หนังสือพุทธทาส

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน จัดั พิิมพ์์เนื่อ�่ งในวาระ ครบรอบ ๑๑๕ ปีี ชาตกาลพุุทธทาสภิิกขุุ ชื่อ�่ หนัังสืือ : สวนโมกข์ท์ ุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน ชื่่�อผู้้�แต่ง่ : จัังหวััดสุรุ าษฎร์์ธานีี โดย : สำำ�นักั งานวััฒนธรรมจัังหวััดสุรุ าษฎร์์ธานีี คณะที่่�ปรึกึ ษา : นายวิิชวุทุ ย์์ จิินโต ผู้้ว� ่า่ ราชการจังั หวััดสุุราษฎร์ธ์ านีี นายสาโรช กาญจนพงศ์์ รองผู้้�ว่่าราชการจังั หวััดสุุราษฎร์์ธานีี นายเจริิญศัักดิ์� วงศ์์สุวุ รรณ นายอำ�ำ เภอไชยา พ.ต.ท.ชวรวย ฉิิมเรศ ประธานสภาวััฒนธรรมจัังหวััดสุุราษฎร์ธ์ านีี นายณรงค์์ เสมีียนเพชร ประธานสภาวััฒนธรรมอำ�ำ เภอไชยา คณะอำำ�นวยการ : นายธธงชัยั สารอัักษร วัฒั นธรรมจังั หวััดสุรุ าษฎร์ธ์ านีี นางสาวขวััญใจ ฮกเจริิญ นักั วิิชาการวััฒนธรรมชำำ�นาญการพิเิ ศษ นางอุบุ ล ศักั ดิ์แ� ก้้ว นัักวิิชาการวัฒั นธรรมชำำ�นาญการพิเิ ศษ นางสุุนันั ทา ณ สุุวรรณ นัักวิชิ าการวัฒั นธรรมชำำ�นาญการพิเิ ศษ นายนิิติพิ ััฒน์์ หัันสัังข์์ นัักวิชิ าการวัฒั นธรรมชำำ�นาญการพิเิ ศษ พิิมพ์์ครั้�งที่�่ ๑ : ๒๕๖๔ จำำ�นวน ๑,๐๐๐ เล่ม่ พิิมพ์ท์ ี่่� : บจก. อุดุ มลาภการพิิมพ์์ เลขที่่� ๓๖ ถนนการุุณราษฎร์์ ตำำ�บลตลาด อำำ�เภอเมืือง จัังหวััดสุรุ าษฎร์ธ์ านีี ๘๔๐๐๐ โทร. ๐๗-๗๒๘-๓๘๒๑, ๐-๘๕-๓๖๗-๓๓๖๖ คณะทำำ�งาน : ผศ.ดร.ลฎาภา กาลวิิบููลย์ ์ ผศ.จีีรวรรณ ศรีีหนููสุดุ ผศ.วนิิษา ติิคำ�ำ อาจารย์อ์ มรรััตน์์ แซ่่กวั่�ง อาจารย์น์ าวินิ วงศ์ส์ มบุญุ และนางสาวซาบีีร่า่ ละเหร่่า ดำำ�เนิินการผลิิต : บริิษัทั ไดมอนด์์ ออแกไนซ์์เซอร์์ จำ�ำ กััด © สงวนลิขิ สิิทธิ์ต� ามพระราชบััญญัตั ิิลิขิ สิิทธิ์� (ฉบัับเพิ่่ม� เติมิ ) พ.ศ. ๒๕๕๘ การคัดั ลอกส่ว่ นใดๆ ในหนังั สืือเล่ม่ นี้้เ� พื่อ�่ การค้้าไม่ว่ ่า่ ในรููปแบบใด ต้้องได้้รับั การอนุญุ าตจากเจ้้าของลิขิ สิทิ ธิ์ก� ่อ่ น

สารจาก ผู้ว�้ ่่าราชการจังั หวััดสุุราษฎร์ธ์ านีี เนื่�่องในวาระครบรอบชาตกาล ๑๑๕ ปีี พระธรรมโกษาจารย์์ หรืือท่่านพุุทธทาสภิิกขุุ จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี โดยสำ�ำ นัักงานวััฒนธรรม จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีีจึึงได้้จััดโครงการ “สืืบสานปณิิธานท่่านพุุทธทาสภิิกขุุ ครบรอบชาตกาล ๑๑๕ ปีี วิิถีีใหม่่” ในวัันที่�่ ๒๕ - ๒๖ กัันยายน พ.ศ. ๒๕๖๔ เพื่อ�่ เผยแผ่แ่ ละยกย่อ่ งเกีียรติคิ ุณุ ของท่า่ นพุทุ ธทาสภิกิ ขุุ บุคุ คลต้้นแบบทางคุณุ ธรรม ผู้�้เป็็นปราชญ์์ท้้องถิ่�นของจัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี ที่�่ได้้รัับการยกย่่องจากองค์์การ การศึกึ ษาวิทิ ยาศาสตร์แ์ ละวัฒั นธรรมแห่ง่ สหประชาชาติหิ รืือยููเนสโก ในปีี พ.ศ. ๒๕๔๙ อันั เป็น็ ผลจากการที่ท�่ ่า่ นได้้อุทุ ิศิ ตนเพื่�่อการเผยแพร่่แก่่นพระธรรมที่่�มีีความร่่วมสมััย และประยุุกต์์ใช้้ได้้ทั้้�งกัับระดัับสัังคมและปััจเจกบุุคคล รวมถึึงการผสานส่่งเสริิม ความเข้้าใจระหว่า่ งศาสนา เพื่อ�่ สันั ติภิ าพ ความเป็็นธรรมของสัังคมและบุคุ คล แม้้ว่่าท่่านพุุทธทาสจะได้้ละสัังขารไปแล้้ว แต่่ผลงานและคุุณธรรมของท่่าน ยัังคงเป็็นต้้นแบบให้้อนุุชนคนรุ่่�นหลัังได้้ดำำ�เนิินรอยตามในการประยุุกต์์ใช้้ใน ชีีวิติ ประจำ�ำ วันั ทางจังั หวัดั ฯ หวังั เป็น็ อย่า่ งยิ่ง� ว่า่ หนังั สืือสวนโมกข์ท์ ุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน จะเป็็นหนัังสืืออีีกเล่่มหนึ่่�งที่่�จะช่่วยสืืบสานปณิิธานของท่่านพุุทธทาสให้้แพร่่หลาย เพื่�่อให้้ชาวสุุราษฎร์์ธานีีและผู้้�สนใจได้้ดำ�ำ เนิินรอยตามแบบอย่่างที่�่ท่่านแสดง ให้้เห็็นเป็็นที่่�ประจัักษ์์ เพื่่�อให้้มีีชีีวิิตที่่�สงบเย็็นและเป็็นประโยชน์์ ให้้สมกัับการเป็็น จัังหวััดสุรุ าษฎร์์ธานีี เมืืองคนดีี มีีวินิ ัยั ใส่่ใจส่่วนรวม สืืบไป (นายวิชิ วุุทย์์ จินิ โต) ผู้�ว้ ่่าราชการจังั หวััดสุรุ าษฎร์ธ์ านีี

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa สารจาก วััฒนธรรมจังั หวัดั สุรุ าษฎร์์ธานีี จังั หวััดสุรุ าษฎร์์ธานีี เมืืองคนดีี มีีวิินััย ใส่ใ่ จส่ว่ นรวม โครงการ “สืืบสานปณิิธานท่่านพุุทธทาสภิิกขุุ ครบรอบชาตกาล ๑๑๕ ปีี วิถิ ีีใหม่่” ในปีี พ.ศ. ๒๕๖๔ สำ�ำ นัักงานวััฒนธรรมจัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี ได้้จััดกิิจกรรมต่่างๆ รวมถึึงการถ่่ายทอด องค์ค์ วามรู้ข� องท่า่ นพุทุ ธทาสภิกิ ขุโุ ดยการจัดั ทำ�ำ หนังั สืือสวนโมกข์ท์ ุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน ในรููปแบบที่เ�่ ป็น็ ทั้้ง� รููปเล่ม่ และ E-Book เพื่อ่� ส่ง่ มอบให้้ชาวสุรุ าษฎร์ธ์ านีีและผู้ส้� นใจ ได้้รู้้�จัักท่่านพุุทธทาสภิิกขุุและสวนโมกข์์มากขึ้�น และหากมีีโอกาสได้้มาเยี่�่ยมชม สวนโมกข์์ นอกจากจะได้้ศึึกษาคำ�ำ สอนของท่่านผ่่านอุุปกรณ์์มหรสพทางวิิญญาณ และธรรมชาติิในสวนโมกข์์แล้้ว สวนโมกข์์ทุุกที่่� พุุทธทาสทุุกคน ยัังเป็็นคู่่�มืือใน การเยี่่�ยมชมสวนโมกข์์ที่่�นอกจากจะแนะนำำ�สถานที่่�ที่�่สำำ�คััญแล้้วยัังช่่วยให้้ผู้้�อ่่าน ได้้เข้้าใจแนวคิิดของท่่านพุทุ ธทาสภิกิ ขุุเพิ่่ม� ขึ้�นอีีกด้้วย สำ�ำ นักั งานวัฒั นธรรมจังั หวัดั สุรุ าษฎร์ธ์ านีีหวังั เป็น็ อย่า่ งยิ่ง� ว่า่ ชาวสุรุ าษฎร์ธ์ านีี ผู้�้มีีความภาคภููมิิใจในการเป็็นชาวเมืืองคนดีี มีีภููมิิลำ�ำ เนาอยู่�จัังหวััดที่่�มีีต้้นทุุน ทางวััฒนธรรมสููง อีีกทั้้�งยัังมีีปราชญ์์ท้้องถิ่�นอย่่างท่่านพุุทธทาสภิิกขุุ ผู้�้ที่่�ได้้เผยแผ่่ คุณุ ธรรมที่ท�่ ่า่ นเรีียกว่า่ “ศีีลธรรม” ให้้แก่่สังั คมเป็็นวงกว้้างมาแล้้ว จะได้้ร่ว่ มกันั นำำ� ความได้้เปรีียบที่ว่� ่่า�่ นี้้ม� าผลักั ดันั จังั หวัดั สุรุ าษฎร์ธ์ านีีให้้เป็น็ จังั หวัดั คุณุ ธรรมต้้นแบบ เพื่่�อให้้จัังหวััดสุรุ าษฎร์ธ์ านีีเป็็นเมืืองคนดีีอย่่างแท้้จริิง (นายธธงชััย สารอักั ษร) วัฒั นธรรมจังั หวัดั สุุราษฎร์์ธานีี

พุุทธทาสจักั อยู่�ไ่ ปไม่่มีีตาย คำ�ำ นำำ� สำำ�นัักงานวััฒนธรรมจัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีีได้้ดำ�ำ เนิินงานตามโครงการสืืบสาน ปณิิธานท่า่ นพุทุ ธทาสภิกิ ขุุครบรอบชาตกาล ๑๑๕ ปีี วิิถีีใหม่่ขึ้�น ในปีงี บประมาณ ๒๕๖๔ ทั้้�งนี้้�โดยได้้รัับการสนัับสนุุนงบประมาณจากงบพััฒนาจัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี โดยดำ�ำ เนินิ งานตามนโยบายของรัฐั บาล ภายใต้้แผนแม่บ่ ทส่ง่ เสริมิ คุณุ ธรรมแห่ง่ ชาติแิ ละ วาระสำ�ำ คัญั ของจังั หวัดั สุรุ าษฎร์ธ์ านีี ในการขับั เคลื่อ�่ นจังั หวัดั คุณุ ธรรมตามเจตนารมย์์ ร่่วมกัันคืือ สุุราษฎร์์ธานีี เมืืองคนดีี มีีวิินััย ใส่่ใจส่่วนรวม ที่�่สำำ�คััญคืือการร่่วมกััน ประกาศยกย่่องเชิิดชููเกีียรติิบุุคคลสำ�ำ คััญของโลก เนื่�่องในโอกาสครบรอบชาตกาล ๑๑๕ ปีี ของท่า่ นพุทุ ธทาสภิกิ ขุุ ชาวจังั หวัดั สุรุ าษฎร์ธ์ านีี ที่ไ่� ด้้รับั การประกาศยกย่อ่ ง จากองค์์การยููเนสโกให้้เป็็นบุุคคลสำำ�คััญของโลก พร้้อมกัันนี้้�ชาวสุุราษฎร์์ธานีีจะได้้ ร่ว่ มกันั สืืบสานประเพณีีแห่ผ่ ้้าห่ม่ องค์พ์ ระบรมธาตุเุ จดีีย์ท์ ี่ส่� ำำ�คัญั และศักั ดิ์ส� ิทิ ธิ์ค�ู่่�บ้้าน คู่�เมืืองของชาวสุุราษฎร์์ธานีีและชาวภาคใต้้ ณ วััดพระบรมธาตุุไชยาราชวรวิิหาร อำ�ำ เภอไชยา จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี การดำ�ำ เนิินงานตามโครงการในครั้�งนี้้� เนื่่�องจากอยู่�ในสถานการณ์์โรคระบาด ไวรัสั โคโรนา (โควิดิ - ๑๙) จึงึ ทำำ�ให้้ผู้เ้� ข้้าร่ว่ มกิจิ กรรมต่า่ งๆ มีีจำำ�นวนจำำ�กัดั แต่อ่ ย่า่ งไร ก็็ตามทางคณะผู้�้จััดงานก็็ได้้ปรัับเปลี่่�ยนและนำำ�เสนอรููปแบบตลอดถึึงการดำ�ำ เนิิน กิิจกรรมต่่างๆ จนสามารถบรรลุุตามวััตถุุประสงค์์ตามที่่�กำ�ำ หนดไว้้ทุุกประการ ทั้้�งนี้้� มีีระบบการนำำ�เสนอทั้้�งในรููปแบบออฟไลน์์และออนไลน์์ สำำ�นัักงานวััฒนธรรมจัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี ขอขอบพระคุุณ ท่่านผู้�้ว่่าราชการ จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี นายวิิชวุุทย์์ จิินโต รวมทั้้�งส่่วนราชการ หน่่วยงานสถาบััน การศึึกษา คณะสงฆ์์ องค์์กรต่า่ งๆ ทั้้ง� ภาครััฐ และภาคเอกชน ที่ไ่� ด้้ให้้การช่่วยเหลืือ สนัับสนุุนจนทำ�ำ ให้้การดำ�ำ เนิินงานต่่างๆ ของโครงการ ประสบความสำ�ำ เร็็จ ลงด้้วยดีี และหวัังว่่าหนัังสืือเล่่มนี้้� คงจะเป็็นประโยชน์์แก่่ผู้้�อ่่านทุุกท่่านที่่�สนใจใน การศึกึ ษาเรีียนรู้ช�้ ีีวิติ ประวัตั ิิ วัตั รปฏิบิ ัตั ิขิ องท่า่ นพุทุ ธทาสภิกิ ขุุ ขอขอบพระคุณุ ครับั นายธธงชััย สารอักั ษร วััฒนธรรมจัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa จากใจคณะทำ�ำ งาน ในวันั วิสิ าขบููชา ขึ้น� ๘ ค่ำ��ำ เดืือน ๖ ตรงกับั วันั ศุกุ ร์ท์ ี่�่ ๑๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ พระมหาเงื่อ� ม อินิ ฺทฺ ปญฺโฺ ญ หรืือท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส ได้้เริ่ม� ต้้นการตามรอยพระอรหันั ต์์ หลังั จากหันั หลังั ให้้กับั การศึกึ ษาเปรีียญธรรมและพุทุ ธศาสนาที่ม่� ีีเปลืือกที่่พ� อกหนา จนยากที่�่จะเข้้าถึึงหััวใจได้้ พระมหาเงื่�อมเข้้าสู่่�วััดร้้างตระพัังจิิกเพีียงลำ�ำ พัังด้้วย ความมุ่ �งมั่ �นที่�่จะปฏิิบััติิธรรมเพื่�่อบรรลุุธรรมตามแนวทางที่�่พระพุุทธองค์์ได้้วางไว้้ ผลจากการศึกึ ษาพบว่่า คำำ�สอนของพระพุุทธองค์์ทรงมุ่�งไปที่�่ความเข้้าใจทุุกข์์และ การพ้้นทุุกข์เ์ ท่า่ นั้้�น ธรรมะในสวนโมกข์จ์ ึงึ สอนให้้เห็็นทุกุ ข์แ์ ละการดับั ทุกุ ข์์ เพื่�อ่ ให้้ เห็น็ ความเป็น็ เช่น่ นั้้น� เองในธรรมชาติิ ผ่า่ นอุปุ กรณ์ท์ างมหรสพทางวิญิ ญาณอันั จะนำำ� ไปสู่่�การคลายความยึดึ มั่�นถืือมั่�นที่�จ่ ะนำำ�ไปสู่่�การพ้้นทุุกข์์ในที่ส�่ ุดุ โดยมีีความเป็น็ อยู่� อย่า่ งเรีียบง่า่ ยใกล้้ชิดิ ธรรมชาติติ ามแนวทางที่พ�่ ระพุทุ ธองค์ไ์ ด้้แสดงไว้้เป็น็ แบบอย่า่ ง สวนโมกขพลารามจึึงเป็็นผลงานหนึ่่�งที่�่ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสได้้รัังสรรค์์ เพื่อ�่ การรับั ใช้้พระพุทุ ธองค์ใ์ นการเผยแผ่พ่ ระพุทุ ธศาสนา เพื่อ�่ ให้้ผู้ท�้ ี่ม�่ าเยืือนสวนโมกข์์ ได้้เข้้าถึงึ ธรรมโดยผ่า่ นอุปุ กรณ์ม์ หรสพทางวิญิ ญาณ คณะผู้จ�้ ัดั ทำ�ำ หวังั เป็น็ อย่า่ งยิ่ง� ว่า่ หนัังสืือเล่่มนี้้�จะทำ�ำ ให้้ผู้้�อ่่านได้้รู้้�จัักท่่านอาจารย์์พุุทธทาสมากขึ้�น เข้้าใจสวนโมกข์์ เพิ่่ม� ขึ้น� และเข้้าถึงึ ธรรมะเพิ่่�มขึ้น� บ้้างไม่ม่ ากก็็น้้อย ท้้ายสุดุ นี้้ค� ณะทำ�ำ งานขอกราบขอบพระคุณุ พระภาวนาโพธิคิ ุณุ (โพธิ์์� จนฺทฺ สโร) ศาสตราจารย์์อำ�ำ นวย ยััสโยธา และผู้ช�้ ่ว่ ยศาสตราจารย์์ ดร.อินิ ทุวุ รรณา เชยชื่�น่ สกุลุ เป็็นอย่่างสููง ที่�่เมตตาพิิจารณาเนื้้�อหาและกรุุณาให้้คำ�ำ แนะนำ�ำ อัันเป็็นประโยชน์์ยิ่�ง เพื่อ�่ ให้้หนัังสืือเล่ม่ นี้้�มีีความถููกต้้องครบถ้้วนมากที่่ส� ุดุ หากมีีข้้อผิดิ พลาดประการใด คณะผู้้�จััดทำ�ำ ขออภัยั มา ณ ที่�่นี้้�

พุทุ ธทาสจักั อยู่่�ไปไม่่มีีตาย ๒๕๖๔

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน หน้้า ๑ Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ๒ ๑๓ สารบัญั ๑๗ ๒๗ ๒๗ สารจากผู้้ว� ่า่ ราชการจัังหวััดสุุราษฎร์ธ์ านีี ๓๑ สารจากวััฒนธรรมจัังหวัดั สุุราษฎร์์ธานีี ๓๕ คำ�ำ นำำ� ๔๐ จากใจคณะทำ�ำ งาน ๕๔ สารบััญ ๕๕ พุทุ ธทาสภิิกขุุ : ทาสของพระพุทุ ธเจ้้า ๕๘ ประวััติิ อุุปนิิสัยั และปัจั จััยแวดล้้อม ๖๑ ตามรอยพระอรหันั ต์์ ๖๔ จากพุุมเรีียง - สู่�ไชยา - มาพบด่่านน้ำำ�� ไหลที่�่เลม็ด็ ๖๕ วิถิ ีีสวนโมกข์์ ๗๘ ความเป็น็ มาของสวนโมกข์์ ความเป็น็ อยู่�ในสวนโมกข์ ์ หััวใจของพระพุทุ ธศาสนา ธรรมะคือื ธรรมชาติิในสวนโมกขพลาราม เป็็นอยู่�อย่่างต่ำ��ำ กลุ่�มกุฏุ ิิท่่านอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส โบสถ์์แบบสวนโมกข์ ์ ลานหินิ โค้้ง มุ่่�งกระทำำ�อย่่างสููง โรงมหรสพทางวิญิ ญาณและโรงปั้้น� สระนาฬิิเกร์ ์

พุุทธทาสจัักอยู่ไ่� ปไม่่มีีตาย หน้้า ๘๓ สารบััญ (ต่อ่ ) ๙๐ ๙๓ ๙๖ พุุทธทาสจัักไม่ต่ าย ๙๗ ฌาปนสรีีระสถานสถููป ๙๙ ศาลาธรรมโฆษณ์ ์ ๑๐๒ สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุุทธทาสทุุกคน อ้้างอิงิ

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa

พุทุ ธทาสภิกิ ขุุ : ทาสของพระพุุทธเจ้้า ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส (เงื่อ� ม อินิ ฺปฺ ญฺโฺ ญ ๒๔๔๙ - ๒๕๓๖) ผู้ถ้� วายตนเป็น็ ทาส ผู้�้ซื่่�อสััตย์์ของพระพุุทธองค์์ ได้้ศึึกษา ค้้นคว้้า ปฏิิบััติิ และเผยแผ่่พระธรรมของ พระพุทุ ธองค์อ์ ย่า่ งสุดุ กำ�ำ ลังั จนได้้มรดกธรรมอันั ทรงคุณุ ค่า่ จำำ�นวนมากกว่า่ ๒๐,๐๐๐ รายการ มากกว่่า ๖๐๐,๐๐๐ หน้้า และอีีกหนึ่่�งผลงานที่�่สำ�ำ คััญของท่่านคืือ การก่อ่ ตั้ง� สวนโมกขพลาราม สถานที่ส�่ ่ง่ เสริมิ การปฏิบิ ัตั ิธิ รรม เพื่อ�่ ร่ว่ มฉลองการกลับั มา รุ่�งเรืืองของพุุทธศาสนาในช่่วงกึ่ง� พุุทธกาลตามความเชื่อ�่ ของคนในยุุคนั้้น� ๑ ทั้้�งนี้้�นามพุุทธทาสนี้้�มาจากชื่�่อนามปากกาที่�่เขีียนวิิพากษ์์วิิจารณ์์เกี่่�ยวกัับ ศาสนา เป็น็ ชื่อ�่ ที่เ�่ กิดิ ขึ้น� สืืบเนื่อ�่ งมาจากนายยี่เ�่ กยได้้จดทะเบีียนเปลี่ย�่ นชื่อ�่ เป็น็ ธรรมทาส พระมหาเงื่อ� มเห็น็ ว่่ายังั มีีตำ�ำ แหน่่งพุุทธทาสว่่างอยู่่�ท่่านจึงึ เห็น็ ควรจะใช้้ชื่่อ� นี้้� อย่่างไรก็็ในช่่วงแรกก่่อตั้�งสวนโมกขพลารามนั้้�นพระพุุทธศาสนามีีอายุุล่่วง มากว่า่ สองพันั ปีแี ล้้ว ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสมองเห็น็ ว่า่ มีีการแปดเปื้อ�้ นบิดิ เบืือนอยู่�มาก ท่่านจึึงตั้ �งปณิิธานที่่�จะรื้ �อฟื้�้นและส่่งเสริิมพระพุุทธศาสนาให้้กลัับไปสู่่�สภาพเดิิม ด้้วยการพยายามเข้้าใจพระธรรมในพระบาลีีให้้ถููกถึึงที่�่สุุดโดยใช้้สติิปััญญาที่�่มีีอยู่ � อีีกทั้้ง� ท่า่ นต้้องการการฟื้น้� ฟููการปฏิบิ ัตั ิพิ ุทุ ธศาสนาที่ส�่ ููญหายไปกลับั มา ดังั จะเห็น็ ได้้ จากหนัังสืือพุุทธสาสนา๒ ฉบับั แรกๆ จนกระทั่่�งถึงึ ปัจั จุุบันั ที่ก�่ ารพิิมพ์ท์ ี่�ห่ น้้าปกระบุุ ว่่ามีี ๓ ภาค คืือ ส่ง่ เสริิมปริิยัตั ิิ ส่่งเสริมิ ปฏิิบััติิ และเผยแผ่่ศาสนา อันั เป็็นเป้า้ หมาย หรืือปณิิธานเบื้้อ� งต้้นของท่า่ นอาจารย์พ์ ุุทธทาสภิกิ ขุุ ๑ เชื่�่อว่่าพุุทธศาสนาของพระศากยมุุณีีจะมีีอายุุยืืนยาวราว ๕,๐๐๐ ปีี และจะกลัับมารุ่�งเรืืองอีีกครั้�งเมื่�่อถึึงกึ่�งพุุทธกาล ๒หรืพือุุทเมืธ่�่อสมาีีสอนายาุคุเขีรียบน๒ตา,๕ม๐รูู๐ปแปบีี บภาษาบาลีี 1

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ประวัตั ิิ อุปุ นิสิ ััย และปััจจััยแวดล้อ้ ม เซี้ย� ง พานิิช (บิดิ า) เคลื่�่อน พานิิช (มารดา) ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสมีีนามเดิิมว่่าเงื่�อม๓ เกิิดในสกุุลพ่่อค้้า ทางอำำ�เภอ จึึงตั้�งนามสกุุลให้้ว่่า “พานิิช” ท่่านเป็็นบุุตรคนโตของนายเซี้�ยง และนางเคลื่่�อน ฝ่า่ ยบิดิ ามาจากมณฑลฮกเกี้ย� น แซ่โ่ ค้้ว ฝ่า่ ยมารดาเกิดิ ที่อ่� ำ�ำ เภอท่า่ ฉาง เป็น็ บุตุ รีีของ ขุุนสิิทธิิสาร (เล่่ง) ปกครองหััวเมืืองกระแดะ หรืืออำ�ำ เภอกาญจนดิิษฐ์์ในปััจจุุบััน เด็็กชายเงื่�อม มีีน้้องชายชื่อ�่ ยี่�่เกย และน้้องสาวชื่�อ่ กิมิ ซ้้อย อายุหุ ่่างกันั คนละสามปีี นายยี่่�เกยในเวลาต่่อมาได้้เปลี่่�ยนชื่่�อเป็็นธรรมทาสผู้้�เป็็นแรงสำำ�คััญในการเผยแผ่่ พุทุ ธศาสนาร่ว่ มกัับสหายธรรมตั้ง� แต่่เริ่�มก่อ่ ตั้ง� สวนโมกขพลาราม การจะประสบความสำ�ำ เร็็จในชีีวิิตหรืือในการทำำ�สิ่่�งใดสิ่�งหนึ่่�งนั้้�นไม่่ได้้เกิิดขึ้�น โดยบังั เอิญิ หากเกิิดขึ้น� จากการฝึึกฝน อดทนพััฒนาตนให้้มีีความชำ�ำ นาญในสิ่่ง� ที่่�ทำำ� ยิ่ง� ๆ ขึ้น� ไป ความสำ�ำ เร็็จของท่า่ นอาจารย์์พุทุ ธทาสก็เ็ ช่น่ กันั นอกจากท่า่ นจะมีีฉันั ทะ ๓ คำ�ำ ว่า่ “เงื่อ� ม” ไม่ม่ ีีความหมาย แต่ท่ ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสชอบชื่อ่� นี้้แ� ละในการเซ็น็ ชื่อ�่ ก็ใ็ ช้้ชื่อ�่ เงื่อ� มมาตั้ง� แต่ส่ มัยั อยู่�โรงเรีียน ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสคาดว่่า “เงื่�อม” จะมากจาก “เหงื่�อม” ซึ่�งออกเสีียงใกล้้เคีียงกัับ “เงื้�อม” ที่่�น้้องชายของท่่าน (นายธรรมทาส) มัักใช้้เรีียกพระพี่่�ชาย 2

พุทุ ธทาสจัักอยู่่�ไปไม่่มีตี าย ในการฝึึกฝนและพััฒนาตนแล้้ว ท่่านยัังมีีอุุปนิิสััยในการหาความสนุุกจากสิ่�งที่�่ทำ�ำ เช่่น การผ่่าฟืืน เป็็นต้้น นอกจากนี้้�ท่่านยัังสนุุกกัับการทำ�ำ หนัังสืือโดยท่่านมองว่่า มันั สนุกุ โดยอัตั โนมัตั ิิ เนื่อ�่ งจากท่า่ นมีีความพอใจ พอใจในตัวั เอง คิดิ อะไรใหม่ๆ่ คิดิ อะไร ออกมาได้้ก็็สำ�ำ เร็็จทีีหนึ่่�ง เรื่่�องเล็็กๆ แต่่ทว่่าสำำ�เร็็จก็็พอใจ จะเป็็นแง่่ใดแง่่หนึ่่�งที่่�คิิด ออกมาได้้ เช่น่ คิิดคำำ�พููด ๒ - ๓ คำ�ำ ขึ้้น� มาใช้้ได้้ ก็พ็ อใจแล้้ว พอใจและเป็น็ สุุข เช่่น คำ�ำ ว่่า “ตัวั กูู - ของกูู” “กิิน กาม เกีียรติิ” “สะอาด สว่า่ ง สงบ” ซึ่ง� เป็็นคำำ�ที่�น่ อกจาก มีีความหมายแล้้วยังั ช่่วยประหยััดการพููดจาได้้มาก ช่ว่ ยให้้อธิิบายให้้เข้้าใจได้้เร็ว็ ขึ้น� นอกจากนี้้�ท่่านยัังเป็็นคนไม่่จู้�้จี้�พิิถีีพิิถััน อีีกทั้้�งท่่านยัังเป็็นคนที่่�ไม่่เชื่่�ออะไร โดยง่่ายจนกว่า่ จะได้้ทดลองเอง เช่น่ หากคุณุ หมอห้้ามรับั ประทานอาหารบางอย่า่ ง เพราะจะส่่งผลให้้เกิิดโรคได้้ ท่่านจะไม่่เชื่อ�่ ทัันทีีแต่่จะทดลองรัับประทานอาหารนั้้น� หากอาหารนั้้น� ส่ง่ ผลให้้เกิดิ การเจ็บ็ ป่ว่ ยจริงิ ท่า่ นจึงึ จะเลิกิ รับั ประทานอาหารชนิดิ นั้้น� อย่่างไรก็็ตามท่่านยัังมีีนิิสััยในการไม่่พึ่่�งผู้้�อื่�่น แต่่การงานที่�่ท่่านริิเริ่�มกลัับมีีผู้้�สนใจ 3

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa สนัับสนุุนช่่วยเหลืือเป็็นอย่่างดีีอยู่�เสมอ ทั้้�งนี้้�เนื่�่องจากการประพฤติิตััวของท่่านว่่า “…พยายามแต่่ทำ�ำ ตััวให้้ดีี ให้้น่่าไว้้ใจ ให้้เป็็นประโยชน์์แก่่ผู้�้อื่่�น นั่่�นแหละ แล้้วคน บางคนเขาก็็อยากจะคบด้้วย ก็็พยายามติิดต่่อกันั จนได้้เป็น็ มิิตรกันั ” เด็็กชายเงื่�อมเกิิดในตระกููลที่่�ศึึกษาธรรมะมาอย่่างพอเพีียงทั้้�งฝ่่ายบิิดาและ ฝ่า่ ยมารดา นัับเนื่�อ่ งมาตั้�งแต่่รุ่่�นพ่อ่ รุ่่�นปู่่� รุ่่�นตา เนื่่�องจากบิิดาของเด็ก็ ชายเงื่�อมเป็็น พ่่อค้้าจึึงไม่่ค่่อยมีีเวลาได้้ใกล้้ชิิดกัับลููกๆ มากนััก แต่่กลัับถ่่ายทอดธรรมะให้้แก่่ เด็ก็ ชายเงื่อ� มในทางอ้้อม ส่ง่ ผลให้้เด็็กชายเงื่อ� มเป็็นลููกคนเดีียวที่�ไ่ ม่่ร้้องไห้้ในขณะที่่� คุณุ ตาใกล้้จะเสีียชีีวิติ นอกจากนี้้บ� ิดิ ายังั มีีอิทิ ธิพิ ลต่อ่ การทำำ�งานไม้้และความเป็น็ คน เจ้้าบทเจ้้ากลอน ดัังจะเห็็นอิิทธิิพลจากบิิดาในการงานต่่างๆ ของท่่านอาจารย์์ พุุทธทาส เช่่น ในธรรมะในคำำ�กลอน รวมถึึงงานไม้้ และงานก่่อสร้้างต่่างๆ ใน สวนโมกข์์ ในช่่วงเยาว์์วััยเด็็กชายเงื่�อมมีีความใกล้้ชิิดกัับมารดาและได้้รัับอิิทธิิพล จากมารดาอยู่�มาก เช่น่ ความประหยัดั ซึ่ง� มิไิ ด้้เจาะจงเฉพาะการใช้้ข้้าวของเงิินทอง หากหมายรวมถึึงการใช้้เวลาอีีกด้้วย มารดาของท่่านมีีข้้อห้้ามในการฆ่่าสัตั ว์์ รวมถึงึ ห้้ามนำำ�อบายทั้้ง� หกเข้้ามาในบ้้าน แม้้แต่่การเล่่นดนตรีีในบ้้าน และที่�่สำ�ำ คัญั ที่่�สุดุ คืือ มารดาของท่่านยัังเป็็นโยมอุุปััฐฐากที่�่สำ�ำ คััญของท่่าน เนื่่�องจากมีีความศรััทธาในตััว ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสที่�่ได้้ศึึกษาธรรมะเป็็นทุุนเดิิม รวมถึึงมีีศรััทธาในการแบ่่งปััน ความรู้ใ� ห้้ผู้อ�้ ื่น�่ และมีีความเข้้าใจว่า่ ธรรมทานเลิศิ กว่า่ ทานอื่น�่ เมื่อ�่ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส พููดเรื่�่องเผยแผ่่ธรรมมารดาจึึงยอมรัับหมด ด้้วยเห็็นว่่าเป็็นบุุญกุุศลอย่่างลึึกซึ้�ง ที่่จ� ะเผยแผ่่ธรรมะที่�โ่ ลกยังั ไม่ร่ ู้้� ยัังไม่่มีีใครรู้�้ ยังั ไม่่มีีใครเคยทำำ� จึึงให้้ใช้้เงิินในการทำ�ำ กิจิ การต่า่ งๆ ทั้้ง� การอุปุ ถัมั ภ์ว์ ัดั ต่า่ งๆ นอกจากนี้้ม� ารดาของท่า่ นยังั อนุญุ าตให้้ใช้้บ้้าน เป็น็ สำ�ำ นักั งานธรรมทานในระยะแรก บ้้านของท่า่ นจึงึ เป็น็ ทั้้ง� สถานที่เ�่ ทศน์แ์ ละสถานที่่� 4

พุทุ ธทาสจัักอยู่�่ไปไม่่มีีตาย ทำำ�หนัังสืือ ที่�่สำ�ำ คััญอีีกประการหนึ่่�งคืือมารดาของท่่านได้้ตั้้�งกองทุุนตระกููลพานิิช โดยนำ�ำ มาจากพินิ ัยั กรรม (๑ มิถิ ุนุ ายน พ.ศ. ๒๔๗๕) โดยนำ�ำ เงินิ มาแบ่ง่ ออกเป็น็ สองส่ว่ น ส่่วนหนึ่่ง� แบ่่งให้้กับั ลููกทั้้�งสาม ส่ว่ นที่่�เหลืือนำำ�มาตั้�งเป็็นกองทุุนตระกููลพานิิช เพื่่อ� ใช้้ ดอกผลในกิิจการพระศาสนา มรดกส่่วนของท่่านอาจารย์์พุุทธทาสท่่านก็็ให้้นำำ�มา สมทบลงในส่่วนนี้้� ในระยะต้้นเงิินในกองทุุนตระกููลพานิิชได้้นำำ�มาใช้้ในการสร้้าง กิจิ การสวนโมกข์์ สร้้างหอสมุดุ ธรรมทาน ใช้้เป็น็ ทุนุ ในการผลิติ หนังั สืือพิมิ พ์พ์ ุทุ ธสาสนา สร้้างศาลาป่่าช้้าที่�่วััดเวีียงเพื่�่ออุุทิิศส่่วนกุุศลให้้โยมมารดา รวมถึึงใช้้ในการซื้�อที่่�ดิิน แปลงหนึ่่�งเป็็นของคณะธรรมทาน และยัังได้้ตั้้�งเป็็นทุุนสำ�ำ หรัับผลิิตหนัังสืือของ ท่่านอาจารย์์พุุทธทาส ต่่อมาเมื่่�อชื่่�อเสีียงและเกีียรติิคุุณของท่่านอาจารย์์พุุทธทาส ขจรขจายไปจึงึ มีีคนมาสมทบเป็น็ ทุนุ อยู่�ในมููลนิธิ ิธิ รรมทานจนเงินิ กองทุนุ ตระกููลพานิชิ ดููเล็็กน้้อยไร้้ความหมายไป ด้้วยเหตุุนี้้�คำ�ำ กล่่าวของท่่านอาจารย์์พุุทธทาสคงไม่่เป็็น คำำ�ที่ก�่ ล่า่ วไปจนเกิินจริิงที่�่ว่่า “ไม่่มีีแม่่ ไม่ม่ ีีสวนโมกข์์” 5

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa บ้้านเกิดิ ของท่า่ นอยู่่�ที่�บ้้านกลาง ตำ�ำ บลพุมุ เรีียง เมืืองไชยา แม้้ว่่าในปัจั จุุบััน พุุมเรีียงเป็็นเพีียงตำ�ำ บลเล็็กๆ แต่่อดีีตของพุุมเรีียงนั้้�นย้้อนไปได้้ไกลถึึงยุุคศรีีวิิชััย พุุมเรีียงเคยเป็็นเมืืองท่่าค้้าขายของรััฐศรีีวิิชััย อีีกทั้้�งมีีความสััมพัันธ์์ใกล้้ชิิดกัับ กรุุงศรีีอยุุธยา และเป็็นหนึ่่�งในเส้้นทางหลัักของการเคลื่�่อนทััพในสงครามเก้้าทััพ ที่�่พม่่ามุ่�งทััพสู่่�กรุุงรััตนโกสิินทร์์ แม้้ว่่าพุุมเรีียงจะได้้รัับความเสีียหายและสููญเสีีย ไพร่พ่ ลไปจำ�ำ นวนมาก แต่พ่ ุมุ เรีียงก็ย็ ังั ปรากฎหลักั ฐานทั้้ง� โบราณสถานและโบราณวัตั ถุุ อยู่�มากมาย เมื่่�อเมืืองไชยามีีฐานะเป็็นจัังหวััดไชยา พุุมเรีียงยัังเคยเลื่่�อนฐานะเป็น็ อำ�ำ เภอพุุมเรีียงอีีกด้้วย แต่่เมื่�่อเปลี่�่ยนชื่�่อจัังหวััดเป็็นสุุราษฎร์์ธานีี และได้้ย้้ายเมืือง มาที่�่บ้้านดอน ประกอบกัับตััวเมืืองไชยารวมถึึงหน่่วยงานราชการทั้้�งหมดย้้าย มาที่ต�่ ำ�ำ บลตลาด ตำำ�บลพุมุ เรีียงจึึงหลงเหลืือเพีียงอดีีตให้้ระลึกึ ถึึงในปัจั จุุบััน 6

พุุทธทาสจักั อยู่ไ่� ปไม่่มีีตาย ชุุมชนพุุมเรีียงในช่่วงวััยเยาว์์ของเด็็กชายเงื่�อมเป็็นตััวเมืืองของเมืืองไชยา ผู้้ค� นมัักถืือปฏิิบััติิการตัักบาตรเป็น็ วััตร จนทุกุ บ้้านจะมีีม้้าสำำ�หรัับวางขัันตัักบาตรไว้้ หน้้าบ้้าน และพระภิิกษุุที่�่พุุมเรีียงมีีความเคร่่งครััดในพระวิินััยจนท่่านเชื่่�อว่่า วััตรปฏิิบััติินี้้�น่่าจะเป็็นปกติิแก่่พระภิิกษุุสงฆ์์โดยทั่่�วไป แม้้ว่่าเด็็กชายเงื่�อมจะ ถืือกำำ�เนิิดในช่่วงปลายรััชสมััยของรััชกาลที่่� ๕ แต่่ในขณะนั้้�นชาวพุุมเรีียงและ ครอบครััวของท่่านยัังคงถืือธรรมเนีียมปฏิิบััติิในการนำ�ำ ลููกชายไปอยู่่�วััดเพื่่�อเรีียนรู้้� พระพุุทธศาสนา การอยู่่�วััด ๓ ปีี ทำำ�ให้้เด็็กชายเงื่�อมได้้เรีียนรู้�้ศีีลธรรม การมีีวิินััย ในตนเอง การอยู่�ร่วมกัันกับั ผู้อ�้ ื่่�น สามารถอ่่านออกเขีียนได้้ และมีีความรู้ด้� ้้านศิิลปะ อาชีีพต่่างๆ เช่่น ยาแผนไทย อีีกทั้้�งยัังได้้ฝึึกมารยาทในการเข้้าสัังคม และความ อ่่อนน้้อมถ่่อมตน ต้้องเคารพผู้�ใ้ หญ่่แม้้ว่่าจะเป็็นคนไม่่ดีี โดยส่่วนตััวเด็็กชายเงื่�อม จะไม่เ่ คารพแต่เ่ มื่อ�่ เป็น็ เด็ก็ วัดั หลวงตาสั่ง� ให้้ทำ�ำ ความเคารพทุกุ คนที่พ�่ บ เด็ก็ ชายเงื่อ� ม ก็็เชื่�่อฟัังและยอมปฏิิบััติิตามแต่่โดยดีีแม้้ว่่าจะฝืืนใจก็็ตาม เมื่�่อมองย้้อนกลัับไปใน การเป็็นเด็็กวััดท่่านอาจารย์์พุุทธทาสมองว่่าการเรีียนรู้�้ที่�่วััดเป็็นการเรีียนรู้�้ที่�่ผู้้�เรีียน สามารถอยู่่�ร่วมกัับผู้้�อื่่�นได้้เป็็นอย่่างดีี และเป็็นการศึึกษาที่�่ครบรอบด้้านทั้้�งด้้าน คุุณธรรมจริยิ ธรรม ความรัับผิิดชอบ การอยู่�ร่วมกับั ผู้อ้� ื่น�่ และด้้านอาชีีพ ไม่เ่ หมืือน กับั การศึกึ ษาในปัจั จุบุ ันั ที่ม่�ุ่�งเน้้นที่ก่� ารประกอบวิชิ าชีีพ มองข้้ามการปลููกฝังั คุณุ ธรรม จริิยธรรม เปรีียบเหมืือนรถยนต์์ที่�่วิ่�งไปข้้างหน้้าด้้วยความรวดเร็็วแต่่ไร้้เบรค รถคันั นี้้จ� ึงึ เป็น็ อันั ตรายทั้้ง� แก่เ่ พื่อ่� นร่ว่ มทางและผู้ข้� ับั อีีกด้้วย การศึกึ ษาเช่น่ นี้้จ� ึงึ ส่ง่ ผล ให้้สัังคมไทยมีีคนเก่่งที่�่ขาดคุุณธรรม ดัังที่่�ท่่านเรีียกการศึึกษาในปััจจุุบัันว่่า “การศึึกษาแบบหมาหางด้้วน” 7

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa หลัังจากเป็็นเด็ก็ วััดได้้ ๓ ปีี เด็็กชายเงื่อ� มได้้เข้้าเรีียนที่�โ่ รงเรีียนโพธิิพิิทยากร (โรงเรีียนวััดโพธาราม) อัันเป็็นโรงเรีียนประจำำ�เมืืองไชยา ทำำ�การสอนตามหลัักสููตร ของมหามกุฏุ ราชวิิทยาลัยั และของกระทรวงศึึกษาธิกิ าร ท่่านจบชั้�นประถมศึึกษาที่�่ โรงเรีียนนี้้แ� ละได้้ศึกึ ษาต่อ่ ในชั้้น� มัธั ยมศึกึ ษาที่โ�่ รงเรีียนสารภีีอุทุ ิศิ ในขณะที่น่� ายเงื่อ� ม กำ�ำ ลังั เรีียนอยู่�ในชั้้น� มัธั ยมศึกึ ษาปีที ี่�่ ๓ บิดิ าได้้เสีียชีีวิติ ลง ด้้วยวัยั เพีียง ๑๖ ปีี นายเงื่อ� ม จำำ�ต้้องละทิ้้�งการเรีียนเพื่่�อมาเป็็นกำำ�ลัังหลัักในการดููแลการค้้าของครอบครััว แม้้ว่่า จะไม่่ได้้เรีียนต่่อแต่่สำ�ำ หรัับนายเงื่�อมแล้้ว การเรีียนที่่�แท้้จริิงไม่่ได้้อยู่�แต่่เพีียงใน ห้้องเรีียน หากแต่ก่ ารเรีียนรู้ส�้ ามารถเกิดิ ขึ้น� ได้้ทุกุ ที่�่ จากทุกุ คน และทุกุ ประสบการณ์์ ที่�่ผ่่านเข้้ามาในชีีวิิต อีีกทั้้�งนายเงื่�อมยัังเป็็นคนที่่�เปิิดกว้้างต่่อการเรีียนรู้้�ต่่อความรู้�้ ทั้้�งในและต่่างประเทศ ต่่างความเชื่�่อ ต่่างศาสนา หรืือต่่างนิิกาย ด้้วยทััศนะเช่่นนี้้� ต่่อการศึึกษาจึึงส่่งผลให้้ในท้้ายที่่�สุุดท่่านอาจารย์์พุุทธทาสมีีโลกทััศน์์ที่่�กว้้างขวาง และลึกึ ซึ้�งมาก 8

พุุทธทาสจัักอยู่่�ไปไม่่มีตี าย 9

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa เมื่�่อนายเงื่�อมมีีอายุุครบเกณฑ์์จึึงได้้ บวชตามประเพณีี โดยตั้�งใจว่่าจะบวช เพีียง ๓ เดืือน เพื่่�อจะได้้ออกมาดููแล การค้้าของทางบ้้าน และออกเรืือนไปกัับ คู่�หมายของท่่าน แต่่การที่่�ท่่านเป็็นคนทำำ� อะไรทำ�ำ จริิง และสนุุกกัับสิ่�งที่�่ทำ�ำ ใน พรรษาแรก ท่า่ นสนุกุ กับั การเทศน์ท์ ี่แ่� ปลก จากการเทศน์ข์ องพระรููปอื่น�่ เนื่อ�่ งท่า่ นได้้นำ�ำ เนื้้�อหาจากการศึึกษานัักธรรมมาผนวกใช้้ ในการเทศน์์จึึงมีีผู้�้สนใจฟัังเทศน์์จากท่่าน จำำ�นวนมาก ทำ�ำ ให้้พรรษาแรกของท่่านล่่วงเลยเวลาสึึก ประกอบกัับนายยี่่�เกยยิินดีี ละทิ้้�งการเรีียนนัักเรีียนแพทย์์ที่�่จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย เพื่่�อมาดููแลการค้้าของ ทางบ้้านแทนพี่ช่� าย พระเงื่อ� มจึงึ ได้้ศึกึ ษานักั ธรรมตรีี นักั ธรรมโท นักั ธรรมเอกจนได้้ เป็น็ พระครููสอนนักั ธรรมที่�ป่ ระสบความสำำ�เร็็จนักั เรีียนสอบได้้ยกชั้�น (ยกเว้้น ๑ คน ที่่�ป่่วยไม่ไ่ ด้้เข้้าสอบ) ประกอบกัับความสามารถในการเรีียนรู้ข้� องท่า่ น ส่ง่ ผลให้้ท่่าน ได้้รับั การสนับั สนุนุ ให้้ศึกึ ษาต่อ่ ในระดับั เปรีียญธรรมที่ก�่ รุงุ เทพฯ การศึกึ ษาเปรีียญธรรม ที่�่กรุุงเทพฯ ทำ�ำ ให้้ท่่านมีีโลกทััศน์์ที่่�กว้้างขึ้�น ก่่อนเข้้ากรุุงเทพฯ แต่่เดิิมท่่านคาดว่่า พระที่�่กรุุงเทพฯ น่่าจะเป็็นพระอรหัันต์์กัันทั้้�งหมด แต่่กลัับผิิดหวัังเมื่�่อพบว่่าพระที่�่ บ้้านนอกแม้้ว่่าจะมีีสมณศักั ดิ์�ต่ำ�ำ�กว่า่ แต่ก่ ลับั มีีความเคร่่งในพระวินิ ัยั มากกว่่า แม้้ว่า่ สิ่�งที่�่คาดจะไม่่เป็็นจริิงแต่่ท่่านก็็อุุตสาหะจนสอบได้้เปรีียญธรรม ๓ ประโยค แต่ก่ ารเรีียนเปรีียญธรรม ๔ ประโยคทำ�ำ ให้้ท่า่ นได้้ข้้อสรุปุ กับั ตัวั ท่า่ นเอง ดังั จดหมาย ที่่�ท่า่ นได้้เขีียนถึึงนายธรรมทาส ความว่่า 10

พุุทธทาสจัักอยู่�่ไปไม่่มีตี าย “…กรุุงเทพฯ มิิใช่่เป็็นที่่�ที่�่จะพบความบริิสุุทธิ์� เราถลำำ�เข้้าเรีียนปริิยััติิธรรมทางเจืือด้้วยยศศัักดิ์ � เป็็นผลดีีให้้เรารู้�้ตััวว่่าเป็็นการก้้าวผิิดไปก้้าวหนึ่่�ง หากรู้�้ไม่่ทัันก็็จะต้้องก้้าวผิิดอีีกหลายก้้าว...จาก การรู้ต� ัวั ว่า่ ก้้าวผิดิ นั่่น� เอง ทำ�ำ ให้้พบเงื่อ� นว่า่ ทำ�ำ อย่า่ งไร เราจะก้้าวถููกด้้วย” 11

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa 12

พุุทธทาสจักั อยู่�ไ่ ปไม่่มีีตาย ตามรอยพระอรหัันต์์ เมื่อ�่ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสตัดั สินิ ใจหันั หลังั ให้้กัับ�ั การเรีียนปริยิ ัตั ิธิ รรมที่ห�่ วังั ยศศักั ดิ์� ที่่�ศึึกษาอยู่่�ที่�กรุุงเทพฯ ท่่านตััดสิินใจอย่่างแน่่วแน่่ในการศึึกษาตามหลัักไตรสิิกขา จึึงตกลงกัับนายธรรมทาสและคณะธรรมทาน ในการตามรอยพระอรหัันต์์ด้้วยการ ศึึกษาค้้นคว้้าและปฏิิบััติิด้้วยตนเอง โดยเลืือกสถานที่่�ใกล้้บ้้านเป็็นจุุดเริ่�มต้้น ดัังที่�่ บันั ทึกึ ไว้้ว่า่ “ในปลายปีี ๒๔๗๔ ระหว่า่ งที่ฉ�่ ันั ยังั ศึกึ ษาอยู่�ในกรุงุ เทพฯ ได้้มีีการติดิ ต่อ่ กับั นายธรรมทาส พานิชิ โดยจดหมายอยู่�เสมอ ในเรื่อ�่ งที่เ�่ กี่ย�่ วกับั การจัดั การส่ง่ เสริมิ ปฏิบิ ัตั ิธิ รรมตามความสามารถ...ในที่ส่� ุดุ ในตอนจะสิ้น� ปีนีั่่น� เอง เราได้้ตกลงกันั ถึงึ เรื่อ�่ ง จะจัดั สร้้างสถานที่ส่� ่ง่ เสริมิ ปฏิบิ ัตั ิธิ รรมโดยเฉพาะขึ้น� สักั แห่ง่ หนึ่่ง� ...เพื่อ�่ ความสะดวก แก่่ภิิกษุุสามเณรผู้�้ใคร่่ในทางนี้้� ซึ่�งรวมทั้้�งตััวเองด้้วย โดยหวัังว่่าข้้อนั้้�นจะเป็็นการ 13

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ช่่วยกัันส่่งเสริิมความรุ่ �งเรืืองของพระพุุทธศาสนาในยุุคซึ่ �งเราสมมติิกัันว่่าเป็็น กึ่ง� พุทุ ธกาลส่ว่ นหนึ่่ง� ด้้วย เมื่อ�่ ไม่ม่ ีีที่ใ�่ ดที่เ�่ หมาะสำ�ำ หรับั พวกเราจะจัดั ทำ�ำ ยิ่่ง� ไปกว่า่ ที่ไ�่ ชยา เราก็็ต้้องตกลงกัันว่่าจำ�ำ เป็็นที่่�เราจะต้้องจััดสร้้างขึ้�นที่่�นี่�่ ทั้้�งที่่�ที่่�ไชยาไม่่มีีถ้ำ�ำ� ภููเขาที่่� งดงามตามธรรมชาติเิ ลย และเพราะเรามีีกำำ�ลังั น้้อย เราจะทำ�ำ น้้อยๆ เผื่อ่� ผู้ม�้ ีีกำำ�ลังั มาก เห็น็ ตัวั อย่า่ งแล้้วเกิดิ พอใจขึ้้น� มาก็จ็ ะจัดั ทำ�ำ กันั ให้้แพร่ห่ ลายสืืบไป หรืืออย่า่ งน้้อยที่ส�่ ุดุ การทำ�ำ ของเราอาจเป็็นเครื่่�องสะดุุดตา สะกิิดใจ ให้้เพื่่�อนพุุทธบริิษััท เกิิดสนใจใน การส่่งเสริิมการปฏิิบััติิธรรม หรืือรัักการปฏิิบััติิด้้วยตนเองขึ้�นมาบ้้างไม่่มากก็็น้้อย เราทำ�ำ ตนเป็น็ เพีียงผู้ป�้ ลุกุ เร้้าความสนใจ ก็น็ ับั ว่า่ ได้้บุญุ กุศุ ลเหลืือหลายแล้้ว เมื่อ�่ ตกลงกันั ดังั นี้้� ฉัันก็อ็ อกเดิินทางจากกรุงุ เทพฯ ในตอนจะสิ้�นปีี ๒๔๗๔ นั่่น� เอง” ในวัันวิิสาขบููชาที่่� ๑๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ ท่่านจึึงเริ่�มการตามรอย พระอรหัันต์์ด้้วยการเข้้าไปศึึกษาและปฏิิบััติิธรรมที่�่วััดร้้างตระพัังจิิกแต่่เพีียงลำ�ำ พััง และนี่จ�่ ึงึ เป็น็ จุดุ เริ่ม� ต้้นของสวนโมกขพลาราม สวนป่า่ อันั เป็น็ กำ�ำ ลังั แห่ง่ ความหลุดุ พ้้น 14

พุทุ ธทาสจัักอยู่ไ่� ปไม่่มีตี าย 15

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa 16

พุุทธทาสจักั อยู่�่ไปไม่่มีตี าย จากพุมุ เรีียง - สู่�ไชยา - มาพบด่่านน้ำำ��ไหลที่่�เลม็็ด สวนโมกข์์แห่่งแรกอยู่่�ที่�วััดตระพัังจิิกที่�่ร้้างมาไม่่น้้อยกว่่า ๘๐ ปีี จึึงมีีต้้นไม้้ ขึ้�นแน่่นทึึบอยู่�โดยรอบ ชาวบ้้านไม่่กล้้ามาที่�่โบสถ์์แม้้กระทั่่�งในเวลากลางวัันด้้วย ความเกรงในผีีสางและสิ่�งศัักดิ์ส� ิิทธิ์� ส่ง่ ผลให้้ต้้นไม้้และเถาวััลย์์พากันั กำ�ำ เริิบแน่น่ ทึบึ นอกจากของที่ม�่ ีีเองตามธรรมชาติแิ ล้้วจะมีีเพีียงบ่อ่ น้ำ��ำ เก่า่ ๆ จะพังั มิพิ ังั แหล่เ่ หลืืออยู่� บ่่อหนึ่่�งที่�่พอให้้อาศััยใช้้น้ำ��ำ ได้้บ้้าง ในระยะแรกท่่านได้้เช่่าวััดร้้างแห่่งนี้้�เพื่�่อป้้องกััน มิิให้้มีีคนมารบกวน เพื่�่อที่�่ท่่านจะใช้้เวลาในการศึึกษาอย่่างจริิงจััง ท่่านกล่่าวว่่า “การอ่่านข้้อความในพระไตรปิิฎกส่่วนมากที่่�กรุุงเทพฯ ได้้รสชาติิจัับใจน้้อยกว่่าใน ที่�ส่ งััดในป่า่ ตั้�ง ๔ - ๕ เท่่าตัวั ” อีีกทั้้ง� “การขบความคิิดบางอย่า่ งหรืือส่่วนมากที่ส�่ ุดุ ทำ�ำ ในป่า่ ขบได้้เป็น็ คุ้้ง� เป็น็ แควติดิ ต่อ่ กันั เป็น็ สาย การเขีียนก็ร็ู้ส� ึกึ ว่า่ มีีชีีวิติ จิติ ใจยิ่่ง� กว่า่ กันั ” ท่่านจึึงได้้ข้้อสรุุปว่่า “สถานที่่�จึึงเป็็นเรื่�่องสำ�ำ คััญเรื่่�องหนึ่่�งเหมืือนกััน และทั้้�งนี้้�เป็็น เรื่่�องที่�่เราจะต้้องศึกึ ษาจากธรรมชาติิโดยตรง” 17

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa แต่่ด้้วยอุุปนิิสััยของท่่านอาจารย์์พุุทธทาสที่่�ทำ�ำ ทุุกเรื่่�องที่�่ทำ�ำ ให้้สนุุก ท่่านจึึง มีีเวลาให้้กัับการเล่น่ เพื่่อ� มิิให้้เครีียดจนเกิิดโรคภัยั ตามมาภายหลังั การเล่่นของท่่าน มิไิ ด้้เป็น็ การเล่น่ เพื่อ�่ ความเพลิดิ เพลินิ สนุกุ สนาน หากเป็น็ การเล่น่ เพื่อ�่ ให้้เกิดิ ปัญั ญา ในด้้านอื่่�นๆ เช่่น การฝึึกฌานด้้วยการนำ�ำ ข้้าวสุุกใส่่ในฝาบาตรแล้้วนำำ�ไปทิ้้�งไว้้ที่่� น้ำ�ำ�ตื้้น� ๆ เพื่อ�่ ให้้ปลาเล็ก็ ๆ มาตอมวนเวีียนอยู่�เป็น็ กลุ่�ม แล้้วท่า่ นจึงึ เพ่ง่ ดููปลาเหล่า่ นั้้น� จนติิดตา แล้้วนำำ�ภาพที่ต่� ิิดไปเพ่่งดููเล่น่ ได้้ตลอดหลายคืืน นอกจากนี้้ท� ่า่ นยังั ได้้ศึกึ ษาชีีวิติ สัตั ว์์ ท่่า่� นพบว่า่ “ในป่า่ นั้้น� ในตอนเที่่ย� งวััน... ดููเหมืือนว่่านกกะปููดจะมีีหน้้าที่�่เป็็นผู้้�ให้้สััญญาณระฆัังพัักผ่่อน...ก็็จะเงี ยบสงััดไป จนถึึงบ่่าย จนกว่่านกกะปููดจะได้้ให้้สััญญาณอีีกครั้�งหนึ่่�ง การเคลื่่�อนไหวค่่อยมีีขึ้้�น ทีีละตััวสองตััว จนเป็็นป่่าที่�่ตื่่�นอยู่�ตามปกติิ...จากการศึึกษาด้้วยธรรมชาติินั่่�นเอง เราจะรู้้�สึกึ ว่า่ กลางคืืนเสีียอีีกเป็น็ เวลาที่ต่� ื่น่� ที่ส�่ ุุด แต่่ว่า่ เป็น็ “การตื่�่นอย่่างประณีีต” เหลืือเกิิน เมื่่�อจะมองดููกัันในแง่่ของสััตว์์นานาชนิิด ก็็พบว่่ามีีสััตว์์ที่�่ตื่่�นและทำำ�งาน ไม่น่ ้้อยกว่า่ กลางวันั วิ่ง� ว่อ่ นเอาจริงิ เอาจังั ไม่น่ ้้อยกว่า่ กลางวันั ...” ซึ่ง� ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส บันั ทึกึ เพิ่่ม� เติมิ ไว้้ว่า่ “การตื่น่� ในกลางคืืนของป่า่ สอดคล้้องกับั ธรรมะที่ต�่ ื่น่� ได้้ดีีในเวลา กลางคืืนเนื่�่องจากไร้้สิ่่�งรบกวน จึึงดิ่�งสู่�อารมณ์์อัันสงััดได้้ ปรากฏความว่่างที่่�มีีขึ้้�น อย่่างสดชื่�่น อีีกทั้้�งความ แจ่่มใสของจิิตแหลมคม ยิ่�งกว่่ากลางวััน ภายใน จึึงรุ่�งเรืืองไปด้้วยความ สว่่างไสวของการมองเห็็น สิ่ง� ที่ส่� ว่า่ งบางสิ่ง� เป็น็ จิติ ที่่� ตื่�่นอยู่� อย่่างสดชื่�่นยิ่่ง� นััก” 18

พุุทธทาสจัักอยู่�่ไปไม่่มีีตาย ทั้้�งนี้้�ในช่่วง ๒ ปีีแรกท่่านอาจารย์์พุุทธทาสอาศััยอยู่่�ที่่�วััดร้้างตระพัังจิิก เพีียงลำ�ำ พังั เนื่อ่� งจากท่า่ นต้้องการใช้้เวลาศึกึ ษาและปฏิบิ ัตั ิอิ ย่า่ งเต็ม็ ที่่� โดยปราศจาก ข้้อกังั วลและสิ่ง� รบกวนใดๆ นั่่น� เอง ความเป็็นอยู่�ในสวนโมกข์์วััดตระพัังจิิกนั้้�น ท่่านอาจารย์พ์ ุุทธทาสพัักในที่่�พััก ที่�่ชาวคณะธรรมทานได้้ทำ�ำ ถวาย ซึ่�งเป็็นเพีียงโรงพื้้�นดิิน กั้�นและมุุงด้้วยจากเล็็กๆ ขนาดวางแคร่่ได้้ ๓ - ๔ แคร่่ อยู่่�ติดิ กัับโรงสัังกะสีีที่่เ� ขายกขึ้�นสำ�ำ หรับั มุงุ พระพุทุ ธรููป องค์ใ์ หญ่่ไว้้ โดยท่่านได้้นำ�ำ สมบัตั ิติ ิิดตััวไปเพีียงบาตร ๑ ใบ ฝาทองเหลืืองชนิิดตักั น้ำ�ำ� ฉัันได้้ กัับถัังตัักน้ำ�ำ�เล็็กๆ จากบ่่อน้ำำ��ใบหนึ่่�ง และจีีวรเท่่าที่่�จำำ�เป็็นจะต้้องใช้้เท่่านั้้�น ต่อ่ มาเมื่�อ่ ต้้องทำ�ำ งานหนังั สืือพิมิ พ์์พุทุ ธสาสนา ในปีี พ.ศ. ๒๔๗๖ จึึงต้้องมีีกระดาษ ดิินสอ และหนังั สืือบางเล่่มเพิ่่�มเติมิ ส่่วนการขบฉัันของภิิกษุุและสามเณรนั้้น� อาศััย เฉพาะของที่่�ได้้มาจากการบิิณฑบาตโดยตรง โดยเป็็นการฉัันภาชนะเดีียว คืือ การใส่ข่ ้้าวลงในภาชนะใบหนึ่่ง� แล้้วเกลี่ย�่ กับั ลงไปข้้างบนเท่า่ ที่ต�่ ้้องการ บางสมัยั ใช้้บาตร แต่บ่ างสมัยั ใช้้ภาชนะอื่น่� เช่น่ กาละมังั เนื่อ่� งจากบาตรปากแคบจะลำำ�บากในการล้้าง ให้้หมดกลิ่น� อาหารได้้ยากนั่น� เอง ส่ว่ นน้ำ��ำ ที่ส�่ วนโมกข์ว์ ัดั ตระพังั จิกิ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสว่า่ “จืืดและสะอาดดีี” ส่่วนการนุ่�งห่่มท่่านอาจารย์์พุุทธทาสนิิยมการใช้้ผ้้าเนื้้�อหนา ย้้อมฝาด ที่�ส่ วนโมกข์์จะไม่่ใช้้มุ้้ง� ใช้้ฟููกใช้้หมอน ยกเว้้นแต่่คราวเจ็บ็ ไข้้ ท่่านอาจารย์์ พุทุ ธทาสกล่่าวว่า่ “ทำ�ำ ให้้มีีความคิดิ นึกึ กว้้างขวาง เบากายเบาใจ ตื่�น่ ดีีกว่่าธรรมดา เห็น็ การนอนเป็น็ เพีียงการพักั ผ่อ่ นชั่่ว� ครู่�ชั่ว� ยามของร่า่ งกายจริงิ ๆ ไม่ใ่ ช่เ่ วลาหาความสุขุ หรืือมััวเมาในอารมณ์์สุุข สามารถที่่�จะบำ�ำ เพ็็ญแบบแห่่งชาคริิยานุุโยคได้้ดีีที่�่สุุด และง่่ายๆ ด้้วย” ภิิกษุแุ ละสามเณรที่�ส่ วนโมกข์์ต่่างสำำ�นึึกในหลักั ที่�ถ่ ืือเป็็นสรณะ คืือ “เรีียนมาก ทำ�ำ งานมาก กิินอยู่�ง่าย อดทนและบริิสุุทธิ์� ปรารถนาสููงในการบำ�ำ เพ็็ญ ประโยชน์ท์ ั้้ง� แก่ต่ นและผู้อ้� ื่น�่ ” ซึ่ง� หลักั สรณะนี้้อ� าจเป็น็ ที่ม�่ าของคติขิ องสวนโมกข์์ คืือ 19

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa “กินิ อยู่�อย่า่ งต่ำำ�� มุ่�งกระทำำ�อย่า่ งสููง” และผลจากการศึกึ ษาพระไตรปิฎิ กและลงมืือ ปฏิบิ ัตั ิอิ ย่า่ งจริงิ จังั รวมถึงึ การนำ�ำ ความรู้ท�้ ี่ไ�่ ด้้ไปเผยแผ่ท่ ี่ใ�่ ห้้ประโยชน์ท์ ั้้ง� การสอบทวน ความรู้้� และผู้�้อ่่านซึ่่�งได้้ความรู้ผ้� ่า่ นประสบการณ์ต์ รงของผู้้�เขีียน เป็็นพื้้�นฐานสำำ�คัญั ในการก่อ่ ตั้ง� สวนโมกขพลารามวัดั ธารน้ำ��ำ ไหล และสวนโมกข์อ์ ื่�น่ ๆ ในเวลาต่อ่ มา เมื่่�อสวนโมกข์์แห่่งแรกที่�่วััดตระพัังจิิกเริ่�มคัับแคบลง เนื่่�องจากมีีพระภิิกษุุ สามเณรและผู้�้ศึึกษาธรรมะฝ่่ายฆราวาสเริ่�มเดิินทางมาสวนโมกข์์มากขึ้�น อีีกทั้้�ง ตััวเมืืองของอำ�ำ เภอไชยา ได้้ย้้ายมาที่�่ตำำ�บลตลาด ทำำ�ให้้ร้้านค้้าในตำำ�บลพุุมเรีียง ต่่างย้้ายมาที่�่ตำ�ำ บลตลาด ซึ่�งนายธรรมทาสเองก็็ได้้ย้้ายกิิจการมาที่่�ตำำ�บลตลาด รวมถึงึ คณะธรรมทานเองก็ไ็ ด้้ย้้ายมาด้้วยเช่น่ กันั ดังั ที่ท�่ ่า่ นระบุวุ ่า่ “เมื่อ�่ คณะธรรมทาน ย้้ายจากพุมุ เรีียงมาอยู่่�ที่ร� ิมิ ทางรถไฟ (พ.ศ. ๒๔๗๘) มาเปิดิ ห้้องธรรมทาน ห้้องอ่่าน หนังั สืือ ห้้องแสดงธรรมที่�่นั่่�น ผมก็ต็ ้้องมาเทศน์เ์ ป็็นประจำำ� บางคืืนก็็ไปพลอยนอน ค้้างที่ก�่ ุฏุ ิิท่า่ นพระครููโสภณเจตสิกิ าราม (หรืือปลััดขำำ�ในขณะนั้้�น ต่่อมาคืือเจ้้าคณะ อำำ�เภอไชยา)...พอผมไปพัักมากเข้้าๆ ก็็ทำ�ำ ให้้ต้้องสร้้างที่�่พัักที่่�วััดชยารามขึ้�น คืือ หอสมุุดหลัังเล็็กนั่่�นแหละ ต้้องสร้้างขึ้�นมาสำำ�หรัับเป็็นที่�่พัักด้้วย เป็็นที่่�เก็็บหนัังสืือ เขีียนหนัังสืือด้้วย...พอมาพัักบ่่อยๆ เข้้ามัันก็็คิิดว่่าควรจะมีีที่�่สะดวกสำ�ำ หรัับอบรม สั่�งสอนประชาชนบ้้าง ที่�ส่ วนโมกข์พ์ ุุมเรีียงมัันไม่ส่ ะดวก มัันเล็ก็ นััก ดังั นั้้น� ควรสร้้าง สถานที่่�ที่�่ใช้้ในการประชุุมได้้ จึึงคิิดสร้้างหลัังที่่�เรีียกกัันว่่าสโมสรธรรมทาน๔ ขึ้�น และเพราะคิดิ สร้้างอันั นี้้� ทำำ�ให้้ได้้มาพบสวนโมกข์ป์ ัจั จุบุ ันั เนื่อ�่ งจากต้้องเข้้ามาหาไม้้ ในป่า่ ต้้องเที่�่ยวสำำ�รวจตามป่า่ ต้้องขอแรงผู้้�คนที่่�มีีช้้างม้้าไปลากไม้้ไปอะไร” ๔ เป็น็ ที่�่สำ�ำ หรัับประชุุม และที่�่อ่่านหนังั สืือ 20

พุุทธทาสจัักอยู่่�ไปไม่่มีีตาย ท่่านอาจารย์์พุุทธทาส กล่่าวถึึงสภาพแต่่เดิิมของพื้้�นที่่�ก่่อนเป็็นสวนโมกข์์ วััดธารน้ำ��ำ ไหลเพิ่่�มเติิมอีีกว่่า “ตอนไปดููแลการทำ�ำ ไม้้ในป่่า เดิินผ่่านแปลงนี้้�บ่่อยๆ มีีทางเดินิ ยาวเฟื้อ�้ ยยืืดไปเลย มีีต้้นไม้้ขึ้้น� เหลาะแหละๆ พบว่า่ เป็น็ ที่ข�่ องหลวงพรหมปัญั ญา เขาจะขายถููกๆ เขาเคยบอกขาย ๓๕ บาท ไม่่มีีคนซื้้�อ...ผมเลยติิดตาม...เพื่�่อทำ�ำ เป็น็ แบบสวนโมกข์์ขึ้�นอีีกแห่่งหนึ่่�งจะดีีกว่่า เพราะพอเดิินเข้้ามาดูู มัันน่่าดูู มีีภููเขา ตรงกลาง มีีลำ�ำ ธาร เมื่อ�่ นัดั ตกลงราคาเจ้้าของเห็น็ ว่า่ เป็น็ พระน่า่ จะบอกบุญุ ได้้เงินิ มาก จึึงเสนอขายที่�ร่ าคา ๓,๐๐๐ บาท แพงมากจึึงเฉยเสีีย ต่อ่ มาด้้วยความต้้องการเงินิ บีีบคั้�น จนผลสุดุ ท้้ายตกลงกันั ได้้ที่่ร� าคา ๔๕๐ บาท วััดได้้ ๙๐ ไร่่ ไร่่ละ ๕ บาท... ตอนนั้้�นเราคิิดจะทำ�ำ ให้้มัันน่่าดูู เรายัังหวัังจะซื้�อ จะขอจากที่่�ที่�่ติิดต่่อกัันให้้ได้้ อย่่างน้้อย ๒๐๐ ไร่่ ทำ�ำ ไปทำำ�มามัันได้้ตั้้�ง ๓๑๐ ไร่เ่ ศษ...เลยไปๆ มาๆ อยู่�ทั้ง� ๓ แห่ง่ มันั ไม่ใ่ ช่ย่ ้้าย มันั สร้้างเพิ่่ม� ขึ้น� อยู่�ที่น� ี่บ�่ ้้าง อยู่�วัดชยารามบ้้าง ไปพุมุ เรีียงนานๆ ครั้ง� ” 21

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa เมื่อ�่ สวนโมกข์พ์ ุมุ เรีียงไม่ม่ ีีใครอยู่� เหลืือวิสิ ัยั ที่่�จะรัักษาก็็ต้้องปล่่อยให้้เลิิกร้้างไป ระยะหนึ่่ง� (๒๔๘๙ - ๒๕๑๔) นอกจากสวนโมกข์แ์ ห่ง่ แรกที่ว่� ัดั ร้้าง ตระพัังจิิก และสวนโมกข์์แห่่งที่่� ๒ ที่ว่� ัดั ธารน้ำ��ำ ไหลแล้้ว ยังั มีีสวนโมกข์น์ านาชาติิ หรืือธรรมาศรมนานาชาติิ และสวนโมกข์์กรุุงเทพฯ หรืือหอจดหมายเหตุุพุุทธทาส อิินฺฺทปญฺฺโญ อีีกด้้วย ซึ่�งสวนโมกข์์ทั้้�งสองแห่่งนี้้�ล้้วนเกิิดขึ้�นตามความจำ�ำ เป็็นทั้้�งสิ้�น กล่่าวคืือ เมื่�่อสวนโมกข์์เป็็นที่่�รู้้�จัักกว้้างขวางขึ้�นจึึงมีีนัักปฏิิบััติิธรรมทั้้�งชาวไทยและ ชาวต่่างชาติิเข้้ามาศึึกษาและปฏิิบััติิธรรม จนสวนโมกข์์วััดธารน้ำำ�� ไหลไม่่สามารถ รองรับั ผู้ป�้ ฏิบิ ัตั ิธิ รรมได้้อย่า่ งเพีียงพอ จึงึ จำ�ำ ต้้องหาสถานที่เ�่ พิ่่ม� เติมิ เพื่อ�่ การปฏิบิ ัตั ิธิ รรม โดยเฉพาะ สวนโมกข์์นานาชาติิจึึงเกิิดขึ้�น ต่่อมาเมื่�่อท่่านอาจารย์์ละสัังขารแล้้ว 22

พุทุ ธทาสจัักอยู่ไ่� ปไม่่มีตี าย ผลงานที่ย�่ ังั ไม่ต่ ีีพิมิ พ์์ รวมถึงึ บันั ทึกึ ลายมืือต่า่ งๆ ของท่า่ น และข้้าวของเครื่อ�่ งใช้้ต่า่ งๆ ของท่่าน หากไม่่เก็็บรัักษาไว้้ในสถานที่่�ที่่�มีีอุุณหภููมิิและความชื้�นที่�่เหมาะสม ย่่อมเสื่่�อมไปตามกาล นี้้�จึึงเป็็นเหตุุให้้เกิิดสวนโมกข์์กรุุงเทพฯ และเพื่�่อให้้เข้้าเห็็น ภาพรวมของสวนโมกข์ท์ ั้้ง� ๔ แห่ง่ จึงึ ขอกล่า่ วถึงึ สวนโมกข์ท์ ั้้ง� ๒ แห่ง่ พอสังั เขป ดังั นี้้� ธรรมาศรมนานาชาติหิ รือื สวนโมกข์น์ านาชาติิ เป็น็ อาศรมธรรมะระหว่า่ งชาติิ มาพููดจากััน ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสคิิดว่่าจะทำำ�งานนี้้�เป็็นงานสุุดท้้าย ทำำ�ให้้เกิิด ความเข้้าใจระหว่า่ งศาสนา ร่ว่ มมืือกันั ช่ว่ ยโลก เนื่อ�่ งจากเห็น็ ว่า่ สันั ติภิ าพมันั ไม่ม่ ีีเพราะ ศาสนาไม่่ช่ว่ ยกันั ยัังไม่เ่ ป็น็ มิิตรแก่่กัันและกััน จึึงคิิดว่่าจะทำ�ำ อย่่างไรที่�่จะให้้ศาสนา เป็น็ มิติ รกันั ร่ว่ มมืือกันั กำ�ำ จัดั ความเห็น็ แก่ต่ ัวั ในโลกนี้้� จึงึ คิดิ สร้้างสวนโมกข์น์ านาชาติิ ขึ้�นมา สวนโมกข์์นานาชาติิจึึงเกิิดจากความร่่วมมืือ เพื่�่อนฝููงหลายคนเห็็นด้้วยก็็ ช่่วยกััน เพื่อ�่ ดำำ�เนินิ กิิจการทุกุ อย่า่ งเกี่่ย� วกับั ชาวต่า่ งชาติิ ในการสอนธรรมะ อบรม ธรรมะ และประชุุมระหว่่างศาสนาเป็็นครั้�งคราว เรื่่�องที่่�อบรมมีี ๒ ประเภท คืือ “...วิิชาความรู้ธ�้ รรมะทั่่ว� ๆ ไปก็็ต้้องรู้�.้ ..และอีีกอย่า่ งก็็วิธิ ีีทำำ�สมาธิิ...นี่่�ควรจะรู้ท�้ ั้้ง� สอง เรื่�อ่ งแหละ ถ้้าไม่ร่ ู้้ห� ลักั ธรรมะก็็ไม่่รู้้จ� ะไปทิิศทางไหน เหมืือนกัับแผนที่่� ถ้้าไม่ร่ ู้้ม� ันั ก็็ ไม่ร่ ู้จ�้ ะเดินิ กันั อย่า่ งไร ฉะนั้้น� พวกปฏิบิ ัตั ิสิ มาธิจิ ริงิ ๆ นี่ก�่ ็เ็ หมืือนกับั เดินิ เดินิ ด้้วยจิติ ใจ มันั อบรมกันั มาเรื่อ่� ยๆ ซึ่ง� เป็็นกิจิ จะลัักษณะก็็เฉพาะแก่่พวกฝรั่่ง� พวกฝรั่่ง� เขามากันั ที่�่นี่่�เพื่อ่� ศึกึ ษาธรรมะและฝึกึ สมาธิสิ องเรื่�่อง มาทุกุ เดืือน สิบิ วัันต้้นเดืือน วัันที่่� ๑ ถึึง วัันที่�่ ๑๐ ยกให้้พวกฝรั่่�งเขา มากัันหลายสิิบคน บางเดืือนก็็ร้้อยกว่่าคน” ซึ่ง� ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสพอใจกับั การสอนธรรมะและการปฏิบิ ัตั ิธิ รรมให้้ชาวต่า่ งชาติิ ดัังที่่�ท่่านกล่่าวว่่า “ทำ�ำ กัับพวกฝรั่่�งนี้้�เป็็นที่�่น่่าพอใจ บางอย่่างที่�่พวกเขาเอาจริิงเขา อยากจะศึึกษาจริิงๆ...เขาก็็อยากจะรู้�้เรื่่�องชีีวิิต รู้�้จัักตััวเองคืืออะไร รู้�้จัักชีีวิิตใหม่่ ชีีวิติ ที่อ�่ ยู่�เหนืือความทุกุ ข์์ เขามุ่�งหมายกันั อย่า่ งนั้้น� ถึงึ พวกเราก็ค็ วรจะมุ่�งหมายอย่า่ งนั้้น� 23

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ศึึกษาธรรมะศึึกษาศาสนานั้้�นมัันเป็็นประเพณีีเป็็นธรรมเนีียม แล้้วก็็ศึึกษาอย่่าง ประเพณีีธรรมเนีียมไม่่ค่่อยจะถึึงตััวจริิง แต่่ถ้้าจะพููดกัันเสีียใหม่่ว่่าให้้รู้้�จัักตััวชีีวิิตที่่� แท้้จริงิ นี้้อ� ย่า่ งหนึ่่ง� ว่า่ คืืออะไร แล้้วก็ใ็ ห้้รู้ว�้ ่า่ ชีีวิติ ใหม่ท่ ี่เ�่ รายังั ไม่ไ่ ด้้ถึงึ นี่�่ แต่ค่ วรจะได้้จะถึงึ นั้้�นคืืออะไร เราสรุุปความสั้�นๆ ให้้เขาจำำ�กัันง่่ายๆ ว่่า ชีีวิิตที่่�อยู่�เหนืืออิิทธิิพลของ ความเป็็นบวกและความเป็็นลบ” ถึึงแม้้ว่่า “...พวกฝรั่่ง� เขาเจริิญด้้วยวััตถุุยิ่ง� กว่่าเรา แล้้วก็็ไม่่ประสบความพอใจและมัันเป็็นเรื่่�องไม่่หยุุด เป็็นเรื่�่องวุ่่�นไม่่หยุุด อยากจะ พบสิ่�งที่ม�่ ัันสงบ มัันอิสิ ระ มัันว่่าง หรืือมันั หยุดุ จึึงมาศึึกษาพระธรรม แล้้วก็็เป็น็ ที่่� พอใจ แล้้วก็็ไปบอกสอนต่่อๆ กัันไป แล้้วก็็เรีียนศึึกษาเพิ่่�มเติิมยิ่�งขึ้�น...ตั้�งใจมาที่่�นี่�่ เพื่่�อให้้มีีความรู้�้ธรรมะนี่่�อย่่างหนึ่่�ง แล้้วก็็ให้้ได้้รู้้�วิิธีีทำ�ำ สมาธิิฝึึกฝนจิิตให้้เป็็นจิิตที่่�มีี ประโยชน์์ที่�่สุุดอยู่�เหนืือความทุุกข์์ เหนืือปััญหา เหนืืออะไรต่่างๆ เป็็นความเย็็นก็็ เรีียกว่า่ นิพิ พาน นิิพพานกัันที่�น่ ี่่แ� ละเดี๋�ยวนี้้� เมื่อ�่ ใดมีีการดัับไฟแห่ง่ สิ่ง� ปรุุงแต่่ง ที่่น� ั่่�น ก็็มีีนิพิ พานน้้อยๆ นิดิ ๆ...ฉะนั้้�นมาที่น่� ี้้ก� ็็เพื่่อ� ศึกึ ษาธรรมะเรื่อ�่ งหลุดุ พ้้น เช่น่ กำำ�ลังั พููด เรื่่�องอตััมมยตาน่่ะ หลุุดพ้้นถึึงที่่�สุุด แล้้วก็็ปฏิิบััติิสมาธิิแบบอานาปานสติิตามที่�่ พระพุุทธเจ้้าสั่�งสอนไว้้ ไม่่ใช่่แบบสวนโมกข์์ ไม่่ใช่่แบบอาจารย์์ไหน แต่่แบบที่่� พระพุทุ ธเจ้้าได้้สั่่ง� สอนไว้้ แล้้วท่า่ นสรรเสริญิ ท่า่ นแนะนำำ�ว่า่ แบบนี้้เ� คยมีีประโยชน์แ์ ก่่ พระองค์์เอง ได้้อาศัยั แบบนี้้�แล้้วก็็ตรัสั รู้ค�้ ืือแบบอานาปานสติินี่”�่ 24

พุทุ ธทาสจักั อยู่่�ไปไม่่มีีตาย สวนโมกข์์กรุุงเทพฯ หรืือ หอจดหมายเหตุพุ ุุทธทาส อิินฺทฺ ปญฺโฺ ญ ก่่อสร้้าง โดยได้้รัับพระบรมราชานุุญาต ณ ริิมสระใหญ่่ของสวนวชิิรเบญจทััศ (สวนรถไฟ) ภายในอุุทยานจตุุจัักร กรุุงเทพมหานคร โดยมีีวััตถุุประสงค์์และเป้้าหมายเพื่�อ่ เป็็น ศููนย์เ์ รีียนรู้แ�้ ละสถานบริกิ ารด้้านศาสนธรรมอันั รื่น่� รมย์์ เป็น็ กำำ�ลังั เพื่อ่� การบรรลุธุ รรม ในลัักษณะ Spiritual Fitness & Edutainment Center หมายถึงึ เป็็นศููนย์เ์ รีียนรู้�้ และสถานที่เ�่ สริมิ สร้้างสติปิ ัญั ญาและจิติ ใจให้้เจริญิ เติบิ โตจนกล้้าแข็ง็ ในความถููกต้้อง ดีีงาม รื่น� รมย์์ สงบเย็น็ และเป็น็ ประโยชน์์ โดยทำ�ำ หน้้าที่ใ�่ นการสืืบสานงานพระพุทุ ธศาสนา ผ่า่ นงานปณิธิ านและอุดุ มการณ์ข์ องท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสในการนำ�ำ พาความถููกต้้อง และสันั ติสิ ุขุ ทั้้ง� ทางกาย จิติ ใจ และปัญั ญา ให้้กลับั คืืนสู่่�สังั คมมนุษุ ยชาติดิ ้้วยการเข้้าถึงึ หัวั ใจของพระพุทุ ธศาสนา การทำำ�ความเข้้าใจกันั ระหว่า่ งศาสนิกิ ชน และการออกมา เสีียจากอำ�ำ นาจวััตถุนุ ิยิ มจนเป็็นพุทุ ธทาสกันั ได้้ทุุกคน 25

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa 26

พุุทธทาสจัักอยู่ไ่� ปไม่่มีตี าย วิิถีีสวนโมกข์์ ความเป็็นมาของสวนโมกข์์ ในวันั วิสิ าขบููชาที่�่ ๑๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ พระมหาเงื่อ� มได้้เริ่ม� ต้้นในการ ตามรอยพระอรหันั ต์ท์ ี่ว่� ัดั ร้้างตระพังั จิกิ ณ ที่น�่ี้้เ� องเป็น็ ที่ม�่ าของชื่อ่� สวนโมกขพลาราม ท่่านอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสเล่า่ ที่่ม� าของชื่่�อสวนโมกขพลาราม ไว้้ดัังนี้้� “เราว่า่ ไปคนเดีียว คิดิ คิดิ คิดิ ไปตามไอ้้หลักั เกณฑ์์ หรืือ ตามถ้้อยคำ�ำ ที่่ม� ีีใช้้อยู่� และเพื่�่อขบขัันบ้้าง...ฟลุุคที่ว�่ ่่ามันั มีีต้้นโมกและต้้นพลาที่่�สวนโมกข์์เก่่านั่่�น เอาโมกกัับ พลามาต่่อกัันเข้้า มัันก็็ได้้ความเต็็มว่่า “กำำ�ลัังแห่่งการ หลุุดพ้้น” ส่ว่ นคำำ�ว่่าอาราม แปลว่่า ร่ม่ รื่น่� ที่่�รื่น่� รมย์์... ตรงกัับความหมายแท้้จริิงของธรรมะ มีีความหลุุดพ้้น เป็็นวัตั ถุุประสงค์์ที่่พ� ึึงประสงค์์ จึงึ เกิิดวััดชนิดิ ที่�่ส่ง่ เสริิม ให้้เกิิดความหลุุดพ้้น เรีียกว่่า โมกขพลาราม เป็็นชื่่�อ สำ�ำ นัักป่่าที่่�จััดขึ้�นเพื่�อ่ ส่่งเสริมิ วิปิ ััสสนาธุุระ” 27

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa วััตถุุประสงค์์หลัักในการก่่อตั้�งสวนโมกข์์นั้้�น ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสระบุุว่่า “ก็เ็ พื่อ่� ให้้ได้้รื้้อ� ฟื้น�้ และส่ง่ เสริมิ การปฏิบิ ัตั ิธิ รรม หมายความว่า่ การปฏิบิ ัตั ิธิ รรมแบบ ที่เ่� ป็น็ ตัวั พุทุ ธศาสนามันั หายไป ต้้องรื้อ� ฟื้น้� กลับั ขึ้น� มาให้้มีีการปฏิบิ ัตั ิชิ นิดิ นั้้น� แล้้วถ้้า มีีขึ้้�นมาแล้้วมัันก็็ต้้องส่่งเสริิมให้้ก้้าวหน้้าถึึงที่่�สุุด...คืือเราเห็็นว่่าการศึึกษาปริิยััติินั้้�น มันั ก็พ็ ลอยตายด้้านไปเพราะการปฏิิบัตั ิมิ ันั ไม่ม่ ีี ตอนนั้้น� ดููเขาสนใจกันั แต่เ่ รื่อ�่ งปริยิ ัตั ิิ ไม่่มีีการส่่งเสริิมการปฏิิบััติิ ไม่่ค่่อยมีีสำ�ำ นัักปฏิิบััติิที่่�เป็็นจริิงเป็็นจััง นี่่�เราก็็คิิดว่่า อัันนี้้�สำำ�คััญหรืือหััวใจของพุุทธศาสนา มัันกำำ�ลัังจะหายไปๆ ก็็เลยจััดสวนโมกข์์เป็็น สถานที่ท่� ี่่จ� ะเผยแผ่ท่ ั้้ง� หลักั ปริยิ ัตั ิิ คืือหลักั ที่เ�่ ป็น็ หลักั พระคัมั ภีีร์์ ให้้มันั ชัดั เจนออกมา และให้้มัันพอด้้วย แล้้วก็็เผยแผ่่การปฏิิบััติิออกไปด้้วย นี้้�มัันก็็ไม่่รู้�้จะเอาอะไรเป็็น แบบฉบับั เพราะมันั กำำ�ลังั ไม่ม่ ีีวิธิ ีีปฏิบิ ัตั ิกิ ัมั มัฏั ฐานวิปิ ัสั สนามันั กำำ�ลังั ไม่ม่ ีี จึงึ คิดิ ว่า่ มันั จะต้้องถอดออกมาใหม่จ่ ากพระบาลีี เอาจากพระบาลีีโดยตรง จึงึ ลงมืือทำำ�งานค้้นคว้้า พระสููตรที่เ่� ป็น็ หลักั ปฏิบิ ัตั ิอิ อกมาใหม่่ ที่ท�่ ำ�ำ ให้้เกิดิ หนังั สืือชื่อ�่ ว่า่ ตามรอยพระอรหันั ต์์ ขึ้น� มา” โดยท่่านได้้ระบุุกลุ่�มเป้้าหมายของสวนโมกข์์ว่่า เฉพาะกลุ่�มคนที่่�ชอบคิิด เนื่่�องจากเป็็นการทำ�ำ ตามความสามารถของตน ทดลองแนวคิิดของนิิกายเซนที่�่ว่่า ทุกุ คนมีีเชื้อ� /ธาตุแุ ห่ง่ ความเป็น็ พุทุ ธอยู่�ในตน แต่ต่ ้้องตั้ง� ต้้นจากคนที่ม�่ ีีสติปิ ัญั ญา ผู้ท้� ี่�่ สนใจมาสวนโมกข์์ล้้วนเป็็นผู้ท้� ี่่�เข้้าใจในสิ่่�งที่�่ท่า่ นอาจารย์์พุทุ ธทาสประกาศไป แม้้ว่า่ ในระยะแรกจะมีีคนหาว่า่ บ้้า ในขณะเดีียวกันั ก็ม็ ีีคนคิดิ ว่า่ ถููก แต่เ่ มื่อ�่ เวลาผ่า่ นพ้้นไป คนทั้้�งสองประเภทล้้วนได้้ประโยชน์์ สรุุปมุ่่�งที่�่ผู้ม�้ ีีปััญญา ผู้�้ที่ม�่ ีีปัญั ญาน้้อยอาจได้้รับั ผลพลอยได้้ไปด้้วย แนวคิดิ ในการก่อ่ สร้้างสวนโมกข์์ (วัดั ธารน้ำ��ำ ไหล) : เมื่อ�่ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส ได้้ก่่อตั้�งสวนโมกข์์ขึ้�นนั้้�น ท่่านต้้องการศึึกษาและปฏิิบััติิตามแนวทางที่�่พุุทธองค์์ได้้ 28

พุุทธทาสจัักอยู่�ไ่ ปไม่่มีีตาย ทรงแสดงไว้้ และเพื่่�อปรัับปรุุงรููปแบบการสอนพุุทธศาสนาที่่�สอนกัันอยู่�ในสมััยนั้้�น ให้้กลัับไปหาของเดิิมในสมััยพุทุ ธกาล ดังั ที่�่ท่า่ นอาจารย์์ได้้กล่่าวไว้้ว่า่ “การมาตั้ �งสวนโมกข์์มัันไม่่มีีอะไรมากมายถึึงขนาดนั้้�น เราเพีียงแต่ม่ องเห็น็ ว่า่ มันั ควรจะปรับั ปรุงุ แล้้วเราก็ม็ องเห็น็ ว่า่ มัันไม่่ต้้องปรัับปรุุงอะไรมากมาย เพีียงแต่่กลัับไปหา ของเดิมิ ว่า่ ปฏิบิ ัตั ิดิ ีีปฏิบิ ัตั ิชิ อบอย่า่ งไร เราไม่ไ่ ด้้คิดิ มากมาย ว่่าจะให้้เป็็นเรื่่�องของประเทศชาติิ มัันเป็็นเรื่่�องส่ว่ นตัวั มากกว่่า เพราะไม่่ได้้ทำ�ำ อะไรมากไปกว่่าเรื่�องส่่วนตััว แล้้วที่�่มัันเหลืือออกไปนิิดหน่อ่ ย จนถึึงคนอื่น�่ สนใจ ก็็เป็็น เรื่�่องที่�่ไม่่มากมายอะไรนััก” 29

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ทั้้�งนี้้�ในระยะแรกนั้้�น ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสไม่่ต้้องการให้้สวนโมกขพลาราม วัดั ธารน้ำำ��ไหลเป็น็ วัดั เนื่อ่� งจาก “...กลัวั จะไม่ส่ ะดวก ต้้องเกี่ย่� วข้้องกับั คณะสงฆ์์ ต้้อง มีีบัญั ชีี ต้้องมีีอะไร มัันจะอยู่�เป็็นสำ�ำ นัักเถิื่�อนก็็ไม่ไ่ ด้้ ตอนแรกก็็มีี ๒ อย่า่ งควบคู่่�กันั แบบที่�่เคยเล่่าแล้้ว เห็็นไม่่มีีใครทำำ�อะไร มัันรู้้�สึึกขึ้�นเรื่�่อยๆ ว่่ามีีวััดสะดวกกว่่า ทางเจ้้าคณะจัังหวััดก็็บอกว่่าไม่่ได้้แล้้ว อยู่่�กััน ๒๐ - ๑๓๐ องค์์ เป็็นวััดเสีียดีีกว่่า เขาก็็อะลุ่�มอล่่วยให้้เป็น็ วััดได้้ง่า่ ย ขอวิสิ ุุงคามสีีมาก็็ง่า่ ย...ทำ�ำ งานอะไรๆ ได้้เรื่่�อยมา” ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสเรีียกสวนโมกข์์ที่�่วััดธารน้ำ�ำ�ไหลว่่า “สวนโมกข์์” พอจดทะเบีียนเป็็นวััดใช้้ชื่�อ่ “ธารน้ำำ��ไหล” เนื่�่องจากมีีธารน้ำ�ำ� ไหล ฟัังดููมันั เข้้ารููปกับั ธรรมชาติิ ประชาชนทั่่�วไปแถวนี้้�เรีียก “วััดธารน้ำ�ำ� ไหล” รู้�้จัักอย่่างเป็็นทางการว่่า “สวนโมกข์”์ โดยอาคารและสิ่ง� ปลููกสร้้างในสวนโมกข์ล์ ้้วนสร้้างมาจากความจำำ�เป็น็ ในการใช้้สอยเป็น็ หลักั ดังั ที่ท�่ ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสระบุวุ ่า่ “…ความจำ�ำ เป็น็ มันั บังั คับั นี่�่ คนมาจะนอนกัันที่�่ไหน...แขกมามัันไม่่มีีที่่�พััก นัักเรีียน นัักศึึกษามากัันทีีเป็็นร้้อยๆ ได้้สร้้างอาคารเพิ่่�มขึ้�นเพราะแขกไม่่มีีที่่�พััก อย่่างตึึกแดงสองหลัังใหญ่่ๆ วัันนี้้� (๑๔ ตุลุ าคม พ.ศ. ๒๕๒๘) คนยังั พักั เต็็มอยู่�เลย ชายหลััง หญิิงหลังั หนึ่่�ง สองหลััง ยังั ไม่พ่ อ ยังั ต้้องสร้้างบ้้านพักั ชุมุ พรขึ้น� มาอีีกในนามของชาวชุมุ พร ยังั มีีเงินิ สะสมให้้ สร้้างในนามของชาวชุุมพรอีีกหลััง แต่่ว่่าเมื่่�อไรก็็ยัังไม่่รู้้� มัันยุ่่�งผมก็็ไม่่ชอบ แต่่มััน จำำ�เป็็น...” ทั้้�งนี้้�ท่่านได้้วางแนวทางการสร้้างสิ่�งปลููกสร้้างไว้้ว่่า “อย่่างนี้้�ก็็ทำำ�เท่่าที่่� ทำ�ำ ได้้ มัันก็็ต้้องดููไม่่ให้้เสีียไป ไม่่ให้้เสีียวิิว...(ท่่านอาจารย์พ์ ุุทธทาส) นิยิ มธรรมชาติิ มีีศิิลปะอย่่างธรรมชาติิ ทำำ�อะไรกลมกลืืนกัับธรรมชาติิ คิิดแล้้วคิิดอีีก ถ้้ามััน ไม่่กลมกลืืนก็็ดััดแปลงให้้มัันกลมกลืืน” 30

พุทุ ธทาสจักั อยู่ไ�่ ปไม่่มีตี าย ความเป็็นอยู่ �ในสวนโมกข์์ ความเป็น็ อยู่�ในสวนโมกข์น์ ั้้น� หลักั ๆ นั้้น� อาจพิจิ ารณาได้้จากคติขิ องสวนโมกข์์ เกี่ย่� วกับั การอยู่�การกินิ ที่ว่� ่า่ กินิ อยู่�อย่า่ งต่ำ��ำ คืือ กินิ ข้้าวจานแมว อาบน้ำ��ำ ในคูู นอนกุฏุ ิิ เล้้าหมูู ฟัังยุุงร้้องเพลง การกิินข้้าวจานแมวคืือกิินง่่าย กินิ ในภาชนะเดีียว อาบน้ำำ�� ในคูู นอนกุฏุ ิเิ ล้้าหมูู หมายถึงึ เป็น็ อยู่�อย่า่ งง่า่ ยๆ ฟังั ยุงุ ร้้องเพลง หมายถึงึ มีีจิติ ผ่อ่ งใส ไม่ร่ ะคายไปกับั สิ่ง� ที่ไ่� ม่น่ ่า่ พอใจทั้้ง� หลาย ความเป็น็ อยู่่�รููปแบบนี้้เ� นื่อ�่ งจากในระยะแรก สุุดที่�่กลัับมาถึึงพุุมเรีียงเพื่�่อปฏิิบััติิธรรมแต่่ความรู้�้ไม่่พอจำ�ำ เป็็นต้้องศึึกษาปริิยััติิ เพื่่�อนำำ�หลัักธรรมมาใช้้ในการปฏิิบััติิ ต่่อมาเมื่�่อคณะธรรมทานจะออกหนัังสืือพิิมพ์์ 31

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa พุทุ ธสาสนา รายตรีีมาส และต้้องการให้้ท่า่ นอาจารย์์พุทุ ธทาสช่ว่ ยในการงานนี้้ด� ้้วย ท่่านจึึงเปิิดแผนกเผยแผ่่พระไตรปิิฎก ส่่วนที่�่ควรจะเผยแผ่่มาแปลเพื่�่อตีีพิิมพ์์ใน หนัังสืือพุุทธสาสนา ทั้้�งสองงานนี้้�จึึงมีีส่่งผลให้้ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสต้้องเข้้าไป เกี่ย่� วข้้องกับั พระไตรปิฎิ กในรููปแบบที่ค�่ ล้้ายกับั ปริยิ ัตั ิิ แต่ท่ ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสระบุุ ว่่าไม่่ใช่่การศึึกษาแบบปริิยััติิ เนื่�่องจากไม่่มีีวิิธีีการศึึกษาอย่่างรููปแบบปริิยััติิ แต่เ่ ป็น็ การศึกึ ษาอย่า่ งรููปแบบที่จ�่ ะคัดั เลืือกเอาส่ว่ นที่จ�่ ะใช้้ปฏิบิ ัตั ิไิ ด้้มาเป็น็ หลักั ปฏิบิ ัตั ิิ ดังั เช่่นที่�่ปรากฎอยู่�ในหนัังสืือพิิมพ์์พุุทธสาสนา ก็็เป็็นการคััดเลืือกเอาแต่่พระสููตร ที่จ�่ ะเป็น็ ประโยชน์แ์ ก่ก่ ารปฏิบิ ัตั ิิ หรืือความรู้เ� กี่ย�่ วกับั การปฏิบิ ัตั ิขิ องประชาชนทั่่ว� ไปด้้วย ค ว า ม เ ป็็ น อ ยู่ � ใ น ส ว น โ ม ก ข์์ จึึ ง เ กิิ ด เ นื่�่ อ ง ม า จ า ก ก า ร ศึึ ก ษ า พ ร ะ ไ ต ร ปิิ ฎ ก ข อ ง ท่่านอาจารย์์พุุทธทาส ทั้้�งเพื่�่อการหาแนวทางการปฏิิบััติิ อีีกทั้้�งเมื่�่อท่่านศึึกษา ความเป็น็ อยู่่�ของพระพุทุ ธเจ้้า และพบว่า่ พระพุทุ ธเจ้้านั้้น� มีีความเป็น็ อยู่่�ที่ใ� กล้้ชิดิ กับั ธรรมชาติิ พระพุุทธองค์์ทรงประสููติิ ตรััสรู้้� แสดงปฐมเทศนา และแม้้แต่่ทรงดัับขันั ธ์์ ปริินิิพพานก็็ล้้วนอยู่�ในธรรมชาติิ ใต้้ต้้นไม้้ทั้้�งสิ้�น สวนโมกขพลารามจึึงได้้ออกแบบ ให้้มีีความใกล้้ชิดิ ธรรมชาติิและเป็น็ อยู่�ใกล้้เคีียงกัับสมััยพุทุ ธกาลให้้มากที่ส่� ุุด ดัังนั้้�นความเป็็นอยู่�ในสวนโมกข์์นั้้�นมีีความเป็็นอยู่�แบบวััดป่่า ซึ่�ง “คำ�ำ ว่่า วัดั บ้้านวัดั ป่่าเพิ่่ง� มีีในสมััยนี้้� สมัยั ก่่อนเป็็นวัดั ป่่าทั้้�งนั้้�น เพราะสิ่�งที่�่เรีียกว่่าวััดมันั อยู่� นอกเมืืองทั้้�งนั้้�น สมััยพุุทธกาลเมืืองเขามีีกำ�ำ แพงล้้อมรอบ พอค่ำ�ำ� ลงก็็ปิิดประตูู เข้้าออกไม่ไ่ ด้้ บรรดาที่เ่� รีียกว่า่ วัดั หรืืออารามสำำ�หรับั พระพุทุ ธเจ้้านักั บวชทั้้ง� หลายอยู่� นอกเมืืองทั้้ง� นั้้น� แหละ พระเข้้ามาบิณิ ฑบาตในเมืือง แล้้วก็ก็ ลับั ออกไปอยู่�ที่น� อกเมืือง ในอารามวััด วััดที่่�แวดล้้อมด้้วยธรรมชาติิเป็็นที่่�สงบสงััดกว่่ากััน ป่่าเป็็นที่�่พอใจของ ผู้ท้� ี่ต่� ้้องการความสงบเพราะมันั ทำ�ำ จิติ ใจหรืือสมาธิไิ ด้้ง่า่ ยกว่า่ ในเมืือง ท่า่ นจึงึ พยายาม รัักษาธรรมชาติิหรืือความเป็็นป่่าไว้้ให้้มากที่�่สุุดเท่่าที่�่จะมากได้้ จะได้้เป็็นวััดใน 32

พุุทธทาสจักั อยู่�่ไปไม่่มีีตาย ความหมายธรรมดาๆ ของครั้ง� พุทุ ธกาล เรีียกว่า่ วัดั ก็ห็ มายความว่า่ วัดั อย่า่ งนี้้ค� ืือวัดั ป่า่ ลักั ษณะของวัดั ป่า่ มันั ก็อ็ ยู่่�กันั กลางป่า่ ประโยชน์ข์ องมันั ก็ค็ ืือช่ว่ ยให้้สะดวกในการที่่� จะฝึึกฝนจิติ ใจ มันั ง่า่ ยกว่่า มันั สะดวกกว่่า ที่่�บ้้านก็ท็ ำ�ำ ได้้แต่่ไม่ส่ ะดวก” ถึึงแม้้ว่่าจะ มีีความเป็น็ อยู่�แบบวัดั ป่า่ เมื่อ�่ กรมทางหลวงต้้องการจะตัดั ถนนผ่า่ นและเกรงว่า่ ถนน จะทำ�ำ ให้้เกิดิ เสีียงรบกวนการปฏิบิ ัตั ิธิ รรม จึงึ ได้้เรีียนปรึกึ ษาท่า่ น ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส ตอบว่่า “ไม่่เป็็นไรมัันต่่างฝ่่ายต่่างต้้องยอมเสีียสละผลประโยชน์์ส่่วนตนคนละครึ่�ง เพื่อ�่ มนุษุ ย์จ์ ะได้้รับั ประโยชน์แ์ ละความสะดวก เราก็ย็ อมให้้หนวกหููบ้้าง หลักั ของผม ไม่ใ่ ช่ว่ ่า่ ให้้เงียบกริบิ ไม่ไ่ ด้้ต้้องการให้้เงียบกริบิ ตลอดกาล ต้้องการให้้ดังั ตามธรรมชาติิ นั่่�นแหละ แต่่เราต้้องรู้�้จัักทำำ�จิิตให้้ไม่่ฟััง อย่่างนี้้�มีีประโยชน์์กว่่าไม่่มีีอะไรเลย ให้้มัันมีีตามธรรมชาติิ แล้้วเรามีีจิิตใจที่่�ไม่่หวั่�นไหวไปตามเสีียงนั้้�น นี่่�คืือสิ่�งที่�่เรา ต้้องการ ถ้้าไปยึดึ มั่น� ถืือมั่�นว่า่ จะให้้มัันไม่ม่ ีีเสีียงก็็ยุ่�งตาย มันั จะห้้ามได้้หรืือในโลกนี้้� ได้้ยินิ เสีียงรถบ้้าง เสีียงเครื่่อ� งบิินบ้้าง เราก็็ไม่่ฟังั ไม่ห่ วั่น� ไหวไปตามเสีียงนั้้�น จิติ ไม่่ หวั่�นไหวไปตามเสีียงนั้้�น มันั ก็็คืือสงัดั ” ดัังที่�ท่ ่า่ นเรีียกว่่า “ฟังั ยุุงร้้องเพลง” นั่่�นเอง 33

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa 34

พุทุ ธทาสจัักอยู่่�ไปไม่่มีีตาย หััวใจของพระพุทุ ธศาสนา ถึงึ แม้้ว่า่ คำ�ำ สอนของพระพุทุ ธองค์จ์ ะมีีมากถึงึ ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันั ธ์์ เมื่อ่� มีี ผู้ถ�้ ามพระพุทุ ธเจ้้าว่า่ บทสรุปุ ของคำ�ำ สอนทั้้ง� หมดของพระพุทุ ธเจ้้าคืืออะไร พระพุทุ ธองค์์ ทรงเปรีียบเทีียบคำำ�สอนทั้้�งหมดเหมืือนกัับใบไม้้ในป่่าที่่�มีีมากมาย แต่่คำำ�สอนที่�่ สำ�ำ คััญและจำำ�เป็็นเร่่งด่่วนเปรีียบเหมืือนกัับใบไม้้ในกำ�ำ มืือ ซึ่�งจากการค้้นคว้้าของ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสท่า่ นสรุปุ ได้้ว่า่ คำ�ำ สอนที่พ�่ ระพุทุ ธเจ้้าเน้้นหลักั ๆ มีีอยู่�เพีียงสองเรื่อ� ง คืือ เรื่�อ่ งทุุกข์์ และเรื่่�องการดัับทุุกข์์ ซึ่�งความทุุกข์ข์ องมนุุษย์์นั้้�นเนื่่�องด้้วยการยึึดมั่�น ถืือมั่น� ในตัวั ตน ที่ท่� ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสเรีียกว่า่ “ตัวั กูู - ของกูู” เป็น็ สิ่่ง� ที่ไ�่ ม่ม่ ีีอยู่่�จริงิ เกิดิ ขึ้น� เป็น็ คราวๆ ท่า่ นเปรีียบการเกิดิ ขึ้น� ของตัวั ตนเหมืือนกับั คลื่น�่ ที่ด�่ ููเหมืือนเกิดิ ขึ้น� ตลอดเวลา ทั้้�งที่่�จริิงคลื่น�่ เกิดิ ขึ้น� เป็็นครั้ง� คราวเมื่อ�่ น้ำำ��กัับลมมาพบกันั ตััวตนของเรา ก็็เกิิดขึ้�นเพราะเรามีีกายและใจ เมื่่�อเรารัับรู้�้ทางตา หูู จมููก ลิ้�น กาย หรืือทางใจ ทำ�ำ ให้้เกิดิ ความรู้ส้� ึกึ ว่า่ เป็น็ สุขุ เป็น็ ทุกุ ข์์ หรืือเฉยๆ ถ้้าชอบใจก็อ็ ยู่่�กับั เรานานๆ บ่อ่ ยๆ หากไม่่ชอบใจก็็ผลัักไสไม่่อยากพบเจอ จนเกิิดการยึึดในอารมณ์์เหล่่านั้้�น จนสร้้าง ภาวะให้้เกิิดตััวตนขึ้้�นมา เมื่่�อตััวตนเกิิดขึ้�นจึึงเกิิดความทุุกข์์ตามมา การเกิิดขึ้�นสืืบ เนื่่�องกันั เป็็นสายนี้้พ� ุทุ ธศาสนาเรีียกว่่ากฎอิทิ ััปปััจจยตา ซึ่�งระบุวุ ่า่ สิ่ง� ต่า่ งๆ เกิิดขึ้�น มาจากเหตุุที่�่เกิิดขึ้�นตามธรรมชาติิ ตามธรรมดาของมััน เมื่�่อเหตุุพร้้อมจึึงเกิิดขึ้�น เมื่�่อหมดเหตุุปััจจััยจึึงดัับลง ซึ่�งหลัักอิิทััปปััจจยตานี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสระบุุว่่า สามารถเรีียกให้้สั้้�นลงว่่าตถาตาคืือความเป็็นเช่่นนั้้�นเอง เป็็นไปตามเหตุุตามปััจจััย ดัังนั้้�นในการมีีหรืือการเป็็นอะไรจึึงต้้องใช้้หลัักสุุญญตา กล่่าวคืือไม่่ว่่าจะมีีหรืือ จะเป็น็ อะไรก็ต็ ามไม่ค่ วรมีีหรืือเป็น็ อะไรด้้วยความยึดึ มั่น� ถืือมั่น� เพราะสิ่ง� ต่า่ งๆ ล้้วน มีีธรรมชาติิหรืือมีีลัักษณะที่เ่� หมืือนกััน คืือ ไม่่คงที่�่คงทน ล้้วนต้้องเปลี่่�ยนแปลง และ ไม่่สามารถบัังคัับให้้เป็็นไปตามความต้้องการของเราได้้ ทั้้�งนี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาส 35

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa กล่่าวเปรีียบเปรยถึึงสาเหตุุหลัักของการที่�่คนส่่วนใหญ่่มองไม่่เห็็นทุุกข์์ของ การยึึดมั่�นถืือมั่�นในตัวั ตน ท่่านเปรีียบไว้้ว่่าเหมืือน “นกไม่เ่ ห็็นฟ้า้ ปลาไม่่เห็น็ น้ำ�ำ� ” กล่่าวคืือ เมื่่�อนกบิินตามกระแสลม ย่่อมมองไม่่เห็็นลม ปลาว่่ายไปตามกระแสน้ำ��ำ ย่่อมมองไม่่เห็็นน้ำ�ำ� เปรีียบเหมืือนกัับคนที่่�ปล่่อยใจไปตามกระแสโลก กระแสกิิเลส ย่่อมมองไม่่เห็น็ โลกตามความเป็็นจริิงนั่่�นเอง ดังั คำำ�กลอนที่่ว� ่า่ หมู่่�นกจ้้อง มองเท่่าไร ไม่เ่ ห็น็ ฟ้า้ ถึงึ ฝููงปลา ก็็ไม่เ่ ห็น็ น้ำ�ำ� เย็็นใส ไส้้เดืือนมอง ไม่เ่ ห็น็ ดินิ ที่ก�่ ิินไป หนอนก็ไ็ ม่่ มองเห็็นคููต ที่ด่� ููดกินิ คนทั่่�วไป ก็็ไม่ ่ มองเห็็นโลก ต้้องทุุกข์์โศก หงุดุ หงิิด อยู่่�นิจิ สิิน ส่ว่ นชาวพุุทธ ประยุุกต์์ธรรม ตามระบิิล เห็็นหมดสิ้�น ทุุกสิ่�ง ตามจริงิ เอง 36

พุุทธทาสจัักอยู่�ไ่ ปไม่่มีตี าย นอกจากนี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสยัังแนะนำำ�อีีกว่่า ธรรมะของพระพุุทธองค์์นี้้� ยังั สามารถนำำ�มาปฏิบิ ัตั ิแิ ม้้ในการดำ�ำ เนินิ ชีีวิติ ประจำำ�วันั ในการทำ�ำ หน้้าที่่� ในการทำำ�งาน ดัังคำำ�กล่่าวของท่า่ นที่่�ว่่า “การทำ�ำ งานคือื การปฏิบิ ัตั ิธิ รรม” เนื่�่องจากพระพุุทธองค์์ ให้้ความสำ�ำ คัญั กับั การทำ�ำ งานว่า่ เป็น็ หนึ่่ง� ในมรรคแปดนั่่น� คืือเป็น็ อีีกส่ว่ นหนึี่�งที่จ�่ ะนำำ� ไปสู่่�การหลุดุ พ้้นได้้หากปฏิบิ ัตั ิแิ ละมีีท่า่ ทีีที่ถ�ูู่กต่อ่ การทำ�ำ งาน สำ�ำ หรับั ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส แล้้วการทำำ�การงาน การทำ�ำ หน้้าที่่� รวมถึึงธรรมะ ล้้วนเป็็นสิ่่ง� เดีียวกััน คืือ ล้้วนเป็็น สิ่�งที่่�ช่่วยให้้รอด การทำ�ำ งานทำำ�ให้้เรารอดจากการอดตาย ส่่วนการทำำ�หน้้าที่�่ก็็เป็็น สิ่�งที่่�ช่่วยให้้เรารอดจากการเดืือดร้้อนต่่างๆ สำำ�หรัับท่่านอาจารย์์พุุทธทาสแล้้ว ทุกุ กิจิ กรรมล้้วนเป็น็ หน้้าที่�่ไม่ว่ ่า่ จะเป็น็ การรับั ประทานอาหาร การนอน การออกกำ�ำ ลังั กาย แม้้แต่่การเล่่น หรืือประเพณีีก็็ตาม เนื่�่องจากหากเราไม่่ทำำ�กิิจกรรมหรืือหน้้าที่�่ 37

สวนโมกข์์ทุุกที่่� พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa เหล่่านี้้เ� ราก็ไ็ ม่่รอด หรืือกิจิ กรรมเหล่า่ นี้้�ก็จ็ ะไม่ม่ ีีการสืืบทอด ส่ว่ นธรรมะก็เ็ ป็น็ สิ่่�งที่่� ช่ว่ ยให้้เรารอดจากความทุกุ ข์์ หากเราตั้ง� ใจปฏิิบัตั ิิหน้้าที่่� ปฏิิบัตั ิงิ านต่่างๆ ให้้เสมืือน การปฏิบิ ัตั ิธิ รรมแล้้ว การทำำ�หน้้าที่แ่� ละทำำ�งานต่า่ งๆ ก็จ็ ะส่ง่ ผลให้้เกิดิ ธรรมะไม่ว่ ่า่ จะ เป็น็ ฉันั ทะ สติิ สมาธิิ เป็น็ ต้้น ดังั นั้้�นเราจึงึ ไม่่ควรมองข้้ามกิจิ วัตั รประจำ�ำ วััน หรืือ การทำำ�การงาน การทำ�ำ หน้้าที่�่ว่่าเป็็นสิ่่�งที่�่น่่าเบื่�่อหน่่าย หากแต่่มองว่่าเป็็นสิ่่�งที่่�จะ พัฒั นาจิติ ใจเราให้้สููงขึ้�นไปได้้อีีกทางหนึ่่ง� ได้้เช่น่ กันั นอกจากนี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสยัังนำ�ำ คำ�ำ สอนมาใช้้ในการพััฒนาประเทศ จะเห็็นได้้จากการที่่�ท่่านอบรมคณะผู้้�พิิพากษา นัักศึึกษา ครููบาอาจารย์์ เป็็นต้้น ในการนำ�ำ ธรรมะไปใช้้ในการปฏิิบััติิหน้้าที่่�ของตนแล้้ว ท่่านยัังได้้นำำ�หลััก ธััมมิิกสัังคมนิิยม เพื่่�อให้้การพััฒนาประเทศด้้านใดก็็ตามประกอบไปด้้วยธรรม โดยมีีเป้า้ หมายเพื่อ่� ประโยชน์ข์ องคนส่ว่ นใหญ่ข่ องประเทศ ดังั จะเห็น็ ได้้จากคำ�ำ ที่เ�่ รา คุ้�นหููกัันอยู่� เช่่น คนดีีสำำ�คััญกว่่าทุุกสิ่�ง คำำ�นี้้�ท่่านต้้องการสื่�่อถึึงว่่าไม่่ว่่าระบบ การปกครองรููปแบบใดก็ต็ ามไม่ไ่ ด้้ดีีหรืือเลวไปกว่า่ กันั หากขึ้น� อยู่่�กับผู้ท�้ ี่น�่ ำ�ำ หลักั นี้้ไ� ปใช้้ หากผู้้�ที่�น่ ำำ�หลัักการปกครองเป็็นคนดีีการปกครองรููปแบบนั้้�นก็ด็ ีี หากผู้�้นำำ�หลัักการ ปกครองไปใช้้เห็น็ แก่ต่ ััวและพวกพ้้องการปกครองนั้้น� ก็ใ็ ช้้ไม่่ได้้ 38

พุทุ ธทาสจัักอยู่ไ่� ปไม่่มีตี าย 39

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ธรรมะคืือธรรมชาติใิ นสวนโมกขพลาราม สวนโมกข์์ สวนชื่�่อโมกข์์ ภาษาโลก ว่า่ หลุุด - เกลี้ย� ง คืือ รููป - รส - กลิ่�น - เสีียง สิ้้�นทั้้ง� หลาย ทั้้�งสััมผััส ผิิวหนััง ทางใจ - กาย ไม่ท่ ำำ�ร้้าย ไม่่รบเร้้า ไม่่เผาลนฯ ธรรมชาติ ิ ในสวนโมกข์ ์ เข้้าโยกใจ จน “ตััวกูู” น้้อยใหญ่ ่ ไม่ป่ ฏิิสนธิ์์� จิติ เยืือกเย็็น ผ่อ่ งใส คล้้ายคนละคน สุขุ ใจจน บอกไม่่ได้้ ว่่าคล้้ายอะไรฯ จิติ ว่่างจน ได้้ยิิน ก้้อนหิินพููด ร้้องพิิสููจน์ ์ ไม่่มีีสิ่่ง� น่่าหลงไหล จงหยุดุ เย็น็ กันั เสีียบ้้าง อย่่างหิินไง! ถ้้าหากไม่ ่ มีีนรก มาหมกคลุมุ ฯ หมายเหตุุ ผู้้ใ� ดใคร นั่่ง� ลงใน สวนโมกข์์แล้้ว ยัังไม่แ่ คล้้ว หงุดุ หงิิด จิิตยัังกลุ้�ม รีีบไปหา หมอประสาท ช่ว่ ยคาดคุมุ แล้้วค่อ่ ยมา ชุมุ นุมุ กลุ่�ม “โมกข์์” แลฯ 40