латин тили

LATIN TİLİNİN‟ QISQASHA RAWAJLANIW TARİYXI Meditsinag‘a tiyisli jan‘alıqlar, kesellikler, da‘rilerdin‘ atları bir neshshe asirler dawamında latın-grek tilinde berilgen ha‘m bunnan bılay da sonday bolıp qaladı. Latın tili xalıqaralıq meditsina tili dep ta‘n alıng‘an. Bul meditsina ilimpazlarının‘ birgelikte islesiwine jaqınnan ja‘rdem beredi. A‘yyemgi zamanlarda ha‘zirgi Italiya ma‘mleketindegi Appenin yarım atawında Latsiya wa‘layatı bolıp, bul jerde latın qa‘wimi jasag‘an. Bul qa‘wim basqınshılıq urısları waqtında pu‘tkil Evropa, Afrikanın‘ arqa bo‘limlerin ha‘m Jer orta ten‘izi a‘tirapında jasaytug‘ın qa‘wimlerge o‘z hu‘kimin o‘tkizgen. Basıp alıng‘an jerlerde jasawshı xalıqlarg‘a o‘z tilin, yag‘nıy latın tilin ma‘mleketlik til etip qabıl etiwge ma‘jbu‘rlegen. Latınlardın‘ paytaxtı Rim qalası bolg‘an. Rim ma‘mleketi Gretsiyanı basıp alg‘an. Bul Rim ma‘mleketi xalıqları ma‘deniyatında o‘z ko‘rinisin tapqan. Bunı meditsinanın‘ emlewde qollanılatug‘ın atamalarında ko‘riw mu‘mkin. Keyinshelik eramızdın‘ besinshi a‘sirlerine kelip, Rim saltanatı kriziske ushıradı, yag‘nıy tarqadı ha‘m onın‘ ornına ha‘zirgi Frantsiya, Ispaniya, Gretsiya, Mısır, Italiya ha‘m basqa da ma‘mleketler ju‘zege keldi. Birinshi ma‘ rte meditsinalıq atamalar toplamın eramızdan aldıng‘ı besinshi a‘sirde jasag‘an meditsina ilimpazı Gippokrat jazg‘an. Ko‘p ilimpazlar o‘zlerinin‘ ilimiy jumısların latın tilinde jazıp, ilimiy da‘rejelerin jaqlag‘an. Evropa ma‘mleketlerinde XVIII a‘sirge shekem latın tili ilimde ha‘m ja‘miyetlik jumıslarda isletilip kelingen. Biraq milliy ma‘mleketler payda bolıwı menen latın tili o‘zinin‘ ilim ha‘m ma‘deniyat tarawındag‘ı a‘hmiyetin ulıwma jog‘alttı. Latın tili o‘lik tilge aylang‘an bolsa da bu‘gingi ku‘nge shekem o‘z a‘hmiyetin jog‘altqan joq. Ha‘zirgi waqıtta meditsina , tariyx, huqıqtanıw, biologiya ha‘m filologiya pa‘nleri tarawında latın tilinen ken‘ paydalanıladı. Bul a‘sirese meditsinada anıq ko‘zge taslanadı, sebebi anatomiyalıq ha‘m emlewge say atamalar ha‘m de da‘rilerdin‘ atı latın tilinde jazıladı. Retsept blankasında da‘rilerdin‘ atları ha‘m da‘rixana xızmetkerine shıpaker ta‘repinen da‘ri tayarlaw haqqındag‘ı ko‘rsetpeler latın tilinde jazıladı. 92

Tema № 1 : Alfavit. Dawi‟sli‟ ha‟ripler. Dawissiz ha‟ripler. Pa‟t. Reje: 1. Latin alfaviti 2. Latin alfavitindegi dawisli haripler 3. Latin alfavitindegi dawissiz haripler 4 Pa‟t LATIN TİLİ A‟LİPBESİ qaraqalpaqsha Latın tilinde 25 ha‘rip bar. belgisi № Baspa ha‘ripler Jazba ha‘ripler Ha‘ripler atı 1 Aa Aa a (a) a 2 Bb 3 Cc Bb be (be) b 4 Dd 5 Ee Cc ce (se) ts, s yamasa k 6 Ff 7 Gg Dd de (de) d 8 Hh 9 Ii Ee e (e) e 10 Jj 11 Kk Ff ef (ef) f 12 Ll 13 Mm Gg ge (ge) g 14 Nn 15 Oo Hh ha (ha) h 16 Pp 17 Qq Ii I (i) i 18 Rr 19 Ss Jj jota (yota) j 20 Tt 21 Uu Kk ka (ka) k 22 Vv 23 Xx Ll el (el) l 24 Yy 25 Zz Mm em (em) m Nn en (en) n Oo o (o) o Pp pe (pe) p Qq qu (qu) q Rr er (er) r Ss es (es) s yamasa z Tt te (te) t Uu u (u) u Vv ve (ve) v Xx ix (iks) x Yy ypsilon (ipsilon) y Zz zeta (zeta) z yaki ts SESLERDİN‟ ESİTİLİWİ Latın tilinde sesler aytılıwına qaray dawıslı (vocales) ha‘m dawıssız (consonantes) bolıp bo‘linedi: A a, E e, I i, O o, U u, Y y sesleri dawıslı; 93

B, C, D, F, G, H, K, L, M, N, P, Q, R, S, T, V, X, Z sesleri dawıssız sesler bolıp esaplanadı.. DAWISLI SESLERDİN‟ OQILIWI «A, a» – dawıslı ha‘ribi qaraqalpaq tilindegidey «A» sesin beredi. Mısalı: amarus [amarus]- ashshı, abdomen [abdomen] – qarın, albus [albus ] – aq. «E, e» - dawıslı ha‘ribi qaraqalpaq tilindegidey «E» sesin beredi. Mısalı: pes [pes] – ayaq, elasticus [elastikus] – mayısqaq , bu‘gılıwshen‘, derma [derma ] - teri. «İ, i» - dawıslı ha‘ribi qaraqalpaq tilindegidey «İ» - sesin beredi. Mısalı: internus [internus] - ishki, intestinum [intestinum] – ishek. «O, o» dawıslı ha‘ribi qaraqalpaq tilindegi «O» dawıslı ha‘ribi sıyaqlı bolıp oqıladı. Mısalı: Organum [organum] - ag‘za, lobus (lobus) - bo‘lek, oculus [oculus] – ko‘z. «U, u» - dawıslı ha‘ribi qaraqalpaq tilindegi «u» dawıslı ha‘ribindey bolıp oqıladı. Mısalı: uterus [uterus] - jatır, ulcus [ulcus] - jara, urina (urina) – sidik. «Y, y» - ipsilon dawıslı ha‘ribi «İ» sesin beredi. Mısalı: Symptoma [simptoma] - belgi, Amygdala [amigdala] - badam (mindal), Gossypium (gossipium) - paxta DAWISSIZ SESLERDİN‟ OQILIWI «C, c» ha‘ribi eki tu‘rli oqıladı; e, i, y – dawıslı ha‘ripleri ha‘m ae, oe diftongları aldında kelse (ts) dep oqıladı. Mısalı: cerebrum (tserebrum) - bas miy, cystis (tsistis) - sidik qaltasha, cito (tsito) - tez, caekum (tsekum) - soqır ishek, coelia (tselia) - qarın boslıg‘ı. Basqa jag‘daylarda, yag‘nıy a, o, u dawıslıları aldında dawıssız sesler ha‘m so‘z aqırında kelse c ha‘ribi (k) dep oqıladı. Mısalı: Caput (kaput) - bas, costa (kosta) - qabırg‘a, cuprum (kuprum) - mıs, lac (lak) - su‘t, medicus (medikus) - shıpaker. «H, h» - qaraqalpaqsha (h) ha‘ribi sıyaqlı oqıladı; herba (herba) - sho‘p, humanis (humanis) - adamıylıq, hepar (hepar) - bawır, haema (hema) - qan. «K, k» – ha‘ribi latın tilinde kem qollanıladı, tek g‘ana grek ha‘m arab tillerinen kelip shıqqan atamalarda ushırasadı: Kalium (kalium) - kaliy, keratoma (keratoma) – shaxı sıyaqlı o‘spe. «L, I» – ha‘ribi jumsaq oqıladı. Mel (mel) - pal, luna (luna) - ay, labium (labium) - erin (la‘b). «S, s» – ha‘ribi eki dawıslı yaki ha‘r qanday bir dawıslı harip penen m, n dawıssız ha‘ripleri ortasında kelse (z) ha‘ribindey, basqa jag‘daylarda bolsa (s) dep oqıladı: Rosa (roza) - a‘tir gu‘l, vaselinum (vazelinum) - vazelin, neoplasma (neoplazmza) - neoplazma, scabies (skabies) - qıshıma, mensis (menzis) - ay. 94

«X, x» – ha‘ribi eki dawıslı ha‘ripler ortasında kelse (gz) dep oqıladı, qalg‘an jag‘daylarda (ks) yaki (gs) dep oqıladı: apex (apeks) - ushı yaki ush bo‘legi, exitus (egzitus) – natiyje, lex (legs) - nızam, radix (radıks) - tamır. «Z, z» – ha‘ribi grek ha‘m basqa tillerden o‘zlestirilgen atamalarda (z) dep oqıladı: zona (zona) - zona , zygoma (zigoma) - ju‘z, bet su‘yegi, zonula (zonula) - belbewshe. Leykin Zincum (tsinkum) - tsink ha‘m influenza (influensa) - joqarg‘ı dem alıw jollarının‘ o‘tkir katarı atamalarında g‘ana z - ha‘ribi (s) dep oqıladı. Sorawlar ha‟m tapsirmalar Shınıg‟ıw. Dawıssız ha’riplerdin’ oqılıwına itibar berin’. Activatus, leukemia, Haemotogenum, occipitalis, contagiossus, nasalis, bacteriaemia, costalis, roentgenum, suppositorium, conjiectivus, sternum, gargarisma, spirituosis, paralysis, densitas, auris, laryngitis, symptoma, Magnesia, auscultare, Crataegus, apnoё, hyperaemia, gangraena, paediater, haemostaticus, ostrogenus, aestimare, vaccinum, officinalis, pancreas, Amidopyrinum, cellula, hygena, cera, statim, praeparatum, prognosis, medicamentum, diagnosis. Shınıg‟ıw. To’mendegi atamalardı C ha’ribinin’ (ts) sesindey oqılıwın tu’sindirin’. Canalis, cerebrum, occipitals, conjiectivus, Crataegus, collum, cranium, cytis, ductus, prossesus, tuberculum, rectum, facies, tincture, caecum, cella, calvaria, decoctum, cerebrum, causticus, ventriculus, medicinalis, columna, scapula. Shınıg‟ıw. To’mendegi atamalarda C ha’ribinin’ (K) sesindey oqılıwın tu’sindirin’. Abducens, abductor, acidum, acetum, bacca, bacterium, cancer, cutis, cystis, elasticus, fascia, fructus, hepaticus, jecur, lac, medicamentum, mucilage, narcosis, oculus, pancreas, rectalis, scabies, succus, tuberculum, Urtica, vaccinum. Shınıg‟ıw. Tomendegi meditsina atamaların oqın’ ha’m S ha’ribinin’ (z) sesindey oqılıwın tu’sindirin’. Abdominalis, Anisum, amarus, amnesia, bacillus, calcaneus, cardiacus, cutis, cyctis, dosis, narcosis, naturalis, nasus, obductus, otitis, optimus, spasmus, tabes, usus, vaselinum, vesica, virus. Shınıg‟ıw. Meditsina atamaların oqın’ ha’m S ha’ribinin’ (S) sesindey oqılıwın tu’sindirip berin’. Auris, abducens, composites, dens, dentalis, depuratus, dilutes, durus, dysuria,dysaenteria, emulsum, fissure, fibrossus, genus, hydrops, incisura,intestinum, internus, lobus, mastitis, mollis, morbus, neurosis, ostium, 95

paries, percussion, Ricinus, Rosa, siccus, sternum, succus, species, tonsilla, ulcus, vaginalis, vomicus. Tema № 2 : Diftong ha‘m digraflar Birikken ha‘ripler. Reje 1. Latin alfavitinde ha‘riplerdin‘ bo‘liniwi 2. Dawisli ha‘riplerdin aytiliwi ha‘m jaziliwi 3.Diftonglardin‘ aytiliwi ha‘m jaziliwi 4 Birikken ha‘ripler DİFTONGLAR Diftong – dep eki dawıslı ha‘riptin‘ qosılıp kelip bir buwınlı ses berıwıne aytıladı. Latın tilinde 4 diftong bar. «ae», «oe», «au», «eu». «ae» diftongı qaraqalpaqsha «e» sesin beredi. Mısalı: aegrotus [egrotus] - nawqas, gangraena [gangrene] - toqımanın‘ o‘liwi, Laevomycetinum (levomitsetinum) - levomıtsetin. «oe» dawıslı ha‘rip birikpesi qaraqalpaqsha «e» dep oqıladı. Mısalı: oedema [edema] - isik, Foeniculum (fenikulum) - ukrop. «au» dawıslı ha‘rip birikpesi [au] dep oqıladı, biraq ekinshi «u» ha‘ribi qısqa oqıladı. Mısalı: trauma [trauma] – jaraqat. Aurum [aurum] – altın. «eu» dawıslı ha‘rip birikpesi [eu] dep oqıladı, biraq ekinshi «u» dawıslı ha‘ribi qısqa oqıladı. Mısalı: neuralgia [neuralgia] - nerv keselligi, Pneumonia [pneumonia] - o‘kpe isiniw keselligi, leukomycinum (leukomitsin) – leykomıtsin. «ai» dawıslı ha‘ripler birikpesi «ai» dep oqıladı; Mısalı; Daimeton (daimeton) - daimeton, Dicainum (dikaynum) – dikain, Novocainum (novokaynum) - novokain. «ei» ha‘ripler birikpesi latın tilinde «ei» dep oqıladı. Mısalı: Luteine (luteine) - lutein. «ou» ha‘rip birikpesi qaraqalpaqsha «u» dep oqıladı. Mısalı: croup (kroup) - jutqınshaqtin‘ o‘tkir isiniwi. Ayırım waqıtları qatar kelgen eki dawıslı ha‘rip birikpesi diftong payda etpeydi, ol jag‘daylarda ekinshi dawıslı ha‘riptin‘ u‘stine qos noqat qoyıladı ha‘m dawıslı ha‘ripler ayırım –ayırım oqıladı. Mısalı: aёr [aer] - h‘awa, Aёrosolum (aerozolum) - aerozol, dyspnoё (dispnoe) - dem qısıw, Aloё [aloe] - aloe. 96

HARİP BİRİKPELERİ HA‟M QOS DAWISSIZLARDIN‟ OQILIWI q - haribi hamme waqıtta q haribi memen u haribi birge keledi. Eger ol dawıslı harip aldında kelse [kv] dep oqıladı: Aqua [akva] – suw, quinque [kvinkve] - bes, quadriceps (kvadriseps) - to‘rt baslı. ngu - harip birikpesi dawıslı harip aldında kelse [ngv] dep oqıladı. Basqa waqıtlarda – ngu dep oqıladı. Unguentum [ungventum] – maz, lingua [lingva] - til, angulus (angulus) - mu‘yesh, angulus [angulus] – ushı. su - bırıkpesi A, E dawıslı hariplerinen aldın kelse [sv] dep oqıladı. Suavis (svavis) - jag‘ımlı, consuetudio (konsvetudo) - a‘det, Suinsulinum (suinsilinum) - suinsulin. ti - bırıkpesi dawıslı hariptin‘ aldında kelgende [tsi] dep oqıladı, leykin s, x hariplerinen keyin kelse ti bolıp oqıladı: Articulatio [articulatsio] buwın, solutio [solutsio] - eritpe, ostium (ostium) - tesik, mixtio [mikstio] - aralastırıw. sch - ha‘rip birikpesi (sx) dep oqıladı: Schizandra (sxizandra) - limon, ischium (isxium) - jambas su‘yegi. To‘mendegi harip birikpeleri grek tilinen kelgen atamalarda ushırasadı. ch - [x] - dep oqıladı: chirurgus [xirurgus] - xirurg, Chamomilla (xamomilla) - may sheshek (romashka). ph - [f] bolıp oqıladı: Diaphoreticus [diaforetikus] – terletiwshi, Phosphorus [fosforus] - fosfor. th - [t] bolıp oqıladı: Mentha (menta) - yalpiz (miyata), thermometrum [termometrum] - termometr. rh – ha‘rip birikpesi [r] bolıp oqıladı. Rheum (reum) – ravish (reven), rhaphe [rafe] – tigis. Sorawlar ha‟m tapsirmalar Shınıg‟ıw. Oqın’. Diftong ha’m dawıslı ha’riplerdin’ oqılıwına itibar berin’. Praepararum, diaeta, apnoё, anaemia, paediater, haema, oedema, gangraena, haemotogenum, aurum, pneumonia, Aloё, Aminocaine, daemeton, Intercain, Liteine, Foeniculum, Crataegus, roentgenum, aurus, bacteriaemia, oestrogenus, haemostaticus, aёr, hyperaemia, leucaemia, croup, dyspnoё, Novocainum. Shınıg‟ıw. To’mendegi so’zlerdi oqın’ ha’m meditsina termini tu’rinde jazın’. [Valeriana], [preparatum], [spiritus], [apnoe], [planta], [dieta], [aurum], [emulsum], [medulla], [skapula], [anemia], [hema], [pediater], [dekoktum], [tabuletta], [kaput], [okulus], [auris], [oris], [trunkus], [kollum], [manus], 97

[duktus], [mamma], [dorsum], [pektus], [umbilikus], [gluteus], [anus], [penis], [vagına], [testis], [pes], [edema], [pasta], [gangrena], [gaster], [hematogenum], [Aloё], [pneumonia], [fenikulum], [rentgenum], [linimentum], [morbus], [Krategus], [bakteriemia], [morbus], [estrogenus], [duodenum], [hemostatikus], [medikamentum], [traum], [elastikus], [urina], [urina], [leukemia], [abdomen]. Shınıg‟ıw. Oqın’. Diftonglar ha’m dawıslı ha’riplerdin’ oqılıwına itibar berin’. Aceteinum, Aminocaine, anaemia, amarus, auris, bacca, bacterium, Cysteinum, caecum, cito, cutis, Daimeton, dens, decoctum, emulsum, faex, gaster, haema, xycaine, internus, intercain, Juniperus, Laevomycetinum, lobules, Luteine, Lincomycinum, Kalium, medulla, nasua, Neurotinum, oedema, Novocainum, papilla, Procaine, rubor, scabies, scapula, vena.Syntomycinum, sutura, succeus, tabuletta, tuberculum, ureter, uretrus, vagina, vertebra. 1 - su’wre.t H‘a‘ripler ha‘m sesler aytiliwi To’mendegi meditsina atamaların oqın’ X ha’m Z ha’riplerinin’ oqılıwına itibar berin’. Zona, exoderma, exoplasma, xeroformium, eczema, exrr actum, larynx, zygoma, dexter, mixture, Zincum, Taraxacum, radix, influenza, cortex, maxilla, externus, zygomaticus, oznula, Oryza. Shınıg‟ıw. To’mendegi farmakologiyalıq atamalardı oqın’ ha’m qaraqalpaq tiline awdarın’. 98

a) Tabuletta, pilula, dragee, pulvis, unguentum, tincture, linimentum, suppositorium, emplastrum, mixture, oleum, solitio, extractum, decoctum, infusum, emulsum, suspension, aёrosolum. b) Herba, folium, flos, semen, stigma fructus, tuber, radix, rhizome, cortex, secale, cornutum. Shınıg‟ıw. Atamalardı oqın’ ha’m de astı sızılg’an ha’rip birikpelerinin’ oqılıwına itibar berin’. Althae, aether, bronchus, camphora, chirurgus, bronchialıs, Morphinum, encephalon, metaphisis, nephritis, phlegmone, physoterapia, physiologia, thorax, xerophagia, ichtyolum, phalanx, rheumatismus, erythema, therapia, diaphoreticus, Phosphorus, Menthae, concha, cirrhosis, Phenolum, Chamomilla, Schizandra, diaphragma, Ephedra, lethargia, cholecyctopathia, Strophanthus, Shınıg‟ıw. To’mendegi atamalardı oqın’ ha’m TI, QU, NGU, SU ha’rip birikpelerinin’ oqılıwına itibar berin’. Angulus, pinguis, essentia, lingua, suasor, articulatio, costio, operatio, equisetum, Sanisorba, unguentum, Liquiritia, unguis, aqua, quadriceps, suavis, Suinsulinum, ostium, mixtio, longus, aequalis, Quercus, liquor, sublingualis. Syn (sym) - jalg‘aw, qosıw; symphysis – qosılıw. ?. Temalarg‟a tiyisli sorawlar: 1. Latın a‘lipbesin yadtan aytıp berin‘. 2.Qaysı ha‘ripler (İ) sesindey oqıladı? 3. Qanday diftonglardı bilesiz? 4. Ae, oe, au, eu ha‘rip birikpeleri qalay oqıladı? 5. Ai, ei, ou ha‘rip birikpeleri qalay oqıladı? 6. C ha‘ribi qaysı h‘allarda (ts) ha‘m (k) dep oqıladı? 7. S h‘arıbi qaysı h‘allarda (s) ha‘m (z)dep oqıladı? 8. X ha‘m Z ha‘riplerinin‘ oqılıw qag‘ıydasın aytıp berin‘. 9. Qu ha‘m ngu ha‘rip birikpeleri qanday oqıladı? 10. Ti ha‘m su ha‘rip birikpeleri qalay oqıladı? 11. Sch, ch, ph, th, rh ha‘rip birikpeleri qalay oqıladı? ) . 99

Tema № 3 Atlıq: gramatik kategoriyalar.Awdarma formasi haqqinda tusinik , Atliqtin turleniwi , rodini aniqlaw. Negiz.Maslasmag‘an aniqlawshi jardeminde anatomik terminler. Reje 1Atli’q 2Atli’qlardi’n’ rodlarda, seplklerde,sanlarda tu’rleniwi 3 İyelik sepligi birlik sanının’ bes toparda sepleniwi. 4 I-gruppada sepleniwshi atlıqlar 5 II- gruppada sepleniwshi atli’qlar. ATLİQ Predmettin‘ atın bildirip ha‘m grammatik san, iyelik, rod, seplew kategorialarına iye bolıp, kim?, ne? degen sorawlarg‘a juwap beretug‘ın so‘z tu‘rkimine atlıq delinedi. Atlıqlarda u‘sh qıylı grammatik rod bolıp, olar to‘mendegishe: Rod (Genus) Genus masculinum - Mujskoy rod Genus femininum - Jenskiy rod Genus neutrum - Sredniy rod San (Numerale) Latın tilinde atlıqlar eki sang‘a iye: Singularis- birlik san Pluralis- ko‘plik san Latın tilinde de qaraqalpaq tilindegidey alti seplew bolıp, meditsinada tiykarınan bes seplewde seplenedi. Seplew (Casus) Casus Nominativus - ataw sepligi, kim? ne? Casus Genetivus - iyelik sepligi, kimnin‘? nenin‘? Casus Dativus - barıs sepligi, kimge?, nege? Casus Accusativus - tabıs sepligi, kimdi?, neni? Casus Ablatibus - shıg‘ıs sepligi, kimnen?, neden? Casus Vocativus - orın sepligi. Ga‘pte ataw sepligi menen birdey sorawg‘a juwap beredi. Sonın‘ ushın altınshı seplew meditsinada qollanılmaydı. Latın tilinde atlıqlardın‘ tu‘rleniw qasiyetlerin tiykarınan bes toparg‘a bo‘liw mu‘mkin. Atlıqlardın‘ toparlardag‘ı tu‘rleniwi iyelik sepligi (Genetivus singularıs)nin‘ birlik sanındag‘ı seplew qosımtasına qarap anıqlanadı. İyelik sepligi birlik sanının’ bes toparda sepleniw qosımtaların yadda saqlan’. toparlar Genetivus Singularis qosımtaları I Ae 100

II i III is IV us V ei So‘zlikte atlıqlar to‘mendegishe jazıladı: Ataw sepligi tolıq jazılıp, keyin iyelik sepligının‘ qosımtası ha‘m rodı. Ma‘selen: Aqua, ae, f - oqılıwı - aqua, aquae, - suw feminini - tis dens, dents, m - oqılıwı - dens, dents, Septum, i, n masculini - tosıq – oqılıwı - septim, septi, neutri Atlıqlar seplewler boyınsha seplengende atlıq negizine seplew qosımtaları qosıladı. Atlıqlardın‘ negizin tabıw ushın iyelik seplik birlik sanınan seplew qosımtasın alıp taslaw kerek Nominativus Genetivus Singularis Atlıq negizi Singularis aqua aquae aqu- dens dentis dent- septum septi sept- Atlıqlardın‟ birinshi toparda tu‟rleniwi Atlıqlardın‘ birinshi toparda seplewler boyınsha tu‘rleniwinde ataw sepligi birlik sanında (Nominativus Singularis) «a» qosımtası menen tamamlang‘an jenskiy rodtag‘ı atlıqlar kiredi. İyelik sepligi birlik sanında (Genetivus Singularis) bolsa «ae» qosımtası menen tamamlanadı ha‘m so‘zlik forması to‘mendegishe boladı. Ma‘selen: Tinctura, ae, f –spirtli eritpe, tabuletta, ae, f- tabletka, pilula, ae, f-pilula. Bul atlıqlar jenskiy rodqa tiyisli. Jenskiy rodtag‘i atlıqlar to‘mendegi seplewlerde tu‘rlenedi. Casus Singularis Pluralis Singularis Pluralis Nomınativus A ae pilula Pililae Genetivus ae arum pilulae pilularum Dativus ae is pilulae pilulis Accusativus am as pilulam pilulas Ablativus a is pilula pilulis Da‘ri atları ha‘m darilik o‘simlikler atı ha‘mme waqıt bas ha‘rip penen jazıladı. 101

ATLIQLARDIN‟ BİRİNSHİ TOPARDA TU‟RLENİWİNDE QOLLANILATUG‟IN SO‟Z JASAWSHI QOSIMTALAR 1. So‘z jasawshı – ur +a qosımtası ha‘reket na‘tiyjesin bildiriwshi feyillerden payda bolg‘an atlıqlar bolıwı mu‘mkin. Mısallar: Fract-ur-a - sınıw frangere - sındırıw Mixt-ur-a - aralaspa miscere - aralastırıw Signat-ur-a - belgilew signare - belgilemek Tinct-ur-a - jibitpe (nastoyka) tingere - jibitiw nin‘ spirtte tayarlang‘an eritpesi fiss-ur-a - jarıq dars findere - jarıw struct-ur-a - du‘zilis struere - du‘ziw recept-ur-a - retseptura recipere - alıw feyilden payda bolg‘an. 2. -ul+a ha‘m – cul+a so‘z jasawshı qosımtaları kishireytiw ma‘nisin an‘latadı: Gland-ul-a - bezshe glanus - emen miywesi radic-ul-a - tamırsha radix - tamır pil-ul-a - pilula (domalaq da‘ri) pila - top practice-ul-a - bo‘limshe pars - bo‘lim so‘zinen kelip shıqqan. 3. -in+a so‘z jasawshı qosımtası taraw, kesellik ha‘m zattin‘ ma‘nisin an‘latıwı mu‘mkin: Medic-in-a - meditsina Medicus - shıpaker ang-in-a - tamaq limpa toqımasının‘ isiniwi andeion - qan tamırı gelat-in-a - jelim gel - duz so‘zinen kelip shıqqan. Birinshi toparda tu‘rleniwshi to‘mendegi grek atamalarında jenskiy rodta Nom. Sing. -e, Gen. Sing. -es qosımtası qosıladı. Aloё, ёs, f - aloё, sabur Hippophaё, ёs, f - shırq‘anaq Kalanchoё, ёs, f - kalanxoye Chole, es, f - o‘t (safro) Heerochloё, ёs, f - tilqıyar. TO‟MENDEGİ ATAMALARDI YADLAN‟! M: Aorta, ae, f - aorta (shatamır) arteria, ae, f - artetiya (aq qan tamır) bursa, ae, f - qalta clavicula, ae, f - omıraw su‘yegi costa, ae, f - qabırg‘a 102

M: cutıcila, ae, f - na‘zik post teri S-M: fascia, ae, f - bulshıq et perdesi fibula, ae, f - kishkene baltir su‘yegi fossa, ae, f - shuqırsha fractura, ae, f - sınıw glandula, ae, f lingua, ae, f - bezshe mamma, ae, f mandibula, ae, f - til maxilla, ae, f - su‘t bezi pleura, ae, f - to‘mengi jaq sc apula, ae, f - joqargı jaq tibia, ae, f - o‘kpe perdesi tonsilla, ae, f trachea, ae, f - gurek urethra, ae, f - u‘lken baltır su‘yegi urina, ae, f - badam siyaqlı bez vagina, ae, f vena, ae, f - kegirdek vertebra, ae, f - sidik shıg‘arıw jolı vesica, ae, f vesiculaa, ae, f - sidik bucca, ae, f - qın, hayallar jınısıy ag‘zası calvaria, ae, f - ko‘k qan tamır, vena cellula, ae, f - omırtqa columna, ae, f - pu‘pek concha, ae, f - pu‘pekshe cornea, ae, f crista, ae, f - urt fissure, ae, f - gelle su‘yeginin‘ qaqpag‘ı gingiva, ae, f incisura, ae, f - kletka mamilla, ae, f - omırtqa u‘stini medulla, ae, f - shig‘anaq medulla ossium medulla spinalis - ko‘z shax perdesi medulla odlongata - qırra membrana, ae, f - jarıq, da‘rz nucha, ae, f orbita, ae, f - milk palpebra, ae, f - kespe, bo‘lekshe papilla, ae, f - ko‘kirek sorg‘ıshı, emshek ushı patella, ae, f - miy, miy zatı prostata, ae, f - su‘yek iligi (prostata) bezi - arqa miy - uzınshaq miy - perde - moyınnın‘ arqa ta‘repi - ko‘z kesesi - qabaq - sorg‘ısh - dize qaqpag‘ı - erkekler jınısıy ag‘zasının‘ taq 103

pulpa, ae, f - go‘sh, et reti na, ae, f - tor perde (ko‘zge tiyisli) sclera, ae, f - ko‘zdin‘ aq perdesi spina, ae, f - tu‘k substantia. ae. f - zat (tiykar) sutura, ae, f - shok M-F: vulva, ae, f - hayallardın‘ sırtqı jınısıy ag‘zası qabıg‘ı Althae, ae, f - gu‘lxayrı (altea) F: ampula, ae, f - ampula, ishine da‘ri salıp awzı paybandlang‘an shiyshe aqua, ae, f - suw Be lladonna, ae, f - belladonna, za‘ha‘rli ot o‘simligi Calendula, ae, f - tırnaq gu‘l gulha‘miyshe ba‘h‘ar camhpora, ae, f - kamfora, o‘tkir iyisli zat capsula, ae, f - kapsula, ashshı da‘rinin‘ eriwshen‘ Chamomilla, ae, f - mayshehsek (romashka) charta, ae, f - qag‘az Convallaria, ae, f - marvarid gu‘l febricula, ae, f - jen‘il ısıtpa gutta, ae, f - tamshı herba, ae, f - sho‘p (ot) massa, ae, f - qamır sıyaqlı zat massa pilularum - pilulanın‘ qamır sıyaqlı zatı Mentha, ae, f mixtura, ae, f - yalpiz (miyata) natura, ae, f oblata, ae, f - mikstura, aralaspa particula, ae, f - ta‘biyat pasta, ae, f - shiyrin qabıq pilula, ae, f - qosımsha, bo‘lekshe Rosa, ae, f - pasta, qoyıw su‘rtpe da‘ri ratula, ae, f Salvia, ae, f - pilula, hap da‘ri signatura, ae, f - na‘matak a‘tirgu‘l (shipobnik) temperatura, ae, f - tuymeshe da‘ri tinctura, ae, f Valeriana, ae, f - mavrek, marvarek (shalfey) Amygdala, ae, f - belgi ko‘rsetpe axungia, ae, f bacca, ae, f - ıssılıq Betulla, ae, f - nastoyka spirtte tayarlang‘an eritpe calcaria, ae, f cera, ae, f - valeriana colatura, ae, f - badam (miywe) - may - miywe - qayın‘ - h‘a‘k - mum - su‘zip tındırılg‘an suyıqlıq 104

Cina, ae, f - da‘rmana Cucurbita, ae, f Datura, ae, f - asqabaq, gedi - ban‘gidiywana Tema№ 4: Kelbetlik: gramatik kategoriyalar. Awdarma formasi. Kelbetliktin‘ 1-2gruppasi. Quramali anatomik terminler. Maslasqan aniqlawshi jardeminde anatomik terminler. Reje 1 Kelbetlikler haqqi‘nda uli‘wma tu‘sinik 2 Kelbetlik toparlari‘ 3 I toparda sepleniwshi kelbetliklerdin‘ so‘zlik forması 4 I topar sepleniwshi kelbetliklerdin‘ soz jasawshi‘ qosi‘mtalari‘ 5 II toparda sepleniwshi kelbetliklerdin‘ soz jasawshi‘ qosi‘mtalari Predmettin belgisin bildirip qanday? qaysı? degen sorawlarg‘a juwap beretug‘ın so‘zlerge kelbetlik dep ataladı. Latın tilinde kelbetlikler atlıqlar sıyaqlı rodlarda, sanlarda ha‘m seplewlerde birdey seplenedi kelbetliklerdin‘ o‘z seplew qosımtaları bolmag‘anlıg‘ı sebepli I, II ha‘m III topardag‘ı atlıqlardın‘ seplew qosımtaları arqalı seplenedi. Kelbetlikler eki toparg‟a bo‟linedi: 1) Birinshisi – birinshi ha‘m ekinshi toparda sepleniwshi kelbetlikler 2) Ekinshisi – u‘shinshi toparda sepleniwshi kelbetlikler. Birinshi toparda sepleniwshi kelbetlikler Femininum rodına tiyisli bolıp Nom. Sing. dag‘ı qosımtası –a- ha‘m Masculinum da Neutrum rodlarına tiyisli bolıp mascılınum Nom .Sing.da- us, er- qosımtasına ha‘m Neutrum Nom. Sing.da – um qosımtasına iye boladı. Kelbetliklerdin‘ atlıqtan parqı birinshi orında Mascilınum ekinshi orında Femininum u‘shinshi orında Neutrum rodları turadı. Mısalı: purus – shistıy – taza pura – shistaya – taza purum – shistoye – taza So‘zlikte purus a, um – taza dep jazıladı. Birinshi toparda sepleniwshi kelbetliklerdin‟ so‟zlik forması So‘zliklerde Mascilinum rodına tiyisli kelbetliktin‘ tolıq tu‘ri jazılıp keyin Femininum ha‘m Neutrum rodına Nom. Sing. qosımtası jazıladı. Mısalı : Purus, a, um – shistıy, aya, oe (taza ) Ruber, bra, brum – krasnıy aya oe (qızıl) Niger, gra, grum – shernıy aya oe (qara) Kelbetliktin‘ so‘zlik tu‘rin este saqlaw kerek. Birinshi topar kelbetliklerinin‘ seplewdegi sepleniwi. 1. Purus, a, um –taza 2. Dexter, tra, trum – on‘ 105

Casus M Singularis m Pluralis N Fn puri f Pura Nominativus Purus Purorum purorum Pura purum Puris purae puris Genetivus Puri Purae Puri puros Purarum Pura Pura Puro puris Puris puris Dativus Puro Puram Purum puras Pura Puro puris Accusativus Purum Ablativus Puro Casus Singularis m Pluralis N Mf N dextri f Dextra Nominativus Dexter dextra dextrum dextrorum dextrorum Genetivus Dextri dextrae dextri dextris dextrae Dextris Dativus Dextro dextra dextro dextros dextroarum Dextra Accusativus Dextum dextram dextrum dextris dextris dextris Ablativus Dextro dextra dextro dextras dextris BİRİNSHİ TOPAR KELBETLİKLERİNİN‟ JASALIWINDA QOLLANILATUG‟IN SO‟Z JASAWSHI QOSIMTALAR 1. Kelbetlikti jasaw ushın – eus- ha‘m -aceus- so‘z jasawshı qosımtalar predmet belgisinin‘ ren‘in ha‘m onın‘ qanday zatlardan jasalg‘anlıg‘ın ko‘rsetedi. Mısalı : feur+eus – temirge tiyisli ferrum – temir oss+eus – su‘yek chari+aceus – qag‘azg‘a tiyisli charta – qag‘az so‘zlerinen alıng‘an 2. Kelbetlikti payda qılıwda – idus-so‘z jasawshı qosımtası qollanıp bunda predmettin tiykargı qa‘siyetleri (mazası, awırlıg‘ı ha‘m ıssılıg‘ı) ko‘rsetiledi. Mısalı: frig+idus - suwıq graw +idus – awır 3. – osus – so‘z jasawshı qosımtası kelbetliklerde mol-ko‘lshilik ma‘nisin an‘latadı. Mısalı: aqu+osus – suwg‘a mol squam + osus- ten‘ge siyaqlı fibrin + osus – mol tala 4. – icus – imus- ideus – asus – enthus so‘z jasawshı qosımtalar kelbetliklerdi payda qılıwda qollanıladı. Mısalı: 106

pancreat +icus – asqazan astı bezine tiyisli palat+imus- tan‘layga tiyisli lamdo + ideus – lamdovidi Latın tilinde kelbetlikler rod san ha‘m de seplew boyınsha o‘zgeredi ha‘m atlıq kelbetlikti anıqlap, ol menen rod, san ha‘m seplewde baylanısadı. Baylanısqan anıqlawshı – kelbetlik ha‘mme waqıt atlıqtan keyin turadı. Cera pura – taza mum succus purus – taza shire vaselinum purum – taza vazelin Birinshi topar kelbetliklerdin‘ atlıqları menen seplewlerde sepleniwıne mısal Musculus rectus – tuwrılawshı bulshıq et oculus dextra – on‘ ko‘z vena dextra – on‘ ko‘k tamır extractum fluidum – suyıq ekstrakt Casus Singularis Pluralis Nominativus musculus rectus musculi recti Genetivus Musculi recti musculorum rectorum Accusativus musculum rectum Musculos rectos Ablativus musculo recto musculis rectis Nominativus oculus dexter oculi dextri Genetivus oculi dextri oculorum dextorum Accusativus oculum dextrum oculos dextros Ablativus oculo dextro oculis dextris Nominativus vena dextra venae dextrae Genetivus venae dextrae venarum dextrarum Accusativus venam dextram venas dextras Ablativus vena dextra venis dextris Nomınativus extractum fluidum extracta fluida Genetivus extracti fluidi extractum fluidorum Accusativus extractum fluidum extracta fluida Ablativus extracto fluido extractis fluidis Ekinshi topar kelbetlikleri u‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlardın‘ seplew qosımtalarında seplenedi. Ekinshi topar kelbetlikler u‘sh toparg‘a bo‘linedi. 1. Ush qosımtalı kelbetlik, ha‘r bir rod o‘zinin‘ qosımtasına iye boladı. Masculinum rodi – er m-acer - ostriy(o‘tkir) Femininum rodi – i – ostraya (o‘tkir) Neutrum rodi –e,n acre - ostroye (o‘tkir) Bul toparlardın‘ so‘zlik forması to‘mendegishe boladı silvester, tris, tre -tog‘ayg‘a tiyisli. 2. Eki qosımtalı kelbetliklerde Masculinum ha‘m Femininum rodi- is, Neutrum-e qosımtasına iye: 107

letalis, e -o‘ltiriwshi 3.Bir qosımtalı kelbetlikler u‘sh rodtada birdey qosımtag‘a, yag‘nıy m,f,n – s,-x,-r, qosımtasına iye bolıwı mu‘mkin. Bunda so‘zlik forması tolıq jazıladı. Gen. Sing. te kelbetlik qosımtası ko‘rsetiledi. Simplex, icis - a‘piwayi recens, ntis - jan‘a shıqqan par, paris -ten‘, birdey teres, etis – domalaq. EKİNSHİ TOPAR KELBETLİKLERDİN‟ JASALIWINDA QOLLANILATUG‟IN SO‟Z JASAWSHI QOSIMTALAR 1 -u‟lis-bilis- so‘z jasawshı qosımtalar kelbetliklerdin‘ belgili qa‘siyetin an‘latadı. facilis –jen‘il, facere -qılıw, islew mobilis –jen‘il, ha‘reketshen‘ mobere -ha‘reketleniw sanabilis –emlenıwı mu‘mkin sanare -emleniw flagilis –mort sınıwshan‘ flangere – sınıw volatilis – u‘shiwshan‘ volere – u‘shiw, feyilden payda bolg‘an 2 –alis, aris –so‘z jasawshı qosımtaları qandayda bir zatqa qaraslılıg‘ın, qanday da bir zatqa baylanislılıg‘ın yamasa qandayda bir zattan kelip shıqqanlıg‘ın ko‘rsetıwı mu‘mkin. dorsalis -arqa tamang‘a tiyisli lateralis – janbasqa tiyisli palmaris - alaqang‘a tiyisli plantaris –ayaq tabanınıa tiyisli dorsum – arqa taman lalus,lateras - janbas palma - alaqan planta - ayaq tabanı so‘zlerden payda bolg‘an Meditsinada qollanılatug‘ın kelbetliklerdin‘ tiykarg‘ı bo‘limin ekinshi topar kelbetliklerinen ibarat. BİRİNSHİ TOPAR KELBETLİKLERİNİN‘ USHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ ATLIQLAR MENEN BAYLANISI Birinshi topar kelbetlikleri, u‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlar menen rodta ha‘m sanda baylanısıp, tek seplewde seplengende qosımtaları ha‘r qıylı boladı. Seplengende qosımtaları ha‘r qıylı boladı. Mısal: Amarus, a, um- ashshı, kelbetlikte cortex, icis, m – qabıq, radıx, icis f- tamır Semen, inis , n – tuqım, atlar menen baylanıstırsaq onda to‘mendegiler payda boladı. Cortex amarus - ashshı qabıq Radix amara - ashshı tamır Semen amarum – ashshı tuqım Bunday hallarda cortex, radix, semen atlıqları toparda amarus, a ,um, kelbetlikte birinshi ha‘m ekinshi topardag‘ı seplew boyınsha seplenedi. 108

Kelbetliktin’ atlıq penen baylanısına Mısal: 1. liquor flavus – sarı suyıqlıq liquor, oris m - suyıqlıq flavus, a, um – sarı Casus Singularis Pluralis Nom liquor flavus liquor-es flav-i Gen liquor-is flav-i liquor-um flav-orum Acc liquor-em flav-um liquor-es flav-os Abl liquor-e flav-o liquor-ibus flav-is 2. Radix amara – ashshı tamır Pluralis radic-es amar-ae radix, icis f – tamır amarus, a, um – ashshı Casus Singularis Nom radix amara Gen radic-es amar-ae radic-um amar-arum Acc radic-em amar-am radic-es amar-as Abl radic-e amar-a radic-ibus amar-is 3. Semen amarum - ashshı tuqım Pluralis semina amara semen inis, n – tuqım semin-us amar-orum semin-a amar-a amarus, a, um – ashshı semein-ibus amat-is Casus Singularis Nom semen amarum Gen semin-is amari Acc semin-en amar-um Abl semin-e amar-o semen, inis, n LATINSHA GREKSHE MA‟NİLİ ATAMALAR Latınsha Grekshe Qaraqalpaqsha dulcis Glyc lacrimalis dacri mazalı vegetabilis phyton ko‘z jasına tiyisli naturalis physis o‘simlikke tiyisli lingualis tabiyg‘ıy mollis ocularis glossa tilge uqsas pulmonalis vertebralis malac jumsaq ophthalmos ko‘zge tiyisli pneumon o‘kpege tiyisli spondylos omırtqag‘a tiyisli 109

EKİNSHİ TOPAR KELBETLİKTIN‟ BİRİNSHİ, EKİNSHİ HA‟M U‟SHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ ATLIQLAR MENEN RODTA, SANDA HA‟M SEPLEWDE BAYLANISI Ekinshi topar kelbetlikleri birinshi, ekinshi ha‘m u‘shinshi toparda sepleniwshi atlar menen rodta, sanda ha‘m seplewde baylanısadı, lekin seplewler boyınsha seplengende qosımtaları ha‘r qıylı boladı. 1. Tinctura simplex - a‘piwayı spirtli eritpe tinctura,ae - spirtli eritpe (Nostoyka) simplex, icis - a‘piwayı (prostoy) Casus Singularis Pluralis Nominativus tinctura semplex tincturae simplices Genetivus tincturae semplicis tincturarum simplicium Dativus tinctura semplaci tincturis simplicibus Accusativus tincturam simplicem tincturas simplices Ablativus tinctura simplici tincturis simplicibus 2. Morbus gravis – awır kesellik marbus,i m - kesellik gravis,e – awır Casus Singularis Pluralis Nominativus morbu gravis morbi graves Genetivus morbi gravis morborum gravium Dativus morbo gravi morbis gravibus Accusativus morbum gravem morbos graves Ablativus morbo gravi morbis gravibus 3. Pars aequalis – ten‘ bo‘lim pars, partis f – bo‘lim Casus Singularis Pluralis partes aequales Nominativus pars aequalis partium aequalium partibus aequalibus Genetivus partis aequalis partes aquales partibus aqualibus Dativus parti aequali Pluralis Accusativus partem aequlem semenia dulcia semeninum dulcium Ablativus parte aequali semenibus dulcibus semenia dulcia 4. Semen dulce – mazalı tuxım semen, inis – tuxım dulcis,e - mazalı Casus Singularis Nominativus semen dulce Genetivus semenis dulcis Dativus semeni duli Accusativus semen dulce 110

Ablativus semeni dulci semenibus dulcibus HA‟ZİRGİ ZAMAN ANIQ KELBETLİKLERİ Ha‘m feyillik ha‘m kelbetliklik qa‘siyetlerge iye bolg‘an ayırım feyil sha‘killeri kelbetlikles dep ataladı. H‘a‘zirgi zaman anıq kelbetlikles ti payda etiw ushın I ha‘m II tu‘rleniwdegi feyillerdin‘ negizine -us, III ha‘m IV tu‘rleniwdegi feyillerdin‘ negizine –ens qosımtasın qossaq bolg‘anı. Ma‘selen: I sanare -dawalaw, sanans - dawalawshı II miscere –aralastırıw, miscens -aralastırıwshı III divider –bo‘liw, dividens – bo‘liwshi IV audire - esitiw, audiens - esitiwshi. Sorawlar ha‟m tapsirmalar TO‟MENDEGİ ATAMALARDI YADLAN‟ M: Acusticus, a, um – esitu‘wge tiyisli cavus, a ,um – gewek, ishi bos coccygeus, a, um coronarius a um – du‘mqozag‘a tiyisli dexter, tra, trum – tajg‘a uqsas sinister , tra, trum – on‘ externus, a ,um – shep internus, a ,um – sırtqı gastricus, a, um – ishki iliacus, a ,um - asqazang‘a tiyisli intermedius ,a ,um latus, a, um – jambasqa tiyisli lymaphaticus, a, um – aralıq medianus, a, um – ken‘ medius, a, um – limfag‘a uqsas thoracicus, a ,um – aralıq profundus, a, um transversus, a, um - orta nervus trigeminus – shuqır zygomaticus, a, um – ko‘kirekke tiyisli collosus ,a, um – ko‘ldenen‘ compactus ,a ,um – ush baslı nerv S-M: cutaneus, a, um – bet su‘yegine tiyisli subcutaneous, a,um – qabarıw (mazol) musculus deltoideus – tıg‘ız durus, a ,um – terige tiyisli pius, a, um glandulosus, a ,um – teri astına tiyisli – deltag‘a uqsas bulshıq et – qattı – miy perdesinin‘ jumsaq toqımasına tiyisli – bezge uqsas 111

Tema № 5 Kelbetlik da‘rejeleri h‘a‘m olardın‘ meditsina terminologiyasında qollanılıwı. Qiyaslaw da‘reje, jasaliwi ha‘m turleniwi,qosimtalari.Arttirilg‘an da‘reje. ischiadius ,a, um – quyımshaqqa tiyisli Reje: 1. Kelbetliklerdin‟ a‟piwayi‟ da‟rejesi 2. Kelbetliklerdin‟ sali‟sti‟rma da‟rejesi 3. Kelbetliklerdin‟ artti‟rma da‟rejesi Latın tilinde kelbetlik da‘rejeleri qaraqalpaq tilindegidey a‘pıwayı, salıstırma, arttrma da‘rejelerge bo‘linedi: gradius posıtives -a‘piwayı da‘reje gradius comparatives - salıstırma da‘reje gradius superlatives -arttırma da‘reje Salıstırma da’reje Masculinum ha‘m Femininum rodına tiyisli kelbetliklerdin‘ salıstırma da‘rejasın payda etiw ushın kelbetlik negizine -ior,Neutrum rodına bolsa, -ius qosımtasın qosıw kerek. Ma‘selen: Gradius positibus gradius comparativus Nominativus Singularis Gen.Sing Nominativus Singularis purus- pur-I purior- purius- subtilis- subtilis subtilior- subtilius simplex- siplic-is simplicior- simplicius Salıstırma da‘rejedegi kelbetlikler u‘shinshi toparda tu‘rleniwshi atlıqlar siyaqlı u‘sh roddag‘ı kelbrtlikler Gen. Sing de. ior+is qosımtasına iye boladı. Salıstırma da‘rejeli kelbetliklerdin‘ sepliklerde tu‘rlenıwı: Latior, ius -ken‘irek Singularis Pluralis Casus Masc.Fem. Neutr. Masc.Fem.Neutr. Nominativus latior latius latiores latiora Genetivus latioris latiorum Accusativus latiorem latius latiores latiora Ablativus latiore latioribus Salıstırma da‘rejedegi kelbetlikler so‘zlikte to‘mendegishe boladı: longior, ius -uzınıraq purior, ius -tazaraq 112

subtilior, ius -maydaraq Arttirma da’reje 1. Kelbetliklerdin‘ arttırma da‘rejesin payda etiw ushın kelbetlik negizine -issium ha‘m –us, -a, -um rod qosımtaları qosıladı. Pur issimus,a,um -ju‘da (en‘)taza subtil-issimus,a,um -ju‘da (en‘)taza simplic –issimus,a,um -ju‘da (en‘)a‘piwayı 2.Masculnum rodına tiyisli –er qosımtalı kelbetliklerdin‘ arttirma da‘rejesin payda etiw ushın Nom.Sing. ge -rimus, -rima, -rimum qosımtaları qosıladı: Niger-rimus.a.um -ju‘da (en‘ )qara Acer-rimus,a,um -ju‘da (en‘)o‘tkir Arttirma da‘rejeli kelbetlikler I ha‘m II toparda tu‘rleniwshi atlıqlar siyaqlı seplewlerde tu‘rlenedi. Arttirma da‘rejeli kelbetlikler so‘zlikte to‘mendegishe boladı: Purissimus,a,um -ju‘da(en‘)taza subtilissimus,a, um -ju‘da (en‘)mayda simplissimus,a,um -ju‘da (en‘)a‘piwayı HA‟R QIYLI NEGİZLERDEN JASALG‟AN KELBETLİK DA‟REJELERİ To‘mendegi bes kelbetliktin‘ salıstırma ha‘m arttırma da‘rejesi natuwrı payda etiledi yag‘nıy ha‘r qıylı negizlerge iye boladı: A‘piwayı da‘reje Salıstırma da‘reje Arttirma da‘reje parvus,a, um-kishkene minor, minus-kishirek minimus, a,um-ju‘da magnus, a,um-u‘lken major, majus-u‘lkenirek multus, a,um-ko‘p plures, plura-ko‘birek kishkene melior, melius-jaqsıraq maximus, a,um-ju‘da ulken bonus, a,um-jaqsi peior, peius-jamanıraq plurimus, a,um-ju‘da ko‘p pessimus, a,um-ju‘da jaman malus, a,um-jaman SORAWLAR HA‟M TAPSIRMALAR 1. Kelbetliklerdin‟ a‟piwayi‟ da‟rejesi 2. Kelbetliklerdin‟ sali‟sti‟rma da‟rejesi qanday qosi‟mta arqali‟ jasaladi‟ 3. Kelbetliklerdin‟ artti‟rma da‟rejesi qanday qosi‟mta arqali‟ jasaladi TO‟MENDEGİ KELBETLİKLERDİ YADIN‟IZDA SAQLAN‟. M: Abducens –uzaqlastırıwshı afferens -keltiriwshi -shıg‘arıwshı deferens -ko‘teriliwshi -du‘ziwshi ascendens -joldaslıq etiwshi, gu‘zetiwshi descendens comıtans 113

S – M: communicans -birlestiriwshi fructuans -terbelip turıwshı opponens -qarama-qarsı qoyıwshı perforans recurrens -tesiwshi accelerans -qaytıwshı permanens prominens -tezletiwshi reunions -ba‘rqulla lımitans -shıg‘ıp turıwshı migrans -qosıwshı dissecans -shegeralawshı alternans deficiens -adasqan differens -jarıp shıg‘ıwshı deformans -o‘zgeriwshi abscendens -jetispewshi, jog‘alıwshı reccurens -ha‘r qıylı intermittens -sha‘kili o‘zgeriwshi remittens -irin‘lewshi intercurrens -qaytıwshı latens -ta‘kirarlawshı penetrans -so‘niwshi serpens -aralıq, aradag‘ı tremens -jasırın imminens -tarqalıwshı , jayılıwshı agitans -su‘draliwshi delurans -qaltıratıwshı,titretiwshi convalescens -qa‘wipli reconvalescens -ha‘reketleniwshi recipiens -basın‘qıraw iuvans -sawalıwshı -sawalıwshı -alıwshı -azap shegiwsh -ja‘rdem beriwshi patiens 114

Tema № 6 U‟SHİNSHİ TOPAR ATLIQLARININ‟ SEPLENİWİ Genes masculinum Reje: 1. Ushinshi toparda Masculinum, Femininum ha‟m Neutrum rodlarına tiyisli atlıqlar 2. Genes masculinum 1) Ushinshi toparda Masculinum, Femininum ha‘m Neutrum rodlarına tiyisli atlıqlar kirip, olar Nom. Sing- da ha‘r qıylı qosımtalarg‘a iye boladı. U‘shinshi topar atlıqlarının‘ negizi u‘sh rodta da Gen. Sing – de – is- qosımtasına iye boladı. 2) Masculinum ha‘m Femininum rodlarda atlıqlar seplewde seplengende birdey qosımtalarg‘a iye boladı. 3) U‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlar ten‘ quramalı bolıp Nom. Sing- tegi so‘zler Gen. Sing- tede ten‘dey buwıng‘a bo‘linedi. Ten‘ emes buwınlı atlıqlar bolsa Gen. Sing .te buwınlar sanı Nom. Sing – tegi so‘zlerge qarag‘anda bir buwıng‘a ko‘p boladı. Mısal: cortex, icis, m, soluti, -onis, f, Semen, inis. Ten‘ buwınlı Ten‘ emes buwınlı Nom. Sing. Cut-is Nom. Sing. cor-pus Gen. Sing. cut-is Gen. Sing. cor-po-ris 4) U‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlardın‘ negizi Gen. Sing-tegi-is qosımtasın alıp taslaw menen payda etiledi. Seplew Ten‘ buwınlı Negizi Ten‘ emes Negizi atlıq buwınlı atlıq Nom. Sing. Gen. Sing. Cut-is Cut Cortex Cut-is Cut Corticis Cortic U‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlar so‘zlik formada birinshi orında Nom. Sing. formasının‘ tolıq halı keyin Gen. Sing. tin‘ qosımtası son‘ rod ko‘rsetilip keyninde awdarması beriledi. Radixi, icis, t, - tamır Nom. Sing- radix, Gen. Sing. – radicis Bir buwınlı atlıqlar so‘zlikten Nom. Sing. forması menen birge Gen. Sing. formasında ham tolıq jazıladı. Flos, floris –m 115

U’shinshi topar atlıqlarının’ seplew qosımtası Casus Singularis Pluralis Neutrum Masc. Neutrum Masc. Femin. A Femin. ha‘r qıylı Es Um Nominativus ha‘r qıylı Um Ibus Ibus A Genetivus Is Is Es Ibus Ibus Dativus I I Accusativus Em Nom. Sing. Ablativus E E Atlıqtın‟ u‟shinshi toparda sepleniwi Mısal: cortex, icis, m, solutio, -onis, f, Semen, inis. n- Singularis Casus Masculinum Fermininum Neutrum Semen Nominativus cortex Solution semenius semini Genetivus corticus solutionus seminem semine Dativus cortici solutioni Accusativus corticem solution em Ablativus cortice solutione Casus Mascilinum Pluralis Neutrum Nominativus cortic –es semin-a Genetivus cortic – um Femininum semin-um Dativus cortic – ibus solution –es semin-ibus Accusatius cortic –es solution – um semin- a Ablativus cortic – ibus solution – ibus semin-um solution – es solution- ibus USHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ MASCİLİNUM RODINA TİYİSLİ Nomınativus ATLIQLAR Mısalı -o Genetivus pulmo, pulmonis – o‘kpe -onis homo homonis –adam - ar -inus liquor, liquoris –suyıqlıq -os -oris flos, floris – gu‘l -oris - er -eris aether, aetheris- efir -ris venter, ventris, - qarın - icis cortex, corticus – qabıq -es - edis pes, pedis – ayaq -etis paries, parietis – tasıq - itis stipes, stipitis – na‘l 116

USHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ MASCULİNUM RODINA TİYİSLİ ATLIQLARDIN‟ JASALIWINA QOLLANILATUG‟IN SO‟Z JASAWSHI QOSIMTALAR 1. Tor, sor, xor, so‘z jasawshı qosımtalar ha‘reket ma‘nisin an‘latadı. Flexor – bu‘giw, flectere – bu‘giw ushın extensor – tuwrılawshı (jazılıwshı) extendere – tuwrılaw ushın adductor – jaqınlastırıwshı adducere – jaqınlastırıw ushın abductor – uzaqlastırıwshı abducere – usaqlastırıw ushın rotator - aylandırıwshı rotare – aylandırıwshı levator – ko‘teriwshi lovare – ko‘teriw ushın (feyilden payda bolg‘an) 2. – or – so‘zi qosımtası dene yamasa ruwxıy halatın ma‘nisin an‘latadı. dolor – awırıw, dolere – awırmaq tumor – rak , tumere – raktin‘ rubor – qızarıw rubere - qızarmaq (feyilden payda bolg‘an). Latınsha LATIN- GREKSHE MA‟NİLİ ATAMALAR Grekshe Qaraqalpaqsha homo anthropos adam (erkek kisi) pes podos ayaq pulmo pheumon o‘kpe os stomat awız tumor onco isik (o‘spe) Sorawlar ha‟m tapsirmalar TO‟MENDEGİ ATAMALARDI YADLAN‟ To‘mendegi atlıqlar Masculinum rodına tiyisli: Canalis, is, m - jol, kanal lapis, idis, m – tas pulvis, eris, m – poroshok axis, is, m – moyın omırtqası penis, is, m – erkeklerdin‘ jınısıy ag‘zası sanguis, ınıs, m – qan unguis, is, m vermis, is, m –tırnaq dentis, m – qurt – tis hydrops, opis, m – vodyanka thorax, acis, m – ko‘kirek kletkası 117

larynx, larygis – qıqıldaq Tema № 7 III-toparda tu‘rleniwshi atlıqlar. Genes femeninum Reje 1. Ushinshi toparda Femininum rodi’ndag’i atli’qlar USHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ FEMİININUM RODINA TİYİSLİ ATLIQLAR Femininum rodına tiyisli atlıqlar Nom. Sing. ta to‘mendegi qosımtalarg‘a iye . Genetivus Mısallar Nominativus -atis Extremitas, extrtemitatis–ishki - as -is tabes, tabıs- azıw, -es -udus, is colitis colitidis – jiwan ishektin‘ sillıq -is - utis, udis perdesinin‘ shamallawı. auris, auris- qulaq. -us - acis senectus, senectutıs – g‘arrılıq incus, incudis – -ax - ucis ishki tog‘ay (qulaqta) borax, boracis – bura -ux - ices nux, nucis – g‘oza radix radicis – tamır ,mens, -ix - tis mentis – aql, fikr meninx meningitis – sulik -s - ig‘is qurt mucilado, mucilaginis – sliz solutio , -x - inis solutionis – eritpe - lo -vo - inus - io - onus Qag‟ıydadan tisqarı jag‟day To‘mendegi atlıqlar Masculinum rodına tiyisli: Canalis, is, m - jol, kanal lapis, idis, m – tas pulvis, eris, m – poroshok axis, is, m – moyın omırtqası penis, is, m – erkeklerdin‘ jınısıy ag‘zası sanguis, ınıs, m – qan unguis, is, m –tırnaq vermis, is, m – qurt dentis, m – tis hydrops, opis, m – vodyanka thorax, acis, m – ko‘kirek kletkası larynx, larygis – qıqıldaq pharynx, ngis, m – jutqınshaq coccyx, ygis, m – quyımshaq ten do, inis, m – shandır 118

margo, inis, m - sheke USHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ FEMİNİNUM RODINA TİYİSLİ ATLIQLARDIN‟ JASALIWINDA QOLLANILATUG‟IN SO‟Z JASAWSHI QOSIMTALAR 1- io- so‘z jasawshı qosımtası ha‘reket na‘tiyjesin bayanlaydı. Contusio – jaraqatlanıw contundere – urıw curatio – dawalaw, cur are – dawalamaq solutio - eritpe, solvere – eritiw feyilden payda boladı. 2- itis- so‘z jasawshı qosımtası shamallaw belgilerin an‘latadı. Bronchitis – bronx sıllıq perdesinin‘ shamallawı hepatitis - bawırdın‘ shamallawı nephritis – bu‘yrektin‘ shamallawı gingividis – tis tu‘binin‘ shamallawı 3- osis – so‘z jasawshı qosımtası zatlardın‘ ko‘beyiwin yamasa toplanıwın ko‘rsetedi: Monocytosis – monotsitlerdin‘ qanday ko‘beyiwi lipomatisis – may toqımalarının‘ ayrım ag‘za bo‘liminde toplanıwı. 4- iasis – soz jasawshı qosımtası kesellikti an‘latadı. Amaebias – amebioz ish bu‘riwi LATINSHA – GREKSHE MA‟NİLİ ATAMALAR Latınsha Grekshe Qaraqalpaqsha cutis derma Teri articulatio arthron buwın dens odontos tis sanguis haema qan cartilado chondros sin‘ir vas angion tamır auris otos qulaq 119

Tema№ 8 III-toparda tu‘rleniwshi atlıqlar.Genes neutrum Reje 1 III-toparda tu‘rleniwshi atlıqlar 2 Genes neutrum qosimtasi USHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ NEUTRUM RODINA TİYİSLİ ATLIQLAR Neutrum rodına tiyisli atlıqlar Nom. Sing. ta to‘mendegi qosımtalarga iye. Neutrum Genetivus Mısallar - en - inis abdomen, abdomenis – asqazan - us --oris corpus corporis – gewde dene - eris ulcus ulceris - jara pus puris n – irin‘ zat -ut - oris femur, femoris – san - uris sulfur sulfuris – ku‘kirt -ut - it, is occiput, occipitis- en‘se Atis trauma, traumatis- jaraqatlanıw -l -elis mel, melis- ball bel, bellis -o‘t - c - tis lac, lactis- su‘t - e - is secale, secalis-javdarli bu‘wday - al - olis Animal, animalis-haywan - at - arus calcor, calcaris-shpora (pix) USHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ NEUTRUM RODINA TİYİSLİ ATLIQTIN‟ JASALIWINDA QOLLANILATUG‟IN SO‟Z JASAWSHI QOSIMTALAR. 1. itis – so‘z jasawshı qosımtası shamallaw belgisin bildiredi. hepatitis – bawırdın‘ shamallawi hepar –bawır Arthpitis – bıwınnin‘ shamallawı Arthron – bıwın so‘zinen payda bolg‘an 2. ema ha‘m –oma- so‘z jasawshı qosımtası sepkil, isik ha‘m irin‘li jara ma‘nisin bildiredi. blepharoedema – ko‘z qabıg‘ının‘ isiwi adenoma – bez isigi odentoma – tis isiwi emphysema – terinin‘ hawa boslıg‘ı sebepli ken‘eyiwi 120

exanthema - teride taspalardın‘ payda bolıwı 1. –osis-so‘z jasawshı qosımtası shamallawg‘a tiyisli bolmag‘an keselliklerdi bildiredi. nephrosclcrosis – bu‘yrek sklerozı acidosis – kislotanın‘ normadan artıq bolıwı neurosis – nerv sisteması xızmetinin‘ bu‘zılıwı 2 –asis, -esis – so‘z jasawshı qosımtaları shamallawg‘a tiyisli bolmag‘an keselliklerdin‘ jag‘dayın, ha‘reketin yamasa belgisin anıqlaydı. choletihitasis -o‘t qaltasında tastin‘ payda bolıw keselligi. – ma‘lim waqıt ishinde payda bolg‘an sidik diuresis mu‘g‘da‘rı Sorawlar ha‟m tapsirmalar TO‟MENDEGİ ATAMALARDI YADLAN‟. M: Abdomen, inis, n – asqazan caput, itis,n – bas, basshı corpus, oris, n – gewde dene diophragma, atis,n –ko‘kirek- qarın tosıg‘ı femur, oris,n – san faramen, inis,n – tesik hepar, atis, n – bawır lien, lienis, m - talaq pectus, oris, n –ko‘kirek ren, renis,m – bu‘yrek asthma, atis,n – astma (dem qısılıw) carcinoma, atis,n - qa‘wipli o‘spe, rak glaucoma, atis, n – ko‘z qan basımının‘ ko‘teriliwi sarcoma, atis,n – biriktiriwshi toqımadan o‘setug‘ın qa‘wipli o‘spe symptoma, atis, n - belgi M aden,enis,m –bez crus, cruris,n – baltır occiput, itis, n – en‘se rete,is,n –torg‘a uqsas perde ( ko‘zge tiyisli) zygoma, atis,n – g‘oza viscus, eris, n eczema, artis, n – iski emphysema, atis n – ekzema (shıla yara) ken‘eyiwi erythema, atis – teride hawa barlıg‘ı sebepli – qızıllık 121

M-F: neoplasma, atis – o‘spe F: oedema, atis trachoma, atis, n – isik secale, is, n – traxoma (shılpıqlı) secale cornutum – javda‘ri buwday sufur, uris, n – sporish (shoxku‘ye) jecur oris, n oleum jecoris Aselli – ku‘kirt semen, inis – bawır rhizome, atis – balıq mayı viride, is, n – ma‘yek albumen, inis, n – tamırshalar Alumen, inis, n – jasıl (zeleniy) – aqsil (belok) – asnshiw tas (kvasti) LATINSHA – GREKSHE MA‟NİLİ ATAMALAR Latınsha Grekshe Qaraqalpaqsha lien splen talaq caput ren kephale bas corpus nephros bu‘yrek jecur fel somat gewde, dene pus hepar bawır Lac chole O‘t (safro) pyon irin‘ galactos su‘t shınıgiw. To’mendegi so’z birikpelerden meditsina atamaların jasan’ ha’m ma’nisin anıqlan’. Bronch – arther - itis Col – itis cervis - Encephal - dermat - Gingiv- myocard - itis Mast – Myos – itis nephr - Neur - odont - parat – Rach - Vagin – Stomat - itis Rhin – prostat - Polimyel – itis radicul - Periton – metr - gastr - Tonsill - 122

Tema № 9 Da‘rilikzatlardi‘n‘ nomenklaturasi‘. Da‘rilik preparatlarg‘a trivial at beriw qag‘i‘ydalari‘. Reje: 1. Da‟ri atlari‟ni‟n‟ jasali‟winda qollanilatu‟g‟i‟n ma‟nili so‟z jasawshi‟ qosi‟mtalar. 2. Da‟rilerdin‟ farmakalogik ta‟sırı Ko‘pshilik da‘ri atları jasalma tu‘rde payda bolıp olar bir neshe so‘z bo‘lekleri arqalı tu‘sindiriliwi mu‘mkin. Bunday so‘z bo‘limleri da‘rinin‘ ximiyalıq quramı, dawalaw ta‘siri yamasa farmakalogik ta‘siri haqqında mag‘lıwmat beredi. Mısalı: Ampicillinum, Bicillinum, Oxacillinum da‘ri atlarındag‘ı cillenum so‘z jasawshı bo‘lim usı da‘rilerdin‘ antibiotik toparına tiyisli ekenligin yamasa Phenylbutazolum da‘ri atlarındag‘ı –phen-ulıwma so‘z jasawshı bo‘lim usı da‘rinin‘ quramında fenil zatı barlıg‘ın ko‘rsetedi. TO‟MENDEGİ MA‟NİLİ SO‟Z JASAWSHI BO‟LİMLERDİ, OLARDIN‟ JASALIWI HA‟M MAZMUNIN YADTA SAQLAN‟ Ma‘nılı bo‘lim Mazmunı Mısallar -cillin- Penicillinum - mycin- Antibiotik Streptomycinum - cyclin- Tetracuclınım - sulfa- Antibiotik Nursulfazolum - pyr- Amıdopyrinum - alg - Antibiotik Analginum - dol - Mikrobqa qarsı Promedolum - chol- Issılıqtı tu‘siretug‘ın Allocholum - cor- (lat) Awırıwdı qaldırıw Corvalolum - card- (gt) Cardıotoxinum - ocst-(yl) Shi Oestradıolum -meth(yl) o‘t (satro) aydawshı Methylsulfazınum - (a) zol- ju‘rekke tiyisli Althazolum - (a) zon ju‘rekke tiyisli Phthivazıdum - zid- --(a)-zin Ostrogenler Sulfadımezinum -thi (o)- Thioacetazonim - phen(ye)- Metil Phenalginum - hydr- Hydrocortisonum -oxy- Azot Oxytetracyclinum - cain- Novocainum - aesth- Azot Anaesthecainum Azot Azot Altınku‘kirt Fenil Suw, vodorod ashshı, kislorod Awırıwsızlandırıwshı sezdirmeytug‘ın 123

- andr- Androgenler Protandrenum - test- Methyltestosterenum -barb- Androgenler Phenabarbitalum - thyr- Diodthyrosınum -phyll- Barbctruratlar Theophyllinum -anth- qalqanta‘rizli bez moddası Strophanthinum - naphth- Japıraq Benzonaphtolum - glyc- gu‘l Glycerinum - the- Thea - thi(o) qaramay, neft Thioacetazinum - stcess- Mazalı Anastress tranquisan - tranq- Tranquil - ur- Shay Urothrophinum - vit- Vitaminum Undevit - mol (al)- Shay Luminalum - somn- Tınıshlandırıwshı Somnafin -hypn- Tınıshlandırıwshı Hypnobroom -yl) – hyle sidik aydawshı Amylum. Vitamin uyqı keltiriwshi Uyqılatıwshı Uyqılatıwshı modda (zat). Da‟rilerdin‟ farmakalogik ta‟sırı Adam ag‘zalarına birdey ta‘sir ko‘rsetetug‘ın da‘riler farmakalogiyada toparlarg‘a bo‘linedi ha‘m olar kelbetlik ko‘rinisinde bolıp da‘rilerdin‘ farmakalogik ta‘sirin ta‘ripleydi. TO‟MENDEGİ ATAMALARDI YADTA SAQLAN‟ Analgetica awırıw qaldırıwshı Analeptika Janlandırıwshı Anaestnetica sezdirmeytug‘ın (awırıwsızlandıratug‘ın) Antiseptica jug‘ımsızlandıratug‘ın Cardiaca ju‘rekke tiyisli haemostatica qan toqtatıwshı Spasmolytica Spazmolitik hypotensica qan basımın tu‘siretug‘ın hypnotica u‘yıqlatıwshı heroica ta‘siri boyınsha ku‘shli narcotica Narkotik sedativa Tınıshlandırıwshı Anthelminthica qurtqa qarsı 124

Antiasthmatika dem qıspag‘a qarsı antibiotica antipyretica antibiotik sulfanilamidea ıssılıqtı tu‘siretug‘ın Laxativa mikrobqa qarsı Fungicida ish jurgiziwshi (ishti jumsatıwshı) Diuretica zamarik teri keselligine qarsı Chologoga sidik aydawshı Bactericida o‘t (safro) aydawshı bakteritsid (bakteriyag‘a qarsı) Sorawlar ha‟m tapsirmalar To’mendegi retseptlerdi qaraqalpaq tiline awda’rin’. M-F Recipe: Dragee Diazolini 0,25 Da tales doses Numero 20 Signa: 1 drajeden ku‘nige 3 mezgil awqattan keyin. Recipe: Sulfademizeni 0,5 Da tales doses Nimero 20 in tabulettis Signa: 2 tabletkadan ku‘nige 4 mezgil Tema № 10 Kelbetlik. Birinshi topar kelbetlikleri. Kelbetliklerdin‟ atli‟qlar menen say keliwi Kelbetlik: gramatik kategoriyalar. Reje 1 Kelbetlikler haqqi‘nda uli‘wma tu‘sinik 2 Kelbetlik toparlari‘ 3 I toparda sepleniwshi kelbetliklerdin‘ so‘zlik forması 4 I topar sepleniwshi kelbetliklerdin‘ soz jasawshi‘ qosi‘mtalari‘ Predmettin belgisin bildirip qanday? qaysı? degen sorawlarg‘a juwap beretug‘ın so‘zlerge kelbetlik dep ataladı. Latın tilinde kelbetlikler atlıqlar sıyaqlı rodlarda, sanlarda ha‘m seplewlerde birdey seplenedi kelbetliklerdin‘ o‘z seplew qosımtaları bolmag‘anlıg‘ı sebepli I, II ha‘m III topardag‘ı atlıqlardın‘ seplew qosımtaları arqalı seplenedi. 125

Kelbetlikler eki toparg‟a bo‟linedi: 1) Birinshisi – birinshi ha‘m ekinshi toparda sepleniwshi kelbetlikler 2) Ekinshisi – u‘shinshi toparda sepleniwshi kelbetlikler. Birinshi toparda sepleniwshi kelbetlikler Femininum rodına tiyisli bolıp Nom. Sing. dag‘ı qosımtası –a- ha‘m Masculinum da Neutrum rodlarına tiyisli bolıp mascılınum Nom .Sing.da- us, er- qosımtasına ha‘m Neutrum Nom. Sing.da – um qosımtasına iye boladı. Kelbetliklerdin‘ atlıqtan parqı birinshi orında Mascilınum ekinshi orında Femininum u‘shinshi orında Neutrum rodları turadı. Mısalı: purus – shistıy – taza pura – shistaya – taza purum – shistoye – taza So‘zlikte purus a, um – taza dep jazıladı. Birinshi toparda sepleniwshi kelbetliklerdin‟ so‟zlik forması So‘zliklerde Mascilinum rodına tiyisli kelbetliktin‘ tolıq tu‘ri jazılıp keyin Femininum ha‘m Neutrum rodına Nom. Sing. qosımtası jazıladı. Mısalı : Purus, a, um – shistıy, aya, oe (taza ) Ruber, bra, brum – krasnıy aya oe (qızıl) Niger, gra, grum – shernıy aya oe (qara) Kelbetliktin‘ so‘zlik tu‘rin este saqlaw kerek. Birinshi topar kelbetliklerinin‘ seplewdegi sepleniwi. 1. Purus, a, um –taza 2. Dexter, tra, trum – on‘ Casus M Singularis m Pluralis N Fn puri f Pura Nominativus Purus Purorum purorum Pura purum Puris purae puris Genetivus Puri Purae Puri puros Purarum Pura Pura Puro puris Puris puris Dativus Puro Puram Purum puras Pura Puro puris Accusativus Purum Ablativus Puro Casus Singularis Pluralis f Nominativus Mf n m N Genetivus dextri dextrae Dextra Dativus Dexter dextra dextrum dextrorum dextroarum dextrorum Accusativus dextris dextris Dextris Ablativus Dextri dextrae dextri dextros dextras Dextra dextris dextris dextris Dextro dextra dextro Dextum dextram dextrum Dextro dextra dextro 126

BİRİNSHİ TOPAR KELBETLİKLERİNİN‟ JASALIWINDA QOLLANILATUG‟IN SO‟Z JASAWSHI QOSIMTALAR 1. Kelbetlikti jasaw ushın – eus- ha‘m -aceus- so‘z jasawshı qosımtalar predmet belgisinin‘ ren‘in ha‘m onın‘ qanday zatlardan jasalg‘anlıg‘ın ko‘rsetedi. Mısalı : feur+eus – temirge tiyisli ferrum – temir oss+eus – su‘yek chari+aceus – qag‘azg‘a tiyisli charta – qag‘az so‘zlerinen alıng‘an 2. Kelbetlikti payda qılıwda – idus-so‘z jasawshı qosımtası qollanıp bunda predmettin tiykargı qa‘siyetleri (mazası, awırlıg‘ı ha‘m ıssılıg‘ı) ko‘rsetiledi. Mısalı: frig+idus - suwıq graw +idus – awır 3. – osus – so‘z jasawshı qosımtası kelbetliklerde mol-ko‘lshilik ma‘nisin an‘latadı. Mısalı: aqu+osus – suwg‘a mol squam + osus- ten‘ge siyaqlı fibrin + osus – mol tala 4. – icus – imus- ideus – asus – enthus so‘z jasawshı qosımtalar kelbetliklerdi payda qılıwda qollanıladı. Mısalı: pancreat +icus – asqazan astı bezine tiyisli palat+imus- tan‘layga tiyisli lamdo + ideus – lamdovidi Latın tilinde kelbetlikler rod san ha‘m de seplew boyınsha o‘zgeredi ha‘m atlıq kelbetlikti anıqlap, ol menen rod, san ha‘m seplewde baylanısadı. Baylanısqan anıqlawshı – kelbetlik ha‘mme waqıt atlıqtan keyin turadı. Cera pura – taza mum succus purus – taza shire vaselinum purum – taza vazelin Birinshi topar kelbetliklerdin‘ atlıqları menen seplewlerde sepleniwıne mısal Musculus rectus – tuwrılawshı bulshıq et oculus dextra – on‘ ko‘z vena dextra – on‘ ko‘k tamır extractum fluidum – suyıq ekstrakt Casus Singularis Pluralis Nominativus musculus rectus musculi recti Genetivus Musculi recti musculorum rectorum Accusativus musculum rectum Musculos rectos 127

Ablativus musculo recto musculis rectis Nominativus oculus dexter oculi dextri Genetivus oculi dextri oculorum dextorum Accusativus oculum dextrum oculos dextros Ablativus oculo dextro oculis dextris Nominativus vena dextra venae dextrae Genetivus venae dextrae venarum dextrarum Accusativus venam dextram venas dextras Ablativus vena dextra venis dextris Nomınativus extractum fluidum extracta fluida Genetivus extracti fluidi extractum fluidorum Accusativus extractum fluidum extracta fluida Ablativus extracto fluido extractis fluidis Ekinshi topar kelbetlikleri u‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlardın‘ seplew qosımtalarında seplenedi. Ekinshi topar kelbetlikler u‘sh toparg‘a bo‘linedi. 1. Ush qosımtalı kelbetlik, ha‘r bir rod o‘zinin‘ qosımtasına iye boladı. Masculinum rodi – er m-acer - ostriy(o‘tkir) Femininum rodi – i – ostraya (o‘tkir) Neutrum rodi –e,n acre - ostroye (o‘tkir) Bul toparlardın‘ so‘zlik forması to‘mendegishe boladı silvester, tris, tre -tog‘ayg‘a tiyisli. 2. Eki qosımtalı kelbetliklerde Masculinum ha‘m Femininum rodi- is, Neutrum-e qosımtasına iye: letalis, e -o‘ltiriwshi 3.Bir qosımtalı kelbetlikler u‘sh rodtada birdey qosımtag‘a, yag‘nıy m,f,n – s,-x,-r, qosımtasına iye bolıwı mu‘mkin. Bunda so‘zlik forması tolıq jazıladı. Gen. Sing. te kelbetlik qosımtası ko‘rsetiledi. Simplex, icis - a‘piwayi recens, ntis - jan‘a shıqqan par, paris -ten‘, birdey teres, etis – domalaq. HA‟ZİRGİ ZAMAN ANIQ KELBETLİKLERİ Ha‘m feyillik ha‘m kelbetliklik qa‘siyetlerge iye bolg‘an ayırım feyil sha‘killeri kelbetlikles dep ataladı. H‘a‘zirgi zaman anıq kelbetlikles ti payda etiw ushın I ha‘m II tu‘rleniwdegi feyillerdin‘ negizine -us, III ha‘m IV tu‘rleniwdegi feyillerdin‘ negizine –ens qosımtasın qossaq bolg‘anı. Ma‘selen: I sanare -dawalaw, sanans - dawalawshı II miscere –aralastırıw, miscens -aralastırıwshı III divider –bo‘liw, dividens – bo‘liwshi IV audire - esitiw, audiens - esitiwshi. 128

Sorawlar ha‟m tapsirmalar TO‟MENDEGİ ATAMALARDI YADLAN‟ M: Acusticus, a, um – esitu‘wge tiyisli cavus, a ,um – gewek, ishi bos coccygeus, a, um – du‘mqozag‘a tiyisli coronarius a um – tajg‘a uqsas dexter, tra, trum – on‘ sinister , tra, trum – shep externus, a ,um – sırtqı internus, a ,um – ishki gastricus, a, um - asqazang‘a tiyisli iliacus, a ,um – jambasqa tiyisli intermedius ,a ,um – aralıq latus, a, um – ken‘ lymaphaticus, a, um – limfag‘a uqsas medianus, a, um – aralıq medius, a, um - orta thoracicus, a ,um – shuqır profundus, a, um – ko‘kirekke tiyisli transversus, a, um – ko‘ldenen‘ nervus trigeminus – ush baslı nerv zygomaticus, a, um – bet su‘yegine tiyisli collosus ,a, um – qabarıw (mazol) Tema № 13 Ximiyali‟qnomenklatura. Ximiyali‟q element, kislota, oksid ha‟m duzlardi‟n‟ atali‟wi‟ Reje: 1. Ximiyali‟q elementlerdin‟ latinsha ataliwi 2. Oksidlerdin‟ latinsha ataliwi 3. Kislotalardi‟n‟ latinsha ataliwi 4. Duzlardi‟n‟ latinsha ataliwi Farmacevtik atamalardın‘ tiykarg‘ı bo‘limi ximiyalıq zatlardan ha‘m birikpelerden ibara‘t. Barlıq ximiyalıq zatlardın‘ atı ekinshi topar sepleniwdegi sredniy rodqa tiyisli bolg‘an -um-qosımtasına iye boladı. Mısalı: Latınsha atı Ximiyalıq belgisi Qaraqalpaqsha aytılıwı Aluminum Al Argentum Ag Aluminiy Arsenucum As Gu‘mis Aurum Au Barium Ba Mergimish Altın 129 Bariy

Bismuthum Bi Bismut Borum B Bor Bromum Br Brom Calcium Ca Kaltsiy Chlorum Cl Xlor Carboneum C Karbon Cuprum Cu Mıs Ferum Fe Temir Fluorum F Ftor Iodum I Yod Hydrogenium H Vodorod Nitrogeniun N Azot Oxygenium O Kislorod Hydrargyrum Hg Sınap Kalium K Kaliy Lithium L Litiy Magnium Mg Magniy Manganum Mn Marganets Natrium Na Natriy Plumbum Pb Qorg‘asın Silicium Si Kremniy Stibium Sb Surma Tallium Tl Talliy Zincum Zn Tsink Qag‘ıydadan tısqarı jag‘day: 1.Element atı Sulfur, uris, n - Altın ku‘kirt Phosporus, i, m, - fosfor 2. Oksidler atı Barlıq oksidler 2 attan iba‘ra‘t boladı. 1- si - zattın‘ atı – Gen. Sing 2- si - oksidlerdin‘ topar atı Nom. Sing. boladı. Mısalı: Calcii oxydum – Kaltsiy oksidi Hydrogenii peroxydum – vodorod peroksidi Oxydum – oksid Peroxydum – peroksid Hydroxydum – gidrooksid Shala oksidler eki attan ibarat bolıp 1-shisi zattın‘ atı Nom sing de, 2-shisi shala oksid toparının‘ atı oxydulatus, a, um, kelbetlikte Nom. Sing. de boladı. Mısalı: Nitrogenium oxydulatum – azottın‘ shala oksidi. 3. Kislotalar atı 130

Kislotalardın‘ atı atlıq A cidum – kislota ha‘m baylanıspag‘an kelbetlikten payda boladı. Acidum Lacticum – su‘t kislotası Acidum Boricum – borat kislota Ayırım hallarda zatlar eki kislotanı payda qılıwı mu‘mkin. Bul waqıtta quramında kislorod mug‘darı ko‘p bolg‘an kislotalar – icum - qosımtası, kelbetlik ja‘rdeminde payda qılınadı: Acidum Sulfuricum – altın ku‘kirt kislota Acidum Nitricum – azot kislotası Acidum Phosphoricum – fosfor kislotası. Quramında kislorod zatları bolmag‘an kislotalar – hydro – qosımtasın qosıp payda etiledi: Acidum Hydrochloricum – vodorot xlorit kislotası Acidum Hydrobromicum - vodorot fromit kislotası Acidum Hydroiodicum - vodorot yodid kislotası 4. Duzlar atı Kation atı – atliq– Gen.Sing. – formasında birinshi orıng‘a anion atı ha‘m atlıq menen atalatug‘ın Nom. Sing. – formasında ekinshi orıng‘a qoyıladı. Quramında kislorod bolmag‘an kislotalı duzlar atalıwshı anionlar – as, -is, - ha‘m – idum qosımtaları ja‘rdeminde payda qılınadı. Nom. Sing. Kalii sulfas – Kaliy sulfat Gen sing Natrii sulfas Kalii acetas - Natriy sulfat Natrii nitris – Kaliy atsestat Natrii sulfidum – Natriy nitrit Kalii sulfatis – Natriy sulfid Natrii sulfatis – Kaliy sulfatin Kalii acetatis Natrii nitritis - Natriy sulfattin Natrii sulfidi – Kaliy atsestattin – Natriy nitritin – Natriy sulfatin SORAWLAR HA‟M TAPSIRMALAR TO‟MENDEGİ KİSLOTALAR ATIN YADTA SAQLAN‟ Acidum aceticum - sirke kislota Acidum acetylsalicylium – atsetiesalisilat kislota Acidum benzoicum – benzol kislotası Acidum boricum – borat kislotası Acidum citricum – limon kislotası Acidum folicum – folat kislotası 131

Acidum carbolicum – korbolat kislotası Acidum Acidum carbonicum – ko‘mir kislotası Acidum Acidum glitamınicum – glitamin kislotası Acidum Acidum lacticum – su‘t kislotası Acidum Acidum nicotınicum – nikotinat kislotası Acidum Acidum salicylicum – salitsilat kislotası Acidum Acidum tartaricum – ju‘zim kislotası Acidum Acidum ascorbinicum – askorbinat kislotası Acidum Acidum dehydocholium – degidroxolat kislotası Acidum Acidum arsenicum – mishyak kislotası arsenicosum – mishyaklı kislota ferro-ascarbınicum – temir askorbinat kislotası nitricum – azot kislotası nitrocum – azotlı kislota sulfuricum – ku‘kirt kislota sulfurosum – ku‘kirt kislotası hydrobromicum – vodorod bromid kislotası hydrochloricum – vodorod xlorid kislota hydroiodicum – vodorod yodid kislota Tema № 14 U‟SHİNSHİ TOPAR ATLIQLARININ‟ SEPLENİWİ Reje: 1. Ushinshi toparda Masculinum, Femininum ha‟m Neutrum rodlarına tiyisli atlıqlar 2. Birinshi topar kelbetlikleri, u‟shinshi toparda sepleniwshi atlıqlar menen baylani‟si‟ 132

1) Ushinshi toparda Masculinum, Femininum ha‘m Neutrum rodlarına tiyisli atlıqlar kirip, olar Nom. Sing- da ha‘r qıylı qosımtalarg‘a iye boladı. U‘shinshi topar atlıqlarının‘ negizi u‘sh rodta da Gen. Sing – de – is- qosımtasına iye boladı. 2) Masculinum ha‘m Femininum rodlarda atlıqlar seplewde seplengende birdey qosımtalarg‘a iye boladı. 3) U‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlar ten‘ quramalı bolıp Nom. Sing- tegi so‘zler Gen. Sing- tede ten‘dey buwıng‘a bo‘linedi. Ten‘ emes buwınlı atlıqlar bolsa Gen. Sing .te buwınlar sanı Nom. Sing – tegi so‘zlerge qarag‘anda bir buwıng‘a ko‘p boladı. Mısal: cortex, icis, m, soluti, -onis, f, Semen, inis. Ten‘ buwınlı Ten‘ emes buwınlı Nom. Sing. Cut-is Nom. Sing. cor-pus Gen. Sing. cut-is Gen. Sing. cor-po-ris 4) U‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlardın‘ negizi Gen. Sing-tegi-is qosımtasın alıp taslaw menen payda etiledi. Seplew Ten‘ buwınlı Negizi Ten‘ emes Negizi atlıq buwınlı atlıq Nom. Sing. Cut-is Cut Cortex Gen. Sing. Cut-is Cut Corticis Cortic U‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlar so‘zlik formada birinshi orında Nom. Sing. formasının‘ tolıq halı keyin Gen. Sing. tin‘ qosımtası son‘ rod ko‘rsetilip keyninde awdarması beriledi. Radixi, icis, t, - tamır Nom. Sing- radix, Gen. Sing. – radicis Bir buwınlı atlıqlar so‘zlikten Nom. Sing. forması menen birge Gen. Sing. formasında ham tolıq jazıladı. Flos, floris –m U’shinshi topar atlıqlarının’ seplew qosımtası Casus Singularis Pluralis Masc. Neutrum Masc. Neutrum Femin. ha‘r qıylı Femin. A Nominativus ha‘r qıylı es Genetivus Is Is um um Dativus I I ibus ibus Accusativus Em Nom. Sing. es A Ablativus E E ibus ibus Atlıqtın‟ u‟shinshi toparda sepleniwi Mısal: cortex, icis, m, solutio, -onis, f, Semen, inis. n- Singularis Casus Masculinum Fermininum Neutrum Semen Nominativus cortex solutio semenius semini Genetivus corticus solutionus seminem semine Dativus cortici solutioni Accusativus corticem solution em Ablativus cortice solutione 133

Casus Mascilinum Pluralis Neutrum Nominativus cortic –es semin-a Genetivus cortic – um Femininum semin-um Dativus cortic – ibus solution –es semin-ibus Accusatius cortic –es solution – um semin- a Ablativus cortic – ibus solution – ibus semin-um solution – es solution- ibus BİRİNSHİ TOPAR KELBETLİKLERİNİN‟ USHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ ATLIQLAR MENEN BAYLANISI Birinshi topar kelbetlikleri, u‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlar menen rodta ha‘m sanda baylanısıp, tek seplewde seplengende qosımtaları ha‘r qıylı boladı.  Seplengende qosımtaları ha‘r qıylı boladı.  Mısal: Amarus, a, um- ashshı, kelbetlikte cortex, icis, m – qabıq, radıx, icis f- tamır Semen, inis , n – tuqım, atlar menen baylanıstırsaq onda to‘mendegiler payda boladı. Cortex amarus - ashshı qabıq Radix amara - ashshı tamır Semen amarum – ashshı tuqım Bunday hallarda cortex, radix, semen atlıqları toparda amarus, a ,um, kelbetlikte birinshi ha‘m ekinshi topardag‘ı seplew boyınsha seplenedi. Sorawlar ha‟m tapsirmalar TO‟MENDEGİ ATAMALARDI YADLAN‟ M: Apex, icis, m – ishki bo‘lim, bası cor, cordis, n – ju‘rek cortex, icis, m – (qabıq terige tiyisli) gaster, tris,f – asqazan os, ossis, n – su‘yek. per, os – awız arqalı pes, pedis, m – ayaq pulmo, onis - o‘kpe musculus, spnineter, eris, m -qısıwshı muskul ureter, eris m - sidik jolı S-M: musculus, extensor, oris m - jazdırıwshı musculus, flexor, oris, m – bu‘giwshi muskul musculus, obductor, oris, m – uzaqlastırıwshı muskul musculus, adductor, oris, m – jaqınlastırıwshı muskul musculus, rotator, oris, m – aylandırıwshı muskul 134

musculus, levator, oris, m – ko‘teriwshi muskul color, oris m –ıssılıq dolor, oris, m – awırıw paries, etis, m – tosıq tuber, eris m – bo‘rtik tumor, oris m – isik o‘spe vomer, eris m – pazna su‘yegi aether, eris, m – efir M-F: auctor, oris, m – retsept jazg‘an adam cortex, icis , m – qabıq o‘simlik flos, oris, m – gu‘l liquor, oris, m – suyıqlıq liquor Ammonii anisatis – Nashatır anıslı tamshısı F: adeps, icis, m – mayı (salo) aer, aeris – hawa bursa pastoris – jag-jag (pastushia sumka) carbo, onis , m – ko‘mir odor, eris – iyis sapo, onis, m – sabın sapor, oris, m – taza stipes, itis m – na‘lshe papaver, eris –ko‘kna‘r piper, eris n – burısh polygonum hydropiper – suw burıshı tuber, eris, n – bu‘rtik Tema №16 EKİNSHİ TOPAR KELBETLİKLERİ Reje: 1. Ekinshi topar kelbetliklerinin‟ toparlarg‟a bo‟liniwi 2. Ekinshi topar kelbetliklerinin‟ jasali‟wi‟nda qollani‟latu‟g‟i‟n so‟z jasawshi‟ qosi‟mtalar Ekinshi topar kelbetlikleri u‘shinshi toparda sepleniwshi atlıqlardın‘ seplew qosımtalarında seplenedi. Ekinshi topar kelbetlikler u‘sh toparg‘a bo‘linedi. 1. Ush qosımtalı kelbetlik, ha‘r bir rod o‘zinin‘ qosımtasına iye boladı. Masculinum rodi – er m-acer - ostriy(o‘tkir) Femininum rodi – i – ostraya (o‘tkir) Neutrum rodi –e,n acre - ostroye (o‘tkir) Bul toparlardın‘ so‘zlik forması to‘mendegishe boladı silvester, tris, tre -tog‘ayg‘a tiyisli. 2. Eki qosımtalı kelbetliklerde Masculinum ha‘m Femininum rodi- is, Neutrum-e qosımtasına iye: letalis, e -o‘ltiriwshi 135

3.Bir qosımtalı kelbetlikler u‘sh rodtada birdey qosımtag‘a, yag‘nıy m,f,n – s,-x,-r, qosımtasına iye bolıwı mu‘mkin. Bunda so‘zlik forması tolıq jazıladı. Gen. Sing. te kelbetlik qosımtası ko‘rsetiledi. Simplex, icis - a‘piwayi recens, ntis - jan‘a shıqqan par, paris -ten‘, birdey teres, etis – domalaq. EKİNSHİ TOPAR KELBETLİKLERDİN‟ JASALIWINDA QOLLANILATUG‟IN SO‟Z JASAWSHI QOSIMTALAR 1 -u‟lis-bilis- so‘z jasawshı qosımtalar kelbetliklerdin‘ belgili qa‘siyetin an‘latadı. facilis –jen‘il, facere -qılıw, islew mobilis –jen‘il, ha‘reketshen‘ mobere -ha‘reketleniw sanabilis –emlenıwı mu‘mkin sanare -emleniw flagilis –mort sınıwshan‘ flangere – sınıw volatilis – u‘shiwshan‘ volere – u‘shiw, feyilden payda bolg‘an 2 –alis, aris –so‘z jasawshı qosımtaları qandayda bir zatqa qaraslılıg‘ın, qanday da bir zatqa baylanislılıg‘ın yamasa qandayda bir zattan kelip shıqqanlıg‘ın ko‘rsetıwı mu‘mkin. dorsalis -arqa tamang‘a tiyisli lateralis – janbasqa tiyisli palmaris - alaqang‘a tiyisli plantaris –ayaq tabanınıa tiyisli Meditsinada qollanılatug‘ın kelbetliklerdin‘ tiykarg‘ı bo‘limin ekinshi topar kelbetliklerinen ibarat. LATINSHA GREKSHE MA‟NİLİ ATAMALAR Latınsha Grekshe Qaraqalpaqsha dulcis Glyc lacrimalis dacri mazalı vegetabilis phyton ko‘z jasına tiyisli naturalis physis o‘simlikke tiyisli tabiyg‘ıy lingualis glossa tilge uqsas mollis malac jumsaq ocularis ophthalmos ko‘zge tiyisli pulmonalis pneumon o‘kpege tiyisli vertebralis spondylos omırtqag‘a tiyisli EKİNSHİ TOPAR KELBETLİKTIN‟ BİRİNSHİ, EKİNSHİ HA‟M U‟SHİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ ATLIQLAR MENEN RODTA, SANDA HA‟M SEPLEWDE BAYLANISI Ekinshi topar kelbetlikleri birinshi, ekinshi ha‘m u‘shinshi toparda sepleniwshi atlar menen rodta, sanda ha‘m seplewde baylanısadı, lekin seplewler boyınsha seplengende qosımtaları ha‘r qıylı boladı. 136

1. Tinctura simplex - a‘piwayı spirtli eritpe tinctura,ae - spirtli eritpe (Nostoyka) simplex, icis - a‘piwayı (prostoy) Casus Singularis Pluralis Nominativus tinctura semplex tincturae simplices Genetivus tincturae semplicis tincturarum simplicium Dativus tinctura semplaci tincturis simplicibus Accusativus tincturam simplicem tincturas simplices Ablativus tinctura simplici tincturis simplicibus 2. Morbus gravis – awır kesellik marbus,i m - kesellik gravis,e – awır Casus Singularis Pluralis Nominativus morbu gravis morbi graves Genetivus morbi gravis morborum gravium Dativus morbo gravi morbis gravibus Accusativus morbum gravem morbos graves Ablativus morbo gravi morbis gravibus 3. Pars aequalis – ten‘ bo‘lim pars, partis f – bo‘lim Casus Singularis Pluralis Nominativus pars aequalis partes aequales Genetivus partis aequalis partium aequalium Dativus parti aequali partibus aequalibus Accusativus partem aequlem partes aquales Ablativus parte aequali partibus aqualibus 4. Semen dulce – mazalı tuxım semen, inis – tuxım dulcis,e - mazalı Casus Singularis Pluralis Nominativus semen dulce semenia dulcia Genetivus semenis dulcis semeninum dulcium Dativus semeni duli semenibus dulcibus Accusativus semen dulce semenia dulcia Ablativus semeni dulci semenibus dulcibus SORAWLAR HA‟M TAPSIRMALAR TO‟MENDEGİ KELBETLİKLERDİ YADIN‟IZDA SAQLAN‟. M: Abducens –uzaqlastırıwshı afferens -keltiriwshi deferens -shıg‘arıwshı ascendens -ko‘teriliwshi descendens -du‘ziwshi 137

S – M: comıtans -joldaslıq etiwshi, gu‘zetiwshi communicans fructuans -birlestiriwshi opponens -terbelip turıwshı perforans -qarama-qarsı qoyıwshı recurrens accelerans -tesiwshi permanens -qaytıwshı prominens reunions -tezletiwshi lımitans -ba‘rqulla migrans -shıg‘ıp turıwshı dissecans -qosıwshı alternans -shegeralawshı deficiens differens -adasqan deformans -jarıp shıg‘ıwshı abscendens -o‘zgeriwshi reccurens -jetispewshi, jog‘alıwshı intermittens -ha‘r qıylı remittens -sha‘kili o‘zgeriwshi intercurrens -irin‘lewshi latens -qaytıwshı penetrans -ta‘kirarlawshı serpens -so‘niwshi tremens -aralıq, aradag‘ı -jasırın -tarqalıwshı , jayılıwshı -su‘draliwshi -qaltıratıwshı,titretiwshi Tema № 17 IV ha‟m V-toparda sepleniwshi atlıqlar. Reje: 1. To‟rtinshi toparda sepleniwshi atli‟qlar 2. Besinshi toparda sepleniwshi atli‟qlar Atlıqlardın‘ to‘rtinshi toparına Masculinum ha‘m Neutrum rodındag‘ı atlıqlar kiredi. Masculinum rodındag‘ı atlıqlar Nom. Sing. De –us qosımtasına, Neutrum rodındag‘ı atlıqlar Nom. Sing.de –u qosımtasına iye. Eki roddag‘ı atlıqlarda Gen, Sing. De –us qosımtası menen tamamlanadı ha‘m so‘zlikte to‘mendegishe boladı. Ma‘selen: Spiritus , us, m - spirt, Genu, us, n - dize. Masculinum ha‘m Neutrum rodlarındag‘ı atlıqlar seplewlerde to‘mendegishe tu‘rlenedi: Casus Singularis Pluralis Masculinum Neutrum Masculinum Neutrum Nominativus -us -u -us -ua 138

Genetivus -us -us -uum -uum Dativus -ui -u -ibus --ibus Accusativus -um -u -us -ua Ablativus -u -u -ibus -ibus Nomınativus fructus cornu fruct-us corn-ua Genetivus fruct-us corn-us fruct-uum corn-uum Accusativus fruct-um corn-u fruct-us corn-ua Ablativus fruct-u corn-u fruct-ibus corn-ibus TO‟RTİNSHİ TOPARDA TU‟RLENİWSHİ ATLIQLARDIN‟ JASALIWINDA QOLLANILATU‟GIN SO‟Z JASAWSHI QOSIMTALAR - tus yaki –sus so‘z jasawshı qosımtaları feyildin‘ supin sha‘kilindegi –tum, -xum qosımtası ornına qoyıladı ha‘m seziwshi, jag‘daydı ya‘ki ha‘reketin bildiredi. Ma‘selen: auditus –esitiw, audition(feyldin‘ supin sha‘kili) audire -esitiw affucus –oqıw, affucum (feyildin‘ supin sha‘kili) affuere -oqıw effectus –h‘a‘reket, effectus feyildin‘ supin sha‘kili efficere -qılıw (ha‘reket) gustus –maza ,da‘m gustum (feyildin‘ supin sha‘kili) gustare -da‘m tatıw olfactus –iyiskew, olfactum feyildin‘ supin sha‘kili olfacere -iyiskew pulsus - tamır urıwı, pulsum feyildin‘ supin sha‘kili parere plexus -tuwıw plectere - tu‘yin, plexum feyildin‘ supin sha‘kili, status stare - toqıw tactus –jag‘day, ahwal, statum –feyildin‘ supin sha‘kili tangere -turıw, visis –siypalap seziw, tactum feyildin‘ supin sha‘kili videre - tıyıw, sensus –ko‘riw, visum feyildin‘ supin sha‘kili, sentere –ko‘riw –seziw, sensum –feyildin‘ supin sha‘kili –seziw, BESİNSHİ TOPARDA SEPLENİWSHİ ATLIQLAR Atlıqlardın; besinshi toparina Femininum rodına tiyisli atlıqlar kirip,Nom.Sing.de -es,Gen.Sing.de bolsa, -ei qosımtalarına iye boladı. So‘zlik korinisi tomendegi koriniste boladı: Facies,ei,f -ju‘z,bet 139

Res,rei,f -na‘rse,is Femininum rodindag‘ı atlıqlar seplengende to‘mendegishe seplenedi: Casus Singularis Pluralis Nominativus -es -es Genetivus -ei -erum Dativus -ei -ebus Accusativus -em -es Ablativus -e -ebus Nominativus facies facies Genetivus faciei facierum Accusativus faciem facies Ablativus facie faciebus To‟mendegi sozlerdi este saqlan‟. 1. Dosis letalis -o‘ltiriwshi doza (mug‘dar), pro dosi -bir marte qabıl qılınıwı kerek bolgan da‘ri mug‘darı, (dosis) pro die -bir kunde qabıl qılınıwı kerekbolg‘an da‘ri mug‘darı. 2. Species,ei,f - jıyım so‘zi ha‘mme waqıt ko‘plik sanında qollanıladı,sebebi jıyım bir neshe darilik o‘simliklerden du‘zilgen bolıwı mu‘mkin: jumsartıwshı jıyım -species laxantes sidik aydawshı jıyım -species diuretical SORAWLAR HA‟M TAPSIRMALAR TO‟MENDEGİ ATAMALARDI YADLAN‟! M: Facies,ei,f -ju‘z, bet S-M: caries, ei, f -shiriw M-F: rabies, ei,f -qutırıw scabies, ei,f -qıshıma dies,ei,f -ku‘n Dosis pro die -bir ku‘nde qabıl qılınıwı kerek species ,ei,f -jıyım (da‘ri tu‘ri) res,ei,f -na‘rse, is res,rudes -shiyki zat LATIN TİLİNDEGİ ATLIQLARDIN‟ BES TOPARDA TU‟RLENİWİ I II III IV V Atlıqlar Casus Fem Masc.Neutr Masc.Fem.Neutr. Masc. neutr Fem 140

Singularis Nominativus -a -us, -er, -um -is, -is, -is -us, -u -es Genetivus -ae -i, -i -i, -i, -i -us, -us -ei Dativus -ae -o -o -em, -em, -em ui, -u -ei Accusativus -am -um, -um -e(i), e(i), -e(i) -um , -u -em Ablativus -a -o -o -u, -u -e Pluralis Nominativus -ae -i, -a -es,- es- a(-ia) -us, -ua -es Genetivus -arum -orum, -orum -uum, -uum -erum Dativus -is -is, -is um(ium),um(ium -ibus,-ibus -ebus Accusativus -as -os, -a -us, -ua -es Ablativus -is -is -is -ibus, -ibus,-ibus -ibus, -ibus -ebus -es es –a(ia) -ibis,-ibus, -ibus Tema № 18 Recepturada so‟zlerdin‟ qi‟sqarti‟li‟wi‟. RETSEPTTEGİ QISQARTPA ATLIQLAR Joqarı ha‘m orta arnawlı mag‘lıwmatlı shıpakerler ha‘m de ha‘mshiralar retsept jazg‘anda tu‘rli qısqartpa atlıqlardan paydalanadı. 1. Kobinese da‘ri atları, forması, da‘rilik o'simlik bo‘leklerı, da‘rixana xadımına ha‘r qıylı ko'rsetpeler ha‘m retsepturag‘a tiyisli anıq belgiler qısqartırıladı. 2. Quramı jag‘ınan bir-birine jaqın darilik zatlardın‘ atları qısqartırılmastan to‘lıq formada jazıladı. 3. Eger so'zdin‘ bas qısmında bir neshe dawıssız ha‘ripler kelse ha‘m sol so'z qısqarsa, olar saqlanıp qaladı. Extractum qısqartırılg‘anda extr. compositum qısqartırılg‘anda comp. Retseptlerde ta‘kirarlanıp turıwshı so'zler ha‘m belgilerdi bir haripke shekem qısqartırıw mu‘mkin: Qısqartpa sha‘kili Tolıq forması Awdarması Rp. Recipe Al D. Da. Detur Ber. Berilsin 141