับถือผบี รรพบรุ ษุ ตามเชื้อชาตขิ องตระกูล ดงั น้ี ๑. ผปี Oูยาสายตระกูล “ผีมด” เปน, ผีสายตระกูล ท่ีเปน, ผูรู ทางไสยศาสตร0 เปน, ครูบาอาจารย0 ท่ีไมมเี ช่อื สายของ ผคู รองนคร หรือเป,นผีของชาวบานพอคา คหบดี เปน, ตน ๒. ผปี ูOยาสายตระกูล “ผีเม็ง” ซงึ่ เป,นผขี องชาวมอญ มีเช่ือสายของเจาผูครองนครและคหบดชี นั้ สูง จงั หวดั ลําปางอยภู ายใตของการปกครองของพมา ในชวงพุทธศตวรรษท่ี ๒๒ การนบั ถอื ผีเม็งจึงปฏิบัตสิ ืบตอกันมา โดยเฉพาะ ประเพณีการฟอN นผเี มง็ ในป$จจบุ นั ยงั พอจะมีใหเหน็ แตก็ปรบั เปล่ียนขนั้ ตอนและพิธีกรรม ประเพณบี างอยางลงไปตาม ภาวะเศรษฐกจิ ของสงั คม ๓. ผปี Oยู าสายตระกูล “ผีมดซอนเมง็ ” เกดิ จากการแตงงานระหวางตระกลู ของผีเมง็ และสายตระกลู ของผมี ด หอผีปย#ู ;า

๖๐ วัตถุประสงค)ของพิธีเล้ยี งผี ๑.เพือ่ แสดงความเคารพสักการะผบี รรพบุรุษทีใ่ หความคมุ ครองลูกหลานทีอ่ ยูในตระกูล (ฟNอนประจาํ ปQ) ๒.เพ่ือแกบน (ฟNอนเป,นกรณพี ิเศษ) ๓.ในพิธแี ตงงาน (ของฝOายหญิง) ความเช่ือการนบั ถือผีป#ยู ;า (ผีเม็ง) ของชาวลาํ ปางมคี ําบอกเล;าอยูห; ลายๆประเดน็ ท่ีน;าสนใจ เชน; ๑. เกดิ จากบรรพบรุ ุษของตระกลู เสียชวี ติ ลงทเ่ี รยี กวา “ผีป#ู ผยี า; ผตี า ผียาย” ดวงวิญญาณจะคอยปกป$กรักษา ลูกหลานในตระกลู ใหอยูอยางมคี วามสุข และมปี ระเพณีเล้ยี งผปี Oูยาทกุ ๆปQ ลกู หลายจะคอยเอาใจใสดูแลผีบรรพบุรุษ ของตนเอง โดยสรางเปน, อาคารหลงั เล็กๆไวทางทิศเหนอื ของบาน ท่เี รยี กวา”หอผีปู#ย;า” และมกั จะสรางไวบานของผู อาวโุ สของตระกูล ท่เี รียกวา”บานเกาผี” ในหองนอนของผูอาวโุ สในตระกูลยังมีห้งิ ที่เรียกวา “ห้งิ ผีปยู ;า” หรอื “ผีเรอื น” ญาติพ่นี องที่อยูในสายตระกลู จะเปน, เครือญาติทางสายโลหติ มักจะเรียกวา “ผเี ดียวกัน” ป$จจุบนั ยังคง แนวคิดเรอ่ื งผีปยูO าของสายผใี นจงั หวดั ลาํ ปางเปน, บรรพบรุ ุษของตนเองทเี่ สยี ชีวิตไปแลวเปน, สวนใหญ ๒. ในสมัยท่พี มาปกครองลานนา ไดมพี วกเงยี้ ว (ไทใหญ) นําผีมาขายใหกบั คนเมืองโดยอางถงึ สรรพคุณของผี เพ่ือปกป$กรักษาคุมครองบานเรอื นและสรางความเจรญิ ใหกับตระกลู และบานเมือง ในราคา ๑๕ ฮอย หรือ ๒-๓ แถบ คิดเป,นเงินปจ$ จุบันประมาณ ๑๕ บาท ผที นี่ ํามาขายคือ “ผปี ยู# า; ”ท่เี อาไวรกั ษาวงศต0 ระกูล โดยใหสรางเปน, หอผไี วทางทิศเหนือของบานพอถงึ เวลาครบ๑ ปใQ หเลีย้ งดวย หมู ไก ไข ฯลฯ ทกุ ปQ จะทําใหผูที่อยูในตระกลู มีความสุข “ผเี สอ้ื บาน” เปน, ผีที่รกั ษาชุมชน ใหสรางหอผไี วกลางหมบู านใหชมุ ชนเลีย้ งทุกๆปQ จะทาํ ใหชุมชนอยูดี มสี ขุ “ผีกะ” จะซ้ือใสหมอดินไวโดยมผี าขาวปด@ เอาเชอื กผูกไว มักจะแขวนไวในหองนอนของเจาของบาน มีความเชอื่ วาถาเจาของบานเลย้ี งดจี ะทาํ ใหมคี วามรมเยน็ แตถาไมเลี้ยงผี ผีกะจะออกมาทาํ รายผเู ป,นเจาของบานทาํ ใหไดรบั ความ เดอื ดรอนภายหลัง ป$จจบุ ันแนวความคดิ น้ี ไมเป,นทีป่ รากฏและเป,นทีย่ อมรับของสังคมการนับถอื ผีบรรพบุรษุ ชาวจังหวัด ลาํ ปาง แตเปน, เพียงคําบอกเลาเทาน้นั ๓.การเดนิ ทางมาคาขายของชาวมอญที่มาจากเมืองสะเทิม (สธุ รรมวดี) และชาวมอญท่เี ดนิ ทางมาจากเมอื งพะโค (เมอื งหงสาวดี) ไดทาํ การคาและพักใตตนไมใหญ ท่เี รียกวา”ตนหา” หรือ “ตนหวา; ” เมอ่ื สนิ คาขายหมด เกิดความปตQ ิ ยนิ ดี ไดทําการฉลองท่ีใตตนใหญมกี ารฟอN นราํ เลนดนตรี และเมื่อจะเดนิ ทางออกจากใตตนไมใหญ จงึ นาํ เอากิง่ ไม และ ใบไมของตนหา นาํ ติดตวั ไป ในการคาดวย ถือเอาตนหาเป,นตนไมมงคล และเป,นตนไมที่สงิ สถิตของเทวดาเป,นเหตุทําให การคาขายดขี ึ้น จึงถือเอาตนหา เปน, ที่อยขู องบรรพบุรุษของตนเองจะเหน็ ไดจากพธิ ีกรรมการเล้ียงผี ซ่ึงจะไดกลาวตอไป ประเพณกี ารนับถือผปี ยOู า สายตระกูลพมา –ไทใหญ ชาวลาํ ปางมกั จะรูจักกันดีในสายตระกูลของการนบั ถือ “ผเี ม็ง” ซ่ึงในจงั หวดั ลําปางมีตระกลู ทีน่ บั ถือผเี มง็ มากกวา ๓๐ ตระกลู ในอดีตประเพณีการเลยี้ งผีปยูO า จะเกดิ ขนึ้ ไดใน หลายๆ แบบ เชน

๖๑ เลี้ยง หนาหอผีปู#ย;า ๑.การเลยี้ งประจาํ ปQ มีการเลี้ยงอยู ๒ แบบ คือ การเล้ยี งแบบเฉพาะคนในตระกูล ทเี่ รียกวา ”เล้ียงดัก” ไมมี การฟNอนหรือไมมีดนตรี จะเล้ียงดวยหมู หรอื หัวหมู หรือปลาแหง ไก ไข ฯลฯ บางตระกูล จะเลีย้ ง ๓ ปQ ๑ คร้ัง เก]าผี จะเปน, ผูกาํ หนดวันซงึ่ จะเปน, เดอื นทตี่ ายตวั เชน เดอื น ๖เหนอื ขึ้น ๓ คา่ํ หรอื เดือน ๙เหนือ ข้นึ ๑๓ คา่ํ ซ่งึ แตละ ตระกูลจะมีการกาํ หนดวนั และเดือนท่ีไมเหมือนกนั การเล้ียงประจาํ ปQมีขอยกเวนคือ จะไมเล้ียงผีปยOู าในวนั พระและวนั พุธ และในวันเสยี ประจําเดือน ปจ$ จบุ นั นิยมที่จะเลี้ยงในวันเสารแ0 ละวนั อาทิตย0 ถือเอาความพรอมของลกู หลานใน ตระกูล และ บางสายตระกูลอาจจะตองเลี้ยงแบบ การประทบั ทรง (ผีบรรพบรุ ุษลงฟอN น) หรือท่ีเรียกวา “ฟ1อนผีเม็ง” ซ่ึงเป,นกิจกรรมทีย่ ่ิงใหญมีญาตพิ ี่นองมาชวยกันมากมายและตองเชิญ ผีปOูยาจากสายตระกลู อ่ืนๆมารวมพธิ ี ใชเวลาในการจัดพิธี ถึง ๓ วนั ๒. การเลีย้ งแกบน เมื่อมญี าติพนี่ องในตระกลู เกดิ เจบ็ ไขไดปวO ยขึน้ ก็จะมีการบนผีบรรพบุรษุ ใหหายจากอาการ ปวO ยนัน้ ในป$จจุบันการเล้ยี งแกบนอาจจะไมขึน้ อยูกบั การเจบ็ ไขไดปวO ยอยางเดยี วเทาน้นั ยงั มกี ารบนอ่นื ๆเชน ขอให ขายทด่ี นิ ได ขอใหประสบผลจากการงาน ขอใหมีกาํ ไรจากการลงทนุ ขอใหถูกหวย ขอใหรํา่ รวยฯลฯ แลวแตจะขอจึงมี การเลี้ยงเกดิ ขึน้ จะเล้ยี งแบบฟNอน หรอื เลีย้ งแบบธรรมดา (เล้ียงดกั ) แลวแตการบนของผูทจ่ี ะมาบน การเล้ียงแบบการฟอ1 น ๓.การเล้ยี งลูกขึ้น (ลูกเขย) เปน, การเลีย้ งผีบรรพบุรุษของฝOายชายที่มาสูขอฝOายหญิง ที่เรียกวา “การเสียผี” กอนพธิ ีแตงงาน สวนมากจะนยิ มเลย้ี งแบบธรรมดา จะตองมาเล้ยี งที่บาน ของฝาO ยหญิง

๖๒ ประเพณกี ารเลยี้ งผปี ยOู า (ผีเม็ง) มีกระบวนและพิธีกรรมท่ีมีระเบียบแบบแผน มีขอกําหนด ขอปฏิบัติและขอ หาม โดยเฉพาะบทบาทของผูหญิง ที่ตองทําหนาท่ีเป,นรางทรง ที่เรียกวา ”มาข่ี” หรือผูที่เป,นหัวหนาตระกูลซ่ึงไดรับ ความเคารพจากญาติพนี่ องของตระกลู และเป,นผูท่มี ีอาวโุ ส ท่ีเรียกวา ”เกSาผี” สวนฝOายชายนั้นจะมีหนาท่ีเป,น ผูอํานวย ความสะดวกใหกบั ผบี รรพบุรุษ ท่เี รียกวา “กําลงั ” “กําลัง” จะทาํ หนาทเ่ี ป:นผูช;วย จากการเขารวมสงั เกตการณ0และเขารวมพธิ ฟี อN นผีเมง็ ของบานทามะโอ อําเภอเมอื ง จังหวดั ลําปาง เปน, กรณีศึกษาพิธีกรรมผปี ยูO าสายตระกูลผีเม็ง ของพอหนานศรี วรรณศรี เลี้ยงผีปยูO าในครั้งนี้ เป,นการเล้ยี งแกบนใหกับ ตนเอง ท่ีมีอาการปวO ยดวยโรคอมั พฤกษ0 และหายปOวยจนสามารถเดนิ ไดเป,นปกติ การฟNอนผเี มง็ จะจดั ข้ึนเป,นเวลา ๓ วัน วันแรกเปน, วนั เตรียมงาน วันท่ีสองเปน, วันประกอบพธิ ี วนั ท่ีสามเป,นวัน เก็บของ กอนหนางานญาตพิ ่ีนองในสายตระกลู เดยี วกันจะมาชวยเตรียมงาน โดยฝาO ยหญงิ จะชวยเรื่องอาหาร เลี้ยงแขก รวมถงึ อาหารเลย้ี งผปี ยOู า และเคร่ืองบูชา ตาง ๆ ผชู ายจะชวยทางดานการเตรียมสถานที่ หรอื การสรางปะรําท่ีเรียกวา “ผามจอB ง” เป,นอาคารสรางอยาไมถาวรมยี อดแหลม และจดั เตรยี มอปุ กรณ0อน่ื ๆในการประกอบพิธีกรรม การเชิญผี ปOยู า สายตระกลู อนื่ ๆ ทเ่ี ป,นผีสายตระกูลผีเมง็ หรือไมไดเป,นเครือญาติกนั แตรูจักกนั ในสงั คม อาจจะไปเชิญผสี าย ตระกูลของผีมดมาบางกไ็ ด ท่ีเรยี กวา ”การขว่ัยผปี ู#ยา; ” เป,นการนาํ เอาดอกไมธปู เทียน ไปบอกทบ่ี าน ของสายตระกูล อ่ืนๆ และถอื เปน, การเชิญแขกใหมารวมพิธี ตามวันที่กําหนดไว ปะราํ หรอื ผามจBอง

๖๓ วันจัดเตรียมงาน ญาติพ่นี องทอี่ ยใู นสายตระกูลเดยี วกันจะมารวมกันแตเชามดื ส่ิงทสี่ ําคัญของการจดั เตรยี มคอื การสรางปะรํา ตองอาศยั ผูท่ีชํานาญการปลูกสรางและตองทาํ ใหแข็งแรง การจดั สรางปะรํา จะเป,นการกําหนดพืน้ ท่ี การใชงานอยางชดั เจน ตามหนาที่ โดยมผี กู าํ กบั การสราง ทเ่ี รียกวา “ท่นี ั่งผาม” จะ เป,นผกู ํากับการสรางใหมีขนาด ตาม พืน้ ทีข่ องแตละบานไมเทากนั แตจะมีลกั ษณะของการสรางทคี่ ลายกนั โดย จะตองสรางใหเสรจ็ กอน เวลาเที่ยง เพอ่ื ใชเวลาในชวงบาย จดั เตรียมเครื่องพิธี ในขณะทฝี่ Oายชายสรางปะรําพิธนี ้ัน ญาติๆ ทมี่ ารวมงาน จะทําการ เล้ียงผีปOยู าที่หนา “หอผี” เพ่ือเป,นการบอกกลาวถงึ พธิ ที ่ีจะจัดขน้ึ และใหมารับเครอื่ งเซนไหว ท่ีจัดเตรยี มไว หลงั จากทสี่ รางประราํ เสรจ็ ทางเจาภาพจะเชญิ แขกและญาตพิ นี่ อง รบั ประทานอาหารรวมกันในปะรํา ระหวางเคร่ือง ญาติทไี่ มไดพบปะกันมานาน วันที่จะมีพิธเี ล้ียง (ฟNอนผี) จะมกี ารเตรียมงานแตเชาตรู เรม่ิ พิธปี ระมาณ ๐๘.๐๐น. การจดั เครื่องพิธี ตางๆ เชน เหลา น้าํ มะพราว ดอกไมโดยเฉพาะ อาหารคาว หวานเชน ขนมวงขาว ขนมวงแดง ท่ีจะเลีย้ งผปี Oูยา เมือ่ วงดนตรี มาถึงหนาปะราํ เจาภาพจะเชิญ นักดนตรี เขาไปในปะรํา โดยการนําดอกไม ธปู เทียน มารับวงดนตรี และใหน่งั ตาม ตําแหนงทีก่ ําหนดไว หลังจากเตรยี มทุกอยางในปะราํ เปน, ทเี่ รียบรอยแลว ทาง เจาบานจะเล้ยี งอาหารเชา แกญาตพิ ี่ นอง และนักดนตรี

๖๔ เวลา ๐๙.๐๐ น. เรม่ิ จากพิธเี ชิญผีปยูO าเขาปะรํา ดนตรีบรรเลงเพลงมอญ ผูอาวุโสของตระกูลจะนาํ อาหาร คาวหวาน ใสก; ระทง ไปที่ตนหา (ตนหวา) ท่ีปลูกไวหนาปะรํา เพ่ือเชญิ ผีปยOู าเขาไปในปะราํ วางกระทงอาหารคาวหวาน พรอมกับเหลา ไวทีโ่ คนตนหวา เชิญผีปูOยาเขาไปในปะราํ ฟNอนรําไปรอบๆตนหา พรอมกบั เกบ็ ใบตนหา แลวเขาไป ในปะราํ นําใบตนหาเสยี บไวตามมมุ หลงั คาของปะราํ ทง้ั สี่ดาน รํามาถึงตรงกลางปะราํ เป,นเสร็จพิธีเชิญผีปOยู าเขาสูปะ ราํ พธิ ีเชิญผปี ู#ยา; เขาไปในปะราํ พิธลี างหวั กลวย โดยมีความเชอื่ วาตนกลวยเปน, สัญลกั ษณ0ของเผาพนั ธ0ุการแตกหนอของวงศต0 ระกลู ลูกหลาน ชาย-หญงิ จะแหตนกลวยเขาสูปะราํ นําตนกลวยวางพาดลงบนราวผาใตห้งิ เครอื่ งบชู า วางสวนหวั ของตนกลวยบน ภาชนะไมที่ใชสําหรบั การนงึ่ ขาว แลวใชมดี ดาบฟน$ ลงบนสวนหัวของตนกลวย นาํ กระทงขนมวงวางบนตนกลวย พรอมจุดเทยี น ๒ เลม ทป่ี ลายดาบ ทางดานซายและขวา ผูนําลูกหลาน เอาน้าํ ขม้นิ สมปOอย ลางหวั กลวย ถือเป,นการ สกั การะผปี ยOู า โดยใชตนกลวยเปน, ตัวแทนของผีบรรพบรุ ุษ เทียน บนหิ้งเครอ่ื งบูชาถูกจุดเพ่ือเป,นสญั ลกั ษณ0ของการ เร่ิมพธิ ี ตนกลวยถกู เปน, ๗ ทอน เพื่อนาํ ไป ทําเป,นอาหารเล้ียงผปี ยOู า และนาํ ไปเตรยี มเพื่อการละเลนตอนชวงบาย เป,น เสรจ็ พิธีการลางหัวกลวย พิธลี างหัวกลวย

๖๕ พิธีอาบนาํ้ ผีผาขาว ผีผาขาวเป,นตัวแทนของผหู ญงิ ในตระกลู ที่มีอาวุโสและเป,นทเี่ คารพของคนในตระกูลแสดง ถงึ นัยยะของการออกบวชเพ่อื ทําบญุ อทุ ิศสวนกุศลใหกับญาติท่ีลวงลับไป เริ่มจากตัวแทนของลูกหลานที่เป,นผูสูงอายไป ที่ตนหา แตงตัวดวยชุดสีขาว ลูกหลานในตระกูลจะลดนํ้าที่เทาและมือเพ่ือแสดงความเคารพเพื่อทําความสะอาด ตวั แทนของตระกูลหลังจากนนั้ แมผาขาวจะแจกฝาN ยผูกขอมือ อนั เป,น เครื่องหมายบอกใหรูวาเป,น เป,นลูกหลานท่ีอยูในตระกูลผีเดียวกัน (ผีเม็ง) ผีผาขาว จะประทับทรง มาทําพิธีไหวพระ ธาตุต`าโกง โดยการใชพัดใบลานป$ดใหควันที่จุด บนกระทงเครื่องเซนไหว แลวผีผาขาวจะเป,นตัวแทนของผูทรงศีลสง กระทงเครื่องเซนไหว ผานผาท่ีหอยลงมาจากกลางปะรํา ใสลงในตระกลา แกวงไป - มา เป,นพิธีสงเครื่องเซนไหว ใหกบั ญาติพ่ีนองท่ีลวงลับไป ท่ีเมืองสะเทิม ในประเทศพมา แลวนํากระทงเคร่ืองเซนไหว วางไวบนห้ิงเคร่ืองสังเวย แลวผีผาขาวจะฟNอนราํ ไปรอบๆ เปน, เสรจ็ พิธี พิธเี ชิญผสี องพ่นี องมารบั ผานงุ ในอดีตจะใชพน่ี องกนั จริงๆ แตป$จจุบันอาจจะใชญาตกิ ันก็ได โดยเริม่ จากการ เชญิ ผีปOยู าประทบั ทรง ผีสองพ่ีนอง จะมารบั ผานุงซงึ่ สวนมากจะเป,นจะผาลายตาหมากรกุ หรือลายผาโสรง ยาว ประมาณ ๓.๕๐ หลา ใหผสี องพน่ี องนงุ ผานไป แลวนําไปพาดบนราวใตห้งิ ถือวาผปี ยูO ามารับเครือ่ งแตงกาย และจะตอง ใชผาทผ่ี านการนงุ ของผสี องพี่นองเทาน้นั หลงั จากนนั้ ก็จะแตงตัวใหผีสองพน่ี องฟอN นรํา ด่ืมนาํ้ มะพราวสบู บหุ ร่ี และ ทานเหมย่ี งผสี องพี่นองฟNอนรํากบั ลกู หลานอยางสนุกสนาน ผสี องพนี่ อง พิธีเชิญผพี ญาศึก มารบั เคร่ืองสังเวย ผพี ญาศกึ เป,นตัวแทนของผบี รรพบรุ ุษทีเ่ ป,นนักรบ จะสงั เกตไดจากการ แตงการของผีปOูยา จะใสหมวกยอดแหลม ผูท่เี ป,นตัวแทนของผีพญาศึก ไป ทีต่ นหา แตงตวั ใหผีพญาศกึ โดยการ

๖๖ แตงการจะมลี ักษณะพเิ ศษ คือใสเสือ้ แขนเดียว ผาตาลายดํา-ขาว มอี ปุ กรณก0 ารออกปOา แขวนไวดานหลังเชน ดินปPน พัดใบลาน และ สวมหมวกยอดแหลม สบู ยาเสน มือถือหอก ฟNอนรําไปรอบๆ ผีพญาศึกจะใชหอกแทงไปที่ หมู และ ไก แสดงใหเห็นวาผีพญาศกึ เปน, ผูฆาหมูและไกแลวจากนน้ั จะเชิญผพี ญาศึกเขาไปฟNอนในปะราํ ดื่มเหลา ด่ืมนาํ้ มะพราวและ ฟNอนราํ กบั ลกู หลานอยางสนุกสนาน ผีพญาศกึ พิธเี ชิญผบี าว (ชายหนมุ ) และผีสาว มารบั เคร่ืองไหว เปน, การแสดงถึงการสืบตระกลู หรือการแตงงานระหวาง ชายหนุมกบั หญิงสาว เรมิ่ จาก จะใหผูท่ีถกู คัดเลือกใหเปน, ผสี าว แตงตวั ให ใหสวยงาม ดวยการ ทาแปNง หวีผม จากนั้นผสี าวเปน, ตัวแทนการทาํ บุญ ใหญาติพนี่ อง โดยนํากระทงอาหารคาวหวาน วางบนมือโดยมผี ารองและแกวงไป- มา นําไปวางไวบนหง้ิ เคร่ืองบชู า หลังจากนัน้ เชิญผบี าว (ผชี ายหนุม) โดยผูทีถ่ ูกคดั เลอื กจะแตงกายใหผีบาวโดยมีสุรา ผกู มัดตดิ กับผานงุ อันเปน, สัญลกั ษณข0 องชายที่จะตองดืม่ สุรา เพอ่ื มาจบี หญิงสาว สวนฝาO ยผสี าวจะนาํ ขนมใสไวในขันเงิน และใชผาคลองคอเอาไว เพื่อนําไปแลกเอากลวยที่ ผฝี Oายชาย ท้ังผีบาว (ผีชายหนุม) พรอมเสียงโหรองของลูกหลาน เชียร0ใหผบี าวเอาผีสาวมาเปน, คูครองใหได จนกระทงั้ ผบี าวนําสรุ าใหผีสาวด่ืม และแอบลวงกินขนมในขัน จนผสี าวยอม ปอN นขนมวงใหผบี าวอันเป,นสัญลักษณ0ขอการแตงงาน ผีบาว-ผีสาว จะฟอN นกับลูกหลานดมื่ เหลา ดม่ื นํา้ มะพราว เฉลมิ ฉลองการแตงงานของลกู หลานในตระกลู ผบี า; ว –ผสี าว

๖๗ ผีสองพีน่ อง - กินขาวหนาวงดนตรี พิธีเชิญผีสองพน่ี อง กินขาว เร่ิมจาก ผสี องพ่นี อง จะมารับเครื่องสงั เวย ทีเ่ ตรียม ไวโดยแบงเป,นสองชดุ ใส ขันโตก เชน มะพราว ไข ไก ขาวสกุ และน้ํา โดยใหผสี องพน่ี องนั่งหนั หนาไปทางขวา ของปะรํา (หนาวงดนตรี) มือ ถอื มดี ดาบ นง่ั กนิ อาหารหลังจากผสี องพนี่ องกนิ น้ํา และลกุ ขนึ้ ฟNอนรํา ไปรอบๆ ถือเปน, เสรจ็ พธิ ีการเลีย้ งผสี องพนี่ อง เชญิ ผีสองพ่ีนองออกจากการประทบั ทรง พิธเี ลีย้ งผวี งดนตรี นาํ โดย ตวั แทนลกู หลาน นําอาหารใสตงบนขนั โตก เชน ไกปeง@ ขาว ไข มะพราว นํา้ นง่ั หนั หนาเขาหากัน โดยใหขนั โตกอาหารอยูตรงกลาง และตวั แทนลูกหลาน ชวยกนั ถอื ไกปe@ง น่ังคุกเขาโยกตามจงั หวะ ดนตรี และนําปกQ ไกเสียบไวที่วงดนตรี สามคร้งั ถือเป,นเสรจ็ พธิ ี โดยไมไดใชการประทบั ทรงของผีปูยO า พิธีเชญิ ผหี มูสามและเชญิ ผีหมูหา ประทับทรงฟNอนอยางสนุกสนาน ในชวงเวลานเ้ี จาภาพลกู หลานจะเชญิ ผี ปยOู านอกสายตระกูลทไ่ี ดไปเชิญมาประทับทรงฟอN น ดื่มน้ํา ด่ืมเหลาและด่มื นํ้ามะพราว อมเหมยี่ ง และสบู บหุ ร่ี พดู คุย กับลูกหลายแสดงความปQติยินดที ี่ลูกหลายยงั ไมลืมผีบรรพบุรษุ พอไดเวลาใกล ๑๑ โมง ผปี ยOู าก็เรม่ิ ออกจากการ ประทับทรง จนหมด เปน, เสร็จพิธใี นชวงเชา

๖๘ เวลาประมาณ ๑๑.๐๐ น. ลูกหลานจะเล้ียงผีปยOู าบนหง้ิ เครือ่ ง โดยจดั อาหารเป,นชุดมีท้งั หมด ๙ ชุด คือ ไก ไข หมูปงe@ ตงั ปง@e ขาว ดอกไม แลวจุดเทียน บอกใหผปี Oูยามารบั เครือ่ งสังเวยนน้ั ลกู หลานนัง่ ท่หี นาหงิ้ อธิฐานขอพรจาก ผบี รรพบุรษุ และกนิ ขาวรวมกนั (พักกลางวนั ) อาหารทใี่ ชเลย้ี งผปี ู#ยา; จะเชญิ ผสี องพนี่ องลงมารับเครอื่ งสงั เวย อีก คร้ังในช;วงบ;าย เชญิ ผีบาว-ผสี าวลงมาแยงขนมวงอกี ครั้ง ในชวงบายผสี าวจะไมทาํ บญุ แต ลงมาเลนหยอกลอกัน แสดงถงึ นัย ยะของการมีครอบครวั พรอมทจ่ี ะมผี ูสืบสกุล

๖๙ ผีพญาศึกเลยี บเมือง (การตรวจเมอื ง) โดยการใหผีพญาศึกแตงตัว สวมหมวกยอดแหลม พันดวยผาขาว-แดง สบู บุหรีห่ รือสบู ไปปN r ฟNอนไปรอบๆ ปะรําสกั พักใหญ ผพี ญาศึกออกจากการประทับทรง เชญิ ผหี มูเกาประทับทรงฟNอนราํ เป,นการเชิญผี ปยูO าจากสายตระกูลอนื่ ๆ เร่ิมทยอยมารวมพิธี นํามะพราว เหลา และเงนิ มารวมทําบญุ กับเจาภาพหรอื เจาของงาน ชวงบายจะเปน, เวลาที่สนกุ สนานระหวางผปี Oูยากบั ลกู หลานและ แขกท่ีเชิญมา จะผลัดกนั โหนผา บางกอ็ อกจากรางทรง บางกก็ ระโดดโลดเตนตามจังหวะดนตรี ทําใหเกิดบรรยากาศ ที่ คร้นื เครง ประกอบกับเสียงโหรอง ของผีปยOู า ทมี่ าแสดงความรืน่ รมย0 กับลกู หลาน ดนตรีจะหยุดพักเป,นบางเวลา จนถึงเวลาประมาณ ๑๖.๐๐ น. จะเป,นกาลเลนระหวางผปี ูOยากับลูกหลาน เชน การชนไก เป,นการละเลนพื้นบานที่มีการพนันขันแขง และเป,นท่นี ิยมอยางมากในอดีต จะมีไกจริงและไก ปลอมโดยใหผีปOูยาถือไกปลอมที่ทําจากผาขาวมาผูกมัดเกลยี วและมดั ปมไวตรงปลาย สวนไกจรงิ ๆ จะใหผีที่เปน, ผูมา รวมงาน กอนจะชนไก แบงออกเปน, สองฝOายลกู หลายจะนําขาวสารไปใหทั้งไกจรงิ ของฝOายผูทม่ี ารวมงาน และ ไก ปลอม ของผีปูยO า พรอมกับใหนาํ้ ไก กอนจะชนกันจะโปรยขาวสารเขาไปในปะรํา เร่ิมชนไกโดยใหผีปOยู าอยูดานใน มผี า เป,นตัวแบงเขต กองเชยี รอ0 ยดู านขาง สลบั กันไปมา หยุดพกั ใหนํ้าไก มเี สียงโหรองประกอบกบั เสียงดนตรที ่เี รงจังหวะ ทําใหบรรยากาศสนุกสนานมากย่ิงขนึ้ จนสุดทายไกของผปี Oยู าเป,นผูชนะผีปูยO านําไกจริงฟNอนไปรอบๆปะรําเป,นการ แสดงถงึ ชัยชนะของผีบรรพบุรษุ ทามกลางเสียงโหรองเพื่อแสดงความยินดี เป,นเสรจ็ กจิ กรรม การละเลน

๗๐ การลอหัวกลวย เปน, การละเลนท่แี สดงใหเหน็ ถึงการแบงแยงหรอื ขอขัดแยงในตระกูล ของลูกหลาน โดยเริ่ม จากการนาํ หวั กลวยทต่ี ัดเปน, ทอนในชวงเชา นาํ มาทําเปน, กอนกลมๆ จะเอาหัวกลวยซอนไวตามตวั โดยใหผีปOยู ามาแยง ชิงเอา ผีปOูยาจะเอาไก เอาหมู หรอื เหลามาลอ เพื่อจะเอาหัวกลวยจาก ลกู หลาน แต กไ็ มยอมใหผปี ยูO า ในทีส่ ดุ ตกลง กันไมได ลกู หลานจงึ บอกใหเอาหัวกลวยมาวางบนแผนไมกระดาน แลวใหผีปยOู าเปน, ผูเอามีดดาบมาตดั ออกแบงเป,นสอง สวน คือสวนทห่ี น่งึ นํามาทาํ อาหาร และอีกสวนหนึ่งนาํ มาไวบนหง้ิ เปน, เสร็จกจิ กรรมการละเลน การลอหวั กลวย แสดง ถงึ การแบงมรดกทรพั ยส0 นิ ในตระกลู พธิ เี ชญิ ผีพญาศึกมารบั หมู การเชญิ ผพี ญาศกึ ประทบั ทรงอีกคร้ัง ลูกหลานจะชวยกัน นาํ หมูท่ีผานพธิ ีเม่ือชวง เชา ลกู หลานจะนาํ ไปชําแหละแลวใชไมไผหนีบไว นําไปพาดไวหนาปะระ จดั ขบวนแหเขามาในปะราํ นําไปไวที่หนาวง ดนตรี แลวตดั เปน, ชิ้นเล็กๆ ผพี ญาสึกโหนตวั กบั ผา กลางปะราํ ลูกหลานเป,นผสู งหมทู ถี่ กู ตดั เป,นชน้ิ ใหผพี ญาศกึ คาบแลวสงลงในกระบงุ จนหมดทุกชิ้น ทามกลางเสียงโหรองของลกู หลานซง่ึ เป,นนยั ยะใหลกู หลานรวู าถาไมเล้ียงดูผี ปยูO าแลว ผีปูยO าจะกลายเป,นผีรายออกไปทาํ ใหลูกหลานใหไดรับความเดอื ดรอนไดหลงั จากน้นั กจ็ ะเปน, แบงเน้อื หมูใหกับ ลกู หลานตามสัดสวนทีเ่ ทาๆ กัน

๗๑ การถอเรือ ถอแพ เปน, การละเลนท่ีแสดงถงึ การออกไปคาขายลูกหลานในตางแดน แลวนาํ แกว แหวน เงนิ ทอง มาสคู รอบครวั เรมิ่ จาก จะนําตนกลวยทที่ ําเปน, แพ การถอเรือ ถอแพกระแทกตนหาเป,นสญั ลักษณ0ของการสงเคราะห0 ลกู หลานจะคอยสาดนํา้ ผทู ่ีไปถอเรือใหเปยQ กชมุ แลวนําเรอื -แพ และตนหาไปทง้ิ นอกบาน แลวผทู ก่ี ลบั มาจะนําเอากอน หนิ กอนโตๆนาํ ติดมือมาดวย อนั เป,นสัญลักษณข0 องเงินทองทนี่ าํ ตดิ ตัวมาแบงปน$ ใหลูกหลานและญาติพน่ี องในตระกลู ผทู ี่กลับจากการถ;อเรือถ;อแพ จะนาํ กอนหนิ มาดวย ลกู หลานเอาเหลามาไถเ; อากอนหนิ นนั้ วนั รงุ ขนึ้ พิธีจะเริ่มประมาณ ๐๗.๐๐ น. ลูกหลานจะนําอาหารคาวหวาน เชน ยําหัวกลวย มะพราว เหลา ขนม ใสลงในขนั โตก ที่กลางปะราํ ลูกหลานจะเป,นผกู ลาวเชญิ ผีปูยO ามารับเครอ่ื งสงั เวย รวมถงึ การรายงานผลของ พธิ ีกรรมทเี่ กดิ ขน้ึ อยางสนกุ สนาน พรอมทั้งขอพรจากผีบรรพบุรุษ และใหสัญญากับผีบรรพบุรุษวาจะไมทอดท้ิงผีปOูยา จะประกอบพิธีกรรมอยางน้ีไปตลอดชั่วลูกชั่วหลาน แลวญาติพ่ีนองท่ีเป,นผีในตระกูลเดียวกัน รับประทานอาหารเชา รวมกัน หลังจากน้ันญาติฝOายชายจะชวยกันร้ือปะรํา ญาติพี่นองฝOายหญิงจะเตรียมอาหารสําหรับม้ือกลางวันอีก ครัง้ เป,นเสร็จพธิ ีเล้ียงผเี ม็ง ของสายตระกูลพมา-ไทใหญ ในจงั หวัดลาํ ปาง ทท่ี กุ ตระกลู จะท่มี โี ครงสราง ทค่ี ลายคลงึ กัน พิธีกรรมกรรมเล้ียงผีเม็ง ของชาวจังหวัดลําปาง เป,นกระบวนการที่ผานตัวบุคคล แสดงใหเห็นถึงนัยยะที่แฝง ดวยแนวคิดและคําส่ังสอน ที่ส่ือดวนกาลละเลนตางๆ พิธีกรรมยังเป,นส่ิงยึดเหนี่ยวจิตใจของคนในตระกูล ท่ีให ความ เคารพนบั ถอื บรรพบุรษุ และผบี รรพบรุ ษุ แสดงใหเห็นถึงความละเอยี ดออนของการจัดเคร่ืองประกอบพิธี รวมถึงกาลเลน ทีแ่ ฝงดวยคติสอนใจ ในการดาํ เนินชวี ิต การแกปญ$ หาความขัดแยงของลูกหลานในตระกูล ความงดงามในแตงกายของผี ปูOยา โครงสรางทางสถาป$ตยกรรมรวมถึงอาหารท่ีใชเลี้ยงผี ซ่ึงลูกหลานในตระกูลผีเม็งยังยึดม่ัน ในการประกอบพิธี กรรมการเลี้ยงผี และมีความเช่ือวา ผีปOูยา (ผีเม็ง) จะยังคงรักษา ดูแลปกปNองคุมครอง ลูกหลานในตระกูลใหอยูอยาง สบาย ไมเจบ็ ไมปOวย และเปน, ทยี่ ึดเหนย่ี วจติ ใจของคนในตระกูล ตลอดไป รายการอางอิง วนั ที่ ๑๕-๒๐ พฤษภาคม ๒๕๕๓ สัมภาษณ0 นายศรี วรรณศรี วนั ท่ี ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๕๓ สัมภาษณ0 นายพีระพงษ0 ไชยวงศ0 วนั ท่ี ๒๒ พฤษภาคม ๒๕๕๓ สมั ภาษณ0 นายศรีพันธ0 ไชยจักร

๗๒ แฮกนา-หวา; นกลา-ไถนา รวบรวมโดย นางนงนชุ ป#าเขียว ประชาชนชาวไทยมีอาชีพทางการเกษตรกรรมมาแตโบราณกาล อาหารที่สําคัญ คือ ขาว เป,นทั้งแปNง และ นาํ้ ตาล เปน, อาหารหลกั ท่ขี าดไมได ดงั น้ันการผลติ ขาวจึงเป,นงานสาํ คญั ในวถิ ีชีวิตของคนไทยท้ังมวลการแสวงหาเน้ือที่ ปลกู ขาวโดยการหาแหลงนํา้ และเนอื้ ที่ราบเป,นที่ปลูกขาว เรียกกันวา “ทุงนา” จึงทํามาชานานเนื้อที่สวนใหญซ่ึงเป,น ที่ราบของประเทศไวสาํ หรับเปน, ทป่ี ลกู ขาวมากมาย ในพระราชพิธีสบิ สองเดอื น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระราชนิพนธ0เกี่ยวกับพิธีแรกนา ไววา “การแรกนาซึ่งตองเป,นธุระของผูซึ่งเป,นใหญในแผนดินเป,นธรรมเนียมมีมาแตโบราณเชน ในเมืองจีนสี่พันปQลวง มาแลว พระเจาแผนดนิ ก็ทรงลงไถนาเองเป,นคราวแรก มีพระมเหสเี ล้ยี งตัวไหม” สวนจดหมายเรื่องราวอันใดในประเทศ สยามนี้ ที่ปรากฏอยูในการแรกนามีอยูเสมอเป,นนิจไมมีวางเวน ดวยการซึ่งผูใหญในแผนดินลงมือทําเองเชนนี้ก็เพื่อจะ ใหเป,นตัวอยางราษฎร ชกั นาํ ใหมีใจม่นั ท่จี ะมีการทํานา เพราะถือเป,นสง่ิ สําคญั ทจ่ี ะไดอาศยั เลย้ี งชวี ิตทัว่ หนา ในประเทศอินเดยี โบราณ พระมหากษัตริย0เป,นหัวหนาแหงการเกษตรจึงมีพระนามวา กษัตริย0 มีความหมาย วา “ผปู ระกอบกสกิ รรม” พระราชโอรสของกษัตริยศ0 ากยะกท็ รงไดรับราชทินนามวา “ขาวสุก” อาทิพระเจาสุทโธทนะ มหาราช พระเจาฆนิโตทนะ พระเจาโธโตทนะ มีคําวา “โอทนะ” ตอทายพระนาม ยอมแสดงใหเห็นความสําคัญของ การเกษตรทีม่ ตี อชมุ ชนมนุษยท0 ่ีอาศัยอยบู นทวปี เอเชยี นม้ี าชานาน ในภาคเหนอื ประเพณแี รกนา หรอื แฮกนามีมาแตโบราณ เชนเดยี วกนั มปี รากฏในตําราโบราณหลายฉบับท่ี เกี่ยวกับพิธีกรรมสังเวยของราษฎร แตในราชสํานักไมปรากฏชัด คงเนื่องมาจากการส้ินสุดของกษัตริย0ในราชวงศ0มัง รายนับแต พ.ศ. ๒๑๑๐ ตอมาสมัยเจาผูครองนครก็ไมไดจัดพิธีน้ีเป,นแบบอยาง จึงทํากันในกลุมราษฎรท่ีมีความเชื่อถือ ศรทั ธาตอแมโพสพ หรือ โพสพ เทพธิดา ผปู ระทานธญั ญาหารใหแกมนษุ ย0 ไดจดั ทํากนั ตอมาจนตราบทุกวันน้ี การแฮกนา ของภาคเหนือกับการแรกนาของภาคกลาง เป,นอันเดียวกันตางแตภาคเหนือประชาชนออกเสียง เป,นแฮกนา เป,นอยางเดียวกับจรดพระนังคัล คือ การไถนา หรือ พระราชพิธีแรกนาขวัญ ซ่ึงเป,นพระราชพิธีของ แผนดิน สมยั โบราณเป,นพระราชภาระของพระมหากษตั ราธริ าชเจา ทรงกระทํา ป$จจุบันนี้ รัฐบาลไดถือเป,นงานพระ ราชพธิ ซี ึง่ ดาํ เนินงานโดยกระทรวงเกษตรและสหกรณ0รวมกบั สาํ นกั พระราชวงั ซ่ึงพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวไดเสด็จ ทรงประกอบพระราชพิธีสนามหลวงทกุ ปQ ถือวาเป,นมหามงคลแกราษฎรทวั่ ประเทศทีเดยี ว ไถตาB กลาและหว;านกลา เดือน ๙-๑o เหนือ เปน, ระยะเดอื น ๗-๘ ใต ราวเดือนมิถุนายน – เดือนกรกฎาคม เป,นระยะ ที่ชาวนา จะเตรียมพันธุข0 าว หวานกลา ทางเมอื งเหนอื เรยี กพันธ0ุขาวนี้วา “ขาวเช้ือ” ชาวนาจะเอาวัวควายไปไถเนื้อท่ีนาแปลง เลก็ ๆ พื้นทปี่ ระมาณ ๑ งาน แลวจะคราดเฝอP จนดนิ รวน พาเอาครอบครัวของตนไปเหยียบย่ําดินใหรวนท่ีสุดแลวยก รองทาํ เป,นแปลงๆ ไว ทางเหนอื เรียกวา “แปงb เตก๊ิ ” เตรยี มไวเพอ่ื จะเอาพนั ธ0ขุ าวมาหวานตอไป

๗๓ การเกบ็ ขาวเชือ้ หรอื พันธุข0 าวของคนโบราณภาคเหนือน้ัน เมื่อชาวนาตองการพันธ0ุขาวอะไร เขาจะออกไปดู ตามนาของคนอ่ืน ถาตกลงอยากไดก็จะไปตกลงขอขาวเชื้อ โดยขอเก็บเอารวงขาวท่ีมีเมล็ดและนํ้าหนักที่ดีที่สุดทีละ รวง จนกวาจะครบ ต`าง หรือ ตวง (ลิตร) แมแตเจาของนาก็เหมือนกัน พอขาวในนาสุกก็จะเก็บเอาเมล็ดเช้ือหรือ พนั ธ0ขุ าวทีละรวงจนเพยี งพอตอความตองการ นาํ ไปเกบ็ ไวในกระบงุ หรอื บุงขางสาํ หบั ใชหวานในปQตอไป การหวานกลา นําเอาขาวเปลือกที่ใชทําพันธุ0ลงไปแชนํ้าไว ๑ คืน จากนั้นเอาขึ้นมาหมักไว ๒ วัน ขาวเร่ิม แตกงอก เม่อื เรม่ิ เตรยี มแปลงสาํ หรับหวานเรียบรอยแลวจะนําขาวไปโปรยในแปลงนั้นจนทั่ว ตอมาประมาณ ๓-๔ วัน ขาวกลาจะงอกเตม็ แปลง เรียกกันอยางเมอื งเหนอื วา “ขาวงอกเต็ม ต`ากลา” ชาวนาจะตองดูแลและใหนํ้าหลอเลี้ยง ตลอดจนอายุครบ ๑ เดือนพอดี เทาท่ีไดพิสูจนก0 ันมา ถากลาอายุออนกวา ๑ เดือน จะตายพราย(แหงตาย) หรือไม ออกหนอ หากกลาเกนิ กวา ๑ เดือน จะทําใหขาวไมงอกงาม เทาท่ีควร ดังนั้นชาวนาจะตองจดจํากําหนดวันท่ีหวาน ไวใหดี การแฮกนาหรือการไถ การแฮกนาก็คือ การลงมือไถคร้ังแรกของชาวนา แตละครอบครัว ประเพณีที่ถือปฏิบัติแตเดิมน้ันชาวนาจะ คํานึงถึงพญานาคใหน้ําในวันขึ้นปQใหมสงกรานต0 ปQน้ีนาคท่ีใหนํ้าหันหนาไปทาง ทิศไหน การเร่ิมไถแฮกนาจะเร่ิมไถ ตงั้ แตหัวนาคไปยังหางนาค จะเวนจากการไถเสาะเกล็ดนาค คือ ทวนเกล็ดพญานาค ๑ และไถคางทองนาคซ่ึงการ ไถ ๒ แบบนี้ไมเป,นมงคล การไถน้ันจะเริ่มตนดวยการ “ผาฮ้ิว” คือไถแบงตอน แลวจะไถ “ปl$ดซาย” หมายถึงการ ไถดานซาย ใหกอนข้ีไถผลักมาดานขวา แลวตอไปให “ป$lดขวา” คือ การไถดานขวา ผลักขี้ไถมาดานซาย และไถ เรอ่ื ยไปจนกวาจะหมดเนอ้ื ทใี่ นนาน้นั เครื่องบวงสรวง (เครื่องบน) แฮกนา ประกอบดวย ๑. ตงั่ ขาวแฮก คอื ตัง่ เล็กสาํ หรับไวเคร่อื งสงั เวย ๒. ไมไผรวก หรอื ไมฮวก ตัดแตโคนถงึ ก่ิงกานท้ังหมด ๓. ต`าแสง หรือต`าแหลว สานเป,นรูปวงกลม มีหลายแบบ ๔. ไมวอง คือไมไผทเี่ อาตอกมาสานเป,นรปู วงกลมเล็ก เสนผาศูนยก0 ลางประมาณ ๗-๘ น้ิว เกี่ยวกันเป,น หวงโซลงมาจากปลายไมไผ ๕ เปน, รูปปลาแลวหอยลงมา เปน, เครือ่ งหมายใหรูวา ในนามปี ลาชุกชม ๖. มแี ทนทาวท้งั ๔ หมายถึง ทาวจตุโลกบาล ลานนาเรยี กวา “ทาวทั้งส่ี” ไดแก ทาววธตรฐ วิรุฬหก วริ ปู ก$ ษ0 เวสสุวรรณ ซึง่ มีหนาท่ีทศิ ท้ัง ๔ ในโลกนี้ ๗. สอหลอ จํานวน ๕ อัน คําวา “สอหลอ” เป,นช่ือของไมไผที่นํามาผาเป,นซีกครึ่งทอนแลวเอาไมไผ สานตามซ่ีเป,นวงกลมถางออกทําใหปากขยายออก สอหลอเหลานี้ จะนําไปป$กไวท่ีบริเวณต่ังแฮกขาว สําหรับใส เคร่อื งบวงสรวง ที่นําไปถวายแดพระธรณีและแกแมโพสพ หรอื ทางลานนาเรียกวา แมโพสพ ๘. กรวยดอกไมหรอื สวยดอก ใสธูป เทียนและดอกไมจํานวน ๕ ชดุ ๙. ควักหรือกระทงใสเครื่องพลีกรรมสังเวยพระแมธรณี

๗๔ กรรมวธิ ีในการบวงสรวง พอนาคือเจาของนา หรือหัวหนาครอบครัว พรอมดวยภรรยาและบุตร พาเอาเครื่องบวงสรวง วางบนแทน ทาวทั้งสี่ สวนหน่ึงวางบนสอหลอ สําหรับแมโพสพและแมธรณี สวนหนึ่ง จุดธูปเทียนขึ้น ถาพอนาเป,นคนมีความรู ในการบน มีโวหารจะทําพิธีเอง ถาไมสามารถทําได ก็ไปขอความรวมมือจากปูOจารย0ประจําหมูบานมาชวยทําพิธี บวงสรวง ให โดยจะกลาวคาํ สังเวยทาวทง้ั ส่กี อนจบแลวกลาวคาํ สงั เวยแมโพสพตามลาํ ดับ ตวั อย;างคาํ สังเวยทาวทั้งสี่ เปน: ภาษาพ้ืนเมือง สณุ ันตุ โภนโต จตุโลกปาลราชาโน ขาแตพระยาธตรฐะ ตนเป,นใหญแกหมูคันธัพพะท้ังหลาย มีลูกได ๑oo ตน มีชอื่ วา อินตา ชุตน ฯลฯ ขอเจากูจุงมาขุมขาง ฮักษายังฐานะท่ีนี้ หื้อพนจากภวะวังวลอันตรายภัย อุปทวะตัง มวล แลวหื้อผขู าตงั หลายจาํ เริญดวยสวัสดี นัน้ จุงจกั มเี ต่ยี งแตดหี ลแี ดเตอะ ตัวอย;างคาํ สังเวยแม;โพสพ เป:นภาษาพื้นเมือง ขาแตพระแมโพสพ อันเป,นเจาแหงธัญญะขาวกลาทั้งหลาย นทีฆากาละบัดนี้ (ช่ือเจาของ) ไดนํามายัง เคร่ืองขียาบูชา มาไวทัสะก`อง(สิบกอง) สองหนาวาฉันน้ีดีหลี ขอพระแมเจาโพสพ จุงมีเมตตา การุณา แก... ห้ือ ขาวกลาในไฮนาไดปลอยพนจากภยั ท้ังหลาย เป,นตนวา แมงบง ปbู หอย ขออยาเบียดเบียน ห้ือธัญญาหารขาวกลา ในไฮนาจงุ วุฒจิ าํ เริญแกผขู าเทีย่ งแทดหี ลแี ดเตอะ การไถ การเฝอ_ การฮาย และเต็กเปNยง การไถ หลังจากแฮกนาแลว ชาวนาจะออกไปไถนา ตอนเชาเรม่ิ ต้งั แต ๖ โมงไปจนถงึ ๗-๘ โมง กพ็ ักรับประทานขาว ปลอยควายใหกนิ หญา ตอนบายเวลาบาย ๓ โมงไปจนถึง ๔-๕ โมง ก็จะหยุดพักปลอยใหควายกินหญา และพักผอน ใกลค่ํา นําควายมาผูกไวท่ีผามควาย หรือ หางควาย นิยมนําไปผูกไวบนโคกขางๆ นา เมืองเหนือเรียกวา ดอนนา ทางอสี านเรยี ก เถียงนา ตามปกติชาวนาจะนําควายไปพักที่หางนาเลยทีเดียว เพราะใกลท่ีไถนาไมตองเดินทางไปมา ระหวางนาและบาน ซ่ึงลําบากและเสียเวลา การเฝ_อ การเฝPอ กค็ อื การคราดขไ้ี ถในนา การเฝPอหรือคราดนมี้ ี ๒ วิธคี อื “การกาวข้บี ัก และการเฝPอขี้บัก การกาวข้ี บักนั้น ไดแกการนาํ คราดครูดเอาข้ไี ถไปกองไวเปน, กองๆ เพอ่ื กําจัดวัชพืชท้ังหลาย พอการคราดเฝPอเอาขี้บักไวท่ัวแลว ชาวนาจะพลกิ ข้ไี ถอีกเป,นหนท่ี ๒ เพ่อื ใหหญาเนาจะเปน, ปุยb ในการปลกู ขาวตอไป” การฮาย การฮาย คือ การเกล่ีย ไดแกการนําเฝPอหรือคราดเกล่ียข้ีบัก ใหกระจายออกทําใหเนื้อที่นาเรียบดียิ่งขึ้น เพ่ือจะเตรียมปลูกขาวตอไป การท่ีชาวนาใชเฝPอหรือคราดกระจายขี้ไถออกไปทั่ว บางคร้ังก็ใชเฝPอหรือคราดครูดดิน สวนที่สูงไปหาท่ตี าํ่ การเต็กเปNยง คือ ทาํ ใหเน้ือที่นาเสมอกนั และเตรียมดินสาํ หรบั ปลูกขาวกลาตอไป การเตก็ เปNยง

๗๕ การหลกกลา คอื การถอนกลาจากที่หวานเตรยี มไว ทางภาคเหนือ เรยี กวา ตา` กลา มวี ธิ ถี อน ๒ แบบ ๑.การหลกกลา เพอ่ื จะนาํ ไปจอมหรือจํากลา ใชสําหรับชาวนาทที่ ํานาในท่ลี มุ หรอื นาน้ํามาก (นาหง) ซง่ึ จะเอากลาท่ีออนอยูไปปลูกน้ําจะทวมตายงาย เกษตรกรจึงใชวิธีเอากลาออนไปจอมหรือจําไวกอน พอตน ขาวโตข้ึน จึงจะถอนออกไปปลูกในแปลงนาขาวที่ลุมตอไป แบบน้ีไดผลทางขาวกลาไมตาย แตไมคอยมีหนอมาก เหมอื นขาวกลาท่นี าํ ไปป$กดาํ เลย ๒.การหลกกลาอีกวธิ หี นึง่ ก็คือ การถอนแลวนําไปปลกู ไดทนั ที วิธกี ารนี้ใชตอกหมดั ไว ประมาณ ๑ กาํ มอื เอามดี ตัดปลายกลา แลวนําไปใสกระชุ หรอื ก`วย หาบไปยังบรเิ วณท่จี ะป$กดาํ ตอไป การปลกู นา หรอื ดํานา ภาคเหนือใชการปลูกขาววา “การปลูกนา” ตรงกับคําภาคกลางวา ดํานา วิธีปลูกนานั้น มักจะมีคนนําปลูกไป กอน จะมคี นปลกู ตามไปคนละ ๒ กองหรือ ๒ แถว ๓ แถว แลวแตจะถนดั ปลูกไปจรดคันนา อีกดานหน่ึง (โดยการปลูก วิธีถอยหลัง) การปลูกน้ันนิยมทํากัน ๒ แบบ คือ การชวยกันปลูกดวยการเอาม้ือ หรือโดยวิธีการปลูก โดยจางการปลูก โดยวิธีเอามื้อ คือ ชาวบานจะมาชวยกันปลูกเป,นวันๆ ไป ถาบานนายมา นางแกว มาชวยบานนายอินทร0 วันน้ี ๒ คน เรียกวามา ๒ แรง หากนายมานางแกวจะปลูกวันตอไปนายอินทรต0 องไปชวย ๒ แรง เชนเดียวกัน หากในบานไม มีคนเพียงพอ ก็ตองจางคนอื่นไปชวยจนครบ การเอาม้ือ การทําแบบน้ีนิยมมาต้ังแตโบราณเป,นลักษณะสังคมนิยม คือชวยเหลือซ่ึงกันและกัน ไมตองจาง แตมีธรรมเนียมอยูอยางหน่ึง คือ เจาของนาตองเล้ียงดูผูมาชวยนาดวยการ เล้ียงขาวกลางวันอาหารก็เป,นแบบพื้นบาน เชน แกงหยวกใสไก แกงฟ$กใสไก น้ําพริกปลา หรือแกงแค ขาวก็เป,น ขาวเหนียวนึ่ง บางแหงเล้ียงมื้อเย็นดวย ถาหากงานปลูกนายังไมเสร็จหรือทําไปจนคํ่า เจาของบานจะเชิญแขกที่มา ชวยรบั ประทานอาหารอกี ม้ือหน่ึง การปลกู วธิ กี ารจาง สมัยตอมาจนกระทั่งป$จจุบัน เหตุการณ0ทางสังคมเปล่ียนแปลง ไปจากสภาพแหงการอยูอยางพ่ีนองชวยกันทํางานตางๆ คนที่ตองการเรง หรือคนที่มีเงินจะจางคนปลูกโดยเหมาปลูก เป,นปe$น หรือแปลงเลยทีเดียวไมตองเล้ียงดูอะไร เพียงแตจายคาแรงใหเทาน้ัน วิธีการน้ีเป,นวิธีของนายทุนที่ตองการ ทุนเวลา เพื่อจะไปหาเงินหรือทํางานท่ีอื่นตอไป การจางจึงเป,นสิ่งสําคัญในเศรษฐกิจป$จจุบันแตผลเสียในดาน วฒั นธรรมทาํ ใหการชวยเหลือกนั ฉันพ่นี องหมดไป การหลมิ นาและหลกหญา หลังจากการปลูกนาหรือดํานาไประยะหนึ่ง ประมาณ ๑o วัน ขาวจะ “ถอดทางแล” คือการผลิใบออกเป,น พวงประดุจหางนกแลหรือนกแกว ชาวบานเรียกส้ันๆ จากหางนกแล เป,นหางแล คือ ปลายขาวมีสภาพดังหาง นกแกว หากมีเนื้อทที่ ี่นาบางแหงไมมีขาวกลา เพราะอาจถกู ปหู รือปลา เตากัดกินเสีย ชาวนาจะตองทําการซอม คือ เอากลามาปลูกเพิ่มเติมใหมการทําแบบน้ีภาคเหนือเรียกวา “การหลิมนา”(หรือซิมขาว) ชาวนาจะตองตรวจดูทุกแปลง ถาตรงไหนวาง ก็จะทําการหลิมใหเต็มหมด หลังจากปลูกไดประมาณ ๑ เดือนน้ัน หญาหรือวัชพืชอ่ืนๆ จะข้ึนในนา

๗๖ เป,นอันมากคราวนี้ชาวนาจะตองระดมกันถอนหญา หรือหลกหญาเป,นการใหญ เขาจะนําไปกองไวตามคันนาบางคน เอาใสไวใน “สอหลอ” คือไมไผสานเสียบไวตามในนา บางแหงชาวนาจะเหยยี บหญาใหจมเขาไปในโคลนเลย ตอมาหญาจะเนากลายเปน, ปุbยตอไป ระบบทดน้าํ ในภาคเหนือจะมชี ่อื ระบบทดนํ้าตางๆ เปน, ชือ่ ทเี่ รยี กกันในทองถ่ิน คือ ๑. ฝาย คือ ทํานบนา้ํ ทีใ่ ชวสั ดอุ ปุ กรณ0ในทองถ่ินทําก้ันน้ําจากแมนาํ้ ลําธารเขามาในแมนํ้าลาํ ธาร ของตน ดวยเหตุวาทองท่ีบางแหง ทองนาจะสูงจากระดับน้ําไปบาง ถาจะปลอยนํ้าใหไหลตามธรรมชาติจะไมไดตอง ทําฝาย คือ ทาํ นบกนั้ ไว บงั คบั น้าํ ไปตามคลองสงน้ํา หรือเหมืองนอย ภาคกลางเรียกเหมืองซอย หรือเหมืองฝาย มี ความสําคัญตอภาคเหนือ นับแตอดีตจนถึงป$จจุบัน ไดกลาวถึงเหมืองฝายเป,นความสําคัญย่ิง มีกฎหมายคุมครอง เชน มาตรา ๑ ผูใดอกุ อาจยาดฝาย (การทําลายทาํ นบ) ทานเสยี หาย ฟ$นหลักฝาย มองฝาย(มองโดยปกติ หมายถึง กระเดื่องตําขาว ชนิดท่ีอาศัยพลังนํ้าตําขาว เรียกวา มองนํ้า) ของทานเสียหาย ใหไหม ๓๓,ooo เบี้ย ฝายเล็ก ๕๒ เงิน ผใู ดคลอง ผูใดลองแพใหญ ถอแพไมไหว จนชนฝายทาน ทะลเุ สยี ราน ใหมนั สรางชดใชไมได ใหคิดราคา ฝาย ใหญ ๕๒ เงิน ฝายเล็ก ๒๓ เงิน เพราะเกินกําลังมันตอพายไหว จะเห็นไดวาการเกษตรเป,นหัวใจความเป,นอยูของ มวลชนในภาคเหนือโดยเฉพาะฝาย หรอื ทาํ นบบางแหงเป,นทํานบใหญ มีชาวนารวมกัน ใชน้ําเป,นจํานวนมากหลาย พนั หลายหม่ืนไร การทําฝายน้ัน เม่ือใกลฤดูทํานา นายเหมืองฝาย หรือ กุมเหมืองฝายจะปกปOาว(ประกาศ) ชาวนา ชวยการสานกระชุจํานวนหน่ึง เพื่อใสหินหรือกรวด ชาวนาคนหน่ึงอาจได ๑o -๒o กระชุนั้นก็แลวแตจะตกลงกัน พรอมไม แสว หรอื หลาว ทาํ ดวยไมไผ เสยี้ มใหแหลมอยางหอกชดั สิง่ เหลาน้ีจะนาํ ไปท่หี วั ฝาย คอื ตนทํานบ ชวย ตีแสว (หลักฝาย ลงไปเป,นกระดานเรียงรายก้ันแมน้ําไวพอเสร็จแลวโยนกระชุใสหินลงไป มันจะก้ันทางเดินทางน้ํา ดานลางไว นํา้ จะเออข้นึ ไหลเขาไปในลาํ เหมอื ง ยง่ิ ทาํ นบสูงเทาไรน้ําจะไหลเขาเหมอื งมากเทานั้น ลักษณะฝายหรอื ทาํ นบน้ี มีอยูท่ัวไปในภาคเหนือ เรียกกันทางภาษากฎหมายป$จจุบันวา ชลประทานราษฎร0 หมายถึง ทํานบหรือฝาย และลําเหมืองที่ราษฎร0รวมกันทํา เพื่อเอานํ้าไปหลอเลี้ยงท่ีการเกษตรของตน มีฝายใหญ บาง เล็กบาง ตามลกั ษณะของแมนา้ํ ลาํ คลอง และจาํ นวนทองท่ีนา สมัยตอมาทางรฐั ไดมคี วามเห็นวา การชลประทานมคี วามสําคัญตอการเกษตรอยางยิง่ จึงหาทางทําการก้ันน้ํา เพื่อใชประโยชน0ทางการเกษตรในภูมิภาคตางๆ ของไทย ตัวอยาง เชน ชลประทานแมแฝก ชลประทานแมแตง ชลประทานแมลาว เป,นตน ในกรณีน้ีมักจะเรียกกันวา ชลประทานหลวง หมายถึง ไดรับงบประมาณจากเงิน งบประมาณแผนดิน ๒. แต หมายถงึ บรเิ วณทแ่ี บงน้าํ เขาสูลาํ เหมืองของราษฎร0 ตั้งอยหู ลงั ทํานบ อาจจะแบงเป,น ๒-๓ สายก็ได มีบานหลายแหงจะตั้งชื่อตามแหลงของแต คือ ท่ีแบงนํ้าน้ีวา บานแมแต บานหัวแต บานหางแต บาน สบแต เปน, ตน ๓. ปRมุ ไดแกทาํ นบเลก็ ในลาํ เหมอื ง หรอื ลํากระโดง ตรงกบั นาของชาวนาแตละแปลง เขาจะทด นํา้ เพอื่ ใหไหลเขาไปในนาท่ตี องการ แตการทดน้ํานั้นตองทําชองวางไวกลางปbุม เพื่อใหน้ําไหลลงไปบาง มิใชก้ันสูงจน น้ํามิสามารถไหลผานไปหานาของคนอื่นๆ หากชาวนาคนใดกั้นปbุมสูง ใชน้ําคนเดียว คนอื่นๆ จะตองไปฟNองรองตอ แกเหมืองฝายมากลาววา หรือจดั การปรับไหมแลวแตกรณี ปbุมนช้ี าวบานจะทาํ การกนั้ ตรงทนี่ าของตนทกุ คนไป

๗๗ ๔. ตSาง คอื ชองทางน้าํ ไหลเขาในนา เขาใจวา ต]าง กค็ ือ ตางหรือทางนํ้านน่ั เอง สําเนยี ง พูดของคนภาคเหนอื ตัวอักษร ท มักจะออกเสียงเป,น ต เชน ทาง เป,น ตาง ทาน เป,น ตาน ต]าง คือ ทางน้ําท่ีอยู ใกลปbุมนั่นเอง ๕. ขา; ง คือ การเปด@ ต]าง หรอื บริเวณที่กน้ั นาํ้ ไว เพ่ือใหน้ําไหลเขานา หรือเน้ือทีส่ าํ หรับทํา เกษตร ๖. ยอย คอื การเปด@ น้ําใหไหลไปสูนาตอไป จากนาทมี่ ีต]างอยู ชาวนามกั จะเรยี ก “ไหลเขา ปากต]างแลวยอยลงนาไฮอ่ืนคาํ นี้ สันนิษฐานวา นาจะเป,นทยอยของภาคกลาง มีความหมายไปในเชิงวา การไหลทีละ นอยๆ แตไมขาดสาย หรือใหไหลทลี ะนอย แตไมขาดสาย” ๗. ลดน้าํ หมายถงึ การเป@ดนาํ้ ใหไหลลงสูลาํ เหมอื ง หรือลดจากนาแปลงทสี่ ูง ลงสทู ตี่ ่ํา การลด น้ําในนานี้ทําได ๒ กรณีคือ ตอนปลูกขาว ดํานาและ พอขาวรัดตัว ชาวนาจะลดนํ้าในนาใหแหง เพ่ือจะไดเก่ียวขาว สะดวก บางแหงแมจะลดกท็ ําไมได เพราะนาอยูในทีล่ ุม ชาวนาตองทนเก่ยี วไปดวยความทกุ ขท0 รมาน พิธีแฮกนาและการทํานาอยางโบราณ นับวันจะหมดไปจากการประพฤติปฏิบัติของประชาชนชาวไทย เนื่องมาจากเหตุผลหลายประการ อาทิ การเกษตรไดใชเทคโนโลยีสมัยใหมเขามาแทน เชน ใชรถไถแทนควายไถซ่ึง ทําใหเจาของไมมีเวลาท่ีจะทําพิธีเน่ืองจากไมไดไถดวยตนเอง อีกประการหนึ่งความเชื่อของสมัยน้ีมิไดรับการสืบทอด และชี้ใหเห็นถึงประโยชน0การทําพิธีวาดีอยางไร เมื่อไมเห็นวาเป,นส่ิงอํานวยสาระแกตนก็ทอดท้ิง หรือปลอยใหเลือน หายไป ดังนั้นการทําใหคนสมัยใหมเขาใจ ความสําคัญของเกษตรและประพฤติปฏิบัติใหถูกตอง ตามระเบียบพิธีแต โบราณจะทาํ ใหการเกษตรของเราไดรบั การพัฒนาทั้งดานประเพณีและเทคโนโลยสี มยั ใหมควบคกู นั ไป การสขู; วัญขาว การสขู วัญขาวเป,นการบูชาแมโพสพผูบนั ดาลใหขาวกลาแกคนทัง้ หลาย และการทําขวัญขาวเริ่มกัน วา จะทําใหผลิตผลดี กินไมเปลืองมั่งมูลพูนสุข อีกอยางหนึ่งการทําขวัญขาวเป,นการแสดงกตัญpูกตเวทีของประชาชนท่ีมี ตอเทพยดาฟNาดนิ การทาํ ขวญั ขาวหรอื ประเพณฮี องขวญั ขาวจงึ เปน, ส่งิ ท่คี วรศกึ ษาตอไป การทําขวัญขาวและเลี้ยงผโี ตงผนี า การทําขวัญขาว ทํากันหลายแบบแลวแตการไดรับการถายทอดทางประเพณีการสูขวัญขาว หรือการ ทําขวญั ขาวมีวิธกี ารดงั น้ี อปุ กรณ) ๑. เสอ่ื ๑ ผนื ๒. หมอน ๑ ใบ ๓. ขาวสุก ๑ กลอง ๔. ไกตม ๒ ตวั ๕. เหลา ๑ ไห ๖. ขนม กลวย ผลไม ๑ ชุด ๗. หมาก ๑ หอ

๗๘ ๘. เมี่ยง ๑ หอ ๙. บุหรี่ ๒ มวน ๑๐. น้ําดมื่ ๑ ตน หรอื ๑ คนโท ๑๑. แวน (กระจก) ๑ บาน ๑๒. หวี ๑ อัน ๑๓. แปNงของหอม ๑ ชุด ๑๔. น้ํามนั ทาผม ๑ ขวด โดยมีวตั ถปุ ระสงค0เพื่อสูขวัญแมโกสก หรือ โพสพ เลี้ยงผีโตงผีนาดวยและสูขวัญขาวของชาวบานบาง แหงทาํ แบบงาย ๆ ดงั น้ี ๑. การบูชาแมโ; พสพ ๑. เหลา ๑ ไห ๒. ไขตม ๑ คู ๓. กลวย ๑ ลกู ๔. ขนมหรือขาวตม ๕. ดอกไม ธปู เทยี น ทาํ กระทงใหญประมาณ ๑ คืบ ใสวัตถุเหลานแี้ ลวนําไปวางไวท่ีคางสังเวย แมโพสพจุดใดจดุ หนึ่งในนาของตน ๒. การบูชา แม;ธรณี ผีโตง ผีนา ๑.เหลา ๑ ไห ๒.ไกตม ๑ คู ๓.ขาวสุก ๔.ขาวตม ๕.ขนม ๖.ผลไม นําไปสังเวยบริเวณทีช่ าวนาต้ังไวสาํ หรับผีโตงผีนา บูชาแมธรณี คาํ สังเวยแม;โพสพและส;ขู วัญขาวมีดงั นี้ ศรสี วัสดี สิทธโิ ยค อมริสโชคจอมไชยา ในวันนี้กเ็ ปน, วนั ดี สรีมหาลาภ เปน, วนั ปราบแพ ชนะขาเศิกศัตรู เปน, วันไชยชโู ชคฟาN เปน, วันกลาและยอดพยาวัน ในวนั นี้กเ็ ป,นวันดี ดถิ ีใสงามบเศรา นักขัตฤกษเ0 ขาบวั ระมวล ในวันน้ีกเ็ ปน, วันดี

๗๙ กค็ วรขาเรียกรอง เอาขวญั ขาววามามา สามสิบสองขวัญแหงนาหนุมหนา แมโกสก ฯลฯ มีทง้ั ขาวตมลูกกลม มที งั้ ขาวหนมลูกนอย มีทงั กทั ลีกลวยออย และไกตมคูงามดี มที ังเหลากาสเี ดด็ เมมิ่งเทศ เครอื่ งวเิ ศษสมดี ใสงามสะหรีบ่ ชา อนั ผแู ตงไวถา นางหนอหลาแมโพสพ ขาจ่ึงจกั ยกวาบญุ ขาวนี้นาใหญ มีคณุ แทใชบดี ในทวารวดีลุมฟNา ไผบวาเหมอื นขานีส้ กั คน ขานแ้ี กวนคบคาํ ขวญั ขาว ห้อื มาทุนเทาม่ังมูลมี หือ้ มาอยสู วสั ดกี มุ เถา หื้อมาอยูเลาพันปQ รอยปบQ อหอ้ื นางไปทางอนื่ หมืน่ ปQขาบห้อื นางไปทางใด มาเทอะนางเหยขวญั ขาวเปน, เจา นางหนมุ เหนาหนีไปอยูหองสวรรคช0 ัน้ ฟาN กห็ ือ้ นางเสดจ็ อวายหนาลงมา แดเตอะ ยมั พทุ ธเสฏโฐ ปวณณฺ ยี่ สุจ๋งิ สมาธิมาคัจเฉยยฺ ธญั ญะ ธัญญา อัคคสาหีติ วัตตพั โพ โมนามา ธัญญะวัตติ สวาหุม เครอื่ งบน (เครอื่ งบวงสรวง) แบบเต็มรปู ๑. พาน ๑ ใบ ๒. เสอื่ ๑ ผืน ๓. ชิ่นไหมหรอื ผาไหม ๑ ผืน ๔. ชอง ๑ ชอง ๕. กระจก ๑ บาน ๖. หวี ๑ อนั ๗. เก่ยี วแขนหรอื กําไล ๑ คู ๘. ป@นi เกลา ๑ อนั ๙. ลานหู ๑ คู ๑๐. แหวน ๑ วง ๑๑. มาว ปลอกแขน ๑ คู ๑๒. สรอย สายคอ ๑ เสน

๘๐ ๑๓. สังวาล ๑ เสน ๑๔. บายศรีนมแมว ๑ ชุด ๑๕. ปลาขาวปe@ง ๑ คู ๑๖. เทยี น ๒ คู ๑๗. ไกตม ๑ คู ๑๘. เหลา ๑ ไห เครอื่ งบชู าครูอาจารยผ) ูทาํ พิธี ๑.เทยี น ๔ คู ๒.พลู ๔ สวย ๓.หมาก ๔ ขด หรอื ๔ ทอน ๔.เทียนเลมบาท ๑ คู ๕.เบย้ี ๑,๓๐๐ เบ้ีย ๖.สรุ าขาว ๑ ขวด หรอื ๑ ไห ๗.เงิน ๖ บาท วธิ ีการส;ูขวญั ขาว การสูขวญั ขาวหรือบูชาแมโพสพนั้น เป,นการขอบคุณแมโพสพท่ีไดชวยเหลือในการผลิตเมล็ด ขาว ตลอดถึงการดูแลรักษาใหขาวกลางอกงามออกรวงใหผลเป,นท่ีนาพอใจ ชาวนาจึงทําการสักการบูชาแตเรียกอยาง ชาวบานวาสูขวัญขาวหรือ ฮองขวัญแมโพสพ การทําอยางนี้เป,นความเชื่อซึ่งมีสืบตอกันมาวาแมโพสพเป,นธิดาผูรักษา ธัญชาติ คือ ขาวกลา นางเป,นเพื่อกับมนุษย0ทั้งหลายใหความสวัสดีแกผูคนมาชานาน ดวยเหตุน้ีชาวบานชาวเมือง ทั้งหลาย มคี วามซาบซ้ึงใจในตัวแมโพสพจึงทาํ การสขู วัญใหนางมีความสขุ และเบิกบานใจ เคร่อื งพิธี ๑. เครือ่ งตกแตงตัวของหญงิ มีผาชน่ิ เสอื้ เขมขดั กระจก หวี แปNง กระแจะจนั ทน0 ถือวาแม โพสพเปน, เทพธิดาสาวจะตองมีเคร่ืองประดบั เหลาน้ี จงึ ทําเป,นเครอ่ื งสักการะแกนาง ๒. ขนั ดอกไมคือ พานใสดอกไมธปู เทียน ๓. ขาวสุกซึ่งนง่ึ หรือหงุ จากขาวใหมในวนั น้นั ๔. ไกตม ๑ คู พรอมเครอื่ งใน ๕. เหลา ๑ ไห ๖. พานใสคัมภีรบ0 างที่เรยี กวาป$บl สาอัญเชิญแมโพสพ ๗. หมอน ผาหม และท่นี อน

๘๑ วิธที าํ ปเู สือ่ ในบรเิ วณตาราง คือ ลานนานวดขาวแลวนาํ ของท่ีเตรียมไววางบนเส่ือจนเปน, ท่ี เรยี บรอยปอOู าจารย0จะใหเจาของนา ชาย – หญงิ จุดธูปเทียนบูชา แมโพสพแลวปOอู าจารย0กลาวคําบวงสรวงสังเวยจนจบ ใชเวลาประมาณครงึ่ ช่ัวโมง แลวรออยปู ระมาณ ๑๕ นาที จึงคอยลาเคร่ืองสังเวยและเก็บไปแบงบริโภค เพ่ือสวัสดิมงคล ตอไป การนาํ ขาวมาใสยงุ ซ่ึงทางภารเหนอื เรียกวา หลองขาว นั้นวิธที ําดงั น้ี ๑. นําหิง้ บูชาไวบนยงุ ขาวตรงมมุ ใดมุมหน่ึงดานหนาของยุงขาว ๒. เตรียมดอกไมธปู เทยี นใสพาน เพอ่ื จะอญั เชญิ แมโพสพมาเผาหลองขาว ๓. เอาดอกไมใสแจกันเพอื่ สักการะประจาํ บนยุงขาว ๔. นาํ กระทงหรือควกั ใสขาวสุก ขนม ผลไม เพ่ือจะไดอนั เชญิ แมโพสพมารับเคร่อื งสงั เวย ๕. เตรียมนาํ้ ตน (คนโท) หรอื นา้ํ บรสิ ุทธ์ติ งั้ ไวใหแมโพสพ วธิ ีบูชา พอบานหรือปOูอาจารย0กลาวคําโวหารอัญเชิญแมโพสพมาอยู ณ หลวงขาวหรือในยุงขาว ดวยคําวา ขาแคแม เทพธิดาโพสพ ผูใหบังเกิดอาหารขาวเปลือก บัดนี้ผูขาท้ังหลายขออัญเชิญเจาเขามาอยูยังหอปราสาทหลวงขา และมา รับเอาเคร่อื งสงั เวยบูชา แลวขอมาพทิ กั ษร0 กั ษาขาวของใหม่ังมูลตนุ เตาขาวอยาไดลดจากเยียะ ใหอยูดี กินหวาน สุขบาน หวานชน่ื ตลอดปแQ ตเตอะ เมื่อกลาวคาํ สังเวยเชญิ แลว ก็ใหผูหญิงเปน, ผนู ําขาวเปลือกใสเบ้ียหรือตวง นําเขาไวในยุงหรือเยียะ ๒ – ๓ หาบ พอเป,นพิธี ในขณะทห่ี ญงิ นาํ ขาวขึ้นไวนัน้ ใหผชู ายลงจากหลองทั้งหมด เชอื่ กันวา แมโพสพเป,นสาว หากถูกตองกับชายจะ เกิดความโกรธขนึ้ และจะไมเปน, มงคล ดังคาํ กลาวสังเวยวา แมโพสพ นมเตม็ อกตั้งเตา เชิญแมเจามาชม เสวยรมยเ0 ริงรื่น ชนื่ เชยขาวน้ําอาหาร แลวมาอภบิ าลของเขา หือ้ อยูเตี่ยงเตาฑีฆา ฯลฯ จะเห็นไดวาประเพณีเก่ียวเน่ืองในงานเกษตรมีพิธีกรรรมและเครื่องสักการะหลายขึ้นตอน ความหมายของพิธี จะใหความสําคัญตอพืชผลทางการเกษตรโดยเฉพาะขาวเป,นสําคัญ จึงมีความตองการให ส่ิงศักดิ์สิทธ์ิทั้งหลายชวย บนั ดาลใหฝนตกตามฤดูกาล เพอื่ อาํ นวยใหพืชผลเจริญงอกงามการเชนไหวบวงสรวงดวย เครื่องสักการะ จึงเกิดขึ้นตาม ความศรัทธา และความปรารถนา ดังกลาว แมสังคมจะเปล่ียนแปลงไป แมสังคมจะเปลี่ยนแปลงไป แตศรัทธา และ ความเช่ือ ยงั คงปรากฏสบื ทอดมาจนทกุ วันนี้ ประเพณีตาง ๆ มีอุปกรณ0ท่ีใชในพิธีกรรม ซ่ึงจะเรียกอีกอยางหนึ่งวา เคร่ืองสักการะเพราะเป,น เคร่ืองมือท่ีใช สําหรับใหพิธกี รรมมีความหมายสนองเจตนารมณ0ของผปู ฏิบัติ เคร่อื งสกั การะจงึ ควรใชใหเหมาะสมตามแนวที่นักปราชญ0 โบราณไดประพฤติปฏิบัติกันมา เชน การสมโภช เคร่ืองสักการะตองเป,นไปเพ่ือความศักดิ์สิทธ์ิ ทําใหพระพุทธรูปเป,นที่

๘๒ เคารพกราบไหวของปวงชนประเพณีการเทศนม0 หาชาติเคร่อื งสักการะเป,นไปเพื่อเป,นยานพาหนะท่ีจะนําตนไปสูสันติสุข ในศาสนาพระศริอารย0ประเพณอี น่ื ๆ นอกจากนี้ ลวนมเี ครือ่ งสกั การะที่แตกตางกนั แตความหมายมักจะมีสวนคลายคลึง กันอยางหนึง่ คอื ตองการจะพนจากความทุกข0 ท้ังตนและบุคคลผูเป,นที่รักไปสูความเจริญและความสุขอันเป,นเปNาหมาย สาํ คัญของมนษุ ย0ทกุ รูป ทกุ นาม สูข; วัญควาย ประเทศไทยเป,นประเทศเกษตรกรรมมีชีวิตเกี่ยวพันกับการเพาะปลูกอยูใกลกับธรรมชาติสิ่งน้ีอาจเป,นเคร่ือง หลอหลอมใหคนไทยมีนิสัยโอบออมอารีเยือกเย็นและยิ้มแยมตอผูพบเห็นท่ัวไป หรืออาจเป,นเพราะเรามีอิทธิพลทาง ศาสนาเขามาหลอหลอมจติ ใจเสริมสรางสิ่งแวดลอมจึงทําใหคนไทยเรามีอัธยาสัยท่ีดีงามก็เป,นได ดวยเหตุท่ีชีวิตของคน ไทยเกี่ยวพันกับทองนาและเกษตรกรรม จึงมีคนกลาวกันวาชาวนา คือ “กระดูกสันหลังของชาติ” หมายถึงเป,นพลัง สําคัญของประเทศในดานอาหาร คือ ขาวและพืชผลอยางอ่ืน ดวยคนในเมืองใหญทั่วไปมีชีวิตแขวนคออยูกับชาวนา ทั้งนนั้ แตผูผลิตไมคอยไดรับเกียรติประดุจ ป@ดทองหลังพระ สูพวกพอคาไมไดพวกนี้ไมรูจักชีวิตทองนาเลย แตเขากลับ เป,นผูมีเกียรติยศมากกวาชาวนาผูผลิตเป,นไหนๆ บัดน้ี เรามาพบชาวนาผูมีเกียรติของภาคเหนือ และสิ่งมีคาในดาน แรงงานท่ชี วยชาวนาในดานการไถ การคราด สัตวเ0 ลี้ยงเหลานัน้ คือ ควาย หรือ วัว โดยเฉพาะควายท่ีใครตราหนามันวา โง และคนท่ีเซอซาไดรับการดาวา โงเหมือนควาย อะไรทํานองน้ัน แตความจริงสัตว0ที่ไดรับการดูถูกเหยียดยามจากคน คือ ควายน้ันกลับใหเรี่ยวแรงแกมนุษย0ในการไถ การคราดเพ่ือหวานพืชผลเป,นอยางดียิ่ง หรือเมื่อหมดฤดูกาลไถหวาน จงึ มีพิธีบายศรีสูขวัญกันเรียกวา “สขู วัญควาย” “มัดมอื ควาย” หรอื “ฮองขวัญควาย” คําทั้งสามนี้เรียกไปตามถิ่นตางๆ ไมเหมือนกัน แตการกระทําและความหมายแลว ทําในแนวเดียวกันคือ คนโบราณยกยองควายวามีบุญคุณแกตน และ ในขณะที่ทาํ งานมกั มคี วามโกรธตอควายที่ไถผิดรองบาง เดินชาบาง และควายบางตัวก็มีลักษณะเกงาน คือ ไมยอมลาก ไถ ตองปฏักหรอื เฆ่ยี นดวยเชอื กฟาด และเชือกฟด$ ทีผ่ ูกจากแอกมาถึงคันไถ เจาของจะจับไวสําหรับดึงควายใหเล้ียวกลับ หรอื ถอยหลังตามความตองการของตน ความเปน: มาของการสูข; วัญควาย ตาม ตาํ นานทางพระพุทธศาสนาในคราวทท่ี าํ พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญนั้น นิยมใชวัวเป,นพ้ืนมักจะมีการเสี่ยงให พระโคกินวาจะกินอะไรซ่ึงจะทายไปตามนั้น ซ่ึงเป,นความเชื่อถือวาถากินถ่ัวจะเป,นนิมิตรหมายวา พืชพรรณธัญญาหาร จะเจริญงอกงามเป,นตน พระราชพิธีดังกลาวไมมีควายเลย ดังน้ัน การใชควายไถนานิยมทํากันในประเทศเอเชีย ตะวันออกเฉียงใตเป,นพ้นื เชน ประเทศไทย พมา เวยี ดนาม ลาว กัมพูชา ฟ@ลิปป@นส0 เป,นตน ในถ่ินดังกลาวน้ี ควายชอบ บรรยากาศ และภูมปิ ระเทศทร่ี อนชน้ื ในเขตมรสุม ชอบความเยน็ ฉ่ําของสายฝน และชอบโคลนตม ในโลกนิติจึงพูดความ จริงไววา มหงิ สา รมตี ปงสํ หงสา รมตี โปกขรณี อิตถี รมตี ปรุ สิ ํ ภิกขุ รมตี ธมมํ

๘๓ ควายชอบเปรอะตม หงส0ชอบสระโบกขรณี ผูหญิงชอบผชู าย และภกิ ษุชอบธรรม เม่อื เปน, สตั ว0เลย้ี ง เชนน้ีคนโบราณในเอเชียตะวันออกเฉียงใต จึงนํามาไถนาบาง ลากเกวียนบาง ตามภูมิภาคทองถ่ิน เชน ลําปาง แพร นาน นิยมใชเทียมเกวียนดวยๆไถนาดวย สวนจังหวัดอื่นๆ ในภาคเหนือ เชน เชียงใหม ลําพูน เชียงราย การไถนาใช ควาย ลากเกวยี นใชวัวเป,นพนื้ การใชควายเป,นสัตว0ลากไถคราด สําหรับการทํานามีมาแตคร้ังใดนั้น ไมปรากฏหลักฐานแนชัด แตในคัมภีร0 กฎหมายภาคเหนือหลายฉบับ เชน มังรายศาสตร0 คัมภรี 0แตงถอยชนคํา และกฎหมายชลประทานราษฎร0 ของอาณาจักร ลานนาไทย ไดพูดถึงลักษณะการเชาควายไปทํานาไวมากแหงดวยโดยวางอัตราไวถึงคาเชาและเวลาถูกขโมยตองเสีย คาปรบั ไหม เป,นตน ตวั อยางเชน ลักษณะเชาวัวควาย ยืมของแกกันทุกชนิด ถาเชาวัวควายทานไปทํานาแลวสูญเสียไป เพราะโจรปลนก็ดี อดตายก็ดี ววั ควายมรี าคาเทาใด ใหผเู ชาชดใชใหแกเจาของวัวควายตามที่ตกลงกันวันแรกท่ียังไมทัน ไดทาํ นา และไมตองชดใชคาแรงถาวัวควายตายดวยโรค ใหชดใชคร่ึงเดียว “ยืมวัวควายทานทํานาหรือลากเกวียน หาก โจรลักไป หรือสัตว0อดตาย หรือแขงขาหัก ใหชดใชคาสัตว0แกเจาของ แลวมอบสัตว0ใหแกผูใหยืม ผิรูตัวโจรในภายหลัง ใหเจาของสตั วไ0 หมคาววั ควายทโ่ี จร แลวคืนคาไหมใหแกผูยืม ผูเชา ผิวัวควายเป,นโรคตายเสียกอนยังไมทันบอกเจาของ เลย ใหผูยมื ชดใชคร่งึ เดียว ผิไดบอกเจาของและรกั ษาไวแลว แตไมหาย ตายไปกด็ ี ผูยืมผูเชาไมตองชดใชคาวัวควาย มัน ตายดวยกรรมของมนั เอง แมนอยูกบั เจาของในวนั นั้นกย็ อมจักตายแล” ตามขอความในกฎหมายมังรายศาสตร0ซึ่งมีอายุ ๗๐๐ กวาปQ เป,นกฎหมายที่พญามังรายทรงเรียบเรียงและตรา ไวตามลกั ษณะพระธรรมศาสตร0ของมอญโบราณ จะเห็นไดวาประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใต ใชวัวควายเป,นพาหนะ ในการทํานาและลากเกวียนมาชานาน ถาจะนับมอญโบราณในอาณาจักรสุธรรมวดี ทวาราวดีแลวการใชควายไถนามี อายุตง้ั ๒-๓ พนั ปทQ เี ดียว อาศยั เหตุทีค่ นไทยสมัยโบราณเราใชควายเป,นสตั วล0 ากไถ ลากคราด(เฝPอ) จึงถือเป,นสัตว0ใหญมี คามาก เป,นคานิยมของโบราณทีเดียววา ไมนิยมรับประทานเน้ือควาย เน้ือวัว ชาวบานใหความเมตตาสงสารมันวามัน เคยชวยไถนากินเน้ือมันไมลง โดยมากจะเลี้ยงจนเฒาแกและตายไปเอง ชาวบานจึงพากันแลเน้ือเอาหนังเอาเขาไปใช ประโยชน0 สวนเน้ือกแ็ กงกินในหมบู าน เขาเรยี กวา “ตกปNุน” คือ แบงสวนเจาของควายได ๑ ใน ๓ รวมทั้งหนังและเขา ดวย ประมาณ ๓๐ ปQคืนหลัง ชาวบานจะไมนิยมฆาควาย จะมีบางตอนเทศกาลสงกรานต0และปQใหมบางน้ัน เนื้อที่ รับประทานบอยๆ ไดแก ไก หมู และเน้ือสัตว0ปOา เชน อีเก็ง วัวปOา ซึ่งนานเป,นหลายปQจะไดกินกันครั้งหน่ึง การท่ี ชาวบานไมนิยมฆาควาย เพราะเห็นวาเป,นสัตว0มีบุญคุณนี้ เป,นคานิยมทางวัฒนธรรมอยางสูง เพราะเห็นเป,นการชวย รกั ษาพลังงานของชาตไิ ว ในสมัยปจ$ จบุ ันทางกระทรวงเกษตรและสหกรณ0สงเสริมใหมีการอนุรักษ0วัวควาย และสงเสริม พันธุ0สัตว0ไวใหเลี้ยงควายไวใชงานน้ัน แตวายังไมเป,นการเพียงพอ เพราะป$จจุบันการฆาวัวควายโดยออกอาชญาบัตรมี มากทั่วประเทศและชาวบานลอบฆาอีก ถาคิดเป,นสถิติแลว อยางต่ําที่สุดทั่วประเทศประมาณวันละ ๑,๐๐๐ ตัว การ เกดิ ของสัตวป0 ระเภทนี้ ๒ ปQ จะไดลกู ตวั หนึ่งคงไมทันกับความตองการของเกษตรกรและไมสามารถจะอนุรักษ0ไวไดแนๆ การหามโดยเด็ดขาดมิใหฆาควายเทานนั้ จงึ จะสรางพลงั งานของชาตคิ อื แรงควายไดอยางสมบรู ณ0 ประเพณสี ูข; วัญควายมคี ;านยิ มอย;างไร

๘๔ ในการสูขวญั ควาย ไดขอคิดเหน็ ทีส่ ําคัญหลายประการคอื ๑. การเหน็ ความสาํ คญั ดานพลังงาน ในสมยั โบราณประเทศในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใตยังไมรูจักน้ํามัน นํ้ามันก]าด ไมรูจกั เคร่ืองยนต0กลไกสาํ หรบั การไถคราด ท่ีไรท่นี าใหสามารถทําการเพาะปลูก รูจักแตวัว ควาย มา เทานั้น ท่ีทรงพลัง สามารถลากคันไถ หรือสามารถชักลากลอเกวียนไปยังที่ตางๆ ได นอกจากชางแลว วัว ควาย มา นับเป,นผูทรงพลัง รองลงมาที่ใหประโยชน0แกมนษุ ย0 โดยเฉพาะชาวไรชาวนาทั้งหลาย ในคําสูขวัญจึงกลาวไวดังน้ี “เมื่อเดือน ๙ เดือน ๑๐ เดือน ๑๑ เดือน ๑๒ ฝนตกน้ํานองละลุม แผนดินจุมเป,นตม ฝนตกลงหาใหญแปง(ทํา) ใสนํ้าเต็มในนา เอามาไถกอแรก วางแอกเหนือศอกผูกเชือกปอหื้อหมั้นไถเป,นชอบขั้นไปมาเกิดเป,นนาหวานขาวไถเม่ือเชาเมื่อแลง (ไถทั้งตอนเชาและ ตอนบาย) ทานกอ็ ดิ (เหนอื่ ย) เหลือแรงลําบาก ชวุ นั ชุวัน(ทกุ ๆวนั ) ทานก็อุตสาหะกระทาํ การ อนั ฉบั พลันกแ็ ลว” ๒. ความกตัญ`ูรูคุณ คนไทยโบราณเป,นจํานวนมากไมนิยมรับประทานเน้ือวัว เน้ือควายถือวาเป,นสัตว0ใหญ และมีบุญคุณแกตนเป,นอันมาก เพราะชวยในไถนา การเฝPอคราดในไรนาดังกลาว เมื่อไดปลูกขาวดํานาเรียบรอย ดวย ความสํานึกในบุญคุณ เจาของจะทําพิธีบายศรีสูขวัญควายโดยไปเก่ียวหญาออนมาใหควายกิน เอาควายไปอาบน้ําขัดสี ฉวีวรรณอยางงาม ในวันน้ันควายจะไดรับความสุขมากท่ีสุด เพราะเจาของลวนเอาอกเอาใจ กรณีเชนนี้แสดงใหเห็นถึง คุณธรรมในหัวใจของชาวนาวาสูงเพียงไร แมควายเป,นสัตว0เดรัจฉานก็ยังรูสึกซาบซ้ึงในบุญคุณของมัน จึงเป,นสิ่งท่ีควร สรรเสรญิ ๓. ความเชอ่ื เรอ่ื งขวัญ เปน, สง่ิ ทีย่ ดึ ถอื กนั มาอยางชานานแลว ในสงั คมไทยทุกภาคถือวาขวัญเป,นธรรมชาติสิ่ง หนึ่งทส่ี งิ สถิตอยใู นรางกายของคนและสตั ว0 ขวัญเปน, ธรรมชาติ เบา มางาย ไปงาย และสะดุงหวาดผวาตกอกตกใจ ขวัญ จะหนีออกจากราง คาํ กลาววา ขวัญหาย ขวัญหนีดีฝOอ ขวัญดี อายมุม่ันขวัญยืนเหลานี้เป,นเคร่ืองบอกทางรายและดี ถา ขวญั สะดงุ ตกใจกจ็ ะหนีออกจากรางไปทําใหเจาของขวัญเจ็บปOวย กินไมไดนอนไมหลับ สุขภาพจิตเสีย ทําอะไรไมไดผล ถาขวญั ดคี อื ขวญั ยงั สถิตอยใู นรางไมไปไหนจะทาํ ใหเจาของอยดู มี ีสขุ ทํางานการอนั ใดเตม็ ไปดวยความม่ันใจมีสุขภาพจิต ดี ทํางานการอันใดมักประสบผลสําเร็จ ขวัญโดยทางปรัชญา กลาวคืออาการนั้น ๓๒ ที่อยูในรางกาย เป,นธาตุดิน ๒๐ ธาตุนํ้า ๑๒ รวมเป,น ๓๒ ตรงกับจาํ นวนขวัญ ๓๒ พอดี ธาตุดนิ ๒๐ น้นั คอื ผม ขน เล็บ ฟ$น หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อ ในกระดูก มาม หัวใจ ตับ ปอด ไต ลําไสใหญ ลําไสเล็ก อาหารใหม อาหารเกา กะโหลกศีรษะและมันสมอง ที่เป,นธาตุ นํ้า ๑๒ คือ ดี เสลด เลือด หนอง เหง่ือไคล มันขน นํ้าตา เปลวมัน น้ําลาย น้ํามูก ไขขอและมูตร ส่ิงเหลาถาอยูในปกติ ไมเจ็บไขไดปOวยอะไร ชีวิตของคนก็จะมีความสุข กินไดนอนหลับ ถาปOวยไขไมสบายอยางใดอยางหนึ่งก็จะเป,นทุกข0 ประดุจขวัญหนีขวัญหาย ท่ีชาวบานตองทําพิธีสูขวัญ หรือเรียกขวัญ เพ่ือใหกลับมาอยูกับเจาของ เพื่อความสุขความ เจริญตอไป การพิสูจน0ควายมีก่ีขวัญ เขาสังเกตจากกนหอย หรือรากขวัญตามรางกายของสัตว0 เชน ควายน้ีอาจมีขวัญ ต้ังแต ๑๐ ถึง ๑๒ เขาจะมีพิมพ0และชื่อขวัญโยงมาดานนอกเสนแบบๆ พิมพ0ของทางราชการเรียกวาตัวพิมพ0วัวตัวพิมพ0 ควาย เจาของจะไดเก็บไวเป,นหลักฐานยามควายหาย หรือพลัดเขากับฝูงอ่ืนจะตามถูก ขวัญควายหางายกวาขวัญคน เพราะมีขนหนาและหยาบ สวนคนหารากขวัญยากเพราะคนเน้ือละเอียด แตขวัญคนเป,นสิ่งท่ีสิงสถิตอยูในรางกายสวน ใดสวนหนง่ึ คือ อยูไดอยางเสรี และจะอยสู วนใดก็ได ความแตกตางระหวางขวญั ควายกับขวญั คน มลี กั ษณะอยางน้ี

๘๕ ๔.ความเมตตากรณุ า คณุ ธรรมดงั กลาวนบั เนื่องในพรหมวิหารธรรม ๔ คือ เมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา เป,น อเุ บกขา เป,นคณุ ธรรมประจําใจของผใู หญ คนเราจะเป,นฝOายปกครอง หรือชาวนายอมถือวาตัวเองเป,นใหญกวาวัวควาย ซึ่งเป,นสัตว0เดรจั ฉาน ดังนั้นจึงอดเมตตากรุณามนั ไมไดเพราะเหน็ วาตา่ํ กวาคน วิสัยของผูมีคุณธรรม ยอมเห็นวาผูมีกําลัง นอยหรอื ดอยกวาตนควรใหความอนุเคราะห0ชวยเหลือ อกี ประการหนึ่งถือวาววั ควายรับใชเรา ชาวไรชาวนาจึงเป,นผูควร ใหความเมตตา พิธีทาํ ขวญั ควาย นาํ เอาเครอ่ื งพิธมี าวางบนเสื่อที่ปูไวในแหลง หรือคอกควาย เจาของควายนําควายไปอาบนํ้าจนสะอาด แลวจูง ควายมาผูกไวกับเสา หรือหลักในคอก จากน้ันก็ไปเชิญพิธีกร หรือ ปOูอาจารย0ทําพิธีป$ดเคราะห0เรียกขวัญ จนเสร็จแลว เอาดายผกู กรวยดอกไมติดกบั เขาควาย บางรายเอาดายสายสิญจน0ผูกคนไวดวย แลวเอานํ้าขม้ินสมปOอยประพรมเพื่อให ควายอยูสุขสบาย พอทําพิธีเสร็จ เจาของยกเคร่ืองขวัญออกไป และนําหญาออนมาใหควายกิน เป,นเสร็จพิธีทําขวัญ ควาย สําหรับเจาของยังไมเสร็จ เพราะยังตองชวนพิธีกรมากินไกและดื่มเหลาจากไหนั้น สนุกสนานตลอดวันถือวางาน ปก$ ดาํ ไดผานพนแลว เปน, การฉลองความเหนือ่ ยยากจากการถนาและดํานาสวนหนง่ึ ดวย คําสาํ หรับส;ขู วัญบายศรีควาย อัชชสุ อัชชโส อัชชไชยโย อัชชมังคโล อัชชในวันนี้ก็เป,นวันดี เป,นวันนังคละศรีอันประเสริฐเป,นการอันเกิดกับ โลกโลกา เป,นการอนั ไถนาและปลุกขาวสบื มาแตเชนพระยาสมมุตริ าชเจา หากแตงไวดหี ลี หากเป,นปเวณีกับโลก หื้อคน ท้ังหลายไดบริโภคกินทาน หากเป,นบรมโบราณจารีต ไผบรีดมางเสียได ตราบตอเทามาเถิงพระหนอไทช่ือศากยะมุนี ขวบไหนก็มีที ปQไหนก็มีเท่ือ เถิงฤดูขวบปQเม่ือเดือน ๙ เดือน ๑๐ เดือน ๑๑ และเดือน ๑๒ ฝนตกนองละลุมแผนดินจุม เปน, ตม ฝนตกลงหาใหญ แปbงนํ้าใสเต็มนา เอาไถมากอแรก วางแอกไวเหนือคอ ผูกเชือกปอหื้อหมั้น ไถเลียบขอบข้ันไป มาเกิดเป,นนาหวานขาว ไถเม่ือขาวเมื่อแลง ทานก็อิด(เหน่ือย) เหลือแรงลําบากชุวัน ชุวัน(ทุกๆ วัน) ทานก็อุตสาหะ กระทาํ การอนั ฉับพลันกแ็ ลว สวนอัชชในวันนี้ ขาจักปลอยเสีย ยังมหิงสาแกวพอมงคล ตัวเคาชุตั๋ว บอห้ือเมามัวทุกข0ยาก บหื้อกั้นหื้อหยาก ดวยทางกนิ และทาน เจากระทําการไถแผนดิน อิดหิวลําบาก ขาก็จักแกเชือก ๒ เสน อันผูกไวกับเฝPอ(คราด) และไถ ขา ก็จักแกเสียยังแอกลูกใหญเหนือหนอกและคอขาจักแกเสียยังเชือกปอออมแอกอันเป,นปอกแบกสุบ(สวม) คอ ขาจักแก เสียยังเชือกเสนนอยและเสนใหญ ขาจักไวแตขอบกับเขาบัดนี้ขาก็นําเอามายังน้ําขมิ้นสมปOอยหอมอะหอยเหลือใจเพื่อ จักหื้อทานดําหัว สระสรงตัวห้ือมละมลทิน ธุลีเหมยหมอก กับท้ังขาวตอกดอกไมและเทียนงามเพ่ือจักขอสัมมาคารวะ ตามแตโทษเมื่อมีใจกร้ิวโกรธกลาราวี เอาเชือกฟาดตี๋ดาหยอ (ดาแดกดัน) เป,นคําพราพอแม เป,นคําเคียดแกสะหาว หา คาํ อดคํายาวบไดเป,นคําแสบไหมแกนหูแหงทาน ตูขาท้ังหลายหากมีอินดูก็ขอสูมา ขอแกการยกยองห้ือความเมตตา กรณุ าซง่ึ มอี ยแู ลวในหัวใจของชาวนาทไี่ ดรับอบรมมาจากพุทธศาสนา ต้งั แตบรรพบรุ ษุ มาจนกระท่ังป$จจุบันน้ี ห้ือทานลา โทษ ปลอดเสียโทสนโทษ ขออยาเอาคํากร้ิวโกรธไวในใจ ขออยาหื้อเป,นกรรมเวรภัยแกกันไปภายหนา พระเจาหนอฟNา ตนโปรดโลก หากเทศนาไววาบควรแทดหี ลี

๘๖ สวนอัชชในวันนี้ก็เป,นวันดีลํ้ายิ่ง บัดนี้ ขาจึงเชิญขวัญควายกอนแกวม่ิงมูลเฮือน(เรือน) เถิงฤดูปQเดือนมาใคร ตู ขาทั้งหลายกม็ าแบงขาวนํ้าใสไวชุประการ โภชนาการมีหลายเยื้อง อันเป,นเครื่องรับรองขวัญ ชิ้นไกมันตมใสขาวน่ึงใหม งามขาว หมากพลูตามพรํา่ พรอม กลวยออยนอมนํามา แปงb เส่ือดาไวถา ห้ือขวัญควายพอขาทั้งมวลจุงชักชวนกันมาพรํ่า พรอม หอื้ มาอยแู วดลอมคูดากนิ ของเซยี งซินชดิ ชอน จกั เก๋ือจักปNอน หื้อขวัญควายพออิ่มเต็มใจ แมนไปอยูไกลแดนซอก (ขอบ) ก็หื้อมา แมนไปอยูเรื้อแรมดงก็หื้อมา แมนไปอยูพงปOาก็ห้ือมา แมนไปอยูท่ีแมน้ําใหญก็หื้อมา แมนไปอยูที่เกาะ ดอนทรายกห็ ้อื มา ขาบหอ้ื ขวญั สูเจาไปซะเรซะรายแตกมาง ขาก็ไดแตงหางเรยี กรองขวัญควายพอมากินห้ือเล้ียง คูขาวคู ขวญั (ทกุ ขาวทุกขวัญ) คูตัวเถกิ ตวั รี คูพค่ี ูนอง ทองควายก็ห้ืออยูกับทองควายด่ังเกา ทองคนเลาก็หื้อกับทองคนเลาดีหลี ฝนตกหวั ปมQ าอยาหวังหญา ฟNารองอยาหวังภัย อยาไปเดินดงไกลเหมยหมอก อยาไปภายนอกดงหนา ตกปOาแขมเลาคา หอ้ื เจาคดึ หาคอกและถุน หอ้ื หอเรือนมูล ขึ้นมาเหลือกวาเกา หื้อมีลูกเตาเลาหลวงหลาย ห้ือมีลูกนัก เหมือนดังแมงมาย ห้ือมีลูกหลายเหมือนดังแมงเมา ห้ือตัวดีงามเหลือเกา ห้ือติดเตาตามกัน อยาหื้ออยาใหพลาด แมมีลูกมาก ก็อยาห้ือลน ห้ือหาย ห้ืออยูสุขสบลายเท่ียงแท ตราบตอเทา รอยชาวขวบเขาวสา เล้ียงชุตนชุตัว เที่ยงแทดีหลีแตเทอะ อ ตฺถิ อุณฺหสส วิชโย ธมฺโม โลเก อนุตตโร สพฺพสตฺตา หิ ตถาย ตํ ตวํ คณฺหาหิ เต ปริวชฺโร ราชทณฺเฑ อนมุสฺสาคินาปกฺเข พยคฺเฆ นาเค วเสถูเต อกาลมรเณน จ สพฺพสฺมา มรณามุตฺโค กาลมาริตฺ ตเสวา อานุภาวเน โหตุ เทโว โหตุ เทโว สุขี สทา สุขี สทา สุทฺธสีสํ สมาทานํ ธมฺมํ สุจริตํ ตเสวา อนุภา เวน โหตุ เทโว สุขี สทา ลิขิตฺตํ จินฺติตํ ปูชํ ธารณํ กรุปเรสํ เทสนฺ สตุ วฺ า ตสฺส อนปุ วาทตี ิ กายกมฺมํ วจกี มฺมํ มโนกมมฺ ํ อสณฺจจิ โทสํ สพฺพํ โทสํ ขมันตโุ น ๕. สํานึกในความผิดพลาด ในขณะท่ีมีการไถอยูนั้น บางครั้งควายเดินชามัวกินหญาตามขางทางคนจะคลาด เฆ่ียนตี ฟาดดวยเชอื ก กระแทกดวยปฏกั ควายไดรับความเจ็บปวดทรมานแสนสาหสั กอ็ ดทนกล้ํากลืนไว เพราะพูดไมได แตชาวนาเมือ่ ทําไปแลวก็มาคดิ ทีหลังวา มันไมมคี วามผิดแตประการใด โดยมากมันทําคุณแกเราเสียดวยซํ้า เราน่ีชางชั่ว รายเสียจริงๆ ดวยความสํานึกผิดอยางนี้ จึงทําพิธีบายศรีสูขวัญ เอาดอกไมธูปเทียนมาขอขมาวัวควายดวย นับเป,น คุณธรรมอันประเสริฐในหัวของชาวนา แมควายวัวจะเป,นสัตว0เดรัจฉาน เม่ือตนเองทําความผิดก็ไปขอโทษขออภัย นับ แตสิ่งทน่ี าสรรเสริญในประเพณอี ยางน้ี เครอ่ื งทําพธิ ีสขู; วญั ควาย ๑. ทาํ บายศรีนมแมว หรอื บายศรีปากชาม อยางใดอยางหน่ึง ๒. ทาํ กรวยดอกไมและดายสําหรบั ผูกเขาควายเวลาสูขวญั ๓. หญาออน ๑ หาบ สําหรับการเป,นรางวลั แกควาย ๔. ขาวเหนยี วสกุ ๑ กลอง ๕. ไกตมหน่งึ คู ๖. เหลาหนึ่งไห ๗. ขนมบางอยาง เชน ขนมตมขาว ขนมตมแดง หรือขาวตมมดั ๖. การใหรางวัลแก;สัตว)และคน ขอนี้ปรากฏในคําสูขวัญวา ไดเอาหญาออนหวานอรอยมาใหเคี้ยวกิน คือ เจาของจะไปเก่ยี วหญาออนมาใหในวนั สูขวัญ เรยี กวาเป,นการใหรางวัลแกควาย สําหรับคนเลี้ยงหรือเจาของน้ัน มีเหลา

๘๗ ไห ไกคู ขาวเหนียวท่ีอรอย เตรียมไวตอนสูขวัญควายแลว ของเหลาน้ีควายกินไมได คนกินไดจึงตกเป,นรางวัลของคน เลีย้ งหรอื เจาของจะไดรบั ประทานอยางเอร็ดอรอยในมื้อกลางวันของวันที่สูขวัญควายน้ัน พิธีสูขวัญควาย เป,นประเพณี ที่ดีงามซึ่งนักปราชญ0ทางจริยธรรมทางภาคเหนือ ไดวางไวสําหรับชาวนาไดประพฤติปฏิบัติกันมา พิธีสูขวัญควายของ ภาคเหนือเต็มไปดวยสป@ริต เพราะเป,นพิธีที่มนุษย0ขอขมาโทษ และปลอบขวัญควายซึ่งเป,นสัตว0เดรัจฉาน อันเป,น เคร่ืองหมายสูงสุดดานคุณธรรมจึงสมควรจะจรรโลงสงเสริมประเพณีไวใหย่ังยืนตอไป คูกับชาวนาผูเป,นกระดูกสันหลัง ของชาติ และผูใหพลังงานแกประเทศชาตสิ บื ไป เทานาน ประเพณีตานกBวยสลาก ประเพณีตานสลากคือ การทําบุญสลากภัตในภาคเหนือ มีเรียกชื่อแตกตางกันไปตามทองถิ่นบางแหงวา “กิ๋ นกBวยสลาก” บางแหง “กิ๋นสลาก” บางแหงวา “ตานกBวยสลาก” ในความหมายเป,นอยางเดียวกัน สําหรับวิธีการ ทําบุญมแี ตกตางกันไปตามความนิยมในทองถิ่นของตน ประเพณีกินก`วยสลาก หรือทานสลากน้ีเป,นประเพณีเกาแกท่ีเกิดขึ้นในพระพุทธศาสนาต้ังแตพุทธสมัยที่พระ สัมมาสัมพุทธเจายังทรงพระชนม0อยู ปรากฏในพระธรรมบทขุททกนิกายวาพระพุทธองค0ทรงสรรเสริญพระสาวก อรหันต0 ของพระองค0 คือ พระโกณฑธานเถระ ซ่ึงเป,นผูโชคดีในการจับสลากไดที่หน่ึงทุกคร้ัง แมพระพุทธเจาก็สูทาน ไมได พระสาวกท้ังหลายมีความสงสัยวา ทําไมทานจึงมีโชคดีเชนนั้น พระพุทธเจาตรัสรับบอกแกภิกษุสงฆ0 ทั้งมวลวา โกณฑธาน ปรารถนาวาถาเลือกอะไร แขงขันอะไร ขอใหไดทห่ี นง่ึ เสมอ ดังนั้น ในชาติน้โี กณฑธานจึงเป,นคนโชคดี ประวัติความเปน: มาของสลากภัต ในสมัยพุทธกาล ขณะทพ่ี ระพทุ ธเจาประทับ ณ พระเชตวันมหาวิหารน้ัน วันหนึ่งนางกุมารีผูหนึ่งไดอุม ลูกชาย ว่ิงหนนี างยกั ขนิ ี ผูมเี วรตอกันหลายชาตแิ ลว ติดตามมาจะทาํ รายลูกของนาง นางเห็นจวนตวั จะว่ิงหนีไปที่อ่ืนไมได จึงพา ลกู วิ่งเขาไปในพระเชตวันมหาวิหาร ขณะท่ีพระพทุ ธเจาทรงแสดงธรรมอยู นางเอาลูกนองวางแทบพระบาท แลว กราบ ทูลวา “ขาแคพระองค0ผูเจริญ ขอทรงโปรดเป,นที่พ่ึงแกลูกชายของหมอมฉันเถิดพระเจาขา” พระพุทธเจาไดหยุด พฤติกรรมท่ีจองเวรของนางกุมาริกาและยักขินีดวยการตรัสคําสอนวา “เวรยอมไมระงับดวยเวร เวรยอมระงับดวยการ ไมจองเวร” ธรรมน้ีเป,นของโบราณ แลวทรงใหนางท้ังสองเห็นผิดชอบช่ัวดี นางยักขินีรับศีล ๕ แลวนางก็รองใหสะอึก สะอน้ื กราบทลู พระพทุ ธเจาวา นางไมรูจะไปทาํ มาหากินอยางไร เพราะรกั ษาศีลเสียแลว นางกุมาริกาจึงรับอาสา จะพา นางไปอยูดวย นางไดรับอุปการระจากนางกุมาริกาหลายประการ นึกถึงอุปการะอยากจะตอบแทนบุญคุณ จึงเป,นผู พยากรณ0บอกกลาวเร่ือง อุตุนิยมวิทยา คือ บอกใหนางกุมาริกาทํานาบนท่ีดอนในปQฝนมาก ทํานาในท่ีลุมเวลา ฝนแลง นางกุมาริกาไดปฏิบตั ติ าม ทําใหฐานะร่ํารวยยิ่งข้ึนกวาคนอ่ืน ๆ ในละแวกนั้น คนทั้งหลายมีความสงสัย จึงมาถามนางกุ มาริกาวาเป,นอยางไร ไดรับคําตอบวานางยักขินีเป,นผูบอกกลาวใหคนท้ังหลายจึงพากันไปหานาง ขอใหบอกอยาง เดยี วกบั นางกมุ าริกา คนท้ังหลายไดรบั อปุ การะจากนางยักขินี จนมีฐานะรํ่ารวยไปตาม ๆ กันดวยความสํานึกในบุญคุณ จงึ พากัน นําเอาเคร่ืองอปุ โภคบริโภคอาหารการกินเคร่ืองใชมาสังเวยอยูเป,นอันมาก ขาวของท่ีสํานักนางยักขินีจึงมีมาก เหลือกินเหลือใช นางจึงนํามาทําเป,นสลากภัต โดยใหพระสงฆ0ไดทําการจับตามเบอร0ดวยหลักของ อุปโลภนุกรรม คือ

๘๘ ของที่ถวายมีทงั้ ของมีราคามาก ราคานอย พระสงฆ0องค0ใดไดของมีคานอยก็อยาเสียใจ ใหถือวาเป,นโชคของตนดีหรือไม ดีการถวายแบบจับสลากของนางยักขินีน้ี นับเป,นคร้ังแรกแหงประเพณีทําบุญสลากภัต หรือทานสลากใน พระพทุ ธศาสนา ค;านยิ มในการกินสลาก การทําบุญตานสลากภัตนับเป,นพระเพณีที่สําคัญของภาคเหนือประการหนึ่ง เน่ืองมาจากคานิยม ที่ สืบทอด ทํามาแตโบราณจนกลายเป,นประเพณสี ืบมาชานาน คือ ๑. ประชาชนวางจากภาระกจิ การทํานา ๒. ผลไม เชน สมโอ สมเขยี วหวาน สมเกลย้ี ง กําลงั สุก ๓. ประชาชนหยดุ พกั ไมเดินทางไกลเพราะเปน, ฤดูฝน ๔. พระสงฆ0จําพรรษาอยูอยางพรักพรอม ๕. ไดโอกาสสงเคราะห0คนยากจนเปน, สงั คหทาน ๖. ถอื วามีอานิสงสแ0 รง คนทาํ บญุ สลากมกั จะมีโชคลอยมา ๗. มีโอกาสหาเงนิ และวัสดบุ ํารงุ วัด ดวยเหตผุ ล ๗ ประการนี้ ประชาชนชาวไทยในภาคเหนือ จงึ นยิ มทําบุญสลากภัตกันเกือบทุกวัด มีแตวาหากวัด ใดมีงานตัง้ ธรรมหลวง (ฟ$งเทศนม0 หาชาติ) วดั นัน้ จะเวนจากการทาํ บุญสลากภตั ประเพณีถวายสลากภัต หรือประเพณีถวายขาวสลาก หรือ กินก`วยสลากนั้น ทํากันมาตั้งแตเดือน ๑๒ เหนือ เป,ง เรื่อยมาจนถึงเดือนย่ีเหนือ คือ ชวงเดือน ๑๑ – ๑๒ ของภาคกลาง ชาวบานจะนําพืชผลมาถวายเป,นก`วยสลาก นิมนต0พระสงฆ0จากวัดใกลเคียงมารับไทยธรรมสลาก ซ่ึงศรัทธาประชาชนรวมกันถวายสลากภัตของทางเมืองเหนือ ประกอบดวย ๑. สลากนอย คอื สลากกระชเุ ล็ก ๒. สลากก`วยใหญ หรือ สลากโชค สลากก`วยเล็ก ใชถวายอุทิศแดผูตาย หรือทําบุญเพื่อเป,นกุศลในภายหนา สวนสลากก`วยใหญใชถวายเป,นมหา กศุ ลสาํ หรับบคุ คลผูมีกําลังศรทั ธา และรา่ํ รวยเงินทอง ทําถวายเป,นพลวป$จจัย ใหมีบุญกุศลมากข้ึน พิธีถวายสลากภัต ท่ี นยิ มมี ๓ ประเภทคอื ๓. สลากเอาเสน ซง่ึ ประชาชนจบั สลาก แลวนาํ ไทยธรรมไปถวาย ๔. สลากท่ีพระสงฆ0จบั สลากเอง ๕. สลากยอม นยิ มทาํ กนั ในกลุมไทยยอง ซง่ึ หญิงสาวภายในหมบู านจัดถวายเปน, ประเพณี ประเพณีสลากภตั ทีท่ าํ กนั ในภาคเหนือป$จจบุ นั นี้ นิยมใหพระสงฆ0จบั สลากเองเปน, สวนมาก เพราะงายและทุนเวลา ประเพณีการ “ทานขาวสลาก” หรือการ “ก๋ินก`วยสลาก” ตามสําเนียงพูดของเมืองเหนือน้ี หมายถงึ ประเพณีทานสลากภัต เปน, ประเพณที ่ชี าวเหนือถือสืบเนื่องมานมนานแลวการทานก`วยสลากจะเริ่มราว เดือน ๑๒ เหนือ (คือเดือน ๑๐ ใต เดือนกันยายน) และส้ินสุดเอาในเดือนเก๋ียงดับ (เดือน ๑๑ ใต) การทานก`วยสลาก (หรือ

๘๙ บางแหงเรียกวา ตานขาวสลาก) ท่ีจังหวัดลําปางก็จะเริ่มที่วัดปงยางคก ซึ่งเป,นวัดตนตระกูลของเจาเจ็ดตน คือ พอเจา ทพิ ย0ชาง ป$จจุบันจะทาํ กนั ตามสะดวก กอนวันทําพิธี “ทานก`วยสลาก” ๑ วัน เรียกวา “วันดา” คือเป,นวันจัดเตรียมสิ่งของเคร่ืองไทยธรรมพวกผูชาย ก็จะจัดการจักตอกสาน “ก`วย” (ตะกรา) ไวหลาย ๆ ใบ บางครอบครัวอาจจะทําหลายสิบลูก แลวแตศรัทธาและกําลัง ทรัพย0จะอํานวยให ทางฝOายผูหญิงก็จะจัดเตรียมหอของกระจุกกระจิก เชน ขาวสาร พริกหอม กระเทียม เกลือ กะป@ ปลาราขนมขาวตม และอาหาร เชน หอหมก (ทางเหนือเรียก หอน่ึง) ชิ้นป@eง (เนื้อยาง) เนื้อเค็ม หมาก เมี่ยง บุหรี่ ไมขีด ไฟ เทยี นไข สียอมผา ผลไมตาง ๆ เคร่อื งใชสอยตาง ๆ ตามแตศรทั ธาและฐานะ สิ่งของตาง ๆ เหลาน้ีจะบรรจุลงในก`วย ซึ่งกรุดวยใบตอง หรือกระดาษสีตาง ๆ เม่ือจัดการบรรจุสิ่งของตาง ๆ ลงในก`วยเรียบรอยแลว ก็จะเอา “ยอด” คือ สตางค0 หรือธนบัตร ผูกติดไมเรียวเสียบไว “ยอด” ที่ใสน้ันไมจํากัดวาเทาใด แลวแตกําลังทรัพย0 และศรัทธาจะอํานวย ให เมอ่ื เตรยี มส่งิ ของดังกลาวเสร็จเรยี บรอยแลว เชาวนั รุงข้นึ ในวันทานสลาก เขาก็จะใชเด็ก ลูกหลานเอาเสื่อไปปูที่ลาน วัด หรือตามศาลาบาตรและเอา “ก`วยสลาก” ไปวางเรียงไวเป,นแถว ๆ สวนผูเฒาผูแก ก็จะจัดเตรียมขน (พาน) ขาวตอกดอกไม ธูปเทียน ถือขัน(พาน) ไปวัดกันเป,นหมู ๆ บางก็จูงมือลูกหลานไปดวย สวนพวกหนุม ๆ สาว ๆ ก็ไป เหมือนกัน สวนมากไปกันเกือบหมดท้ังครอบครัว เพราะถือวาการทานสลากภัตน้ีมีอานิสงส0มาก และจะไดชวยกันเอา “กว` ยสลาก” ไปถวายพระในเวลามีการเรยี ก “เสนสลาก” “เสนสลาก” ที่กลาวน้ี ผูเป,นเจาของ “ก`วยสลาก” จะตองเอาใบลานหรือกระดาษมาตัดเป,นแผนยาว ๆ จารึก ช่ือเจาของไว และบอกดวยวาอุทิศสวนกุศลนั้นใหใครบาง คําจารึกในเสนสลากนั้นมักจะเขียนดังนี้ “สลากขาวของนี้ หมายมีผูขา นายเมือง นางดี ขอทานไวกับตนตัวภายหนา “ คือหมายถึงวาถวายทานไวอุทิศสวนกุศลไวสําหรับตัวเอง เม่ือลวงลับไปแลว จะไดรบั เอาของไทยธรรมน้ันในปรโลก ซ่ึงเป,นความเชื่อของพุทธศาสนิกชนท่ัวไปวา เม่ือทําบุญถวาย ทานไวในพระศาสนาแลว เม่ือลวงลับดับขันธ0ไปแลว ก็จะไดเสวยอานิสงส0ผลบุญน้ันในโลกหนา และจะมีการอุทิศสวน กุศลนนั้ ใหญาติพ่ีนองผูลวงลบั ไปแลว เชน “ผขู าหนานเสนา นางบุ บานใตวัด ขอทานไปถึงนางจันตา ผูเป,นแมท่ีลวงลับ ไปแลว ขอห้ือไปรอดไปถึงจิ่มเต]อะ” ดังน้ี เป,นตน “เสนสลาก” ที่กลาวน้ี จะตองเขียนไวใหครบจํานวนก`วยสลาก เมื่อชาวบานนําเอาก`วยสลากไปท่ีวัดแลวก็จะ เอาสลากไปรวมกันไวท่ีหนาพระประธานในวิหาร ซ่ึงผูรวบรวมสลากมักจะเป,นมัคนายกหรือท่ีเรียกกันวา “อาจารย0” รวบรวมไดเทาไร ก็จะเอาจํานวนพระภิกษุสามเณรท่ีนิมนต0มาจากหัววัดตาง ๆ นั้น หารจํานวนสลาก และหักเหลือไว สวนหน่งึ เปน, สวนของ “พระเจา” (คาํ วาพระเจา เมอื งเหนือหมายถงึ พระพทุ ธรูป เชน พระเจาเกาตื้อ พระเจาทองทิพย0 ฯลฯ) และในที่น้กี ็หมายถึงเป,นสวนพเิ ศษของวัดทจ่ี ัดทําพิธีทานก`วยสลากนั่นเอง สลากของ “พระเจา” นี้ เมื่อเสร็จจาก การทําบุญแลว ก็จะแบงป$นใหพระภิกษุสามเณรและเด็กวัด (ทางเมืองเหนือเรียกวา ขะโยมวัด) โดยทั่วถึงกัน และ อาจารย0 หรือมัคนายกก็จะไดสวนหนึ่ง แตเงินยอดก`วยสลากน้ัน สวนของ “พระเจา” จะตองเป,นเงินกองกลางของวัด สาํ หรบั ใชจายในกจิ การของวดั ตอไป การแบง “เสนสลาก” ในแบบฉบับของ “ชาวบะเกา” (คนโบราณ) น้นั ในสมัยท่ีพวกชาวบานยังไมรูหนังสือ ไม รูจกั คิดเลขอยนู ้ัน การแบง “กว` ยสลาก” จะตองตก “เสนสลาก” เป,นกอง ๆ รวม ๓ กอง กองหนึ่งของ “พระเจา” (คือ

๙๐ ของวัด) สวนอีก ๒ กอง น้ัน เฉล่ียออกไปตามจํานวนพระภิกษุสามเณรที่นิมนต0มารวมในงานทําบุญ หากมีเศษเหลือก็ มักจะปด$ เป,น ของพระเจา “เสนสลาก” ท่ีแบงป$นใหพระภิกษุสามเณรท่ีนิมนต0มาจากวัดตาง ๆ น้ัน เม่ือพระภิกษุสามเณรไดรับสวนแบง แลว ก็จะไปยดึ เอาชัยภมู ิ แหงหน่งึ ในวัดและจัดการออกสลาก คือ อานชื่อในเสนสลากดัง ๆ หรือใหลูกศิษย0 (ขะโยม) ที่ ไปดวยน้ันตะโกนตามขอความที่เขียนไวในเสนสลาก หรือเปลี่ยนเป,นคําส้ัน ๆ เชน ศรัทธานายเมือง บานใต วัดมีไหน เหอ” เมื่อผูเป,นเจาของไดยิน หรือมีเพ่ือนบานใกลเคียงไดยินก็จะไปบอกใหเจาของ “ก`วยสลาก” ซึ่งบางรายก็จะหิ้ว “กว` ย” ไปตามหาเสนสลากตามลานวัด การเท่ียวหาเสนสลากนี้เป,นท่ีนาสนุกสนานมาก พวกหนุม ๆ สาว ๆ เฒาชะแร แกชรา ไมวาเด็กนอยหรือหนุมใหญก็จะห้ิว “ก`วยสลาก” ออกตามหาเสนกันขวักไขว ทุกคนจะมีใบหนาแชมชื่นผองใส เพราะนานปQถึงจะมีการ “กินก`วยสลาก” สักครั้ง บางวัด ๓ ปQ จะมีการทานสลากน้ีสักครั้งหนึ่ง พวกหนุม ๆ ก็จะถือ โอกาส ชวยสาว ๆ หาเสนสลากเป,นการผูกไมตรีไปดวย เม่ือพบเสนสลากของตนแลว ก็จะเอา “ก`วยสลาก” ไปถวาย พระ พระกจ็ ะอานขอความในเสนสลากใหฟ$งอีกคร้ังหนึ่ง แลวรับเอา “ก`วยสลาก” และกลาวอนุโมทนาใหพร แลวก็คืน เสนสลากนั้น ใหเจาของสลากไป เจาของก็นําเอาเสนสลากนั้นไปรวมไวในวิหารเม่ือเสร็จแลว “แกวัด” หรือมัคนายกก็ จะเอาเสนสลากนน้ั ไปเผาไฟหรอื ทิง้ เสยี การตานก`วยสลากน้ี นอกจากจะมี “ก`วยเล็ก” แลว ผูมีฐานะดี การเงินไมขัดสน ก็จะจัดเป,นพิเศษเรียกวา “สลากโชค” สลากโชคน้ี ทําเป,นพิเศษกวาสลากธรรมดาและในสมัยกอนมักจะทําเป,นรูปเรือนหลัง เล็ก ๆ มีขาวของ เครอ่ื งใชตาง ๆ เชน หมอขาว หมอแกง ถวยชาม เครือ่ งนอน หมอน มงุ เส่อื ออน ไมกวาด เครอ่ื งนงุ หม อาหารสําเร็จรูป ๑ สํารับและรอบ ๆ เรือนหลังเล็กน้ัน จะมีตนกลวยตนออยผูกติดไวและยังมี “ยอด” เงินหลายสิบบาท หรือป$จจุบันก็ เปน, รอย ๆ บาทผกู ติดไว สลากโชคนบ้ี างคนกอ็ ทุ ิศสวนกุศลใหบดิ ามารดา หรอื ญาติผูใหญทีล่ วงลบั ไปแลว สลากโชคน้ี เจาของจะตกแตงประณตี สวยงามมากกวาสลากธรรมดา บางรายเจาของกจ็ ะเอาเคร่ืองประดับมีคา เชน สรอยคอทองคํา สรอยขอมือ หรือเขม็ ขดั นาค เข็มขดั เงิน ใสลงไปดวยแตไมได “ทาน”ไปจริง ๆ เมื่อถวายสลากแลว ก็มักจะขอ “บูชา” คืนการเอาของมีคาใสลงไปเชนนี้ ผูถวายมักจะอุทิศกุศลนั้นใหตนเอง เพราะเชื่อวาเม่ือตายไปแลว หากไปเกิดในภพอ่ืน ก็จะไดรับสิ่งของท่ีตนถวายอุทิศไวอีก สลากโชคนี้ มักจะมีไมก่ีราย เพราะตองใชจายเงินทองมาก และเมอ่ื จะยกเอาสลากโชคไปวัดก็จะมฆี องกอลงแหแหนไป เมอ่ื ถงึ วดั ก็จะนําเอาเสนสลากไปรวมกันดงั กลาวมาแลว การ “ตานก`วยสลาก” นี้มิไดจัดทําเฉพาะหมูบานใดหมูบานหน่ึงเทาน้ัน บางทีหลาย ๆ หมูบานจะรวมกันทําที่ วัดใดวัดหน่ึงในตําบลนั้น แตตองเป,นวัดใหญและเป,นวัดเกาแกเพราะถือกันวาวัดที่สรางขึ้นใหมจะมีงานตานก`วยสลาก กอนวัดเกาไมไดและวัดเล็ก ๆ ก็มักจะไปรวมกับวัดใหญเพ่ือตัดความยุงยากในการจัดงานและการเตรียมอาหารถวาย พระสงฆ0สามเณรท่มี ารวมในงานดวย ตานเปตพลี (อุทศิ ส;วนบุญหาผูตาย) ประเพณีอุทิศหาผูตาย บางทีเรียกวา ประเพณีเดือน ๑๒ เป,ง ประชาชนในภาคเหนือ นิยมอุทิศสวนบุญสวน กุศลไปใหบรรพบุรุษของตน คือ พอ แม ปOู ยา ตา ยาย ลุง ปNา ญาติพ่ีนองที่ลวงลับไปแลว ประเพณีนี้เรียกกันแตละ

๙๑ ทองถิ่นกม็ ีช่อื แตกตางกันไป บางจังหวัดในภาคเหนอื เรียกประเพณีอุทิศหาผูตายวา ประเพณีเดือนสิบสองบาง ประเพณี ปลอยผีปลอยเปรตบาง ตรงกับภาคกลางวา “ตรุษสารท” ป$กษ0ใตเรียกวาประเพณีเดือนชิงเปรต และทางภาคอีสานก็ คือ ประเพณบี ญุ ขาวประดับดิน ประเพณที ก่ี ลาวมานี้ โดยความหมายและจุดประสงค0เป,นอันเดียวกันตางกันดวยวิธีการ ทาํ ตามจารตี ประเพณีท่เี คยทาํ มาในทองถน่ิ ของตน สําหรับการอุทิศหาผูตายของภาคเหนือ มีประเพณีสืบตอ กนั มาเนือ่ งในการอุทศิ กุศลแกญาตพิ ี่นองทต่ี ายไปแลวถอื กนั วาในเดอื น ๑๒ เหนอื ขึน้ ๑ ค่าํ ถึงเดือนแรม ๑๔ คํ่านั้น พระ ยายมราชไดปลอยวิญญาณสัตวผ0 ูตายกลบั มาสูเมืองมนุษย0 เพ่ือขอรับเอาสวนบุญสวนกุศลจากญาติพี่นองลูกหลานจะได พนจากภาวะแหงเปรตอสุรกายท้ังหลาย ดังนั้นการปฏิบัติตอประเพณีก็ดวยการกตัญpู ตองการใหบุคคลผูเป,นที่รักพบ กับความสุขในปรโลกจึงด้ําสืบตอกันมา ตํานานทางพระพุทธศาสนากลาวถึง เปรตราชของพระเจาพิมพิสารไวดังน้ี ใน กัลปที่ ๙๒ นับแตภัทรกัลปขึ้นไปถึงพระสัมมาสัมพุทธเจาทรงพระนาวา “ปุสสะ” พระพุทธบิดาทรงพระนามวา “พระ เจาชยเสนะ” พระพุทธมารดามีพระนามวา “ศิริมา” พระเจาชยเสนะยังมีพระราชบุตรอีก ๓ พระองค0 ตางพระมารดา และเป,นพระกนิษฐาภาดาของพระปุสสะพระพุทธเจาราชบุตรท้ัง ๓ น้ี มีเจาพนักงานรักษาคลังหนึ่งเก็บสวยในชนบท กาลตอมาพระราชบุตรทั้งสามมีพระประสงค0จะบาํ เพญ็ กุศลบาํ รุงพระศาสนา ผูเป,นพระเชษฐภาดาตลอดไตรมาส จึงทูล ขออนุญาตจากพระบิดา เมื่อไดรับอนุญาตแลว พระราชบุตรทั้งสามจึงตรัสสั่งเจาพนักงานผูเก็บสวยในชนบทของ พระองค0ใหสรางวิหาร ครั้นสรางเสร็จแลว พระราชบุตรทั้งสามจึงนําเสด็จพระพุทธเจาไปท่ีวิหารและทูลถวายวิหารแด พระศาสดา แลวส่ังเจาพนักงานรักษาพระคลงั และพนกั งานเก็บสวยวา “เจาจงดูแล และจัดของเค้ียวของฉันถวายพระผู มีพระภาคเจาพรอมดวยภิกษุ ๙๐,๐๐๐ รูปที่เป,นพุทธบริวาร และตัวเราท้ังสามกับบริวารทุกๆ วัน ตลอดจนไตรมาส ดวย ต้ังแตวันน้ีไปเราจักไมพูดอะไร” ตรัสแลวก็พาบริวาร ๑,๐๐๐ คน สมาทานศีล ๑๐ แลวประทับอยูในวิหารตลอด ไตรมาส เจาพนักงานรกั ษาพระคลัง และเจาพนกั งานเกบ็ สวย ผลัดกันดูแลทานวัตต0ตามความพระประสงค0ของพระราช บุตรทั้งสามดวยความเคารพ ครั้งน้ันชาวชนบทบางพวกจํานวน ๘๔,๐๐๐ คน ไดทําอันตรายตอทานวัตต0ของพระราช บตุ รท้ังสาม มกี ินไทยธรรมเสยี เองบางใหแกบุตรเสยี บาง เผาโรงครัวเสีย ชนเหลาน้ันทําลายขันธ0แลวจึงไปบังเกิดในนรก กาลลวงไปถึง ๙๒ กัลป จนถึงกัลปนี้ ในพระพุทธศาสนาพระกัสสปะสัมมาสัมพุทธเจา ชนเหลานี้มีจิตอันอกุศล เบียดเบียนแลวนั้น ไดมาบังเกิดในหมูเปรต คร้ังนั้นมนุษย0ทําบุญใหทานอุทิศสวนกุศลใหแกญาติที่เป,นเปรตของตน เปรตเหลานน้ั ไดซึ่งทิพย0สมบัตินานัปการ แตหมูเปรตผูทําลายเคร่ืองไทนธรรมพระราชบุตรท้ังสามน้ันหาไดรับสวนกุศล ไม เปรตเหลานนั้ จงึ ทลู ถามพระกสั สปะพุทธเจาวา ขาพระพุทธเจาน้ี พึงไดสมบัติอยางนี้บางหรือไม พระพุทธเจาตรัสวา ทานทั้งหลายยังไมไดสมบัติ บัดน้ี ตอไปภายหนาพุทธกาลแหงพระโคดมพระพุทธเจา ญาติของทานท้ังหลายจักไดเป,น พระราชา ทรงพระนามวา “พิมพิสาร” และจักไดถวายทานแดพระพุทธเจาพระองค0น้ัน แลวอุทิศสวนบุญถึงทาน ทัง้ หลาย เมือ่ น้ันแหละทานจะไดสมบตั ดิ งั นี้ การลวงมาไดพทุ ธันดรหนึง่ ถึงพระพุทธศาสนาพระสัมมาสัมพุทธเจาของเจา น้เี จาพนักงานผเู ก็บสวยของพระราชบตุ รทัง้ สามไดมาบงั เกิดเป,นพระเจาพิมพิสาร เม่ือพระเจาพิมพิสารไดฟ$งเทศนาของ พระพุทธเจาก็ไดต้ังอยูในโสดาป$ตติผลและไดถวายไทยธรรมแกพระพุทธเจา แตหาไดอุทิศสวนกุศลใหแกเปรตท่ีเป,น ญาติไม เปรตที่เป,นญาติเหลานั้นมาคอยรับสวนกุศลอยู เมื่อมิไดรับสวนกุศลตามความปรารถนาก็เสียใจ พอถึงเวลาตี หน่ึงก็สงเสียงรองประหลาดนาสะพรึงกลัว ครั้นรุงสางข้ึน พระเจาพิมพิสารก็เสด็จขึ้นเฝNาพระศาสดาทูลถามเหตุนั้น

๙๒ พระพทุ ธเจาไดตรัสเนื้อความทงั้ ปวง แตหนหลงั ใหพระเจาพิมพิสารทรงทราบ พระเจาพมิ พิสารจึงอาราธนาพระพุทธเจา ใหเขาไปรับเครื่องไทยธรรมในพระราชนิเวศน0 แลวพระเจาพิมพิสารทรงกระทําทักษิโณทก ทรงอุทิศวาทานน้ีจงถึงหมู ญาติของเรา ขณะน้นั ฝงู เปรตท่มี ีความกระวนกระวาย และรางกายที่นาเกลียดนากลัวก็สูญหายไป กลับมีผิวพรรณงามสดใส ดงั่ ทอง แลวพระราชาถวายยาคแู ละของเคี้ยวอุทิศถึงญาติอีก ยาคูและของเค้ียวอันเป,นทิพย0ก็เกิดขึ้นในสําเร็จประโยชน0 แกฝงู เปรตท่ีเป,นญาติเหลานนั้ แลวพระราชาถวายผาและเสนาสนะทรงอุทิศถึงญาติอีก ผาและเคร่ืองเสนาสนะปราสาท ลวนแตเป,นทพิ ยส0 าํ เรจ็ ประโยชนแ0 กฝูงเปรตเหลานั้นไดประสบความสุข พระเจาพิมพิสารก็ทรงโสมนัสย่ิงนักในคร้ังนั้นมี เร่อื งสืบมาวาพระพุทธเจาไดทรงแสดงธรรมเทศนาติโรกณั ฑสูตร ทรงสรรเสริญทานที่ทายกอุทิศบริจาคแกญาติที่ตายไป แลวอีกหลายวัน แลวกลาวคําอุทิศถึงญาติวา “อิทํ โว ญาตีนํ โหตุ สุขิตา ญาตโยฯ” ทานน้ีจงถึงญาติทั้งหลาย (ท่ีเกิด ตายในเปรตวิสยั ) ขอญาตเิ หลานัน้ จงมคี วามสุข (คือไดเสวยผลแหงทานดวยความสํารวม)อน่ึงผูบริจาคทานนั้นก็หาไดไร ผลไม เป,นการสรางสมบญุ กศุ ลใหเพิ่มยง่ิ ขึ้น กลับมีบญุ กุศลยิ่งใหญใหผูอื่นไดอนุโมทนาอีก การรองไหเศราโศกปริเวทนา หาผูท่ีตายไปไมเป,นประโยชน0อยางไรแกผูลวงลับไปแลว มีแตการทําบุญอุทิศกุศลเทานั้นจะไดผลแกเขาในปรภพแล ในวันเดือน ๑๒ เหนือ ข้ึน ๑๔ คํ่า จะเป,นวันแตงดาเตรียมขาวปลาอาหาร ขนมหวาน ผลไมไวพรอมสรรพ รุง ข้ึนซึ่งเป,นวันเดือน ๑๒ เพ็ญ ชาวบานจะนําเอาอาหารใสถาดไปวัดและจะถวายแดพระภิกษุ เรียกวา “ทานขันขาว” มี การหยาดน้าํ อทุ ศิ บญุ กุศลดวย โดยใหพระเป,นผูกรวดนาํ้ ใหเพราะถอื วาทานเป,นผูทรงศีล บุญกุศลจะถึงแกผูตาย ไดงาย การทาํ บุญอทุ ิศกศุ ลนัน้ มีการทํา ๒ แบบ คอื ๑. อทุ ิศแกผตู ายธรรมดา ๒. อุทิศแกผตู ายโดยอบุ ตั เิ หตุ พวกผตี ายโหง อุทิศแกผูตายธรรมดา ญาติจะเอาอาหารไปถวายที่วัดถือวาวิญญาณผูตายธรรมดาเขาออกวัดไดโดยสะดวก สวนผีตายโหงน้ัน เขาวัดไมได เพราะอาํ นาจแหงเวรกรรมญาตติ องถวายอาหารพระนอกวัด คอื นมิ นตพ0 ระมานอกกําแพงวัดแลวถวาย เชนเดียวกับบุญ ขาวประดบั ดินของอีสาน การทําบุญอุทิศถึงผูตายน้ี ถามีญาติหลายคนท่ีตายไปแลวจะตองอุทิศใหคนละขันหรือคนละ ถาด กลาวคือ จะตองถวายตามจํานวนคน แตบางรายก็จะจดรายช่ือใหพระ เวลาพระใหพรจะไดออกชื่อตัวผูตาย ตัวอยางคาํ ใหพระอุทิศแกผตู ายดงั น้ี “ดีและอัชชะในวันนี้ก็หากเป,นวันดี สะหรีอันประเสริฐลํ้าเลิศกวาวันตังหลาย บัดนี้ หมายมีมูลศรัทธา...(ช่ือผูถวาย) ไดสระหนงขงขวายตกแตงแปbงพรอมนอมนํามา ยังมธุบุปผาราจาดวงดอกขาวตอก ดอกไม ไมลําเทียน ขาวนํ้าภาชนะ อาหารมาถวายเป,นทานเพ่ือจะอุทิศผละหนาบุญ ผูอันจุติตาย มีนามกรวา...(ผูตาย) หากวาไดวางอารมณ0อาลัย มรณะจิตใจไปบชาง ไปตกทองหวางจตรุ าบาย รอนบไดอาบ อยากบไดกิ๋น ดังอ๋ันก็ดี ขอผละ หนาบญุ อันนไ้ี ปอุมปกยกออก จากที่รายกลายมาสูที่ดี หือ้ ไดเกิดเป,น เทวบตุ ร เทวดา อินทาพรหมตนประเสริฐดั่งอั๋น ก็ดี ขอผละหนาบุญอันนี้ไปเต่ือมแถม ยังสะหร่ีสัมปติย่ิงกวาเกา สุขรอยเทาพันปูน ผละหนาบุญนี้ชักนํา รอดเถิงเวียง แกวยอดเนรพานนนั้ จงุ จกั มีเที่ยงแทดีหลี” ศรัทธาประชาชนบางคนนอกจากทานขันขาวอุทิศสวนกุศลแลว ยังนิมนต0 พระมาเทศนท0 ีบ่ านอุทิศกุศลแกผูตายดวย บางรายก็ไปนิมนต0พระเทศน0ท่ีวัดพรอมกับการถวายอาหาร ทานขันขาวพระ คัมภีร0ที่นิยมเทศน0ในวันดังกลาวนปี้ ระกอบดวย

๙๓ ๑. ธรรมเปตพลี ๒. ธรรมมาลัยโผดโลก ๓. ธรรมมูลนิพพาน ๔. ธรรมมหามูลนพิ พาน ๕. ธรรมตาํ นานดอนเตา ๖. ธรรมตาํ นานพระยาพระอนิ ทร0 คัมภีร0เหลาน้ีมักใชเทศน0อุทิศสวนกุศล เจาอาจบูชาเอาผูกใดผูกหนึ่ง คือ เร่ืองใดเร่ืองหนึ่งเทศน0ใหฟ$งเป,น อานสิ งส0แหงการฟ$งธรรมอทุ ิศเป,นปพุ พเปตพลี การทาํ บุญอทุ ิศหาผูตายนี้ หากจะพจิ ารณาถึงประโยชน0แลวไดส่ิงทเ่ี ปน, สาระหลายประการคือ ๑. เปน, การสงั คหะชวยเหลอื ผตู ายอื่นๆ และถวายอาหารแกพระภกิ ษสุ งฆจ0 าํ นวนมากซึง่ จาํ พรรษาอยู ๒. เป,นการสรางความสามัคคียดึ เหนี่ยวน้าํ ใจคนขางเคยี งมิตรสหาย ๓. เปน, การสรางความสขุ ใหแกผูกระทํา ๔. เป,นการอบรมลูกหลานใหเขาใจในระเบียบประเพณี ๕. เปน, การอนรุ กั ษม0 รดกบรรพบรุ ษุ ไวนานเทานาน ดงั นัน้ ประเพณอี ทุ ิศหาผูตายในวันเพ็ญเดือนสิบสอง จึงเป,นประเพณีที่ดีงาม ควรแกการอนุรักษ0ไวใหเจริญและ คงอยกู บั ลกู หลานสบื ไป เอกสารประกอบการรวบรวม เรยี บเรียง สาํ นกั งานวัฒนธรรมจงั หวดั ลาํ ปาง สภาวัฒนธรรมจงั หวดั ลาํ ปาง:หนงั สอื ประเพณสี ิบสองเดือน จงั หวัดลาํ ปาง , ปbาเวณีแฮกนา หวานกลา ไถนา หนา ๑๔๗ หสม.ณฐั พลการพมิ พ0,๒๕๔๘

๙๔ ปาR เวณีจิบอกไฟ (จดุ บองไฟ) รวบรวมโดย นางนงนุช ปาO เขยี ว ประเพณีจดุ บองไฟ (จบิ อกไฟ) นีน้ ิยมเลนกนั ทวั่ ภาคเหนอื ในเทศกาลตาง ๆ เชน งานประเพณสี รงนํา้ พระงานประเพณีลอยกระทง ประชาชนนยิ มทําบอกไฟมาจุด งานประเพณีลอยกระทง ประชาชนนิยมทาํ บอกไฟมาจุดเพื่อเป,นพุทธบูชา เพื่อความ สนกุ สนาน และเพอไดบุญกุศล เพราะเปน, ความตงั้ ใจจะสกั การะกราบไหวพระเกษแกว จฬุ ามณี บนสวรรค0ช้นั ดาวดึงส0 ประเพณจี ุดบอกไฟแตละแหงจัดเป,นงานใหญทุก ปQ มี การประกวดชิงรางวลั จากคณะกรรมการจัดงาน มผี ูสนใจทําบอกไฟเขาแขงขนั เปน, จาํ นวนมาก จะเริ่มจุดบอกไฟ ตัง้ แตเชาเวลา ๐๙.๐๐ น. จนถงึ คํ่าประเพณสี าํ หรับวัด ตาง ๆ แตกตางกนั ไป เชน ประเพณีจบิ อกไฟวัดพระเจดียช0 าวหลงั กาํ หนดเดือน ๙ เหนอื แรม ๑๔-๑๕ คาํ่ รวม ๒ วนั สวนวดั วาอารามอื่น ๆ ในจังหวดั ก็จะจดุ กันตาม ประเพณที ี่กําหนดแตละแหงซ่ึงไมเหมือนกัน กอนทีจ่ ะนําบอกไฟไปจดุ แตละวัดจะพากันไปทั้งพระสงฆแ0 ละประชาชนที่ ทําบุญในวัดน้นั ๆ โดยจะแหแหนกนั ไปอยางสนกุ สนาน ไปยงั สถานที่ทเี่ ตรียมไว ซง่ึ จะตองหางจากหมูบาน เพราะเกรงจะเกดิ อนั ตราย จาการระเบิดของบอกฟางชนิดที่ทํา ผดิ สูตรหรือตกใสหลังคาบานเม่อื แหไปถึงสาถนท่ที ี่เตรียมไว เขาจะทําเปน, ราน สาํ หรับ จุดบอกไฟ ซ่ึงเรยี กวา “คาง” รานหรือคางจะสูงกวายอดไมเวลาจะจดุ เขาจะเอาบอกไฟ ไปวางไวบนคาง โดยหวั ขนึ้ ใชมุมเอยี ง ๔๕ องศา หรือแลวแตสลาจบิ อกไฟ คือชางทจ่ี ดุ จะเหน็ สมควร เวลาจุดบอกไฟดินปPน ซ่งึ เรยี กกันวา เผา จะดันบอกไฟพงุ ขน้ึ ไปอยางสูง ลว่ิ เมือ่ หมดแรงดันก็ตกลงมา การฮํ่าบอกไฟ นอกจากจะจุดบอกไปแลวยงั มปี ระเพณีเกย่ี วกบั “ฮา่ํ บอกไฟ” คือการฮํ่า พรรณนาเร่ืองราวความเปน, มาตาง ๆ เชน พูดถึงเจาของบอกไฟวามปี ระวัติความมา อยางไร พูดถึงชางทาํ บอกไฟ และโออวดคุณภาพวาดอี ยางน้นั อยางนี้ ตอนสุดทาย กลาวถึงคาํ ปณานวาทาํ บอกไฟเพ่ืออะไร การฮ่ําบอกไฟนี้ เจาของจะไปขอกวเี ปน, ผูแตง เรอื่ งให โดยมากจะแตงเป,นคํารายเมือ่ จะฮํ่า ผฮู ํ่าจะอานเปน, ทาํ นองเสนาะ สําเนียง เมอื งเหนืออยางไพเราะดังตวั อยาง สาธุการมือสารหวานไหว พุทธเทพไทตนสัพพัญpู หมูชุมขาตไู ดแปbงแตงสราง บอกไฟขน้ึ คางจิจุดบชู า ขึ้นสูเวหาจนปล`อมเมฆฝาN บาวสาวเหงีย่ งหนาแหงนผอปายบน

๙๕ บอกไฟพอโขเสียงดังโหวดโหว สงาโบราณกบั พอออกหนานกาวงศ0บานใต ขออภวิ าทไหวธาตเุ จาบชู า ขาขอวนั ทายังพระเกตแุ กว ห้ือเปน, ท่ีแลวแหงปณธิ าน ขอไดเชยบานสุขสันตเ0 ม่ือหนา ผอบอกไฟขาสหู องปายบน ขอเป,นกศุ ลผลบูญจ่มิ ขา กอนและนาเฮย ชนดิ ของบอกไฟ บอกไฟท่ีจุดกนั ในภาคเหนือน้ันมีดังตอไปนี้ ๑. บอกไฟยงิ คอื บอกไฟเลก็ ชนิดหนง่ึ ใชประจดุ ินปนP หรอื เผา ลงในกระบอกไมขนาดเล็ก ยาวประมาณ ๘ น้วิ คาดดวยหวาย เจาะรูใสชนวน บอกไฟจะแลนไปตามเสนลวดเขาหา จุดหมายทว่ี างไวคือประสาทหรือศพของคนตายในภาคเหนือ ความจริงบอก ไฟยิงจะเกีย่ วของกับงานศพหรือปอยลอของภาคเหนือ อยางแยกกนั ไมออกนยิ มจดุ เวลา เผาศพเกือบทุกงาน นอกจากนบี้ อกไฟยิง ยงั เป,นบอกไฟชนดิ หนึ่งในหลายชนดิ ท่ีประชาชนนิยม เลนกนั ในภาคเหนือ ในงานเทศกาล เชน งานตรษุ สงกรานต0 งานลอยกระทง งานเทศน0 มหาชาติ งานประเพณีจบิ อกไฟ คอื จุดบองไฟงานมหกรรม เชน งานฉลองและปอย หลวงเป,นตน ๒. บอกไฟขาวตมบอกไฟขาวตม เปน, ไฟชนดิ เล็กกวาเพื่อน จะเรียกวาขนาดจิว๋ เลยก็ไดภาคกลาง เรยี กบอกไฟ ประเภทนว้ี า บองไฟกังการทําบองไฟชนดิ นงี้ ายกวาวิธีอ่นื เอาดนิ ปนP หรือเผามาหอดวย ใบกลวยหรือกาบกลวย แหงคัดดวยเชอื กกลวยอยางแนนทาํ ชนวนเล็ก ๆ สอดไวขางทาย และใชกานมะพราวผูกติดไวดวย เวลาจดุ ก็เอามือจับ ตรงตัวบอกไฟใชกานธปู จอเชนวน พอไฟเขาไปตัวเสียงดงั ฟOู ๆ ก็ปลอยบอกไฟจะแลนขึ้นไปในอากาศ โดยมากเด็ก ๆ ชอบ เลนในเทศกาลเดอื นยเี่ ป,ง คือเดือน ๑๒ เพญ็ ของภาคกลางเดอื นนีท้ างภาคเหนอื นิยมมี งานรืน่ เริง ประดบั ประดา ดวยโคมไฟมลี อยกระทงดวย เด็กและหนมุ สาวจะนยิ มบอกไฟ ขาวตมพุงขึ้นไปบนอากาศพะเนียงไฟพงุ เปน, สายนาดยู ่ิงนกั ๓. บอกไฟทองตันหรือบอกไฟแสด็ บอกไฟทองตนั หรือบอกไฟแสด็ ภาคกลางนิยมเรียนกวาจรวดหาง ทาํ จาก กระบอกไมไผ ขนาดเล็กเสนผาศนู ยก0 ลางประมาณ ๑ นิ้ว คาดดวยหวายทีเ่ หลาบาง ๆ

๙๖ ประจุดินปPนหรือเผารัดดวยดินเหนียวท่ปี ลายกระบอกเจาะรูใสชนวน คาดดวยไมไผจกั เปน, ทางยาวประมาณ ๑ เมตร ทาํ เป,นหาง ดานหัวสอดชนวน ประทัดลูกหนึง่ คาดพรอม กับหางทท่ี ําดวยไมไผเหลาเป,นกานยาว ๆ เวลาจุดพงุ ข้ึนบนอากาศ แลวพอไฟไหมไปถึง เผาหรอื ดนิ ปนP มาจนถงึ สายชนวนประทดั จะเกดิ ไฟแลบ ระเบดิ ทําลายบองไฟเปน, เศษ เล็กเศษนอย ไมใหตกลงมาเป,นอันตรายตอบานเรอื นหรือประชาชน บอกไฟชนิดน้เี ปน, ท่ี นยิ มกนั แพรหลายและทาํ ขายไดราคาดีท่ีสุด การจดุ นนั้ คนท่ีกลาหาญมักจะถือไวเทอ่ื ไฟ ตดิ ชนวนเขาหาดนิ ปPนพอรูสกึ ถงึ มือก็โยนขึน้ ไปบองไฟจะพุงขนึ้ สอู ากาศอยางนาดู แต บางครงั้ คนจุดมักจะสะดุงตอเสยี งรบปลอยมอื กอนท่ีบอกไฟ จะติดเผาปPนเตม็ ที่เม่ือตก ลงมายังพน้ื ก็ จะพุงไปขางหนาโดยปราศจากการควบคุมทาํ ใหเปน, อนั ตรายได คนอยาก สนุกแตหวาดกลวั มักจะเอาไปไดไวที่คางในท่ีโลง เมอื่ จดุ มันจะพุงข้ึนไปไดเอง ๔. บอกไฟขึน้ บอกไฟขน้ึ มลี ักษณะคลายกับบอกไฟทองตัน เป,นแตทาํ ใหญข้นึ กวาเดิมโดย ใชไมไผมาทําเปน, กระบอกประจเุ ผาดินปนP ขนาด ๒-๓-๔ กโิ ลกรมั กระบอกไมจะคาด ดวยหวายอยางมั่นคง การประจุเผานน้ั จะทําเปน, ๒ ทอง ๓ ทอง ก็ไดเรียกวาทอนเดียว หรือสองทอน หมายถึงการบรรจุดนิ ทองแรก จะเอาดนิ มาตอกอดั ดานหัวอยางแนน แลว ประจดุ ินปนP ลงไปตามตองการ แลวใชดินอดั ทอนถดั มาตอกอัดแนน ประมาณ ๒ น้ิว แลวเจาะรูตามขนาดเสนผาศูนยก0 ลางของบองไฟสําหรับใสชนวนบอกไฟทปี่ ระจุดนิ ปPน ไวทอนเดยี วทางเหนอื เรยี กบอกไฟกอนเดียว ถาใส ๒ ทอน หรือ ๒ กอม หางบอกไฟนี้ ใชไมไผเร่ียทั้งลําแตขนาด ไมไผตองใหพอดีกบั ขนาดของบอกไฟดวย จงึ จะสามารถนํา ตวั บอกไฟขนึ้ สูอากาศไดอยางดี การทําบอกไฟตองอาศัยความชํานาญอยางยิง่ เพราะ เป,นเร่อื งทางเคมี และถาไมรูวีทําจริง ๆ อาจจะเป,นอันตรายวธิ ีทาํ บอกไฟหลายทอนนี้ นอกจากจะเรยี กวากอมแลวยังเรียนกวา “จาด” ไดอีก ๕. บอกไฟใหญ; บอกไฟใหญบางครั้งเรียกวา บอกไฟหมน่ื คือมีขนาดใหญใชประจุดินปPนเปน, สิบ ๆ กโิ ลกรมั เปรียบเทียบกับบอกไฟแสนของภาคอีสาน บองไฟแสนของทางภาค อีสานนัน้ ใชตาชัง่ แบบโบราณเหมอื นของภาคเหนือ คือใชตราชัง่ กอม มีระบบการนบั เป,น รอย พัน หมืน่ แสน ลาน ตามน้ําหนักลกู แปNง จะเปรียบเทียบบอกไฟหมนื่ ของทาง ภาคเหนอื เปรียบเทยี บกบั ของทางภาคอสี าน ก็คือบอกไฟแสนดวยการใชเคร่ืองชั่ง ดังกลาว บอกไฟใหญหรือเรยี กอีกชือ่ หนง่ึ วาบอกไฟหมนื่ โดยถอื เอานํ้าหนกั ของเผา หรอื ดินประสวิ เป,นเกณฑต0 ามขนาดตราช่ังจนี แบบโบราณคือชงั่ จนี หรอื ชั่งกอม (๑๐ กิโลกรมั = ๑ หมื่น) การทําบอกไฟใหญตองใชความละเอยี ดมากในดานการหาไมสําหรบั ทาํ บอก ไฟ การทาํ หางและการเลือกสรรดินปPน หรือเผาอยางมีประสิทธภิ าพใสลงในบอกไฟ มี รายละเอยี ดในการดงั นี้ ถานทจี่ ะนํามาใชผสมกบั ดินไฟหรือดินประสิว จะตองเป,นถานไมมะมวงถาน

๙๗ ไมสกั ถานไมฉําฉาหรือจามจุรีเทาน้ันถานไมอ่นื ๆ มีประสิทธิภาพสูถานไมทัง้ ๓ นีไ้ มได นาํ ไมไผขนาดกลางมาเจาะทะลวงขอประมาณ ๗ ปลอง เรยี กวาทองดนิ ปนP มคี วามยาว ประมาณ ๑ เมตรครึ่ง ปากกระบอกมเี สนผาศนู ย0กลางไมต่าํ กวา ๘ เซนติเมตร เอาหวาย เปน, เสนขนาดน้วิ กอยมาคาดอยางมน่ั คงตลอดทั้ง สวนตนถึงปลายทาํ โหวหรอื กระบอกเสียงสําหรับรบั ลมเวลามันทะยานขนึ้ จากคางแลวตกลงมาสูพนื้ จะบงั เกิดเสียง นอยใหญสลกั กันดจุ มโหรี การทําดนิ ปน_ บรรจใุ นบอกไฟ และบอกไฟใหญ; การทําดนิ ปPน ทางภาคเหนือเรยี กวา ทาํ เผา เขาทําเปน, ๔ ชนดิ ตามความ ตองการจะใหเกิดความเรว็ ในการระเบดิ หรือการตดิ ไฟโดยนําเอาเผาชนิดตาง ๆ นี้ วาง ไวตามระยะแหงจุดระเบดิ จะตองการชาหรอื เร็วอยางใด เชน ๑. เผา ๘ คือ ดนิ ปPนชนดิ ทีใ่ ชดินไฟหรือ ดินประสวิ ๑ กิโลกรัม ตอถาน ๘ ขดี เปน, เผาท่ีจดุ ไดชานิยมวางไวจดุ เริ่มแรก(จดุ สตารท0 ) เพือ่ ใหบองไฟทะยานขน้ึ จากพ้ืน ชา ๆ และจะเรว็ ข้ึนตามลาํ ดบั เม่อื ไฟเรม่ิ ติดเผาที่มสี วนผสมดนิ ไฟมากขนึ้ ๒. เผา ๖ คือ ดนิ ปPนทใ่ี ชสวนผสมดินไฟหรอื ดนิ ประสิว ๑ กโิ ลกรัม ตอถาน ๖ ขีด เป,นเผาดนิ ปPนทจ่ี ะมีความแรงมากข้นึ ๓. เผา ๔ คือ ดินปPนที่ประสานดวยดนิ ไฟหรอื ดินประสิว ๑ กิโลกรัม ตอถาน ๕ ขีดคร่ึง ใชเปน, เผาสง คอื ดินปนP ท่ตี องการใหจรวดบอกไฟทะยานข้ึนไปขางหนาอยาง รวดเร็ว เผาแบบนี้นบั เป,นชนิดทีไ่ วไฟทส่ี ดุ การทาํ บอกไฟใหญม; ี ๒ ตาํ รา คือ ชนิดไม ๑๖ กําหนดจากปากกระบอกโดยวดั เสนผาศูนยก0 ลาง แบงออกเปน, ๑๖ สวน หลังจากอัดดินปPนและตาด คือ ดนิ ท่ีอันไวเป,นชองแลว ใหแบงจาก ๑๖ สวน เอา ๑ สวน สาํ หรบั เจาะรูใสชนวน ทางภาคเหนอื เรียกวาเอาหีฮู หรือเอารู ซึ่งเปน, ภาษา ที่พูดกันในถนิ่ การเอารหู รือเจาะรูนนั้ มีขนาด ๙ ช้ัน หรอื ๙ รู ลดหลนั่ กนั คือ จากชัน้ ๑ ลงมา ๒ และรูแรกเลก็ และใหญขนึ้ ตามลาํ ดบั ชนิดไม ๑๒ คือ วัดเสนผาศูนยก0 ลางของบอกไฟหมืน่ บอกไฟแสน จะตองใช ความชาํ นาญมากตองเปน, ชางทม่ี ปี ระสบการณ0มากจรงิ ๆ จึงจะทําไดดีไมประสบความ ลมเหลว การจุดหรือการจบิ อกไฟใหญ; การจดุ บอกไฟทางภาคเหนือเรยี กวา จิบอกไฟ มีวิธีทําได ๓ อยางคือ ๑. บอกไฟเล็กหลอดผู หมายถงึ ชนวนสอดเขาไปในหลอดไมใชจุดไฟพนเขาหาเผา หรอื ดินปนP ใน บอกไฟการผู คือการพน หลอดผขู องทางเหนอื ก็คือ หลอดพน ๒. บอกไฟใหญ

๙๘ ใหหลอดใจ เพราะใชหลอดไม หรอื สังกระสีทาํ เป,นปลอดยาวจากปาก กระบอกทําเป,นปมอัดรูไวอยางแนน เวลาจุดชนวนไฟจะตดิ เขาไปในหลอด ลามเขาไป ถงึ สวนหวั ติดเขาตเิ ผาคือดินปPนทีเ่ ปน, ดานแรกซ่ึงใชเผา ๘ หรอื เผา ตามลําดบั บอกไฟ เรมิ่ ติดและดันหลอดใจออกมา ขางนอก บางแหงเรียกหลอดใจนีว้ าหลอดสั่ง คือการดั ของแรงอัดท่ีเกดิ จาก การระเบิดของเผาทหี่ ัวบอกไฟ เมือ่ ไฟดันหลอดออกมาแลว บอก ไฟจะเริ่มเคล่ือนออกจากคางหรือฐานจรวดขึ้นชา ๆ และจะพุงขึน้ อยางรวดเรว็ ขณะทไ่ี ป ติดเผา ๕ และเผา ๔ ขอน้ีข้ึนอยูกับระยะทีวางดินเป,นตาชองหรือทองบอกไฟไดเหมาะ พอดีกบั การระเบิดจากชองหน่ึงมาหาชองหน่ึงนน่ั เอง ๓. การจุดบอกไฟใหญ อีกแบบหน่งึ คือ การเจาะสวนหวั ใชชนวนชนิดส้ัน เรยี กวา เผาหัว ใชกับบอก ไฟชนดิ เลก็ และใหญได แตนยิ มใชกบั บอกไฟใหญ มากกวาเพราะในการจุดชนวนแบบ เผาหัวงายกวา ทาํ เปน, หลอดผู และหลอดใจ เนือ่ งจากไมตองทาํ หลอดใหเสยี เวลา แต ผลเสียก็มบี างคือ บางคร้งั ถาชางไมปด@ รูใหสนทิ แรงอดั จะไมเพียงพอทําใหบอกไฟขึน้ จากคาง ทางเหนอื เรียกวา บอกไฟเย่ียว ทาํ ใหเสียทัง้ เงนิ และเวลา ๖. บอกไฟจกั จา; หรอื บอกไฟจกั จนั่ บอกไฟจกั จนั่ ภาคกลางเรยี กวา ตะไล เปน, บอกไฟท่นี ิยมจุดกนั มากในงาน เทศกาล เชนงานสงกรานตง0 านข้นึ พระธาตุ ทางภาคเหนือ และทน่ี ิยมจุดกันอกี งานหนง่ึ คอื งานศพของคหบดหี รอื พระสงฆ0ทั่วไป ลักษณะบอกไฟจักจา หรอื ตะไล นยิ มทําดวย ไมไผรวก อัดดวยเผาดินปนP ทําชนวนออกมาขางนอก ปQกซึ่งทําดวยไมไผเฮยี้ หรือไผเรี้ย ดนิ ปPนหรอื เผาสาํ หรบั บอกไฟ ชนิดนี้เป,นชนดิ ไวไฟคือเผา ๔ หมายถงึ ดนิ ไฟหรอื ดนิ ระสิว ๑ กโิ ลกรัม ตอถาน ๔ ขดี และประสมดวยกํามะถนั อีกสวนหน่งึ ดวยการใสกาํ มะถันเพอ จะทําใหเกิดควันสวยงาม เวลาจดุ จะหมนุ ขึ้นบนอากาศการทําบอกไฟจักจานี้ เขนยิ ม ประจดุ ินปนP แลวมันจะทําการระเบิดตวั เองแตบนอากาศไมไดลงมาเปน, อนั ตรายแกผูคน ๗. บอกไฟจSางฮอง บอกไฟจา] งฮอง หรือบอกไฟชางรอง เปน, บอกไฟท่ใี ชจุดในคราวมงี านศพ พระสงฆ0 ขาราชการผใู หญ หรือชาวบานที่มฐี านะดี บางคนเวลาจุดจะมีเสยี งครวญคราง ประดจุ ชางรอง ดวยความโศกรันทดใจ และจะรองเป,นระยะ ๆ ไปตามการทําชวงบอก ไฟ ท่ีมีเวลาติดไฟเป,นตอน ๆ หางประมาณ ๑ นาที การทําบอกไฟจ]าง มีวกี ารดังนี้ นาํ เอาไมซางขนาดเลก็ มาถากดานหนงึ่ ใชมดี ถากเกลาใหบาง ดานหนึ่งเจาะ เป,นรูสําหรบั อดั ดินปPน คือเผา เขาไปอยางเพียงพอ มีการวางชนวนโยงจากบอกท่ี ๑ ไป บอกท่ี ๒ และ ๓ ตามลําดบั เวลาจุดชนวนจะมเี สยี งฟอูO อกมาประดจุ ชางรอง ติดตอกนั ไปจนหมดกระบอกที่ทําไว บอกไฟชางรอง ใชในงานศพพระสงฆห0 รือเจานายขาราชการ ผใู หญของภาคเหนอื ไมคอยนิยมทํากนั ในงานรืน่ เรงิ

๙๙ ๘. บอกไฟเทยี น บอกไฟเทียน คือดอกไมไฟท่ีทําดนิ เป,นพุมหรือเปน, แขนยนื่ ออกไปรอบทิศทาํ เป,นชัน้ ๕ ช้นั แรกใช ๑๐ แขน ชน้ั ท่ี ๒ ใช ๑๒ แขน ชนั้ ที่ ๓ ใช ๑๔ แขน ชนั้ ที่ ๔ ใช ๑๖ แขน ชัน้ ท่ี ๕ ใช ๑๘ แผน ความจริงแขนกค็ ือ แชไมที่ฝ$งดิน กบั ลําตนบอกไฟ และ โกงเขามาผูกรวมกันได พอจุดชนวนไฟตดิ เผาไหมเชอื กทค่ี าดไว แขนหรอื แชจะเดงออก ไฟเป,นสีขาวรอบตนเทียนสวยงามยิ่งนัก ตอมาระยะหลงวิชาการทางเคมีกาวหนายิ่งขน้ึ เขาจึงทําเป,นบอกไฟเทียนสีตาง ๆ อยางสวยงาม บอกไฟเทียนใชเผา หรอื ดินไฟเป,น กรณพี เิ ศษกวาบอกไฟชนิดอ่ืน เพราะตองใหติดกบั ไมคาว จึงผสมดวยน้ํามนั ยางและ กํามะถนั บาง ๙. บอกไฟดอก บอกไมดอก คือ ดอกไมไฟหรือดอกไมเพลงิ ท่ีนิยมเรยี กกันในภาคกลาง แบง ออกเป,น ๒ ประเภทคือ ๑.ประเภทสวยงาม ๒.ประเภทโลดโผน ประเภทสวยงามใชดนิ ประสิวกับขข้ี าง (โลหะผสมระหวางเหล็ก และตะกวั่ หรือสังกะสีอยางละเอียด) กํามะถนั และถายผสมไดสัดสวนแลวอัดลงในกระบอกไมไผ ซาง ซ่ึงนยิ มเอาทางโนไม เพราะหนากวาขางปลายสมยั ใหมนนี้ กั เลนดอกไมเพลงนิยม เอาทอเหลก็ แทนไมเป,นสวนมาก บางทานกลาววาการใชเหล็กแทนไมดี เปน, การทาํ ลาย ประเพณีเกาของบรรพบุรุษที่นิยมสรางกันดวยไม ซ่ึงในการนคี้ วรทําทงั้ สองอยางใหมี ลกั ษณะทงั้ เกาและใหมปนกนั เป,นการอนุรกั ษ0ไวทั้งสองอยาง บอกไฟดอกประเภท สวยงามน้ี ทางภาคเหนือ นยิ มใชจุดเปน, พทุ ธบูชา และจุดเพ่มิ ความสวยงามาในงาน เทศกาล เชนลอยกระทง เทศนม0 หาชาติ เป,นตน ประเภทโลดโผน นิยมเลนสําหรบั แขงขันใหสนุกสนานโดยมากมักจะใช ขเ้ี หล็กทีก่ วาดออกมาจากการตมี ีดหรอื จากโรงกลงึ ผสมดวยดนิ ประสวิ และถาน บอกไฟ ชนิดน้นี ยิ มทาํ บอกละหลายกโิ ลกรัม คือ ๕ หรอื ๑๐ กิโลกรมั เวลาจดุ จะมเี สยี งดังและมี ประกายไฟข้ึนสูง พุมกวาง สงู เสยี งดังดอกงาม ถาบอกไฟดอกของใครบกพรองตาม กฎเกณฑก0 ารแขงขนั ทีว่ างไวนี้ยอมจะแพคะแนนเจาของบอกไฟคนอ่ืน ดังนัน้ ชางทาํ บอก ไฟดอกจงึ มีความพถิ ีพถิ นั หาผูชาํ นาญจรงิ ๆ จึงจะชนะคนอ่ืนได ๑๐. บอกไฟมะข้ีเบา บอกไฟมะข้ีเบา ภาคกลางเรยี กวาพะเนยี งเตาดิน ทางเหนอื เรียกวาหมากข้ี เบา คอื ลักษณะบอกไฟประเภทนเ้ี ขาเอามันป$eนเหมือนรปู แมลงที่ทํารงั ในมูลควาย ราย ไวตามทองทงุ มันจะสรางรับใหกลมแลวไขไวในรังนนั้ เม่ือลกู โตแลว มันจะเจาะออกมา เอง รงั กลม ๆ แบบน้ีทางเหนือเรยี กวา หมากขเี้ บา และเวลาทําบอกไฟเล็ก เอาดนิ ประ สิว ถาน กาํ มะถนั ผสมไดที่ แลวอดั ลงในรูรูปนํา้ เตาหรือมะขเี้ บานนั้ แลว ใสชนวนลงไปท่ี

๑๐๐ ปากมะข้เี บา เกบ็ นานหลายวนั ได เพราะป$นe ดวยดนิ เหนยี วและเผาไฟจนสุกแลวเผาไม ชน้ื จึงเกบ็ ไดเป,นเดือน ๆ บอกไฟมะข้ีเบานใ้ี นเร่ืองส้นั ดรชาดําเรียนกวาบอกไฟขวีหรือไฟ ท่มี พี ะเนียงไมมากนกั ทําอยางสวยงามจุดเป,นพุทธบขู า ๑๑. สะโป1ก สะโปNก ในสําเนยี งภาคเหนอื ตรงกับของภาคกลางวา สลตุ ทาํ ดวยไมไผเจาะรู อัดดวยเผา เพ่ือใหเกิดเสียงดงั ใชเผาเป,นพิเศษคอื ดินประสิวหรือดินไฟ ๑ กิโลกรมั ตอ ถาน ๓ ขดี กํามะถัน ๑ ขีด บดใหละเอียดใชเป,นเผาใชกับปPนแกป] ไดสะโปNก ใชจดุ เป,น เครอ่ื งสัญญาณเวลา ทาํ บุญทานขาวใหม ในเดือนสเ่ี หนือเรียกวา “เดอื นสีก่ ินขาวจ่ีขาว หลาม” แตภาคกลางเรียกวา เดอื นยเี่ ปน, ระยะที่ชาวนาทางภาคเหนอื เสรจ็ จากการเกบ็ เก่ยี วแลว จะนาํ ขาวใหมอันเกิดจาก การผลิตผลในนาของตนมาถวายทวี่ ดั ๑๒. มะผาบ มะผาบ คอื ชนวนหรอื ผกั แคของภาคกลางท่ีทาํ เป,นชนวนยาวท่ีมชี อื่ วามะผาบ น้นั เปน, ช่ือที่เรยี กตามเสียงปะทุลามเลียเขาหาวัตถุที่ตองการเผา เชน ปราสาทเรือศพ ที่ เขาใสประจุไฟวางบนแลวจุถดฝ$กแคมะผาบเขาหาโดยมากชนวนผักแค ใชเผา ๘ คอื ดิน ปะสวิ ๑ สวน ถาน ๘ สวน กํามะถัน ๑ สวน ตําละเอยี ดหอดวยกระดาษสาขนาดยาว และสั้นตามตองการ ๑๓. บอกไฟดาว บอกไฟดาว คือ พลุ นยิ มจดุ ใหพุงข้นึ บนอากาศ ป$จจุบนั นิยมทําเปน, รูปรมใส ดวย เวลา ระเบดิ จะมคี นโดรมลอยกลางอากาศ นาชมยิง่ การจุดพลุ ทาํ ในเทศกาลงาน รนื่ เรงิ เชน ลอยกระทง งานฟ$งเทศน0มหาชาติ งานศพพระสงฆ0 เป,นตน ในทางทหารมี การยิงพลสุ วางไสว เพราะเป,นการทาํ แบบวทิ ยาศาสตรท0 ่ีใชสาํ หรับการสงคราม วิวัฒนาการบอกไฟไปสกู; ารทําจรวด บอกไฟยิง เปน, ชือ่ ของบอกไฟหรือจรวดท่ีใชยิง โดยการจุดชนวนเหมือนจรวด ทมี่ หาอาํ นาจ เชน สหรฐั อเมริกา และโซเวียต รสั เซยี ทํากนั อยูในป$จจุบัน ความจริง บอกไฟนปี้ รากฏในประวตั ิศาสตรพ0 งศาวดารวาจีนเป,นชาติแรกทีค่ ิดประดิษฐ0จรวด หรือ บองไฟข้ึน สมยั สามก]ก ขงเบง ขนุ ทพั ของเลาปiQใชบองไฟหรือจรวด ทําลายกองทัพขาศกึ อยางไดผล ตอมาความรเู รอ่ื งการทาํ บอกไฟหรือบองไฟ แพรหลายมาสูชาติตาง ๆ ใน เอเชียตะวนั ออกเฉียงใต มไี ทย-ลาว เปน, ตน นยิ มเลนกันในคราวมีเทศกาล เชน สงกรานต0 ประเพณีข้นึ ไหวพระธาตุ ซ่งึ บอกไฟใชไปในทางกุศลมากกวาจะใชทาง สงคราม ชาติในเอเชียที่ประดิษฐ0จรวจยิงไปสอู วกาศคือจนี นน่ั เอง หากแตเป,นจรวด ทางการรบและยุทธวธิ สี มยั ใหม

๑๐๑ ในโลกตะวันออกสมัยออกแสวงหาเมืองข้ึน และการคาขาย ชาวยุโรปที่เขามา ในราชสาํ นกั จนี ไดนําเอาบอกไฟหรือจรวดเขาไปเผยแพรในยโุ รป และประชาชนในชาติ ตาง ๆ ก็นิยมเลนกันเร่อื ย มาจนถงึ สมยั สงครามโลกครั้นท่ี ๒ เยอรมนั ไดนําเอาบองไฟ หรือจรวดมาพัฒนาเปน, อาวุธ ปลอยใชในสงครามการวจิ ยั ทําจรวดวี ๑ วี ๒ และวี ๓ ตามลาํ ดับ เมื่อเสรจ็ สงครามโลกครงั้ ท่ี ๒ เยอรมันแพสงคามถแู บงแยกออกเป,น ๒ ประเภท คือ เยอรมนั ตะวนั ตกและเยอรมนั ตะวันออก ทาํ ใหชาตติ ะวันตกมี สหรฐั อังกฤษ ฝรงั่ เศส ฯลฯ กับชาติในยโุ รปตะวันออกมรี ัสเซีย เป,นตน ตางกไ็ ด นักวทิ ยาศาสตร0เยอรมนั ไปไวในประเทศของตน ไดสงเสริมใหมีการพฒั นาจรวดเปน, สามารถ แตละประเทศตางก็ทุมเทงบประมาณสรางจรวด จนรสั เซยี และอเมริกนั สามารถสงจรวดไปอวกาศเป,นจาํ นวนมาก ท้งั ยงั พฒั นาเป,นเครื่องยงิ ขีปนาวุธทาํ ลายอัน นาสะพรงึ กลวั ถาจะเรียกกนั อยางชาวเหนือแลว จรวดทชี่ าติมหาอํานาจยงิ กนั ทุกวนั นีก้ ็ คือ บองไฟยักษน0 นั่ เอง หลกั ฐานเกยี่ วกบั การใชบอกไฟและบอกไฟยิงและบอกไฟอ่นื ๆ นัน้ มปี รากฏ อยูในมหาชาติกณั ฑม0 ทั รีของภาคเหนือ ตอนท่ีพระเวสสันดรทรงรําพนั ดวยความ โศกเศรา วาถานางมทั รีไปสวรรคตในเมืองเหมือนสมยั ที่พระองค0เป,นกษัตรยิ แ0 ลว จะนํา ปราสาทเรือศพใสนองอยางสวยงาม และเวลาจะเผาศพนองก็จะใชบอกไฟยิง ซง่ึ ทําเป,น รูปสตั วต0 าง ๆ ถาเจาชอบประเภทใดบอกไฟยงิ จะแลนเหาปราสาทศพนอง การทาํ บอก ไฟยงิ จึงใชสาํ หรับเผาศพพระสงฆ0 ผูใหญ ขาราชการ และเจาเมือง ดังขอความใน มหาชาตดิ ังน้ี จกั ห้ือแตงเครื่องเลนหลายประการเป,นประมาณดังกลาวแลว พจี่ ักแตงไฟมาแกวแลนตามดินพองกพ็ าบินเรว็ แลน บอกไฟชางแสนเสยี งครางบอกไฟรูปมาปกทางเตนตวง บอกไฟรูปควายซงจบั บนบอกไฟรปู งังผายเสยี งสง แลนผะเผบิ เลยลนั บอกไฟรูปแรดโยนปาO วเปป@ แลนปลอมควันหงะหงาด อากาศกลุมภายนอกบอกไฟรูปคนก็วาจกั แลน บอกไฟรูปมาจักแหแหนตามเสยี งภายบนหนอากาศ นันท่วั ทองสากลหนไตพ่จี กั ห้ือแตง รปู สิงหไ0 วถา จักหือ้ ชางผูฉลาดแตงไฟยงิ ทนวันตกจักหอื้ แตงไฟโยนรูปชาง ขน้ึ ขี่มากอฟอนหนเหนอื จักหื้อแตงรูปทิพยาธรและนางฟาN แลนขึน้ มากองฟอนหัวกง็ อนนองก็อา ขึ้นข่ีมาอัศดรแลนขึน้ สะสนสะสาด ดั่งวาจกั ขน้ึ ฟาN ก็บหนเจาะแลวแลนลงมา บตงิ ข้ึนเจาะโขงปราสาทแกวเจาะแตพน้ื ขนั หงาย นางสงิ หพ0 ลอยแลนขน้ึ ตดิ ชอฟาN และปานลม ลงลวดยายกวาบจวาทังไฟดอกและไฟขวี

๑๐๒ หนวันตกพ่จี กั หื้อแตงไฟประหนมไตเชอื กขนึ้ จับโขง และไฟขาวตอกขน้ี ฟNอนฟQกกันลง รปู มอมพ่ีตัวใหญสะทานไควผืนธร รูปไฟยนตห0 งส0และนกยูงตัวมีปQกเปน, ท่ีเลาโลมโลกสงสาร ลอื ทัว่ โขงเมืองใหญไฟมาแกวแยกเปน, เปลี่ยว แกนปนู วอนแกมโศกนํ้าแตมหยาดกองหลัว ดวยประการด่ังกลาวแลวโสลดข้ึนกลางหาว ควันไฟเขยี วตดิ ชวะชวาดยามนั้นพจ่ี ักเหงยเหงีย่ งหนาผอเล็งดูควันไฟมัวชะโชติ ปานดังดาวอยยู งั ฟาN ฯลฯ บอกไฟที่ปรากฏในเรอื่ งพรรณ ปราสาทนี้มหี ลายชนิด ซึ่งใชเปน, เครอ่ื งเลน ของคนโบราณเปน, บอกไฟยิงเหมือนกัน แตทาํ เป,นรูปคนและสตั วต0 าง ๆ ดวยเชน - บอกไฟมาแกว - บอกไฟชาง - บอกไฟรปู มา - บอกไฟรูปกวาง - บอกไฟรูปกวาง - บอกไฟรปู วัว - บอกไฟรปู ควาย - บอกไฟรปู แรด - บอกไฟรปู สงิ ห0 - บอกไฟรปู คนขมี่ า - บอกไฟรูปทิพยาธรและนางฟาN - บอกไฟรูสงิ หต0 วั เมยี - บอกไฟยนตห0 งส0 - บอกไฟประหนม - บอกไฟขาวตอก - บอกไฟดอก - บอกไฟขวี บอกไฟทป่ี รากฏในช่อื นล้ี วนแตเปน, บอกไฟยิงทัง้ นนั้ คือ จุดพงุ เขาหา ปราสาทเป,นเสมือนยิงไปแตอบอกไฟยงิ จะมีลักษณะการจดุ ๒ แบบ คือ ๑. การจดุ บอกไฟรูปสตั วต0 าง ๆ เขาหาปราสาทเรอื นศพ โดยมากมักจะทาํ เปน, ลอเลก็ ๆ ประกบกบั บอกไฟดวย เวลาบอกไฟจะวงิ่ เขาหาปราสาท บางบอกกจ็ ะวงิ่ ไปทางอ่ืน แลวแตการจุถดและการกระทําของชาง ๒. บอกไฟจดุ ลกู หนู ชางจะบึงสายลวดโยงไปมาตามทศิ ตาง ๆ ใหบอกไฟ แลนไปจดุ หนึ่ง ๆ เมอ่ื ว่งิ ไปจดุ ที่ ๑ เขาจะวางดินปนP ทําเหมือนรงั มดแดงไวทางเหนือ

๑๐๓ เรียกวา “ฮางมดสม” และมปี ระทดั ผูกรวมกบั ฮางมดสมดวย พอบอกไฟยงิ เลนไปถึงจะ ติดรงั มดแดง ประทัดและชนวนท่ีจะตอเขากับบอกไฟยงิ บอกตอไป การขึงลวดเปน, ทางเขาทางปราสาทน้นั ถาขึงหลายตอนบอกไฟยงิ กต็ องมากดวย อาจจะเปน, ๔-๕ บอก และบอกสุดทายจะยงิ ว่งิ เขาหาตัวปราสาท เรือนศพ หรอื ว่ิงเขาไปหาชนวนผักแค อกี ที หนึง่ แลวแตชางปราสาทจะตองการใหไฟติดตรงไหนของปราสาทหรือเมรุ การจดุ บอกไฟต้ังแตสมยั โบราณมา ความตองการของประชาชนมี ๕ นัย ดวยกันคือ ๑. จดุ เพ่อื ใหความสนุกสนานในงานเทศกาลหรืองานร่ืนเรงิ ๒. จุดเพ่ือเปน, เครอ่ื งหมายบอกทิศทางของตนแกพวกพองเดียวกัน ๓. เป,นอาวุธทาํ ลายขาศกึ ในการทาํ สงคราม ๔. เปน, เคร่อื งบูชาพระหรอื ส่ิงท่ตี นเคารพนับถอื เพ่อื หวงั บุญกศุ ล ๕. จดุ ในงานศพ เชน บอกไฟยิง เพ่ือใหเป,นตัวแทนของประชาชนท่ีมารวม ในงานศพนัน้ ๆ การจดุ บอกไฟของไทยเราไดมมี าชานานนับเป,นพัน ๆ ปQ และจุดเพอ่ื ความรนื่ เริงหรรษา เพ่ือเปน, พุทธบชู า เพ่ือใชในงานศพและนิยมจดุ ในประเพณีในงานเทศกาล ตาง ๆ เอกสารประกอบการรวบรวม เรียบเรียง สํานกั ศลิ ปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลยั ราชภฏั ลําปาง ๑๑๙ หมู ๙ ต.ชมพู อ.เมือง จ.ลาํ ปาง ๕๒๑๐๐ โทรศัพท0 ๐๕๔-๒๓๗๓๖๑ ๐๕๔-๒๓๗๓๙๙ ตอ ๖๗๐๐-๒ ปจุ ฉา – วิสัชนา พิธกี รรมวิถคี นเมอื ง ปุจฉา เวลาพระใหศีล ทําไมตองถือตาลปต$ ร (พัด) บังหนา? มีทม่ี าอยางไร?

๑๐๔ ตอบ คําวา; ตาลปEตร หรือ ตาลาปEตร เป,นคําภาษาไทยที่นํามาจากภาษาบาลีวา ตาลปตฺต แปลวา ใบตาล ซึง่ ใบตาลนเ้ี ปน, สิ่งที่คนทวั่ ไปใชบังแดดและใชพัดลมมาต้ังแตโบราณและเป,นเคร่ืองใชท่ีจําเป,นอยางหนึ่งในประเทศเมือง รอน ดงั นน้ั ตาลป$ตร จงึ หมายถงึ พดั ทที่ าํ จากใบตาลนัน่ เอง โดยคําวา พัด ที่ภาษาบาลีเรียกวา วิชนี นี้ มีความหมาย วา เครอ่ื งโบกหรือเคร่อื งกระพอื ลม และไทยไดนาํ มาแปลงเป,น พัชนี ตอมาคงเรียกกรอนคําใหสั้นลงเหลือเพียง พัช ออกเสยี งวา พัด แลวกค็ งใชเรยี กและเขยี นกนั จนลมื ตนศัพทไ0 ป ตาลปEตร หรือบางแหงก็ใชคําวา วาลวิชนี (ท่ีเดิมหมายถึง เครื่องพัดโบกสําหรับผูสูงศักด์ิ) น้ี ด่ังเดิมคง หมายถึง สิ่งที่ใชพัดวีเชนเดียวกัน จะตางกันก็ตรงวัสดุท่ีใช คือ ตาลป$ตรทําดวยใบตาล แต วาลวิชนีอาจจะทําดวย วัสดุอ่ืนๆ เชน ผาแพร ขนนก ขนหางสัตว0 เป,นตน ซึ่งสมัยกอน พัด ท่ีพระถือกันอยูสมัยแรกทําดวยใบตาลจึงเรียกวา ตาลป$ตร ตอมาแมจะมีการพัฒนาเปล่ียนแปลงเป,นวัสดุอื่นหรือตกแตงอยางวิจิตรพิสดารอยางไร ก็ยังเรียก ตาลปEตร อยูเชนเดมิ และถอื เป,นสมณบรขิ ารอยางหน่ึงของพระสงฆ0 สําหรับ สาเหตุท่ีพระสงฆ0นํา ตาลปEตร มาใช น้ัน ไดมีผูใหความเห็นตางๆ กันไป บางทานก็วา การใช ตาลปต$ รครัง้ แรกด่ังเดิมนั้น มิใชเพื่อบังหนาเวลาเทศน0 แตใช เพ่ือกันกลิ่นเหม็นของศพที่เนาเปPiอยเนื่องจาก พระสงฆ0 ในสมัยโบราณจะตองบังสุกุลผาหอศพไปทําจีวร ดังนั้น ทานจึงตองใชใบตาบขนาดเล็กมาบังจมูกกันกลิ่น จากนั้น ตอมาก็กลายเป,นประเพณีของสงฆ0ท่ีจะถือตาลป$ตรไปทําพิธีตางๆ โดยเฉาะในพิธีปลงศพ บางทานก็วาการที่พระถือ ตาลปต$ รในระหวาการแสดงธรรมเทศนาหรือสวดพระปริตร ก็ เพราะพระพุทธเจาทรงถือตาลปต$ รเมือ่ เสด็จไปโปรดพระ พุทธบิดา คือพระเจาสุทโธทนะ พระสงฆ0จึงไดปฏิบัติตาม นอกจากน้ียังมีผูสันนิษฐานวา เกิดจากเน่ืองจาก สภาพ จติ ใจของผูฟง$ ธรรมมหี ลายระดับ จึงตองมีการปNองกันไวกอน ดังเรื่องเลาท่ีวา พระสังกัจจายน0 พระสาวกท่ีสําคัญรูป หนึง่ ทานมีรูปงามหรือพูดงายๆ วาหลอมากขณะที่แสดงธรรมโปรดอุบาสก อุบาสิกาอยูน้ัน ทําใหสตรีบางคนหลงรัก ทานอยางมากและดวยภาวะจิตที่ไมบริสุทธิ์ของสตรีเหลานี้ จึงกอใหเกิดบาปข้ึน เมื่อทานรูดวยญาณ จึงไดอธิฐานจิต ใหตัวทานมีรูปรางอวนใหญพุงพลุยกลายเป,นไมงามอยางที่เราเห็นในป$จจุบัน และเป,นเหตุใหพระสงฆ0ตองหาเคร่ือง กําบังหนาเวลาเทศน0หรือประกอบพิธี เพราะ ตองการใหผฟู $ง ไดฟ$งธรรมจากทานเทาน้ัน มิใชมัวแตมองหนาหลงรูป อยางไรก็ดี แมวาตนกําเนิดของการท่ีพระสงฆ0ตองถือตาลป$ตร จะยังไมแนชัดวาแทจริงเป,นมาอยางไรแต สมเด็จฯกรมพระยาดํารงราชานุภาพไดทรงประทานความเห็นไววา ความคิดท่ีใหพระสงฆ0ถือตาลป$ตรคงมาจากลังกา เพราะมีพุทธประวัติปรากฏใน ปฐมสมโพธิ ซ่ึงตนฉบับเขียนในลังกาโดยพระพุทธรักขิตาจารย0 กลาวถึงเทพบริวาร สององคท0 ข่ี นาบองคพ0 ระพุทธเจาหรือพระโพธิสัตว0 คือ สันดุสิตเทวราชจะถือพัด ที่เรียกวา วิชนี ท่ีมีรูปรางคลายพัด ใบตาลอยูเบื้องขวา และสยามะเทวราชทรงถือจามร (แส) อยูเบ้ืองซายเพ่ืออยูงาน และอาจเป,นเครื่องแสดงดุจเป,น เครือ่ งสูงทีใ่ ชถวายพระสมณศักด์ิแหงพระพุทธองค0ดวย และเม่ือลัทธิลังกาวงศ0ไดแพรหลายและเป,นท่ีเล่ือมใสกันในยุค นน้ั ทัง้ ในประเทศพมา ลาว กมั พชู าและไทย จนเป,นทเ่ี ช่ือกนั วาพระสงฆท0 ่ีไดบวชเรียนในลัทธิลงั กาวงศ0จะตองมีความรู ทางพระศาสนาลึกซึง้ มากกวาพระสงฆท0 ่ีบวชในลทั ธอิ ืน่ ที่มมี าแตเดมิ ดังนั้น พุทธศาสนิกชนในไทยท่ีเลื่อมใสศรัทธราพระพุทธศาสนาจากลังกาวงศ0ก็ยอมรับเอาพิธีกรรมและ ประเพณีตางๆ ท่ีเก่ียวกับสังฆพิธีมาดวย ไมวาจะเป,นการถือตาลป$ตรหรือการตั้งสมณศักดิ์ เพราะทานวาจาก