Қ,тарих 8кл

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ З.Е. Қабылдинов, Ж.Н. Қалиев, А.Т. Бейсембаева Қазақстан тарихы (ХVІІІ–ХІХ ғасырлар) Жалпы бiлiм беретiн мектептiң 8(7)-сыныбына арналған оқулық 8(7) Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі ұсынған А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының сарапшыларымен келісілді Алматы «Атамұра» 2018 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях 1–3467 согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ӘОЖ 373.167.1 КБЖ 63.3 (5 Қаз) я 72 Қ  13 Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен негізгі орта білім беру деңгейінің 5–9-сыныптарына арналған «Қазақстан тарихы» пәнінің жаңартылған мазмұндағы Типтік оқу бағдарламасына сәйкес дайындалды. Пiкiр жазғандар: М.Ж. Әбдiров, тарих ғылымдарының докторы, профессор З.Т. Сәдуақасова, тарих ғылымдарының докторы, профессор Шартты белгiлер: ? – сұрақтар мен тапсырмалар * – ұғымдар мен терминдер – тарихи тұлғалар – құжаттар – құжат бойынша сұрақтар Қабылдинов З.Е. т.б. Қ 13 Қазақстан тарихы (ХVIII–ХІХ ғасырлар). Жалпы бiлiм беретiн мектептiң 8(7)-сыныбына арналған оқулық/З.Е. Қаб­ ылдинов, Ж.Н. Қалиев, А.Т. Бей- сембаева. – Алматы: Атамұра, 2018. – 208 бет. ISBN 978-601-331-159-3 Оқулық ХVIII–ХІХ ғасырлар аралығындағы Қазақстан тарихының жаңа кезеңiн қамтиды. ӘОЖ 373.167.1 КБЖ 63.3 (5 Қаз) я 72 ISBN 978-601-331-159-3 © З.Е. Қабылдинов, Ж.Н. Қалиев, А.Т. Бейсембаева, 2018 © «Атамұра», 2018 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ кiрiспе Құрметтi оқушылар! Сендер 6-сыныпта Қазақстанның орта ғас­ ырл­ ар- дағы тарихын оқы­дыңдар. Түрiк қағанатынан бастап ХVII ғас­ ырдың соңына дейiн елiмiз басынан кешiрген тарихпен таныстыңдар. ХV ғасырдың орта- сынан қалыптасып, ны­ғайып, орталықтандырыла­ бастаған Қазақ хандығы туралы тың­ғылықты бiлiм алдыңдар. Қолдарыңдағы 8(7)-сыныпқа арналған оқулықта ұлы Отан­ ы­мыз­ дың ХVIII–ХІХ ғасырлар аралығындағы тарихының маң­ ызды оқи­ғалары қамтылған. Мәселен, ХVIII ғасырдың бiр­ iншi жартысында халқымызды аса ауыр зардаптарға душар еткен қазақ-жоңғар соғ­ ыстары туралы оқып бiлесiңдер. Ата-бабала­рымыз қатыгез бас­қыншылардың шабуылынан туған жерiмiздiң әр сүйемiн қорғап қа­луда ерен ерлiк пен теңдесi жоқ ба­тырлықтың ғажайып үлгiсiн көрс­ еттi. Сонымен қатар оқулықтан қазақ халқының өз тәуелсiздiгiн жо­ғалтудың қиын да қарама-қайшылықты үрдiсi туралы да бiлетiн бо­л­ асыңдар. Ресей им- периясы Қазақстан аумағын өз қарамағына қо­с­ ып алу жоспарын бiртiндеп жүзеге асыра бастады. Осы жағдайда аса көрнектi мемлекет қайраткерi, ­айбынды Абылай хан ел тәуел­сiз­дiг­ iн мүмкiндiгiнше сақтап қалуға күш салды. Оған өз Отаны мен ха­лқына адал берiлген сұлтандар, билер мен батырлар көмектестi. Пат­ша үкiметiнiң отаршылдық саясатына қазақ халқының айту- лы азам­­ аттары: Сырым Датұлы, Жоламан Тiленшiұлы, Исатай Тайман­ұлы,­ Махамбет Өтемiсұлы, Жанқожа Нұрмұхамедұлы, Есет Кө­т­ iбар­ұ­ лы, Кенесары Қасымұлы және басқалар қарсы шықты. Осы оқулықтан сендер Қазақстан жерiне әртүрлi ұлт өкiлдерiнiң қалай қоныста­на бастағаны туралы да оқып бiлесiңдер. Басқарудың отарлық си- патта болғанына қарамастан, әртүрлi дiндер мен халық өкiлдерi арасында түсiнiстiк негiзi қаланды. Оқулықтың бұл басылымында тақырыптар тарихи оқиғалардың ретімен берілді. Күрделі ұғымдар мен деректер жеңілдетілді. Естерiңде болсын! Қазақстан тарихын терең оқып-үйрену өз Отаныңды құрметтеп, мақтан тұту сезiмiн қалыптастырады. Әрқ­ айсың елiмiздiң та- 3 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ рихын жақсы бiлулерiң керек, сонда ғана дұрыс бағыт-бағдар алып, өз болашақтарыңды болжай аласыңдар. Бұл – жаңартылған мазмұндағы оқулық. Оған мектептегi тарихшы ұстаздар мен ата-аналар­тарапынан алуан түрлi құнды ескертпелер, маңызды ұсыныстар жас­ алуы әбден мүмкiн. Оның бәрi де ескерiлiп, келесi басылым- дарда оқулықтың сапасын одан әрi жақсарта түсетiн болады.­ Қымбатты оқушылар! Оқулықтың соңында берілген мазмұнымен мұқият танысып шы­ғыңдар. Ол алты бөлiмнен тұ­рады.­ Әр бөлiмнiң өзi бiрнеше тақырыпқа бөлiнген. Оқулықтың маз­мұны­ ондағы материалды жүйелi, рет-ретiмен қалай оқып-үйр­ енуге болатынын көрсетедi. Оқулықтағы жазбаша және әдеби дереккөздерден келтiрiлген үзiн­ дiлер мен суреттер, карталар, кестелер сендерге Қазақстанның жаңа тарихының басты оқиғалары туралы кеңірек бiлулерiңе көмектеседi. Оқулықтағы суреттер сендердiң сонау алысқа, өткен замандар қойнауына терең бойлауларыңа, сол бiр қызықты да қайталанбас дәуiр «тамырының қалай соққанын» сезiнулерiңе мүмкiндiк береді. Әр тақырыптың соңында сұрақтар мен тапсырмалар келтірілген. Ол сұрақтарға дұрыс жауап берiп, тапсырмаларды сапалы орындап,­ сол тақырыптың материалдарын мейлiнше мұқият оқып шығу керек.­Сұрақтар мен тапсырмалар сендердiң жаңа тақырыпты қаншалықты меңгергендерiңдi тексерiп көрулерiңе көмектеседi. Тақырыптың мәтiнiн оқу кезiнде қара немесе курсив әрiп­т­ ерм­­ ен терiлген сөздердi кездестiресiңдер. Сендердiң ол сөздерге айрықша назар аударуларың керек. Қара әрiптермен терминдердiң маз­мұнына, тарихи тұлғаларға берiлген түсiнiктердi әр тақырыптың соңынан таба аласыңдар. Сондай-ақ елеулi даталар да қара әрiптер­мен терiлген. Мұның өзi сендердiң оларды есте сақтаула­рың үшiн жасалған. Әр тақырыпқа сабақтың мақсаты берілген. Онымен тақырыпты оқуға кірісерден бұрын міндетті түрде танысуға тиіссіңдер. Бұл өткен тақырыптарды пысықтау үшiн жасалған. Әр тақырыптың соңында маңызды құжаттардан кезеңге қатысты үзiндiлер келтiрiлген. Сондықтан да оларды мiндеттi түрде оқып шы­ғың­ дар. Құжаттың әр үзiндiсiнен кейiн бiрқатар сұрақтар берiлген. Сұрақтарға жауап іздеу, белгілі бір оқиғалар жайлы өзара пікір алмасу жыл бойына алған білімдеріңді одан әрі жетілдіре түсері сөзсіз. Мұның бәрi де сол тақырыпты неғұрлым тыңғылықты меңгерулерiң үшiн жа­салып отыр. 4 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Оқулықтың соңында қайталаулар мен есте сақтау үшiн қажеттi материалдар бар. Сендердiң өткен тақырыптарды тағы бiр рет пысықтап шығып, ХVIII– ХІХ ғасырлардағы Қаз­ ақстан тарихының негiзгi даталарын, аса маңызды деректер мен оқиғ­ аларды қайтадан еске түсiрулерiң қажет. Оқулық материалдарын сапалы меңгеруге «Хрестоматия» да көп көмектесе алады. Бiз сендердiң жаңа тарихи бiлiммен сусындап, білімдеріңнің кеңейе түсуіне, табысқа жете берулерiңе тiлек бiлдiремiз! 5 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Бiрiншi қазақ-жоңғар соғыстары бөлім §1–2. жоңғар басқыншыларына қарсы отан соғысының басталуы Бүгінгі сабағымызда Жоңғар мемлекетінің құрылуы мен басқын­шылық жорықтарының себептерін талқылаймыз. Жоңғар шапқын­шылығының зардаптарын, демографиялық өзгерістерді анықтаймыз. Халық ауыз әде­ биеті мен музыка туындыларының тарихи дереккөзі ретіндегі құндылығын бағалаймыз. Қазақтар жоңғарлармен ұзақ уақыт бойы кескiлескен қанды шай- қастар жүргiзiп келдi. Алайда соның iшiн­дегi ең ауыры «Ақ­та­бан шұ­ бырынды, Алқакөл сұлама» атанған, қайғы мен қас­ іретке толы апатты жылдар болды. 1. Қазақ хандығының ХVІІІ ғасырдың бас кезіндегі Тірек сөздер: ішкі және сыртқы жағдайы. Тәуке хан билік еткен жылда- ры Қазақ хандығы орталықтандырылған мемлекет болып • Жоңғар қала берді. Қазақ хандығында саяси­тұрақтылық орнады, • Тәуке хан • Канси ішкі алауыздық азайды. Іш­кі ауызбіршіліктің арқасында • Сепаратизм елдің орасан зор аумағ­ ының тұтастығы сақталды. • Цеван-Рабтан Тәуке ханнан кейін оның мұрагері Қайып хан қазақ • «Елім-ай» мемлекетінің бұрынғы ұлылығын берік ұстап тұра ал- мады. Сұлтандардың тарапынан наразылық күшейіп, елде бақ таласы мен тақ таласы өрши түсті. Мұның өзі дәстүрлі Қазақ хандығын дағдарыс пен күйзеліске ұшыратты. Рулар, тай- палар және жүздер арасындағы бірлік пен байланыс әлсіреді. Алтыбақан алауыздық қайтадан қозды. Сұлтандардың аймақтық Анықта! сепаратизмі күшейді. Орталық хандық биліктің әлсіреуі Қазақ қоғамын­ Кіші жүзде – Әбілқайырдың, Орта жүзде – Болаттың, да сепаратизм­ Сәмекенің, Күшіктің, Ұлы жүз­де – Жолбарыстың жағда­ нің күшеюіне не йын нығайта түсті. әсер етті? ХVІІІ ғасырдың бас кезінде Қазақ мемлекеті ішт­ ей ыдырай бастады. Ол сыртқы алпауыт мемлекеттердің 6 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ жіті назарында болды. Ресей Қазақстан мен Орта Азияға Сыртқы жаулар­дың назарын күшейтті. Қытай мен Ресей империясы Қазақ қазақ же­рі­не басып хан­дығы мен Жоңғария хандығы сияқты көшпелі мемле­ кіру­інің себебі неде кеттердің әлсіреуіне мүдделі болды. Жалпы алғанда, бұл деп ойлайс­ ыңдар? кезде шегаралық аймақта өте күрделі де қауіпті жағдай қалыптасты. XVIII ғасырдың басында Қазақстан аумағына қауіп төндіріп тұрғандар Еділ Жоңғарлар Башқұрттар Орал Сібір қалмақтары казактары казактары 2. Жоңғар мемлекетiнiң құрылуы. 1635 жылы Батыр қонтайшы бас­таған Жоңғар хандығы құрылды. Ол Қа­ Анықта! зақстанның оңтүстiк-шығыс жағында едi. 1640 жылы Жоңғар мемле­ жоңғарлар «Дал­ алық жарғы» деген атпен әскери және кетінің күшеюіне азаматтық заңдар жинағын шығарды. Жоңғарл­ ард­ ың әсер еткен жағ­ бiрлiгi нығайды, әскери күш-қуаты арта түстi. Әскердегi дайлар. тәртiп күшейтілді. Майдан алаңын тастап кеткендерге мал-мүлiктiк айып салынды. Сатқындар қатаң жазала­ нып, өлiм жазасына кесiлдi. Соғыс жағдайы кезiнде Анықта! жоңғ­ арлардың әрбiр рулық тобы өте қысқа мерзiмнiң iшiнде жауынгерлiк бiрлiк күшіне айналып шыға келдi. Иоган Густав Ре- Жоңғар хандығы жауынгерлерiнiң жалпы саны 100 мың­ нат жоңғарларға ға дейiн жететiн қуатты атты әскер шығара алатын едi. қалай тұтқынға Жоңғар әскерiнiң қатарында мылтықпен қаруланғандар түсті? да болды. ХVIII ғасырдағы немiс ғалымы И. Геор­ги: «Олар мылтықтарын аттан түсiп ататын», – деп жазды. Жоңғарлар соғысуға ма­шықтанған­едi. Оқ-дәрiнi селитра мен күкiрттен өздерi қолдан жа­сап алатын. Олардың қолынан қылыш, сауыт, дулыға және басқ­ а қару-жарақ түр­лерiн жасау да келетiн. ХVII ғасырдың аяғына­қарай жоңғарл­ арда бiлтелi мылтық пай- 8-беттегі картадан да болды. Жоңғарлар тiптi зеңбiрек жасау­ды да үйренiп Қазақс­ тан аумағына алды. Зеңбiрек құюды оларға тұтқын бол­ ып қолға түс­ кімдер қауіп төнді- кен швед Иоган Густав Ренат үйреттi. Жоңғарлар­мен ріп тұрға­нын көрсет. шегаралас жат­қан мемлекеттердiң аумағында жүрiп, құпия ақпараттар жинаум­ ен айналысатын тыңшылар жүйесi құрылды. 7 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

ХVІІІ ғасырдың басындағы Қазақстан Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 8 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 © ЖШС «8&8», 2018 Башқұрттардың Тәуке хан ордасы шапқыншылықтары Сібір казактарының Жоңғарлардың жорықтары Қарақұм ауданындағы бірінші бүкіл қазақ құрылтайы шапқыншылықтары АжроыңғсаржләанремАеянгөшзаөйзқеансдтаеррыіндегі қазақ жасағының Қалмақтардың Қазақтардың жорықтары шапқыншылықтары Хиуа шапқыншылықтары

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Жоңғария өзiмен көршi мемлекеттердiң жерiн тартып алуды көк­сеген, барынша әскерилендiрiлген мемлекетке айналды. Жоңғария тұрғындары да қазақтар сияқты көшпелi және жартыл­ ай көшпелi халық едi. Негiзiнен малшаруашылығымен айналысатын. 3. Қазақстан аумағына жоңғарлардың басқыншылық жасау себептері. Қазақ жері Жоңғария билеушiлер­ iн бұрыннан қатты қызықтыратын. Жоңғарлар Жетісу мен Сырдария өңірін басып алып, маңызды сауда жол- дарын қолға қаратуға ұмтылды. Қазақтың кең-байтақ шұрайлы жерлерін басып алуға тырысты. Қазақ хандығына жоңғар шапқыншылықтарының себептері Жоңғарлардың сауда жолы Еділ қалмақтарымен торабына бақылау орнатуға байланыс орнату тырысуы Жергілікті тұрғындарды тәуелділікте ұстау Алым-салық төлейтін тәуелді халықтың са- Шұрайлы жайылымдықт­ ар мен сауда-қолөнер орталықтарын нын ұлғайту басып алу 4. ХVIII ғасырдың басындағы жоңғар шапқыншылығы. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама». ХVIII ғасырдың 20-жылдарының бас кезiнде жоңғарлардың Қазақ жеріне кезектi iрi жорық жасауына қолайлы жағдай қалыптасты. 1722 жылы жоңғарлармен ұзақ уақыт бойы соғыс жүргiзiп келген Қытай императо­ры (боғдыханы) Канси қайтыс бол- ды. Сөйтiп, жоңғарларға Қытаймен бейбiт келiсiм жасасуға мүмкіндік туды. Жоңғар билеушiлерi Едiл бойындағы қалмақтардың ханы Аюкеге елшi жiберiп, қазақтарға қар­сы бiрлескен соғыс қимылдарын жүргiзу мақсатын көздедi. Ертiс бойында жақында ғана бой көтерген әскери бекiнiс желiсiн нығайтум­ ен әуре болып жатқ­ ан Ресей Жоңғар мемлекетiне бәлендей қауiп төн­дiре алмайтын едi. Оның үстiне, Ресей көршi жатқан екi көшпелi мемлекеттiң өзара қарым-қатынасына байланысты бейтарап саясат­ұстауға тырысты. Қазақ мемлекетiнiң де, Жоңғар хандығының да өзара шайқаст­ а әбден әлсiреп, қансырағанын күттi. Өйткенi оған осы­лай болғаны тиiмдi едi. 9 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Ақтабан шұбырынды. М. Қаспақтың суреті 1723 жылдың көктемiнде алдағы болатын Суреттегі оқиғаға қатысты жойқын соғысқа мықтап әзiрленген, әрi қазақ негізгі деректерді пайдалана хандықтарының алтыбақан алауыз болып ыды- отырып, әңгіме құрастыр. рап бара жатқанын пайдалана қойған Цеван-Раб- тан өз әскерiнiң қалың қолын Қазақстанға қарай аттандырды. Жоңғар шапқыншылығының алғашқы соққысына ұшы­раған Жетiсу мен Ертiс бойының қазақтары болды. Жоңғарлар­ ауылдарды өртедi, малды айдап әкеттi, бейбiт халықты аяусыз қырып салды. Өйткенi жоңғарлардың шабуылы тұтқиылдан басталған болатын. Сондықтан амалы қалмаған қазақтар малына да, үй-жайларына да, дүние-мүлiктерiне де қарай алмай, бас сауғалап қашуға мәжбүр болды. Жау әскерiнiң сан жағынан тым басым болғанына қарамастан, қа­­ зақ жауынгерлерi тегеурінді қарсылық көр­сетт­­ i. Жау қолына ешкiмнiң де берiлгiсi келмедi. Әр қазақ өзiмн­ iң туған жерiмдi, туған-туыстарым мен жақындарымды жауыз дұш­паннан қорғауға мiндеттiмiн деп ұқты. Жауынгерлер шегiне түсiп, қорға­ныс соғыстарын жүргiздi. Олар әйелдердi, балаларды, қартт­­ ар­ды жау­дың өкшелеп қууынан құтқару үшiн қырғын соғыс салды. Ташкент қаласының тұрғындары қазақ әскери жасақтарының басшылығымен қаланы жаудан бiр ай бойы дерлiк қорғады. Жоңғар­ 10 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ лар Ташкенттен кейiн Сайрам, Түркiстан сияқты басқа да қалаларды­ басып алды. «Қалқаман-Мамыр» дастанынан Жаудың жойқын соғыс қимылдарын жүр­ келтірілген үзіндіден: – қазақ халқының демографиясына гiзуi нәтиж­ е­сiнд­ е Қазақ­станның шөлдi және байланысты келтірілген деректі; таулы аймақтарынан өзге бүкiл аумағ­ ы iс – жоңғар шапқыншылығы салдары- жүз­ iнд­ е жоңғарлардың қолына қарады. нан орын алған миграциялық үрдісті; Салыстырмалы түрд­­ е алғ­ анд­ а Қазақстанның – 1723 жылғы жоңғар шапқыншы- батысындағы алыс аймақтар ғана аман лығының «Ақтабан шұбырынды» аталуының себебін түсіндір. қалды. Бұл тарихи оқиға Шәкәрім Құдайберді­ ұлының «Қалқаман-Мамыр» дастанында былайша суреттеледі: Мың жеті жүз жиырма үшінші жыл, Қазақ, қалмақ атысқан, мұны да біл. Қалмақтың бастаушысы – Суан Раптан, Өзі батыр, соғысқа тым айлашыл. Шеп құрып соғысыпты қазақ, қалмақ, Қорқаққа оңай емес шепке бармақ. Бабаңның бес баласы садаққа ұшып, Бұл соғыста қазаққа түсті салмақ. Қазақты ол ұрыста қалмақ алды, Үш есенің екеуін қырып салды. Жеңілген соң тұра алмай Сыр бойында, Арқаға қазақ ауып кетіп қалды. Осы жол – бар қазаққа белгілі жол, «Ақтабан шұбырынды» дегенің сол. Жаяу жүріп табаны аппақ болып, Қорлық көріп қазақтың шұбырғаны ол. Бұл кезең (1723–1727 жылдар) қазақ тарихында «Ақтабан шұ­бы­ рынды, Алқакөл сұлама» деген атпен аталады. Оның қазақ халқына ти­ гiзген зардабы, қайғы-қасiретi, аштығы мен қайыршылық халге душар етуi өте ауыр болды. Мыңдаған адам қырылды немесе тұтқын ретiнде айдалып кеттi. Жүздеген, мыңдаған ауыл қат­ты күйзелiске ұшырады. Мал-мүлiк талан-таражға түстi, сауда байл­ анысы үзiлдi, бiр кезде гүлде­нiп тұрған қалалар жау қолында қалып, аяусыз қиратылды. Қазақтар қырғыннан аман қалу үшiн елдiң батыс аймақтарына­қа­­ рай жылжып, Жайық бойына дейiн жеттi. Қазақтардың жаппай қо­н­­ ыс аударуы Ресей империясын және оның қол астындағы­ларды – башқұрттар 11 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ мен қалмақтардың едәуiр мазасын қашырды. Патша Анықта! үкi­метi бiрқатар ке­шендi ша­ралар қабылдады: ше- Жоңғар шапқын­­ гара күзетi күшейтiлдi, жаңадан әскери бекiнiстер шылығы қазақ салу шаралары қолға алынды.­ халқының Қазақтардың едәуiр бөлiгi Орта Азия мемле- шаруаш­ ылы­ғына кеттерiнiң аумағына қарай ойысты. Мәселен, Сыр- қандай зардабын дария өзенiнен өтiп кеткен Орта жүз рула­рының тигізді? көпшiлiгi Самарқан қаласының төңiрегiне, ал Кiшi жүз қаз­ ақтарының едәуiр бөлiгi Хиуа мен Бұхар хандықтарына көшiп кеттi. Жоңғар шабуылының өрт-жалыны өзбектердi де, қырғыздарды да, қарақалпақтарды да шарпығанымен, ең ауыр соққы қазақтарға тиді. Қазақ халқының басынан кешірген сол бір орасан ауыр қайғы-қасі­ реттің символы «Елім-ай» атты зарлы жыр болды: Не себепті «Елім- Қаратаудың басынан көш келеді, ай» бүкілхалықтық Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді. әнге айналды? Ел-жұртынан айырылған жаман екен, Екі көзге мөлтілдеп жас келеді... Ақтамбердінің мына өлеңі де халық жадында сақталған: Жауға шаптым ту байлап, Шепті бұздым айғайлап. Дұшпаннан көрген қорлықтан, Жалынды жүрек қан қайнап. Ел-жұртты қорғайлап, Өлімге жүрміз бас байлап. Батырлардың Отан қорғаудағы ерлік істерін Үмбетей, Тәтіғара, Бұқар, Көтеш т.б. жыраулар жазып қалдырды. 5. Қазақтардың жеңiлу себептерi және оның салдары. Қазақтардың жеңiлiп, «Ақ­та­бан­ шұбырынды, Алқакөл сұламаға» душар болуының бiрнеше себебi бар. Бiрiншiден, қазақ жүздерi быт­ ыр­ аң­қы едi, Қазақ хандығының басшылығ­ ында ауызбiршілік болмады. Екiншiден, жоңғарлар бұл шаб­ уылға өте тыңғылықты әрi мұ­қият әзiрленген едi. Оның үстi­не, шабуылдың баст­ алатын уақы­т­ ында ауылдар бiр-бiрiнен алыс, қыстау­дан­ көктеуге көшiп шығар абыр-сабыр кез болатын. Үшiнш­ iден, қазақтар қатты жұт­қа ұшыраған-ды. Жорыққа мiнетiн жөнi түзу ат жетiспедi. Төртiн­ шiден, аймақта қалыптасқан осындай гео­аяси жағдайды жоңғарлар дұрыс әрi мұқият еске­ре бiлдi. Қытаймен­бей­бiт келiсiм жасасты. Бесiншi­ден, 12 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ шабуылдың тұтқиылдан жасалу факторы да қаз­ ақ­ тарға қолайсыз әсер еттi. Ал­тыншыдан, жоңғарлар Ізден! жақсы қар­ у­ланған болатын, әрi соғыс қимылдарын «Қазақ қайың қалай жүргiзудiң мол тә­жiрибесiне де қа­нық едi. сауғанда» тірке­ «Ақтабан шұбырынды, Алқак­ өл сұламаның» сіне түсініктеме қазақ қоғамына тигiзген зардабы орасан зор бол- бер. ды. Далалықтардың көшi-қон бағыттары өзгерiске ұшырады. Қазақтар шұрайлы мал жайылымдарынан айырылды. Же­тi­судағы және Қа­зақ­станның оңтүстiк аймақтарындағы бiр кезде гүл­ден­ iп тұратын жа­сыл жазиралар ендi қараусыз қаңырап бос жатты. Көршiлес ме­мл­­ екеттермен сауда-саттық байланысы да уақытша үзiл­ iп­қалды. Ең ауыр қайғы-қасiрет туған-туыстар мен жақын жан­д­ ардың қаза­ сы болды. Шәкәрiм Құдайбердiұлының келтiрген деректерi бойынша, қазақтардың үштен екi бөлiгi қырғынға ұшырағ­ ан.­Бірқатары құлдыққа сатылып кеткен. Халық ашаршылыққа душар болды. Өлмей аман қалу үшiн қайыңның сөлiн iшкен. «Қайың сауған» деген сөз содан қалған. Осы қиыншылықтардан тiрi қалғандар басқыншыларға шектен тыс ауыр алым- салық төлеп тұрған. Қазақ халқы ел­д­­ iң әртүрлi алыс аймақтарына, тiптi шегаралас жатқан шет мемле­кеттерге де тарап, босып кеттi. Қазақтардың батысқа қарай жаппай ағылуы қарақалпақтармен, түрiкмендермен, өзбектермен, башқұрт­тармен және қалмақтармен жерге таласқан дау- дамайларға алып бар­д­ ы. Қазақтардың Орал казактарымен де, Батыс Сiбiрдегi орыстар­мен де өзара қарым-қатынастарын шиеленiстiрiп жiбердi. Мiне, мұн­ ың бәрi әбден әлсiреп, қожыраған Қазақ хандығын Ресей импе­ рияс­ ының оңай олжа ретiнде отарлап алуымен аяқталды. ? Оқиғаларды хронологиялық ретімен орналастыр: А. Жоңғарлардың Ташкент, Сайрам, Түркістан қалаларын басып алуы. Ә. Батыр қонтайшының билік құруы. Б. Қытай императоры Кансидің өлімі. В. Цеван-Рабтанның қазақ жеріне әскер аттандыруы. * Сепаратизм – өзiнше бөлiнiп шығуға, жеке билiкке ұмтылу. Миграция – адамдардың тұрғылықты мекенінен әртүрлі себептермен басқа жерге қоныс аударуы, көшіп-қонуы. Жұт – қыс қатты болған жылдары аштықтан, суықтан малдың қыр­ ы­луы, мал өлiмi, iндет. Қайып (ХVII ғасырдың ортасы – 1719) – 1716–1719 жылдары билік еткен қазақ ханы. Оның тұсында Қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы өте шиеленісті болды. 13 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Канси (1654–1722) – Қытайдағы Цинь династиясы әулетiнiң екiншi императоры. Цеван-Рабтан (1663–1727) – жоңғар билеушiсi. Жоңғарлардың Қа­зақ­стан аумағына жаппай баса-көктеп шабуылға шығуы соның атымен ты­ғыз байланыс- ты болды. «Орта жүз қырғыздарына (қазақтарына. – авт.), жоңғарлардың Ертiс пен Есiл өзендерi бойында көшiп-қонып жүрген уақ және керей (руларын­ ың), Әбiлмәмбет пен Барақ сұлтандардың иелiгiндегi (жер­лерге) 15 000 қолмен шабуыл жасауы салдарынан ондағы қырғыздар (қазақтар) өздерi­нiң­ мал-мүлкiн тастап, Жайықтың (Оралдың) бойына көшiп кеттi. Қысқа қар­ ай қалмақтар мен башқұрттар жағына өтпек ниетте болды. Ұлы мәрт­ ебелi патшайымға шын берiлген қыр­ғыз­дар­ ды (қазақтарды) күйзелтiп, мал-мүлкiн талан-таражға салуына ешқандай да жол бермеу туралы ал­дын ала бұйрық берiлдi». Крафт И. И. Далалық аймақтардағы қырғыздар (қазақтар) туралы заңдар жинағы. СПб., 1901, 8-бет. 1. Қазақтардың Жайыққа қарай көшiп кетуіне қандай оқиғалар әсер еттi? 2. Жайыққа қоныс аударуға қазақтардың қандай топтары мәжбүр бол­ды?­ §3–4. біртұтас халық жасағының ұйымдастырылуы Бүгінгі сабағымызда қазақ халқының батырлық дәстүрі мен әскери әдет- ғұрыптарын талдап, Қарақұм және Ордабасы құрылтайының халықты жоңғар басқыншылығына қарсы жұмылдырудағы рөліне баға береміз. Ұлы Дала тұрғындарының ежелден-ақ әскери өнерімен даңқы шықты. Қазақ халқы арғы ата-бабаларының жауынгерлік рухын мұра етіп алды. Туған жері, Отаны мен халқын сыртқы жаулардан қорғауда ерліктің өшпес үлгісін танытты. Тірек сөздер: 1. Халық жасағы. Қазақ қоғамында кәсіби және тұрақты әск­ ер болмады. Ел басына қауіп-қатер төнген • Халық жасағы кезде, дұшпанның шаб­ уылына тойтарыс беру үшін • «Алаш» халық жасағы құрылды. Халық жа­сағы ру-тайпалық • Қарақұм негізде ұйымдастырылды. Хан мен сұлтандар төл­­ ең­ құрылтайы гітт­ ерден тұратын шағын қарулы сарбаз ұстады. • Ордабасы Әрбір ер кісі жауынгер болуға міндетті еді. Бұл құрылтайы туралы Қазақ­с­ танда XIX ғасырдың басында бол­ • Сардар ған зерттеуші Я. Гавердовс­­ кий былай деп жазды: 14 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ «Қырғыздарда (қазақтарда) әскери өнер қаси­ет­т­­ і саналып, онымен бүкіл халық айналысты. Қару Анықта! ұстай алат­­ ындардың барлығы өзімен бірге қылыш, кем дегенде пышақ алып жүруі, ал ел шетіне жау Қазақ қоғамын­ да батырлар тигенде халық жасағы құрамына қосылуы тиіс қанд­ ай рөл ат­ болды». Көшпелілер көп және қуатты әскер жасақ­ қарды? тай алды. Жекелеген рулардың күш құр­ ы­лымдары қысқа мерзімде бүкілхалықтық жасақ жиналатын жерге ке­ліп жетіп, ірі әскер құрамына қосылды. Ірі әскери құраманы даңқ­ ты батырлар бас­қарғ­ ан. Бүкілхалықтық әскери жасаққа хан қолбасшылық етті. Әр жауынгердің алыс жорықтарға арналған екі немесе одан да көп аты болды. Бірін атты шайқасқа дайындаса, екіншісін өзі мінген, қалғандарымен азық-түлігін және қару-жарағының бір бөлігін алып жүрген. Әрбір жасақтың ұраны арғы ата-бабасының руынд­ ағ­ ы қасиетті саналатын тұлғаның есімімен аталды. Жал­пы қазақтың ұраны «алаш» – түркі тілдес халықтар мен қазақ халқ­­ ының мифологиялық арғы атасының есімін білдірді. Ұрандар жа­уынг­ ерлерге рух пен күш-жігер, жеңіске деген сенім берді. Әскери жасақ жоғары жауынгерлік рухымен ерекшеленді. Ту­ысқ­ ан руластардан құралған жасақ сарбаздары ұрыс алаңын тастап кетуді не- Қазақтардың қару-жарағы 15 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ месе қашуды еш уақытта ойламады. Далалықтар сатқындық пен қорқақтықты жек көрді, ондай- ларды қатал жаз­ алады. Қазақ даласы жау шабуылына жиі ұшырап отырды. Өздері туып-өскен кең-байтақ даланың әр сүйем жерін қорғап қалу жолында оқтын-оқтын күреске шығуға тура келді. Қазақтар шайқаста ерлігімен көзге түскен қатардағы жауынгерлер мен қолбасшыларды «батыр» атаған. Батыр атағы халық тарапынан жеке тұлғаларға қан майданда ерліктің ерен үлгісін көрсеткендерге ғана берілді. Бұл атақ мұрагерлікке қалдырылмады. Батыр атағын хан-сұлтандар да, билер мен қарапайым Қарулы адам. хал­ ық та ала алатын. XVIII–XIX ғасырларда Әбіл­ М. С. Знаменскийдің қай­ ыр, Абылай мен Кенесары хандар да батыр суреті атанды. XVIII ғасырдағы қазақ қоғамында халық­ тың құрметіне бөленген батырлар көп болды. Бұл қазақтардың жоңғар басқыншыларына қарсы жүргізген азаттық күресіне байланысты еді. Басқыншыларға қарсы күресте Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Наурызбай, Малайсары, Олжа- Батырлық, ар-намыс бай, Тайлақ, Байымбет және т.б. батырлардың даңқы жайлы қандай мақал- шықты. Ерлігімен айрықша танылған батырлар Түр­ мәтелдерді білесің? кістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде жерлену құрметіне ие болды. Қазақ халқы ба­ла­ларына әйгілі батырлардың есімдерін бер­ген. 2. Халық жасағының қару-жарағы мен жауынгерлік қабілеті. Көш­­­ пел­ іл­ ер өздерінің қару-жар­ а­ғы болуын мәрт­ ебе санаған. Қазақтардың қару-жарағы алыс жә­не жақын қашықтықтағы қоян-қолтық ұрыстарға арналды. Алыс қаш­ ықт­ ықтағы ұрыстарда жебелі садақ Суреттерді пайдала- қолда­ныл­ды. Қоян-қолтық ұрыста жауға соққы беру нып, қазақтың қару- жарағына сипаттама үшін болаттан со­ғыл­ған, қайқы қылышты, ұшы үшкір беріңдер. өткір селебені, болаттан шыңдалған екі жүзді сапыны пайдаланған. Қазақ жауынгерлері қарсыласын ұшын темірден істіктеп жа­саған найзамен және жебесі үшкір қырлы етіп болаттан құйылған ұзын сапты сүңгімен жайратқан. Қазақтар шоқпар мен гүрзі, сойыл, айбалтаны қару ретінде ұстайтын. Мүмкіндігі неғұрлым мол жауынгерлер үс­тіне болат сымнан тоқылған сауыт, басына темір дулыға киетін. 16 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Қазақ жасағы түгелдей дерлік атты әс­кер­ден тұрды. Даланың әрбір тұрғыны Отанға қауіп төнгенде, елін қорғау үшін қару-жарағын асынып атқа қонды. Жорыққа шы­ғар алдында сардарлар әскери кеңес шақырып, алда тұрған шайқ­­ астың мәселесін жан- жақты талқылаған. Далалықтарға шыдам­ды­лық пен төзімділік, батылдық пен ержүректік қасиеттер тән еді. Қазақ даласында әйелдер де жауынгерлік қабілеті жағынан ер кісілерден қалыспаған. Бұған Ресей зерттеушісі Ф. Назаровт­ ың мына сөзі айқын дәлел: «Қырғыздар Әбiлқайыр хан (қазақтар) әсіресе атқа мық­ты, өйткені балалары төрт жасқа келер-келместен, оларды атқа мінгізіп үйретеді. Бұлар- дың әйелдері де атқа мықты, қолдарына сойыл алып жауға шапқанда, еркектерге бергісіз». Жаңа заманның белгілі ағылшын ғалымы Д. Флэтчер де қазақ жауынгерлерінің ерлігі жайлы таңдана жазған: «Олар өлімнен қо­рық­ пайды, жау қолына түскеннен гөрі қолына қару ұстап ақырғы демі шыққанша шайқасып өлгенді ерлік санайды». 3. Жауға соққы беруді ұйымдастыру. Сырт­қ­ ы жауларға қарсы тұру үшiн қазақтарға ұлт болып күш-жiг­ ер­ iн бiрiктiру өте қажет болды.­ Осы мақс­ атпен 1710 жылы қазақ халқының бед­ елд­ i өкiлдерi жиынға шақырылды. Қазақ ақс­ ү­йектерiнiң Құрылтайлар өткізудің құрылтайы Қарақұмда өткi­зiлдi. Онда Бөгенбай батыр­ қажеттілігі жайлы өз бастаған бүкiл­қазақтық жау­ ынгерлiк жасақ құру ойыңды айт. жөнiнд­ е шешiм қа­былд­ ан­ды. Жоң­ғар­ басқыншыларына тойтарыс беруді ұйымдастырушылардың бірі Әбілқайыр хан болды. Қазақ жасақтары жауды шығысқа ығыстырып тастады. Қазақ әскерлері мен жоңғар әскерлерінің арасында кескілескен қанды шайқастар болды. Біріккен, орталық басшылықтың болмауы себепті қазақ жасақтары жеңіліп қалды. Жоңғарлар Қазақстан жеріне кіре бастады. Жоңғар шабуылының салд­ арынан қазақтардың басына түскен аса ауыр жағдай оларды қа­лайда күш бiрiктiруге мәжбүр еттi. Осылай ету қажеттiгiн үш жүз­д­ iң өкiлдерi түгел түсiндi. Әбiлқайыр хан 1723 жылы 20 мың жауынгерi бар жасақты бастап, жоңғарлардың қандас одақтасы Едiл бойындағ­ ы қалмақтарға қарсы бiрнеше жеңiстi жорық жасады. Өз тылын осылайша қауiпсiз еткен ол қалың қолын бастап, Сырдария бойына­ қарай бет алды. 1724 жылдың 2–3467 17 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ көктемiнде Қазақ хандығының астанас­ ы­Түркiстан қаласына жетiп, оны тiкелей шабуылмен азат еттi. Қал­ а­ны бiр жыл бойы өз қолында ұстап тұрды. Бiрақ жаудың еселенген­көп күшiнiң тегеурiндi қысымымен қаланы тастап шықты. Әбiлқайыр хан құрамында 50 мың жауынгерi бар бiрлескен қазақ- қарақалпақ әскерiнiң қолбасшысы болды. Сөйтiп, жоңғарларға қарсы бiрнеше сәттi жорық жасады. Осы кезде оның ұйымдас­тыру­шылық та- ланты, iрi әскери қолбасшы ретiндегi қабiлетi, жеке өз басының қаһарман ерлiгi айқын танылды. Неліктен Ордабасы Жауға неғұрлым жылдам әрi күйрете соққы берудi ел бірлігінің нышаны ұйым­дас­тыру­ қажеттiгi бүкiл қазақтың күш-жiгерiн болды? бiрiктiрудi талап еттi. Осы мақс­ атпен 1726 жылдың күзiнде Ордабасы тауында (қазiргi Шымкент­ қала­ сының батыс жағында) Бүкiлқазақтық құрылтай өткізілді. Оған қазақтың хандары, үш жүздiң сұлтандары, билерi, батырлары келдi. Қазақтар бiр-бiрiне барынша берiлген, адал болуға осы Ордаба­ сыда ант берiстi. Құр­ ылтайға қатысушылардың бiрауыздан ұйғар­ уым­ ен Әбiлқайыр хан бүкiлқазақтық әскер­ и жа­сақтың бас қолбасшыс­ ы болып сайланды. Құрылтай жиналысының шешiмдерi қазақ халқының жоңғ­ ар басқыншылығына қарсы азаттық күресiнде өте маңызды рөл атқарды. Қазақ қоғамының бүкiл күш-жiгерiн нақты iс жүзiнде бiрiк­тiру қолға алынды. Әрбiр ру өзiн­­ iң жауынгерлiк жасақтарын құрып, бү­кiлқ­ азақтық үлкен жасақ­қа қосылуды қас­ иеттi мiндетiмiз деп бiлдi. ? 1710, 1726 жылдардағы ұйымдастырылған құрылтайларға салыстырмалы тал- дау жаса: Салыстыру сұрақтары Қарақұм Ордабасы Орналасқан жері Қабылдаған шешімдері Нәтижесі * Сардар – әскери басшы. Қазақтар қолбасшыларын сардар деп атаған. Құрылтай – көшпелі ақсүйектердің аса маңызды мемлекеттік шешімдер қабылдайтын жиналысы, яғни түркі-монғол халықтарының ең жоғарғы билік жүйесі. 18 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Әбілқайыр (1693–1748) – мемлекет қайраткері, Кіші жүздің ханы. «Жорыққа аттанар алдында әрбір салт атты 20 жебе салынған қорамсақ асы- нады, жауға атылған әрбір жебенің мүлт кетпеуін қадағалайды... Жаудың қаупі төнгенде өз отандастарына күндіз аттың үстінде оңға-солға бұрылу, түнде алау жағу арқылы белгі береді». Гавердовский Я.П. Қырғыз-қайсақ даласы (2-бөлім) немесе қырғыз-қайсақ елі мен халқы жайлы шолу (1803). ХVІ–ХХ ғасырлардағы орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы. – Алматы, 2006, VІІ том, 433–436-беттер. 1. Қазақтар садақты қалай қолданған? 2. Далалықтар өз отандастарына жаудың қаупі жайлы қалай ескерткен? §5–6. қазақ-жоңғар шайқастары Бүгінгі сабағымызда жоңғар басқыншыларына қарсы тұрған хандар мен батырлардың ерлік істерімен танысамыз. Қазақ халқы қиын-қыстау уақытта тек өз күш­те­рiне ғана үмiт артып, бiрiге бастады. Бүкiл халықтың күш-жi­герiн жұмылдыру қа­ зақт­ ардың Бұланты және Аңырақай шайқастарында же­ңiстерге қ­ ол жеткiзуiне мүмкiндiк бердi. 1. Ұлт-азаттық күрестің жетекшiлерi және Тірек сөздер: оған қатыс­ у­шыл­ ар. Басқыншы жауға қарсы • Бұланты шайқасы күреске бүкiл қазақ халқы кө­тер­ iлдi. Iрi-iрi • Аңырақай шайқасы әскери жасақтарды Әбiлмәмбет, Барақ, Сәмеке, • «Қалмаққырылған» Әбiлқ­ айыр сияқты хандар мен сұлтандар, • Аманат Шың­ғысх­ анның басқ­ а да көптеген ұрпақтары басқарды. Жас сұлтан Абылайдың беделi тап осы кезеңде көтерiлдi. Ол кейiн қазақтың аса құр­меттi, беделдi де айбынды ханына айналды. Азаттық күресiне идеялық басшылық жа­сау­д­ ы қазақтың үш жүзi­нiң­ аса көрнектi үш биi өз мiндеттерiне алды. 19 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Басқыншыларға қарсы қарулы қар­сыл­ ықт­ ы ұйым­д­ ас­тыруда қа­зақ­тың әртүрлi ру-тайпалары мен жүз­д­ ер­ iн­ ен шыққан­Қабан­бай, Бөгенбай, Наурызбай, Рай­­ ымбек, Жасыбай, Есет, Малайсары, Жәнiбек, батыр Баян,­ Олжабай, Қожаберген, Тайлақ, Бөлек, Саңырақ, Жабай, Бердiқожа, Жарылғап сияқт­ ы басқа­ да көп­теген батырлары маңызды рөл атқарды. Батыр- лар жеке дербес­ жасақтарды басқарды және қанды шайқасқа, ерен ерлiк көрс­ ете отырып, өздерi бастап кiрдi. Бөгенбай батыр Жоңғар басқыншыларына қарсы қазақтың қайсар қыз-келіншек­тері де белсене қа­тысты. Атап айтқанда, Абыл­ ай сұлтанның қызы Айтол­қын, Бұланбай батыр­ дың қызы Айбике­ және басқалары жаумен қаһар­ мандықпен шайқасты. Ал Қабанбай батырд­ ың әйелi Га­у­һар барлаушылар жасағын басқарды. Ол барлық­ iрi шайқастарға да қатысты. Жоңғар шапқыншылығына, ортақ жауға қарсы қазақтармен бiрге қарақалпақтар мен қырғыздар да аянбай соғысты. Сұрапыл шайқастың алғашқы кезеңiндегi жеңiлiс қазақ халқының ұнжырғасын түсiрген жоқ. Олар «жеңiск­ е жетемiз» деген рухы мен ерiк-жiгерiн сақтай Қабанбай батыр бiлдi. Халықтың жап­пай­ерлiк көрсетiп, қа­һар­мандық танытуы, ар-намыс жол­ ынд­ а құр­бан етуге дейiн баруы арқасында қа­тыгез жаудың ойранды әрек­ еттерiне төтеп берiп, жоңғар басқыншы­ларын тас-талқан етiп жеңiп шықты. Айрықша атап айтуға тұрарлық оқиға – қазақ Жұптық талқылау бат­ ырл­ ары бас­қынш­ ыларға қарсы кең-байтақ қазақ жерінің барлық аумағында бiрдей шайқасты. Бұл Отан қорғауға соғыс­тың барысында қазақ халқы жүзге, тайпаға және қатыс­қан тағы ру-руға бөлiну дегендi ұмытты. Жауға қарсы жұды­ қандай қыз-келін­ рықтай жұмылған­ауызбiршiлiк танытты. шект­ ердің есімін білесіңдер? Батырлардың ерен ерлiгiн бiздiң заманымызға дейiн өз шығ­ арм­ алары арқылы жеткiзген ақын-жыраулар Үмбетей, Ақтам­бердi, Тәтiғара, Қожаберген, Бұқар және басқалары болды. Олардың көпшiлiгi сұрапыл соғысты өз көздерiмен көрген куәлар ғана емес, сонымен қатар ерлiкпен шайқасқан жаужүрек жауынгерлер де болды. 20 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 2. Бұланты шайқасы. Жоңғар хандығына қарсы ұзаққа созыл­ған­ күресте 1728 жылы Ұлытаудағы Анықта! Бұланты өзе­нi­н­iң бойында, Қа­расиыр деген жерде қазақ Жоңғарлармен жасақтары iрi же­ңiс­ке жеттi. шайқаста өз Қарулы күшт­ ердiң құрамындағы жауынгерлер­дiң өлкеңнен жалпы саны 60 мың адамға жеткен едi. Қанды шайқас шыққан қандай болған жерд­ iң аты «Қалмаққырылған» деген атау­мен батырларды де қазақ халқының есiнде тарихи атау ретiнд­ е мәңгi білесің? сақ­талып қалды. Сол шай­қас­т­ а жоңғарлардың он мыңға жуық жау­ынг­­­ ерлерi қаза тапты. Бұланты өзен­­ i­н­ iң бой­ ын­дағы жеңiс жауынгерл­ ерд­ i рухт­ андырып, жігерлендіре түсті. Жоң­ғарлар­ дың жер қай­ ыс­қан қалың қолы жең­ iлiстiң не екенiн бiлмейдi деген жалған аңызд­ ы жоққа шығарды. Бұл жеңіс Аңырақай шайқасында жау­ды есi­нен тандыра, ойсырата соққы берудiң сенiмдi кепi­лiне айнал­ды. 3. Аңырақай шайқасы. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азатт­ ық күресi барыс­ ында­ ғы өте елеулi оқиға – Аңырақай шайқасы. Бұл шайқас 1730 жылғы көктемде Балқ­ аш көлiнiң оңтүстiк-батыс жағынд­ ағы Итiшпес Алакөл деген жерде болды. Шайқасқа Кiшi жүзд­ iң ханы Әбiлқайыр тiкелей басшылық еттi. Оған қазақтың үш жүз­ iнiң жасақтары қатысты. Аңырақай шайқасында қазақтар жауға естерiнен тандыра күш­тi соққы бердi. Шай­ Бұланты-Бiлеутi шайқасы. қас даласында жоңғарлардың есеңгiреген, Р. Қожағұлованың суреті жеңiлiск­­ е ұшыр­ ап, аңырап қалған жерi Аңы­ рақай деп аталып кеткен­кө­рi­недi. Үш жүздiң хандары мен сұл­тан­дары бұрынғы ала­ Неліктен Аңырақай уызд­ ықты қойып, күш бiрiктiрудiң арқасында жауға шайқасы қазақ-жоңғар қарсы жұмыла кү­ресiп, тамаша жеңiске жеттi. Бұл соғысындағы түбегейлі жеңiс үш жүздiң күш-жiгер бiр­ iкт­­ iруiнiң қисынды әрi бетбұрыс деп саналады? заңды нәтижесi болды. Ұзақ жылдар­ға созылған қазақ- жоңғар соғысында түбегейлi өзгерiс жа­салды. Жоңғарлар қазақтардан тартып алған жерлерiн таст­ ай қашты. 4. Билiк үшiн бақталас күрес және бiртұтас халық майданының ыдыр­ ай бастауы. Аңырақай шайқасынан кейiн жау түбегейлi жеңілген жоқ едi. Бiрақ тап осы кезде сұлтандар мен хандар арасында тақ таласы 21 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысы Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 22 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ басталды. Бүкiл қазақтың ұлы ханы бол­ уға Әбiлқайыр мен Сәмеке дәмелi болатын. Алай- Орталық биліктің ыдырауына әсер еткен жағдайларды атаңдар. да қазақ ақсү­йек­терiнiң тобы бұл ең жоғары Салдарына талдау жасаңдар. Әбілқайыр мен Сәмекенің іс- лауазымды орынға iс жүзiнде ешқандай айту- әрекетіне баға беріңдер. лы қызметiмен көзге түспеген Әбiлмәмбеттi сайлауды лайық деп тапты. Өйткенi аймақтық билеушiлерге билiк басында күштi тұлғаның отыруы керек емес еді. Қазақтың бiр­ iккен әскери күштерiнiң бас Біліп жүр! қолбасшысы, Кiшi жүздiң ханы Әбiлқ­ айыр мен Орта жүздiң ықпалды ханы Сәмеке әл­ Қанжығалы Бөгенбай­ гi шешiмге келіспейді. Сондықтан олар со­ дың ұсынысымен жоңғарлармен шай­ ғыс қимылдары жүрiп жат­қан аумақтан өз қаста қаза тапқан әскерлерiн алып кетеді. қазақ жауынгерлерінің денесі Ұлытаудың Өкiнiшке қарай, зор қиыншылықпен құ­­ басына шығарылып рылғ­ ан жалпықазақтық әскер­ и жасақ аяқас­ жерленді. ты­нан ыдырап шыға келдi. Қалыптасқан қи­ ын жағдайдан шығудың ендiгi жолын әр жүз өздерiнше жеке-жеке iздес­т­ i­ру­ге көштi. Мә­ се­лен, Ұлы жүз жоңғарларға әлi де уақытша­ Мұхтар Мағауин: «Егер Бұланты ба­ғына тұ­руға мәжбүр болды. Оларға аманат мен Аңырақайдағы жеңістер берiп, жыл сайын алым-салық­төлеп тұрды. болмаса, Қазақ Ордасы осыдан жүз жыл бұрын мүлде тозып, Жоңғар шапқыншылығының зардабын бә­ құрып біткен Ноғай Ордасының рiнен де көп тартқан Орта жүздiң жауға қарсы күрестi одан әрi жал­ғастыра беру­iне тура келдi. кебін киері анық-ты», – деп Ал Кiшi жүз үшiн мүлде басқаша жағдай қа­ жазған. Бұл шайқасты сен қалай лыптасты.­ Ол жан-жағындағы халықтардың бағалар едің? қоршауында қалып қойды. Олар хиуалықтар, түрiкмендер, Едiл қалмақтары, Жайық каз­ актары және башқұрттар едi. Өйткенi бұл кезде олардың қай-қайсыс­ ымен де қарым-қатынас нашарлап, шие­ленiсiп тұрған болатын. ? 1. Бұланты және Аңырақай шайқастарын салыстырып, талдау жаса. Салыстыру сұрақтары Бұланты Аңырақай Өткен жері Болған жылы Нәтижесі Тарихи маңызы 23 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 2. Қазақ-жоңғар соғысына өз өлкеңнен қатысқан батырлар жайлы шағын әңгіме жазыңдар. * Аманат – кепiлдiкке берiлген адам. Көршi мемлекеттiң басшылары жа­сал­ған­ шартқа адалдық белгiсi ретiнде қазақ хандарының, сұлтан­да­рының, бил­ ерi мен батырларының бал­ аларын кепiлге алатын болған. Қарақалпақтар – Оңтүстiк Арал аймағында көшiп-қонып жүретiн түр­кi тектес халық. Қазiр қарақалпақтар Өзбекстан Республикасының ау­мағында тұрады. Бөгенбай Ақшаұлы (1680–1778) – әскери қолбасшы, дипломат, жоң­ғарлар­мен болған соғыста бүкiл халықтың басын қосып, жауғ­ а қарсы күрестi ұйымд­­ ас­ты­ рушылардың бiрi. Ол Абылай ханның ық­палды да беделдi жақын серiктерiнiң бiрi болған. Қаракерей Қабанбай (Ерасыл) Қожағұлұлы (1691–1769) – әскери қолбасшы, даңқ­ты батыр, жоңғар басқын­шыларына қарсы күрес же­тек­шiлерiнiң бiрi. Қазақтардың iрi жауынгерлiк жасағын басқарған. Соғ­ ыста көрсеткен ерлiгi мен бат­ ырлығы үшiн Абылай­хан Қабанбайды Да­ра­бозым, яғни «Азуын айға бiлеген батырым» деп атаған. Райымбек Хангелдiұлы (1705 – өлген жылы белгiсiз) – Ұлы жүздiң албан руы­нан шыққан белгiлi батыр, жоңғарларға қарсы азаттық күрестi ұйым­ дастырушылардың бiрi. Есет Көкiұлы (1667–1749) – Кiшi жүзден шыққан батыр, әскербасы. Қал­мақт­ арға­ қарсы азаттық күрестi ұйым­даст­ ыр­ ушылардың бiрi. «Баянауыл тауындағы Жасыбай және Торайғыр көлдерi жатқан екi үлкен шатқалды сай ең көркем таңдаулы жерлер деп саналады... Бiр таудың­ басындағы көлдiң жанына Жасыбай батыр жерленген екен. Әлгi көл соның аты- мен аталып кетiптi... Қазақтар қалмақтарды Баянауыл аймағынан­ығыстырған сол бiр алыс жылдарда Жасыбай сонда тұрыпты. Ол жағалас­қан жауына есесiн жiбермеген, кегiн алмай қойм­ а­ған белгiлi батыр болыпт­ ы. Бiр күнi Жасыбайға қазақ жасақ­тарының қолбасшысы Олжабай батыр­ шағын ғана жасақ алып, мыңдаған қалың қалмақты қарсы алдынан тосқауыл қойып, тау iшiнен шығармай, қамап ұстау туралы бұйрық берiпт­ i. Сұрапыл соғыс басталып кетiптi. Онда Жа- сыбай ғажайып ерлiктiң үл­гiс­ iн көрсетiптi. Қалмақ ханы оны өлiмшi етiп жаралағанға дейiн қайтп­ ай соғысыпты... Қазақтардың азғана тобы ендi қайтемiз деп сескене бас­тағанда Олжабайдың қалың қолы келiп жетiптi де тау iшi қалмақтардың­жандарына сауға сұрап, күңiренген даусының жаңғырығына толып кетiптi...» Коншин Н. Қазақ этнографиясы бойынша еңбектер (қайта басылымы). – Пав- лодар. «ЭКО» ҒӨФ. 2005, 42–43, 310-беттер. 1. Бұл құжатта Қазақстанның қай аймағының батырлары туралы сөз болады? 2. Қазақтар мен жоңғарлардың Баянауыл тауының iшiндегi шайқасы немен аяқталды? 24 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ бірінші бөлімді қайталау жинақтау тапсырмалары 1. Не артық? (әр тізбектен артық есім мен оқиғаны алып таста, қалғандарын не біріктіретінін анықта). А. Болат, Сәмеке, Абылай, Жолбарыс. Ә. Төле би, Әйтеке би, Майқы би, Қазыбек би. Б. Еділ қалмақтары, жоңғарлар, башқұрттар, қырғыздар. В. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама», «Бұланты шайқасы», «Аңырақай шайқасы», «Аягөз шайқасы». 2. Берілген сөзжұмбақтағы сөздерге сұрақтар құрастыр. 1. С Ә М Е К Е БТ АН 1. ____________ 2. Ц Е В А Н – Р А 2. ____________ 3. ____________ П 4. ____________ 3. А М А Н А Т 5. ____________ 4. Ж О Ң Ғ А Р 6. ____________ 5. Қ А Б А Н Б А Й 7. ____________ 6. Ж Ұ Т 8. ____________ 7. И М П Е Р И Я 8. Н А З А Р О В М 3. ХVІІІ ғасырдағы Қазақ хандығының жағдайы қандай болды? (қиын, дамыған, артта қалған). 5 дәйек келтіріңдер. 1. 2. 3. 4. 5. 4. Әңгіме кім туралы екенін табыңдар. 1) Жоңғар басқыншыларына тойтарыс беруді ұйымдастырған тұлға. 2) Қазақтардың «Ақтабан шұбырынды» кезінде қырғынға ұшырағаны туралы жазды. 3) Оның билігі кезінде қазақ қоғамында сепаратизм күшейе түсті. 25 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ екiншi XVIII ғасырдағы қазақ хандығы бөлім §7–8. XVIII ғасырдың басындағы қазақ-орыс қарым-қатынасы Бүгінгі сабағымызда ХVІІІ ғасырдың басындағы қазақ-орыс қарым-қаты­ насының тарихын қарастырамыз. XVI–XVII ғасырларда қазақтардың орыс тұрғындармен қандай елшілік және сауда қатынастары болғанын естеріңе түсіріңдер. 1. Қазақ-орыс қарым-қатынасы. Қазақ-орыс қаты­ Тірек сөздер: насының тарихы терең. Ол XVI ғасырдан бастау алад­­ ы. Негізінен олар дипломатиялық және сауда қатынас­ • Бекініс тарымен шектелді. XVI ғасырда Орта жүз қазақта­рының • Елшілік көпес Строгановтармен сауда байланыстары болғаны • Строгановтар белгілі. Орыс патшасы І Петр (1672–1725) Қазақстанды Азияға шығатын «кілт пен қақпа» деп таныды. Қазақ хандығының Ресеймен байланысының белсене түсуі XVIII ғасырдың алғашқы отыз жылдығымен тұстас келеді. Оған екі жақ та мүдделі болды. Қазақ билеушілері көбіне солтүстік көршілерімен сауда- саттық байланысын нығайтуға тырысты. Олардың тарапынан Жоңғар мемлекетіне әскери-саяси қарсы тұру үшін Ресеймен әскери одақ құруға бірнеше рет талпыныс жасалды. Мысалы, 1716 жылы Неліктен Ресей Қайып хан Ресейге жоңғарға қарсы күш біріктіруге Қазақстанды Азияға өтініш жасаған. Осындай ұсыныстар Кіші жүз ханы шығудың «кілті Әбілқайыр тарапынан да болды. Алайда Ресей Шве- мен қақпасы» деп циямен ұзаққа созылған ауыр соғысты бастан кешіп с­ анады? жатқандықтан, дала билеушілерінің ұсыныстарын қарауға мұршасы болмады. 2. XVIII ғасырдың басындағы Ресей империясының Қазақстанды өз ықпалына алу себептері. XVIII ғасырдың 30-жылдарында Ресей үшін дипломатиялық байланыстарды нығайтуға қолайлы жағдайлар 26 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ қалыптасты. Патшалық Қазақстанды өзінің геосаяси ықпал ететін аймағына қосып алуды көздеді. Біріншіден, Қазақстан Орта Азия, Үндістан, Ауғанстан және басқа да Азиялық мемлекеттерге әскери іс- әрекеттерін одан әрі ілгері жылжытуға қолайлы аумақ еді. Ресейді өзінің Қазақстан мен Орта Азия бағытындағы сыртқы саяси қызметін күшейте түсуге мәжбүр еткен және бір нәрсе – ағылшын-орыс бәсекелестігі болды. Екіншіден, Ресей империясы экономикасының күш алып келе жатқан фабрика-зауыт өнімдерін өткізу үшін Қазақ хандығы үлкен нарық санала- тын. Үшіншіден, қазақ даласы болашақта Ресейге түрлі шикізат, пайдалы қазбалар және малшаруашылығы өнімдерін жеткізіп тұратын аймақ бо- лар еді. Төртіншіден, өзге де империялар сияқты, Ресей де көшпелілерді өзіне бағыныштылар, алым-салық төлеудің қайнар көзі деп білді. Ресей империясы билеуші Шыңғыс ұрпақтары арасындағы ішкі ыдырауды да көрмей қалмады. Осылардың бәрі Ресей империясының шегаралас Қазақ хандығы жерімен дипломатиялық, әскери-барлау қимылдарын жандандыруға түрткі болды. 3. Патша үкіметінің әскери бекіністер желісін салуы. Ресей империясы қазақ жерінде әскери бекі­ Ойталқы ністер желісін құра бастады. 1716 жылы көктемде Әскери бекініс­тер И. Бухгольц отряды Омбы бекінісінің негізін қалады. неліктен Ертістің Кейінірек, патша үкіметі қазақ-жоңғар әскери-саяси жағалау­ ына қайшылығы жағдайында Ертіс жағалауы аймағына с­ алынды? басқа да бекіністер салды. Бекіністердің арасында шағын бекіністер мен ре- дуттар пайда болды. Жоңғар билеушілеріне бекіністердің салыну себептерін патша әкімдігінің өкілдері қазақтардың шапқыншылығынан қорғаныс деп, ал қазақтарға – жоңғар шапқыншылығынан қорғану шаралары деп түсіндірді. Алайда бекіністер Ертіс өзені бойындағы патшалықтың жағдайын күшейтуге қолайлы еді. Ондағы негізгі мақсаты Қазақ хандығы мен Жоңғар қоңтайшысына тиесілі жерлерді өзіне қосып алу еді. Бұл ту- ралы орыс зерттеушісі Н. Коншин былай деп жазды: «Ертіс бойындағы бекіністер шебі осылай құрылды. Оның міндеті – оң жағалаудағы жерлерді жоңғарлардан, ал одан соң көп ұзамай-ақ қырғыздардан (қазақтардан) қорғау еді». Мұндай шаралар Кіші жүзбен шектесетін қазақ қоныстарының солтүстік-батыс шегарасында да жүргізілді. 4. Ресейдің Қазақ даласына жіберген елшіліктері. XVIII ғасырдың ба- сынан Ресей мен Қазақ хандығы арасында елші алмасу күшейе түсті. 1716 жы- лы қазақ даласында Тобыл бояры Никита Белоусов, 1717 жылы – Бо­ рис Брянцев пен Федор Жилин болып қайтты. 1719 жылы Зайсан көлі мен Қара Ертісті зерттеу үшін Колмаков, Урусов және Сомовтың же­ текшілігімен елшілік жіберілді. Барлық елшіліктердің жүру бағыттары 27 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 55 75 80 85 55 Ертіс бекіністі шебі. 50 80 85 қазақ жері арқылы өтті деуге болады. Сауда Есіңе сақта! қатынастары, одақ болу мәселелерімен қатар, 1716 жылы Ертістің жағалауына Ресей Қазақ хан­дығын өз қол астына қарату Жәмішев және Омбы, жолдарын да іздестірді. Патша үкіметінің 1717 жылы – Железинск, бұл әрекеттері қазақ билеушілері тарапынан 1718 жылы – Семей, 1720 жылы – қарсылыққа ұшырап отырды. Шегара аудан- Өскемен, Чернорецк, Коряковск дарында жерге талас негізінде шиеленісті бекіністері тұрғызылды. оқиғалар болып жатты. 5. Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы шегаралық қақтығыстар. Қазақ хандығы мен Ресейдің дипломатиялық қатынастар орнатуға тырысқ­ ан әрекеттеріне қарамай, шегара аймақтарында едәуір шиеленісті оқиғалар орын алды. Патша үкіметінің Еділ-Жайық аймағында өзінің жағдайын жақсартып, нығайта түсуі қазақ елі билеу­ шілерінің белгілі дәрежедегі қарама-қарсы іс-әрек­ етте­ Анықта! рін туғызды. Ондай шиеленісті оқиғалардың орын алу­ Жіберілген ына, негізінен, мынадай жағдайлар себеп болды: бірін­ елшіліктердің шіден, мал жайылымы үшін күрес күшейді, екінш­ іден, негізгі мақсаты. өзара мал барымтасы орын алды, үшіншіден, қазақтар өз жерінде Ресей империясының әскери бекіністер 28 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ шебін салуына қарсы болды, төртіншіден, қазақтар башқұрттардың патша үкіметіне Қажетті дерек қарсы күресіне жиі-жиі қатысып жүрді. 1711 жылы 16 мың жауынгері бар 1723–1724 жылдары Әбілқайырдың қазақ жасағы Жайық қаласына әскерлері Жайық пен Еділдің екі орта­ бара жатқан астық керуеніне ша- сындағы бүкіл аумақты басып алды. Қа­ буыл жасап, 300 казакты тұтқынға зақт­ ардың Жайық өзенінің бойындағы алды. 1718 жылы қазақтар мен қарақалпақтардың 20 мың жауынгері алқапта мәңгілік көшіп-қонып жүру құқы­ Жайық қалашығын бір ай бойы ғын белсенді түрде қорғаған Әбілқ­ айыр қоршауда ұстады. хан­ның мына сөздері халықтың есін­де ұмы­тылмастай қалды: «Жайық өзені қашан сарқылып, арнасы кеуіп қал­ғанша қазақтар оның бойынан кетпейді». Орта жүздің әскери жасақтары да патша үкіметінің әскери-отаршыл күштерінің ілгері жылжуын тоқтатуға тырысты. 1731 жылы Омбы бекі- нісінің маңында қазақтар мен жергілікті әскери гарнизонның арасында қанды қақтығыс болды. Патша үкіметі қазақтар тарапынан шегара шебіне шабуыл жасал- уын тоқтатуға бағытталған шаралар қабылдаумен болды. Ол үшін бекініс қорғандар салуға кірісті, шегарадағы күзет әскерлерінің саны арттырылды. Қазақ ауылдарына дүркін-дүркін шабуыл жасалып тұрды. ? 1. Сен Қазақстанды Азияға шығудың «кілті мен қақпасы» деп есептейсің бе? Картаны пайдалана отырып, пікіріңді дәйекте. 2. Қазақ жерінде салынған бекі­ ністерді ата. Бекіністер Салынған жылы Қорытынды жаса * Жайық өзені – 1775 жылға дейінгі Жайықтың (Орал) аты. Е.И. Пугачев көтерілісі талқандалған соң, оның есімін естен шығару үшін өзеннің атын ауыстырған. Жайық қаласы – қазіргі Орал қаласы. Жәмішев бекінісі – қазіргі Павлодар облысының Жәмішев (Ямышево) ауылы. Коншин Николай Яковлевич (1864–1937) – белгілі орыс ғалымы, тарихшы әрі фольклоршы, Орыс география қоғамы Семей бөлімінің мүшесі. Ол Семей қаласында өлкетану мәселесімен айналысты. Строгановтар – орыс көпестері, Ермактың Батыс Сібірге жасаған жорығында шешуші рөл атқарған. XVI ғасырда Оралда зауыттардың негізін қалаған. Стро- гановтар қазақтармен сауда-саттықты жандандырып отырған. 29 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ «1716 жылы князь Гагарин өзінің жіберген қателігін түзетіп, жүзбасы Чередов арқылы қонтайшыға Жәмішев бекінісінің салыну себебін оны өздері шабуылға айдап салып отырған қырғыздар (қазақтар) тарапынан жасалатын шабуылдан қорғау үшін деп түсіндірді, содан кейін бояр ұлы Мартемьяниковты қонтайшыға жіберіп, одан қазына-мүлік пен тұтқындарды қайтарып беруді талап етті». Словцов П.А. Мемлекеттік байлықты молайту туралы// Сібірге тарихи шолу. СПб., 1886, 225-бет. 1. Патша үкіметі Ертістің оң жағалауына бекініс-қамалдарды не мақсатпен салды? 2. Патша үкіметі орыс-жоңғар қатынастарында қазақтарға қатысты қандай бағыт ұстанды? §9–10. Ресей империясының Қазақ хандығын қосып ала бастауы Бүгінгі сабағымызда Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайын талдап, сыртқы саясатында Ресей бодандығын қабылдауға итермелеген алғышарттар мен салдарын анықтаймыз. 1. Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы. Жоңға­ Тірек сөздер: риямен ұзаққа созылған аса ауыр соғыста қазақ жасақ­ • Нұралы тары тамаша жеңiске жеткенiмен, ол табыс баянды бола • Оппозиция қоймады. Хандар мен сұлтандардың тақ таласына бай- • А.И. Тевкелев ланысты алауыздығы салдарынан бұл күреске Ресей им- периясы да тартылды. Ресей қал­ айда Қазақстанды өзiне қосып алуды көксеп, қолайлы кезеңдi кү­тумен­болды. Әбiлқайыр қазақ хандығында жеке өз билiгiн нығайту жолдарын­ жатпай-тұрмай тынымсыз iздестiре бастады. Кiшi жүздiң ханы Ресей­ мемлекетiнiң қолдауына сүйенуге бел буды. Бұл ретте оның жеке бас­­ ының ерекшеліктері де шешушi рөл атқарды. 1730 жылы Кiшi жүздiң билерi ханға Ресеймен әскери одақ жасасуды ұсынды. Алайда Ресеймен кел­ iссөз мүлде басқаша сипат алды. Ресейдiң өкiмет билiгiмен неғұр­лым жақын бола түсу мақсатымен 1730 жылғы қыргүйек айында Әбiлқ­ айырдың елшiлiгi Пет­ ербургке келдi. Елшiлiк Кiшi жүздi Ресейдiң қарамағына алу ту­ра­лы императрица Анна Иоанновнаның атына жазылған өтiнiштi таб­ ыс еттi. 30 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Әбiлқайырдың елшiлiгiне зор құрмет көрсетiлiп, оны үл­кен ықы­ласпен қарсы алды. Ресей үшiн Кiшi Ойлан! жүздi империяның­ құрамына қосып алудың ең Әбілқайырдың Қазақ хандығындағы жағдай- қолайл­ ы сәтi туды. Бұған дейiн Ресейдiң құрамына ды Ресей бодандығын Едiл қалмақтары, Қабарда князьдығы қосылған қабылдамай-ақ шешуіне болатын. болар ма еді? Сен қандай жол ұсынар едің? 1731 жылы императрица Анна Иоанновна Кiшi жүздiң қа­зақ­тарын Ресейдiң қол астына алу туралы грамотаға (ресми құ­жатқа) қол қойды. Имп­ ерияға өтудің сипаты үстірт, жасанды болды. Дегенмен бұл Қазақ хандығының Ресей империясы­на қосыл­уының басы едi. 2. А. Тевкелев бастаған елшiлiктiң Кiшi жүзде болуы. Қазақтардан­ант алу үшiн патша үкiметi Әбiлқайырға 1731 жылғы көктемде Петербургтен А. И. Тевкелев бастаған елшiлiктi жiбердi. Оған Кiшi жүзд­­ iң билеушiлерiн Ресейдiң қол астына қалай өткiзуi керектiгi жө­ нiн­де жан-жақты нұсқау берiлдi. Кiшi жүздiң ат Талда төбелiндей билеушi тобына қалағанынша сый-сияпат берiп, тiкелей сатып алу жағын да қарастырып А.И. Тевкелевке көрудi тапсырды. Ол үшiн 1 миллион орыс рублiне жүктелген міндеттің дейiн жұмсауға рұқсат етiлдi. Әбiлқайырға импе- мақсаты неде? ратрица Анна Иоанновнан­ ың атынан қымбат баға- лы – болат қылыш, бұлғын iшiк, екi түлкi тымақ, шұға маталар мен басқа да сыйлықтар беру көзделдi. Бiрақ оларды Құран ұстап, ант берiлгеннен және құжатқа қол қойылғ­ аннан кейiн ғана тапсыру қарастырылды. Дипломатиялық тапсырмамен келгендердiң құрамында башқұрттың ықпалды старшыны әрi батыры Таймас Шайымов та болды. Бұл дипломатиялық тапсырмамен келген елшiлiк, сонымен қатар барлау мәлiметтерiн де жинауға – жер бедерiн суреттеуге, қазақтар­дың­ тiлi, әдет-ғұрпы және салт-дәстүрлерi туралы мәлiметтер жин­ ақт­­ ауға тиiс болды. Елшiлiк сондай-ақ тұрғындардың империя қол астына өтуi қабыл алынған кездегi көңiл күйiнiң қандай болғанын да бiлуi тиiс едi. А. Тевкелевке қазақтарға ең жақын көршi хал­ ық­тар­туралы да деректер жинау тапсырылды. 3. Әбiлқайыр ханға қарсы оппозицияның қа­ Сөзіңді дәйекте лып­тасуы. Кiшi жүздегi ақсүйектердiң едәуiр бөлiгi Ресейдiң қол астына өтуге үзiлдi-кесiлдi қарсы бол- Әбілқайыр ханға ды. Жергiлiктi жерде айқындалғанындай, Ресейдiң оппозицияның (қарсы топтардың) қол астына өту туралы шешiм Әбiлқайыр ханның қалыптасу жеке өзi­нiң бастамасы бойынша қабылданған болып себептерін талда. шықты. Оппозиция­лық көңiл күйдегi көптеген қазақ 31 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ билеушiлерi Ресеймен екi арадағ­ы кел­ iссөздердi болдырмай, ашықтан-ашық үзiп тастауға тырысып бақ­ты. Ресей­ елшiлерiн өлтiрiп жiберуге әрекет жасағандар да болды. Сондықтан дипломатиялық тапсырмамен келген елшiлердi қорғ­ ау iсi Әбiлқ­ айырдың өз ұлы Нұралы сұлтанға тапсырылды.­ Қазақ билеушiлерi сенiмдi де тиiмдi одақтас табу мүддесiн басшылық- қа алды, одақтастар олардың бостан­дығына озбырлық жасап, қол сұқпайтын болуы керек деп үмiт­тендi. Ал Ресей империясы «бодандықты» көрші елдердің жерін өзіне қо­сып алу деп түсінді. 4. Әбiлқайыр ханның және оның төңiрегiндегiлердiң Ресейдiң қол астына өтуін қабылдауы. А. Тевкелев Ресей империясының сенiмдi өкiл­ i екенд­ iгiн алға тартып, дүние-мүлiкке қызықтыру, пара беру, уәде­лi келiсiмге көндiру, кей-кейде ашықтан-ашық қоқан-лоқы жа­сап қорқыту арқылы келiссөздердi ақыры өз пайдасына­шештi. Ресей елшiсi Әбiлқайырдың төңiрегiндегiлердi Ресейдiң қол астына өтуге көндiрдi. 1731 жылдың 10 қазан күнi Әбiлқайыр хан, бiрқатар сұлтандар және iрi билер мен батырлардың шағын тобы Ресей империясының қол астына өту туралы ант қабылдады. Бұл оқиға Ырғыз және То­был өзендерiнiң арасындағы Майтөбе деген шатқ­ алда өттi. Ант қа­б­ ылдауға барлығы 29 қазақ старшыны қатысты. Ол ең алдымен «хан партиясы» деп атала- тын топтың мүшелерi болатын. Бiрiншi болып Әбiлқайыр хан, одан соң оның төңiрегiндегiлер ант қабылдады. Қаз­ ақ ақсүйектерiнiң едәуiр тобы өз мүдделерiн көздеп, келiссөздер жүрiп жатқан кезде дипломатиялық тапсырмамен келгендерге қол­дау бiлдiрдi. Қазақ­ Түсіндір тардың Ресейдiң қол астына өтуi, мiне, осылай баст­ алды. Әбiлқайыр Ресей патшасының тағына А.И. Тевкелев пен адал болудың кепiлi рет­ iнде өзiнiң ұлдарының бірін Т. Шайымовқа атақ- Ресейге аманат жiберуге уәде еттi. дәреженің берілу себептерін ата. Ресейдiң дипломатиялық тапсырмамен келген елшiлерi Қазақс­ тан аумағында бiр жылдан астам уақыт бойы болды. Ол қазақ қоғам­ ын егжей-тегжейлi жан-жақты зерттедi, қаншалықты мол мүм­кiн­дiк­тер бар екенiн байқап қарады. А. Тевкелев Кiшi жүзде ат­қарған сәттi дипломатиялық қызметi үшiн әуелi полковник, одан сәл кейiнi­рек орыс армиясының генералы әскери шенiн алды. Ақыр­­ ын­да оның ұрпақтары Пікірің қажет Орынбор өлкесiндегi iрi-iрi поме­щиктерге айналды. Әбілқайыр хан Олардың мыңдаған басыбайлы шар­ уал­ ары болды. үмітінің ақталмауы Ал башқұрт старшинасы Таймас Шайымовқа тарх­ ан орынды ма? атағы берiлдi. Әбiлқайыр хан Ресейдiң қол астына өтудi қабыл- дағаннан кейiн Кiшi жүз қазақтарының арасындағы 32 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Көш. П.С. Палластың еңбегiнен беделi мен ықпалынан айырыла бастады. Оның Ресей Суретке қарап, шағын қол астына өтуден күткен үмiтi ақталмады. Ол тек әңгіме құрастыр. Кiшi жүздiң ханы болып бекiтiлдi. Сондықтан ол өз ғұмырының соңғы күнiне дейiн патша әкiмшiлiгiне бағынбауға тырысты. Оның үстiне, қазақтардың қалмақтармен, башқұрт­ тармен және Орал казактарымен шегара аймағындағы шиеленiстi қақтығыстары тоқ­татылмады. Әбiлқайырдың патша үкiметiне қарсы белсендi iс-әре­кет­терi оның саяси қарсыластарының қолынан қаза тапқанынан кейiн ғана тоқтады. Ресейдiң қол астына өткен Кiшi жүз қазақтарына патша үкiметi тарапынан ешқандай нақты әскери көмек көрсетiлмедi. Сондықтан жоңғарлардың билеушiсi Қалдан Серен Қазақстан аумағына жаңадан жойқын жорық жасады. 5. Ресей империясының Қазақстандағы ХVІІІ ғасырдың 30–50-жылдарындағы Қажетті дерек саясаты. Әбілқайыр ханнан кейін бірқатар 1735 жылы Орынбор қаласының билеушілер Ресейдің қол астына өте бас- негізі қаланды. Орынбор Батыс Қазақстан аумағын отарлау орта- тады. Бұл қазақтарға қысқы уақытта ше- лықтарының біріне айналды. гара шебінің ішкі жағына еніп, уақытша тұрақтауына мүмкіндік беретін еді. Ресейдің иелігіне, негізінен, шегара шебіне таяу тұратын қазақтар өтті. Ресей империясы қазақ өлкесінде жағдайын нығайтып, бекіте түсу үшін бекіністер салуды одан әрі жалғастырды. Кіші жүздің аумағын жан- жақты зерттеу мақсатымен 1734 жылы Қырғыз-қайсақ (Орынбор) экспе- дициясы құрылды. ХVІІІ ғасырдың 30–40-жылдарында әскери бекіністері 3–3467 33 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ бар Үй шегара шебі салынды. Ол Жоғарғы Жайық Картамен жұмыс бекінісінен Звериноголовская бекінісіне дейінгі 770 Орынбор қаласын шақырымға созылды. Патша үкіметі 1734 жылдан картадан көрсетіп, бастап қазақтардың Жайық өзенінің оң жақ өңірінде отарлаудың страте­ көшіп-қонып жүруіне қатаң тыйым салды. гиялық орталығына Ресей империясы қазақ-жоңғар соғыстарын пай- айналған себебін түсіндіріңдер. даланып, қазақ жерін одан әрі жаулап алу әрекетіне кірісті. 1752–1755 жылдары Орта жүз қазақтары же­ рінің солтүстік аймағында Жаңа Есіл шегара шебін­ дегі әскери бекіністер мен шағын дала бекіністері тұрғызылды. Ол Үй өзенін­ ен басталатын шегара шебін Ертіс шегара шебімен жалғастырды. Оның жалпы ұзындығы шамамен 540 шақырым болды. Бойында көптеген ащы сулы көлдер бар бұл шепті халық «Қасірет белдеуі» (Горькая линия) деп атады. 6. Қазақтардың Ресейдiң қол астына өтуiнiң салдары. Кiшi жүз бен Орта жүз қазақтарының бiр бөлiгi Ресейдiң қол астына өтуiне байланысты жағымс­ ыз салд­ ар орын алды. Қазақ халқы бiрте-бiрте Ойталқы өз тәуелсiздiгiнен айырыла­бас­та­ды. Патша үкiметi хандар мен сұлтандарды уақыт өткен сайын өзiнiң Қазақтардың Ресей­ айтқанын екi етпейтiн бағынышты шенеунiк­тер­іне дің қол астына айналдырып­алды. өтуінің жағымды салдары болды Патша үкiметi жалпықазақ хандығы болуын деп ойлайсың ба? мойында­мау арқылы Қазақ мемлекетiнiң аумақтық Сөзіңді дәйекте. тұтастығын бұзып, бiрл­ iгiн ыдырата бастады. Iс жүзiнде қазақтардың билеушiлерiм­ ен ешқандай келiсiмсіз-ақ, қазақ-орыс шегарасын­ ың бүкiл өн бойына әскери бекiнiстер, қамалдар, далалық шағын бек­ iнiстер са­луды үстi-үстiне үдете бердi. Жайылымдық жерлердiң тар­ ыла тү­суi мал өсiрумен айналысатын көшпелi және жартылай көшпелi қа­зақтардың шаруашылық негiзiн қатты шайқалтты.­Жұт болған жылдары қазақтардың мал басын аман сақтап қалуы үшiн шегара шебiндегi аймақтарға көшiп баруына рұқсат етiлмедi. Қазақстанның Ресей ықпалына көнуi кейiнгi жылдары қазақтард­ ың Орта Азия мемлекеттерiмен қарым-қатынасының едәуiр нашарлап кетуiне әкеліп соқты. Хиуа мен Бұхардың әскерлерi Оңт­ үстiк Қа­зақстанның қазақтарына оқтын-оқтын жорық жасап тұрды, алым-салық төлеттi. ? 1. 1731 жылғы негізгі оқиғаларды анықта. 1731 жыл __________ __________ __________ 34 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 2. Егер сен Әбілқайыр хан заманында өмір сүрсең қай тарапта болар едің? Үш дәлел келтір. Жақтаушы Қарсы * Басыбайлы шаруа – Ресейдiң 1861 жылға дейiн тағдыры iс жүзiнде помещиктер мен дворяндардың еркiне толық тәуелдi болған ауылдық жердiң тұрғыны. Оппозиция – қарама-қарсылық, қарсылық көрсету. Э­ кспедиция – бұл жерде сөздің мәні «мекеме» ретінде айтылған. Нұралы (Нұр-Әли) – Кiшi жүздi 1748–1786 жылдары билеген хан. 1741 жылы Хиуаны­бiр жылға жуық билеп тұрды, Әбiлқайыр ханның үлкен ұлы. Тевкелев Алексей Иванович (1674–1766) – Ресей дипломаты, Сыртқы iстер алқасын­ ың аудармашысы, генерал әрi iрi помещик, Кiшi жүз қазақтарының Ресей қол астына өтуiне түрлі айла-шарғымен ықпал еткен. «Тевкелевтiң Ордаға келуi Әбiлқайырдың ойын түгелдей ашып бердi. Ресейдiң қол астына жаңадан өте­тiнд­ ер­ден ант алу үшiн келген шенеу­ нiктердiң өздерiне жүктелген қызм­ етiне сай жылы қарсы алынбағаны былай тұрсын, олар тiптi келген бойда-ақ өз өмiрлерiнен айырылып қала жаздады. Қырғыздар (қаз­ ақтар) өздерiнiң тағылық табиғи бостандығын жоғалтып ала- тыны жөн­ iнде ойланған кезде ашу-ызаға булықты, орталарына келген орыс­ тард­ ы көрiп, кенеттен қатты­ толқыды. Тевкелевтi тiптi сол жерде-ақ құр­ бандыққа шалып жiбере жаздады. Оны ханның өзi қорғап қалды. Бi­рақ ол өзгелердiң ашу-ызаға толы толқуын баса алмады. Оның қол астындағы ержүрек жандар ешқайсысының келiсiмiнсiз шетелдiк мемлек­ етпен неге келiсiм жасасқаны, оған бас иiп, бағын­ уға өз атынан ғана емес, бүкiл орданың атынан уәде еткенi туралы ханнан есеп бер­ удi талап еттi. Сол бiр қулыққа толы батылдық оның өз өмiрiне қауiп төндiрг­ ен болатын...» Левшин А. И. Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далал­ арының сипаттамасы. Алматы, 1996, 181-бет. 1. Әбiлқайырдың ордасында Ресей елшiлерi қалай қабылданды? 2. Қа­зақ ханы өз қол астындағылардың ашықтан-ашық қарс­ ы­лығына қа­ лай тап болды? 35 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ §11–12. Абылай ханның ішкі және сыртқы саясаты XVIII ғасырдағы аса көрнектi қазақ билеу­шi­лерiнiң бiрi айбынды Абылай хан болды. Ол өте қиын жағдайдың өзiнде Қазақ хандығының тәуелсiздiгi мен аумақтық тұтастығын сақтай бiлдi. 1. Абылай – Қазақ хандығының аса көрн­ ектi сая- Тірек сөздер: си және мемлек­ ет қайраткерi. ХVIII ғасырдағы Қазақ хандығы билеушiлерiнiң бiрi Абылай­өзiн аса көрн­ ектi • Абылай хан мемлекет қайратк­ ер­ iне тән қас­ и­ет­те­рiм­ ен көрсете бiлдi. • Қазақ-қытай қарым-қатынасы Абылай хан өзiн­ iң бүкiл ғұмырын қазақ мем­ ­ле­кет­ • Қазақ-қырғыз байланысы тiлiгiн нығайту мен халықтың бiрлiгiн қамт­ а­масыз ету iсiне арнады. • Бұқар жырау • Шежіре Абылай ханның өткен өмiр жолы оңай болған жоқ. Ол • Стела 1711 (кейбір деректерде 1713) жылы Түрк­ iстан қаласында дүн­ иеге келдi. Оның азан шақырып қойылған аты Әбiлмансұр болатын. Шыққан тегін жасырып, Сабалақ атанған. Сұл­тан Абылай мұсылманша жақсы бiлiм алды. Ол Шы­ғыстың жетi тiлiн бiлдi. Домбыраны жақсы тартты. Өзара бақталастық, алауыздық салдарынан болған соғыстар кезiнде жастайынан жетiм қалған едi. Он бес жасқа толған­ кезiнен бастап жоңғ­ ар басқ­ ыншыларына қарсы соғысқа белсене қатысты. Сұлтанның бойы ортадан жоғары болатын. Жауырыны қақпақтай, дене күшi зор едi. Замандастары оны батылдығы мен ержүректiгi үшiн қатты құрметтейтiн. Ол өз ғұ­мы­рының ең соңғы күн­дерiне дейiн жауынгер­ лерiмен бiрге болды. Соғыста қолға түскен барлық олжаны бөлiстi. Жау- мен шайқастар кезiнде бiрнеше рет жаралы да болды. Сөзге шебер әрi тапқыр едi. Өз замандастары арасында сөзiне бер­ iк, алғыр ойлы, барынша адал әрi әдiлдiгiмен көзге түсетiн. Кер­ е­м­ ет шешендiгiмен, қазақтардың ежелден келе жатқан әдет заңдарын­және шежiресiн өте жақсы бiлетiндiгiмен ерекшеленетiн. Ол өз төңi­регiне халықтың құрметiне бөленген ең беделдi әрi адал адамдарды топтастырды. 2. Абылайдың iшкi саясаты. Абылайдың бүкiл iшкi саяси қызметi бiр орталықтан басқарылатын тәуелсiз мемле­кет құруға ба­ғыт­талды. Ол шексiз Абылай хан билiкке ие болды, оны халық қол­дады. Ш. Уәлиханов 36 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ былай деп жазды: «Қазақтардың аңыз әңгiмелерiнде Абылай ханның азамат­ Абылай айрықша қасиетi бар киелi, керемет құдiрет тық тұлғасына сипатта- иесi болып сана­лады. Ешбiр ханның Абылайдай шексiз ма беріңдер. билiкке қолы жеткен жоқ». Ресейд­ iң қол астына өтудi қабыл алғанына қара­ мастан, ол iс жү­зiн­де Ресейге мүлде тәуел­сiз iшкi және сыртқы саясат жүргiздi. 1759 жылы патша үкiметiнiң әкiм­шiлiгi Әбiлмәмбеттi тағынан тайдырып, оның орнына Абылайдың оты­руын ұсынды және оған барлық жағынан қолдау көрсетуге уәде ет­тi. Алайда ел арасын- да беделi зор әрi алыстан болжайтын көреген­сұлтан Сенің көзқарасың бұл ұсынысты қабыл алмад­ ы. Өйткенi ол ұсыныс елдiң өз iшiн­де қазақтардың бiрлiгiн ыдыратуға соқтыратын Ш. Уәлихановтың едi. Патша үкiметi Абы­лай­ды бiр ғана Орта жүздiң пікірімен келісесің ханы деп таныды. Бiрақ хан ант қабылдау­дың және бе? Қазақтың қай патша­ның сенiм грамотасы мен тарту-таралғыларын ханын Абылаймен теңестірер едің? тапсырудың салтанатты рәсiмiне барудан бас тарт- ты. Өйткені: «Мені хан етіп сайлаған халқым, олай болса, орыс патшасының тағына тағзым етіп, ант беруге міндетті емеспін», – деп білді. Ойталқы Абылай ханға бiр орталықтан басқарылатын мем­ Абылай хан шексіз лек­ ет құрудың­сәтi түстi. 1771 жылы Түркiстан қала­ билікке қалай қол сында қазақтың бүкiл үш жү­зiнiң ханы болып жария- жеткізді? ланды. Бұған жоңғарлар мен Едiл бойы қалмақтарын талқандаудағы үлесi игi ықпал еттi. Абылайдың Түркістанда хан сайлануы. Ж. Қайранбайдың суреті 37 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Абылай ханның ішкі саясаты Бір орталықтан басқарылатын Егіншілікке, шөп шабуға, мемлекет құрды балықшылыққа қолдау көрсетті Сот билігін күшейте түсті Керуен саудасын күшейтуге Қақтығыстар мен барымтаны көңіл бөлді тоқтатты Темір ұстаханаларын салудың бастамашысы болды Өзiнiң қол астындағы халықты не­ғұрлым жақсы басқару үшiн Абылай үш жүздiң әрқайсысына әйгілі тұлғаларды билеушi етiп тағайындады. Ол сот билiгiн күш­ ейте түстi. Сонымен қатар Кестені пайдалана отырып, белгiлi қазақ билерiнiң, сондай-ақ атақты қазақ Абылай ханның ішкі саяса- батырларының беделiне арқа сүйедi. Сондай күштi, тына баға беріңдер. ықпалды саяси тұлға Абылайдың кеңесшiсi Бұқар жырау­болды. Абылай қазақ рулары мен тайпаларының арасын­дағы өзара қырқыс, алауыздықтан туындайтын қақтығыстар мен ба­рымта алуды тоқтатты. Ол қазақтардың егiншiлiкпен, шөп шабумен және балық аулау­мен айналысу- ына қолдау көрсеттi. Хан қазақ даласындағы керуен саудасын күшейтуге барынша кө­ңiл бөлдi. Ол қазақ даласында темiр ұстаханаларын салудың баст­ амашысы болды. Абылай хан ақын-жырау, әншi-күйшiлер мен дiни қайраткерлерге қамқорлық жасап отырды. 3. Абылайдың сыртқы саясаты. Абылайдың сыртқы сая­саты өзiнiң икемдiлiгiмен әрi алыстан болжайтын көреген­дiг­­­ i­м­ ен­ерекшелендi. Абы­ лайдың сыртқы ­саяси қызметi Қа­зақстан аума­ Ізден! ғының ешкiм қол сұға алмайтын тұтастығын қамт­ ама­сыз ету­ге бағытталды. Мәселен, Абылай Тұтқынға түскен Рес­ ей­мен өзара қарым-қа­тына­сында тату-тәттi көр­ Абылайды жоңғар­ шiлiк саясатын ұстануға тырысты. Ре­сей мемле­ лардан босатуға кімдер атсалысты? ке­тiмен дипломатиялық және сауда байланыста- рын орнатты. Өз қол астындағы халықты Ресей әскери қызметкерлерiнiң орынсыз талаптары мен әрекеттерiнен батыл қорғай бiлдi. Абылай күш-жiгерiн жоңғар шапқыншылығын әлсiретуге бағыттады. Бұл ретте Ресейд­ iң ықпалды әскери көмегi бола ма деген үмiтi ақталмады. Жоңғарл­ ар Цинь империясымен бейбiт келiсiм жасағаннан кейiн барлық кү­шiн батысқа қарай бұрды. Сөйтiп, 1741 жылы қазақтарға қарсы тағ­ ы бiр 38 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ iрi жорыққа шықты. Жоңғарлардың тұтқиылдан баса-көкт­ еп кіруi салда- рынан А­ былай олардың қолдарына тұтқынға түсiп қал­ды. Абылайды тұт­ қыннан босатып алудың сәтi Жоңғар мем­ле­кет­ iм­ ен бейб­ iт келiсiм жасал­ ғаннан кейiн ғана түстi. Қалдан Серен қайтыс болғанн­ ан кейiн, оның мұрагерлерi арасында кес­ кiлескен тақ таласы басталды. Мұ­ны қазақ сұлтан­дары оңтайлы пай­далана білді. Жоңғар билеу­шiле­рiнiң билiк үшiн қырқыстары­на араласып кеттi. Бұл қазақтардың өз жауын әлсiретуiне және Қаз­ ақ­станның оңтүстiк және оңтүстiк-шығыс аудандарын жоңғ­ ар­ лардан қайтарып алуына мүм­кiндiк Тұтқындалған қалмақтар. туғызды. Абылай жоңғ­­ арлардың тақ­ Р. Қожағұлованың суреті тан үмiткер мұр­ агерлерiне қолдау көрс­­ ет­ у арқыл­ ы олардан қазақ жерлерiн қай­тарып­алды. 1761 жылы Қытай өзiнiң Жоңғ­ ариядағы жағдайын бiржолата ны­ ғайту үшiн онда империяның Синьцзянь немесе Шыңжаң (Жаң­ ашеп) атты аймағын құрды. 1771 жылы жалпы саны 180 мың адам болатын Еділ қалмақтары Қытай шебіне көшуге әрекет жасады. Кіші жүз бен Орта жүздің жерлерін басып өткен әрі жорыққа қапысыз дайындалған қалмақтар қазақтардың әскери жасақтарынан күйрей жеңілді. Қазақ­ тардың қалмақтармен ең ірі шайқасы Жем өзені бойында, Балқаш көлінің жағасында өтті. Мойынты өзенінің бойында Абылай бастаған 50 мың жасақ қалмақтарға ойсырата соққы берді. Бұл Абылай хан билігі тұсындағы орасан зор оқиға қазақ тарихында «Шаңды жорық» деген атпен қалды. 4. Абылайдың қазақ жерлерiн бiрiктiру жолын­ дағы күресi. Абы­лай­хан Қазақ хандығының қауiп­ Жұптық жұмыс сiздiгi мен тәуел­сіз­дігін қам­там­ асыз ету үшiн сыртқы саясатты асқан көрегендiкпен жүргiздi. Ре­сейдiң қол Қазақ-қытай қарым- астына сырт көзге ғана формалды түрде қарап, 1756 қатынасының жылы Қытай үкiметiмен дипломатиял­ ық қатынас сипатына, негізгі оқиғаларға талдау орната бас­тады. Бұл шара оған Ресей­дiң Қазақстан жасаңдар. аумағындағы отаршылдық әрек­ ет­терiн тоқтатуына, 39 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ сонымен қа­тар Қытай тарапынан туындайтын Біліп жүр! қауіпке жол бермеуiне зор мүмкiндiк берді.­ Осы кезеңде қазақ билеу­шiл­ ерi мен Қытай Осы кезде қытай билеушi­ лерi Жоңғ­ ар­ ияда болып­ үкiмет билiгi арасында жер қа­тынастарына жатқан оқиғаларды жiтi байл­ аныст­ ы едәуiр шие­ л­ енiстi дау туды. Қыт­ ай бақылап, оны басып алуд­ ы шегара мәсел­­ е­лер­ iн реттеп қайту үшiн Қазақ­ көздеп отырды. Сөйтiп, стан­ғ­ а, Абылай сұлтанға хат жазып, арн­­­ айы қытай-жоңғар соғысы елшiлiк жiбердi. Алайда Абылай Қы­тай­дың басталып кеттi. Бiр кездегi Жоңғарияны басып алғанын мо­йында­ғ­ ы­сы қуатты Әмiрсана Ресей келм­­ едi. Онымен де қоймай, жоңғарлардың мемлекетiнiң қамқорлығы­ цин­ь­д­ ер­г­ е қарсы көтерiлiсiн бастаған Әмiр­ на үмiт артып, Сiбiрге санаға белсендi түрде кө­мек көр­сете бас­та­ қаш­ ып баруға мәжбүр ды. Қазақ басшылары Жоңғария жерiнiң болды. 1758 жылы Жоңға­ рияны Қытай әскері­түгел­ бiр бөлi­гi оның байырғы қожайыны болып дей бағындырып алды. таб­ ыл­ ат­ ын қазақтарға қайтарып­берiлуiн заң­ ды деп санады. Бiрақ Қытай жоңғарлардың кө­зiн жойған­ негiзгi жеңiмпаздың құқығы өзiнд­ е екенiн пайдаланып, ол жерлердi қайтарып беруден үзiлдi-кес­ iлдi бас тартты. 1756 жылдың көктемiнде қазақ жасақтары Қытай әскерлерiне қар­сы Жоңғарияның iшкi бөлiгiне жорық жасап, терең бойлап кірді. Бұғ­ ан жа- уап ретiнде Қытай императоры ендi Қазақстанға шабуыл жас­ ауға бұйрық бердi. Қазақтар өз жеріне баса-көктеп кірген Цинь әс­керiмен бiрнеше рет шайқасты, олардың даланың iшкi жағына тер­ ең бойлап өтуiне жол бер­ мей, бөгеп тұрып алды. Бұл шара қазақ ауылдарының соғыс қимылдары аймағынан аулаққа көшiп кетуiне жағдай туғызды. Қазақ жа­са­ қтары Қытай әскерiне күтпеген жерден үстi-үстiне шабуылдар жас­ ады. Қытай әскерi келген iзiмен керi қайтуға мәж­бүр болды. Жеңiс қазақтар жағында болса да, алып империямен ұзақ соғысу­өте тиiмсiз едi. Екi ел арасында келiссөздер басталып кеттi. Қытайлар­ Iле өзенiнiң аңғары мен Тарбағатай аймағында әскери бекiнiстер сала бастады. Ондағы мақсаты – босап қалған Жоңғар жерiне қаз­ ақ­тардың қайта ора- луына жол бермеу едi. Алайда қазақтар Тар­баға­тайдағы жайылымдарды қытайлардың рұқсатынсыз өз бетт­ ерiмен қоныстануын тоқтатпады. Қытай әскерлерi қазақтарды қайтадан керi қуып шығу үшiн жаза- лау операцияларын бiрнеше рет жүр­г­ iздi. Бiрақ қыс түсiп, қытайлар кеткен кезде қазақтар ол аймақт­ арға қай­тадан көшiп баруын қоймады. Көшiп барушылардың­ саны ол аймақта бiрте-бiрте арта түстi. Абылай қытайлықтармен ке­лiссөз жүргiзудi күшейттi. Соның нәтижесiнде 1767 жылы Қытай жағы Тарбағатай аймағындағы және Iле өзенi бойындағы 40 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ қазақтардың ежелгі қоныстарын пайдалану- ына рұқсат етуге мәжбүр болды. Оның есесiне Ойтолғау қытайлықтар жайылымды жалға алып пайда- Абылай хан туралы берілген лануды талап еттi. Сөйтiп, ХVIII ғасырдың аяқ деректерді талдап, қорытынды кезiнде Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтарының бiр жасаңдар: бөлiгi шөбi шүйгiн жайылымдарға жайғасты. Ш. Уәлиханов Абылай хан қазақ пен қырғыз шегара- Ә. Бөкейхан И. Крафт сында тыныштық орнатуға арналған бірқатар Сенің пікірің шараларды жүзеге асырды. Абылай 1779 жылы қазақтардың мазасын ала берген қыр­ғыздарға жорық жасауға мәж­ бүр болды. Жорық бейбiт келiсiм жасаумен аяқ­талды. Абылай ең атақты деген манаптардың балал­ арын аманатқа алып қайтты. Қы­руар көп қыр­ ғыздарды тұтқ­ ынғ­ а алды. Олардан Жа­ңақырғыз және Байқырғыз деген екi болыс­ел құрастырып, Қазақстан аумағына қо­ныстандырды. Абылай хан­ ның бұл шаралары туысқан екі халықтың қарым-қатынасын жақсартуға үлк­ ен себеп болды. 5. Абылайдың қазақ тарихында алатын орны. Абылай хан 1781 жы­ лы дүние салып,­Қожа Ахмет Ясауи кесенесiне жерлендi. Абылай ханның қайтыс болғ­ анын естiген Қытай өкiметi көңiл айтып, елшiлерін жіберді. Абылай хан қазақ халқының тарихында ерекше маңызды орын ала­ды. Абылайдың күш-жiгерi ең алдымен мықты және тәуел­сiз Қа­зақ мемлекетiн құруға жұмсалды. Орыс ғал­ ым­ ы И. Крафттың сөзiмен айтқанда, «Ол (Абылай. – авт.) қалыпт­ асқан нақты жағдайларға қарай бiрде Ресейге, бiрде Қытайға, ендi бiрде Жоңғарияға шын берiлген болып көрiне бiлдi, ал шын мәнiнде ешкiмге де бас иген жоқ». Абылай хан қазақтардың басын қосып бiрiктiру үр­дiсiне басш­ ы­лық еттi және ұлан-байтақ далада бiр орталыққа бағынатын мемл­ екет құруға зор ықпал жасады. Жоңғар және Едiл қалмақ­тарын тас-талқан етiп, жеңiп шығуда ол аса маңызды рөл атқарды. Қы­тай әскерiнiң Қазақстан аумағымен iлгерi қарай iшкi аймақтарғ­ а жылжуын тоқтатып қана қойған жоқ, сонымен қатар қазақтардың­Тарбағатайдағы және Iле өзенi өңiрiндегi байырғы дәстүрлi мал жай­ ылымдарын қайтарып алуына қол жеткiздi. Алатау қырғыздарының­ қа­ Ойталқы зақтарға шабуыл жасауын да тоқтатты. Абылай қырғыз Абылай хан қазақтардың өз арасында ғана емес, манаптарының ба- сонымен қатар көр­шi халықтардың арасында­да зор лаларын неліктен бедел мен сый-құрметке­ бөл­ ендi. Қазақ­тар жауға аманатқа алды деп аттанғанда «Абылай! Абылай!» деп ұрандатт­­ ы. Ә. Бө­ ойлайсыңдар? кейхан өзiнiң «Қырғыздар» (қазақтар. – авт.) деген 41 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Дербес Қазақ мемле­ еңбегiнде Абылайдың атын тiптi Сiбiр казактарының кетін сақтап қалудағы Абылай ханның рөлін ұран рет­ iнде пайдаланатыны туралы былай деп анықтаңдар. жаз­ды: «Абылай!» деп ұран таст­ ау тiптi Сiбiр каз­ ак-орыстарында да бар. Олардың бiреуi өзiнiң ұлын 1904–1905 жылдардағы орыс-жапон соғысына аттандырып тұрып, оған бата ретiнде: «Абылай! Абылай!» деп атой сал... «Абылай деп шабуыл жаса!» дегенiн көрдiм». Қазақстан қалаларының басты көшелерi Абылай ханның атымен аталады. Алматыда Қазақ мемлекеттiк халықаралық қат­ ын­ астар және дүниежүзi тiлдерi университетiне Абылай ханның есiмi берiлген. Көкш­ е­ таудың етегiнде Абылай ханның құрметiне алып ес­керткiш стела орна­ тылған. Қазақтар аса көрнектi қазақ ханының­ есiмiн бүгiнде өздерiнiң перзенттерiне зор ықыласпен қояды. ? 1. «Бір орталықтан басқарылатын мемлекет» дегенді қалай түсінесің? 2. Кестені толтыр. Абылай ханның көрші елдермен қарым-қатынасы Ресей Жоңғар хандығы Цинь империясы Қырғыз елі * Шежіре – қазақтардың генеологиялық кестесі, тарихи жылнама. Стела – ескерткіш құлпытас. Бұқар жырау Қалқаманұлы (1693–1787) – қазақтың әйгілі ақын-жырауы, мем- лекет қайраткері, Абылай ханның бас кеңесшісі. Әмірсана (1722–1757) – жоңғар нойоны, Давацидің бақталасы, елдің күйзеліске ұшыраған кезінде Жоңғар хандығын билеуге үміттенді. Әмірсана 1755 жылы қытайдың Цинь империясына қарсы көтеріліс ұйымдастырды. «...Ñұëòàí Àáûëàé òàï ñîë êåçäå êүí өòêåí ñàéûí êүøåéå òүñòi. Өçiìåí çà­ ìàíäàñ қûðғûçäàðäûң (қàçàқòàðäûң. – àâò.) қàé-қàéñûñûíàí áîëñà äà қó­ëûғû ìåí òәæiðèáåñi æàғûíàí àðòûқ, àқûë-ïàðàñàòû æàғûíàí әáäåí òà­íûìàë, қîë àñòûíäàғû õàëûқòûң ñàíû æàғûíàí қóàòòû әìiðøi. Үø æүçãå өçi­íiң Îðûñ ìåìëåêåòiíiң èìïåðàòîðûìåí äå, Қûòàé áîғäûõàíûìåí äå қàðûì-қàòûíàñû àðқàñûíäà äàңқû àðòқàí Àáûëàéäûң áîéûíäà Îðòà æүç­äiң áèëåóøiñi áîëóғà қàæåòòi құқûқòûң áәði äå ñàé åäi. Өçiíiң àðòûқøûëûқòàðûíà әáäåí ñåíiìäi îë өç æàқòàñòàðûíûң áәðií äå àéáûíûìåí, ñàëè­қàëû ìiíåç-құëқûìåí òàңғàëäûðà қûçûқòûðûï, өçiíå òàðòà 42 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ áiëåòií, өçiíiң æàóëàðûí êүø êөðñåòå қîðқûòà àëàòûí, àë әðáið қàëûïòàñқàí íàқòû æàғ­äàéғà қàðàé өçií áiðäå îðûñòàðäûң қîë àñòûíäà, áiðäå қûòàéëàðäûң қîë àñòûíäà áîëғàíäàé ұñòàé áiëåòií, áiðàқ iñ æүçiíäå åøêiìäi ìîéûíäàìàéòûí òәóåëñiç áèëåóøi åäi. Îíûң áұë қàñèåòi әñiðåñå 1771 æûëäàí êåéií åðåêøå àéқûí êөðiíäi. Îë áұë êåçäå Ðåñåéãå ñûðòòàé áîëñà äà áàғûíûøòû­ñèяқòû áîëûï êөðiíó òóðàëû îéëàóäû äà қîéäû, åêiæүçäiëiê æàñàìàé-àқ, өçií íàғûç äåðáåñ òå òәóåëñiç õàíìûí äåï àòàé áàñòàäû». Ëåâøèí À.È. Қûðғûç-қàçàқ íåìåñå қûðғûç-қàéñàқ îðäàëàðû ìåí äàëàñûíûң ñèïàòòàìàñû. – Àëìàòû, 1996, 254-áåò. 1. Àáûëàéäûң áîéûíäà қàíäàé қàñèåòòåð áàð åäi? 2. Ñåíäåð қàëàé îéëàéñûңäàð, îë өçií Ðåñåé ìåí Қûòàéғà òәóåëñiç ñåçiíå àëäû ìà? Екінші бөлімді қайталау-жинақтау тапсырмалары 1. Автор мен олардың айтқан сөздерін сәйкестендіріңдер. 1. Әбілқайыр хан «Жайық өзені қашан сарқылып, арнасы кеуіп қалғанша қазақтар оның бойынан кетпейді». 2. Н. Коншин «Ешбір ханның Абылайдай шексіз билікке қолы жеткен жоқ». 3. Ш. Уәлиханов «Ертіс бойындағы бекіністердің мақсаты – оң жаға- лаудағы жерлерді жоңғарлардан, ал одан соң көп ұзамай-ақ қырғыздардан (қазақтардан) қорғау еді». 2. Әріптерден тарихи есім құрап, сипаттама беріңдер: 1. ВШЙМЫАО 3. ИНННВААОО 2. БЯВЦНЕР 3. ХVІІІ ғасырдың 30–60-жылдарына қатысты бір тарихи тұлға, бір хронология, бір оқиғаны жазып, соған қатысты өз пікірлеріңді білдіріңдер. Тарихи тұлға Тарихи Тарихи оқиға Сенің пікірің хронология 43 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Үшiншi XVIII ғасырдағы қазақстанның бөлім мәдениеті §13–14. ХVIII ғасырдағы халық ауыз әдебиеті Бүгінгі сабағымызда халық ауыз әдебиеті мен музыка өнері туындыла­ рының тарихи дереккөз ретіндегі құндылығын бағалаймыз, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың маңызын айқындаймыз. ХVIII ғасырда қазақ халқы өздерінің ежелгі бірегей Тірек сөздер: мәдениетінің төл­тумалылығын сол қалпы сақтап • Ақын қалған болатын. Олардың мәдениет­ інде ақындардың, • Жырау жырау мен би-шешендердің шығармашылығы және • Ақтамберді жырау музыка өнері көрнекті орын алды. • Үмбетей жырау 1. Ақын-жыраулар. Көшпелi өмiр салты жағда­ • Тәтіғара • Тарихи деректер йында ха­лықтың ауыз әдебиетi, жыраулық дәстүрi, музыка өнерi дами түсті. Қазақтардың жоңғар бас­­ қын­шыларына қарсы күресi, патша үкi­м­ е­тi­нiң отар­ шылдық саясат­ ына қарсы дала тұрғындарының ұлт-азаттық қозғал­ ысы сол кездегi ақын-жыраулардың негiзгi тақы­ры­бына айналды. Қазақ әдебиетi тарихында ХVIII ғасырдағы көр­нектi ақынд­ ар мен жыраулар ерекше орын алады. Қазақтың көрнектi жырауларының бiрi – Ақ- тамбердi жырау Сарыұ­ лы. Ол жоңғ­ арларға қарсы көптеген жорық­тарға қатысқан және батыр ретiнде де белгiлi болған жырау. ХVIII ғасырдың 50-жылдарын- да жоңғ­ арлардан азат етiлген жерлерге қазақтардың қайта оралуын басқарды. Ақтамбердi жыраудың бүкiл шығармашылығы елдi ерлiкке, қаһарм­ андық пен батылдыққа үндеуге арналды. Оның кесен­ есi Шығыс Жыршы. Қазақстан обл­ ысы­ аум­ а­ғындағы Жүрекжота шо­ Н. Г. Хлудовтың қысының баурайында осы уақытқа дейiн сақталған. суретi ХVIII ғасырда қазақтардың арасын­да атақ-даң­қы кеңiнен таралған жырау, қазақтардың әдет-ғұрып 44 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ заңдары мен шеж­ iр­ есiнiң ға­жай­ ып бiл­гiрi, би әрi да- ХVІІІ ғасырдағы тарихи оқиғалар ақын-жыраулар нышпан ди­пломат, мемлекет қай­раткерi Бұқар Қал­ шығармаларында қалай қаманұлы болды. Ол қазiргi Павлодар облысының көрініс тапты? Баяна­уыл ауданындағы Далба тауы­ның етегiнде дүниеге келг­ ен. Әкесi Қалқаман батыр да ерлiгiмен және жаужүрек батылдығымен халыққа кеңi­ нен танымал болған едi. Халық арасында Бұ­ Ойлан! қар жырау «Көмекей әулие» атанды. Бұқар жырау көптеген терең ойлы, ғибрат аларлық Жауға шаптым ту байлап, Шепті бұздым, айғайлап. өсиет өлең­дер шығарды. Олардың негiзгi идея- Дұшпаннан көрген қорлықты Жалынды жүрек қан қайнап. сы Қазақ хандығының тәуел­сiздiгiн сақтау мен нығайту мәселесiне арналды. Бұқар жырау Елді-жұртты қорғайлап, Абылайдың тұсындағы данагөй билердiң бiрi. Өлімге жүрміз бас байлап! Ол ханның ең жақын кеңесшiсi әрi сенiмдi се­ Ақтамберді жырау өлеңінде рiктерiнiң бiрi болды. Өзiнiң толғ­ ауларында қай жауды меңзеп тұр? Абылайдың мiнiн ашық та батыл айтумен бiр­ге оны прогресш­ iл мемлекет қайраткерi ретiнде де мадақтады: «...Хан Абылай атандың, Ізден! Дүниеден шықпай еш мiнiң. Алтын тақтың үстiнде Неліктен Абылай Үш жүздiң басын құрадың, хан өзінің ішкі және Жетiм менен жесiрге сыртқы саясатында Ешбiр жаман қылмадың. Бұқар жыраудың Әдiлдiкпен жүрдiң сен, кеңесіне жүгінді? Әдептi iске кiрдiң сен...» Бұқар жырау шынд­ ықты бетiң бар, жүзiң бар демей, әрқашан тура айтқан. Болашақты­ болжай бiлетiн көрiпкелдiк дарыны да болған. Ол өзiнiң жыр-толғау­ларында патша үкiметiнiң алыс­ты көздейтiн отаршылдық саясатының зардабы болашақта қан­дай болатынын күнi бұрын сезiп, болжай­ бiлдi. Бұқар жырау шы­ғармаларының негiзгi тақырыбы – туған елге, өскен жерге деген шексiз сүйiспеншiлiк, отаншылдық, қазақ батырлар­ ының ерлiгiн мадақтау. Сыртқы жаулардан қатер төнген кезде хал­ ықты жұмылған жұдырықтай бiрлiкке, топтасуға ша­қырды. Ол Қазақстанның өз алдына күштi, бiр орталыққа бағынған әрi тәуелсiз мемлекет болуын армандап өттi. Бұқар жыраумен замандас және оған идеясы­жа­ ғынан жақын Үмбетей Тi­леуұлы болды. Ол жоңғар­ Бұқар жырау 45 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ларға қарсы жорықт­ ардың бәрiне де қатысты. Қазақ Шығармашылықпен бат­ ырларының көрсеткен ерлiгiн жырл­ ады. Қазақ айналыс халқының қас батыры Қанжығалы қарт Бөгенбайды Тәтіғара жыраудың «Кеше жоқ­тау және оның өлiмiн Абылай ханға ес­тiрту тоқыраулы судың бойын- да» деген өлеңі кімге сияқты жырлары халық жадында сақтал­ған. арналған, ондағы тарихи ХVIII ғасырдың аяғы мен ХIХ ға­сырд­ ың бас деректерді анықта. кезiнде Тәтiғара, Шал, Көтеш жыр­ аулардың жыр- лары халық арасында кеңiнен таралды.­ ХVIII ғасырдағы қазақ ақындары мен жыраула- ры шығар­малары­ның басым көпшiлiгi ұрпақтан ұрпаққа ауызша жет­кiзiлiп келдi. Тек ХIХ–ХХ ғасырларда ғана қазақ және орыс зерттеушiлерiнiң ел аузынан жазып алуы арқасында баспа бетiнде жарық көрдi. 2. Тарихи деректер. Қазақтарда жазба әдебиеті­нің өзіндік ұлтт­ ық нақыштағы түрі ерекше өріс алды. Соның ішінде халық ауыз әдебиетiнiң тарихи әңгiмелер деген жанр­ ы­ күштi дамыды. Әңгімелерде қазақ халқының тарихы қамтылды. Ондай әңгiмелердi Шығармашылықпен әдетте көпке белгiлi билер мен шешендер айта- айналыс тын. Дәст­ үрлi қазақ қо­ғамында олар керемет зор сый-құрметке бөленетiн. Той, астарда далан­ ың Төле, Қазыбек, Әйтеке қызыл тiлге шебер шешендерi өз тың­даушыларын бил­ ердің нақыл сөздер қызықты тар­ ихи ертегi, әңгiме, хикаяттармен топтамасын әзірле. Өмір- лік ұстанымың ретінде таныс­тыратын. қайсысын таңдар едің? Тарихи әңгiмелерде ұлағатты нақыл сөздер мен Себебін түсіндір. мақал-мәтелдер жиi айтылатын. Мұның жастарды тәрбиелеуде маңызы зор болды. Жастар естiген әңгiмел­ ер­ iн есте сақтап, одан үлгi-өнеге алды. Атап айтқанда, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би айтыпты деген әңгiмелер мен нақыл сөздер бiз­дiң заманымызға дейiн жеткен. ХVIII ғасырдағы тарихи әңгiмел­ ерд­ iң негiзгi тақырыбы – қазақ халқының жоңғар шапқыншылығы­на қар­сы күресi мен Едiл қалмақ­ тарымен болған соғыстар. Белгілі орыс ғалымы Б. Куфтин былай деп жазды: «Жалпы қазақтар туа біткен шешен халық: өзінің ойын, пікірін сөз кестесіне салып, көркемдеп, мәнерлеп, бейнелеп жеткізеді». 3. Шежiре. ХVIII ғасырда әрбiр қазақ отбасында өзiндiк шеж­ iресi бо- латын. Көшпелi өмiр салтын ұстанған қоғамда генеалогия­ны бiлу мiндеттi парыз еді, тегiн бiлм­ еген тексiз саналды. Егер қожалар мен сұлтандар өздерiнiң шығу те­гiн жазбаша шежiре арқылы анықтаса, дала төсiнде көшiп-қонып жүрген қазақтар бұл ақпаратты ауызша айтылатын дерек- терден алды. Шеж­ iре қазақ қоғамында маңызды рөл атқарды: бiрiншiден, 46 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ел би­леу­шiлерiнiң көшпелi қоғамды бас­қаруына, Шежіренің қазақ екiншiден, ата тарихымызды кезең-кезеңiмен есте қоғамындағы маңызы сақтауға көмектестi. жайлы айтып беріңдер. Әрбiр көшпелi қаз­ ақ халқының өткен өмiрiн өз отбасы, ру-тайпасын­ ың тарихи көрi­нiсi ретiнде қабылдады. Тарихи оқиғалар оның ата-бабаларының өмi­рi төңiрегiнде өтiп жатқандай көрiндi. Даңқты ата-бабалар тура­лы­деректер қосымша ақпараттармен толықтырылып отырды. Қазақтар жас ұрпақты есiмд­ ерi ел аузын­да аңызға айналған ата-бабаларының тамаша өмi­рiнен үлгi- өнеге алатындай етiп тәрбиелеуге тырысты. Үшiншiден, шежiре қоғамд­ ы әлеуметтiк реттеп отыру мiндетiн де атқарды. Мәселен, от­басы­лық неке қатынастарын, мал жайылымдарын бөлу мәселеле­рiн қадағалады. Үлкен ас, тойларда, құрылтай жиналыс­тар­ ында қонақтарды жол-жоралғымен орналастыруда да, халықтық жасақтар құрудың ежелден қалыптасқан тәртiбiн сақтауда да шежiрен­ iң рет­теушiлiк рөлi зор болды. 4. Музыка өнерi және айтыс. ХVIII ғасырдағы қазақтардың рухан­ и өмi­ рiн­де музыка өнерi елеулi орын алды. Музыкалық шығармалардың негiзгi түрл­ ерi ән мен күй болды. Олар халық арасына жеке орын­даушылардың ән айтуы, күй тартуы, сондай- Сен қай аспапта ойнай ақ хормен орындауы арқылы таратылды. Сөз етiп аласың? отыр­ған кезеңде қазақтарда 20-дан­астам музыкалық аспап болды. Олар домбыра, қобыз, шертер, жетiг­ен, сазсырнай, шаңқобыз, даңғыра, асатаяқ, сыбызғы, дауылпаз тағы басқ­ а аспаптар едi. Атақты қобызшылардың бiрi Тiлеп Аспантайұлы болды. Ол 13 жа­ сынан қобыз тарта бастады, «Толғ­ ау», «Аллам жар», «Бақсы» күйлерiн шығарды.­ Қазақтың әндерi мен күйлерi барлық мерекелiк той-думандарда­ орын­далатын. Суырыпсалма талантты ақындарды анықтау үшiн айтыс­ өткiзiлетiн. Онда ақындар қоғамдық өмiрдегi алуан түрлi оқиғ­ аларға өздерiнiң бағаларын жұрт алдында ашық айтатын. Қоғам өмi­рiнiң жақсы жақтарын мадақтап үлгi етумен қатар, келеңсiз кемш­ iлiктер, жам­ ан мiнез-құлықтар келеке етiлiп, қатты сынға алы- натын. Сондықтан да дала тұрғындары өздерi мен Музыка өнері мен руластарының қадiр-қа­сиетiне кiр жұқтырмауға ты- айтысқа тірек-сызба рысатын. Олар қонақжайлылық, мырзалық, Құдайға жаса! құлшылық ету, аруақт­ арды құрмет тұту, жасы үлк­ ен­ дердi сыйлау сияқты адамгершiлiк асыл қасиеттердi берiк сақт­ ау­ға күш салатын. Мұның өзi қоғамдық тәрбиен­ iң ықпалды жағы едi. Қазақтар арасында өмiрдегi кереғар көрiнiс­тердi сынап-мiнеу, кем­шiлiктi бетке айту сияқты адамгершiлiк қасиеттер бер­ iк сақталды. 47 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Ән-жыр, айтыс сайыстарында жеңiп шыққандар бағалы жүлде, сый­ лықтармен марапатталды. Атап айтқанда, ондай жүлделi сый­ ­лықт­­ арға тайтұяқ алтын, үйiрлi жылқы берiлетiн. Олардың даңқы ауыл-­ауылға тез тарап, барлық жерде өнер саңлақтарын зор құр­мет­пен қар­сы алған. Қыз ұзату, келiн түсiру тойлары салтанатты жағдайда «Той бас­-­ тар» әнiмен басталатын, жар-жар айтылатын. Ұзатылып бара жат­қан қыз өзiнiң ата-анасымен, жақын туған-туысқандарымен, ел-жұр­тымен қоштасарда қыздың мұңды әнi – «сыңсуды» айтатын.­Келiн бол­ ып түскен қызға оның қайын жұртымен таныстыру, ғибрат аларлық ақыл-кеңес, өсиет айту мақсатымен «беташар» рәсiмi жасала­тын.­ Қайтыс болған адамды «жоқтау» сияқты ерекше азалы ән орын­далатын. ХVIII ғасырдағы қазақ әншiлерi мен ақындарының, сазгерл­ ерiн­ iң шығармашылығы арқасында бiзге «Қобыланды батыр», «Қозы Көр­пеш– Баян сұлу», «Қыз Жiбек» сияқты ғажайып жыр-дастандар, сондай-ақ «Ақсақ құлан», «Жошы хан» т.б. керемет күй туындылары жеттi. ? 1. Екі өлең шумақтарымен танысып, талдау жасаңдар. Бөгенбай қазасын Абылайға естірту Өзіңнен біраз жасы үлкен, Дампеш таудай басы үлкен, Жасында болған сырласың, Үлкен де болса, құрдасың. Сексеннен аса бергенде, Қайырылмас қаза келгенде, Батырың өлді – Бөгенбай. Үмбетей жырау «Қазақтың ханы Абылай» Қиядан қиқу төгілсе, Аттың басын тартпаған. Қисапсыз қол көрінсе, Қорқып жаудан қайтпаған, Қазақ деген халқынан Батыр шыққан даңқынан, Қарсыласқан асылдар, Қорғасындай балқыған Батырың өтті Бөгенбай. Бұқар жырау 1) Өлең шумақтары қандай оқиғаны сипаттайды? 2) Оқиғаның басты кейіпкері кім? 48 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 3) Бұл өлең жолдарын музыка өнерінің қай түріне жатқызуға болады? 4) Өлең жолдары кімге естіртуді көздейді? 5) Бөгенбай өлең жолдарында қалай суреттеледі? 6) Осы өлең жолдары арқылы Бөгенбайдың қазақ қоғамындағы орнын анық­ тауға бола ма? 2. Шығармашылық тапсырма. Дәстүрлі музыка өнерінің үлгілерінен үзінді тыңдап, алған әсерлеріңді айтыңдар. Дәстүрлі әдет-ғұрыптық әндер Алған әсерің 1. Бесік жыры 2. Сыңсу 3. Жар-жар 4. Тойбастар 3. Бүгінгі қоғамда дәстүрлі, ғұрыптық әндердің орындалуы қаншалықты қажет деп ойлайсыңдар? 4. Айтыс өнері қазақ халқынан басқа қандай ұлттарда болуы мүмкін? Анықта. * Ақын – өз жанынан өлең шығаратын сөз шеберi. Жырау – жырды көп бiлетiн және жанынан өлең шығаратын жыршы адам. Күй – қазақ халқының музыкалық шығармасының бiр түрi. Тәтіғара (1705–1780) – ақын-жырау. Олжабай, Бөгенбай батырлардың жоңғ­ ар­ға қарсы жорықтарына қатысып, олардың ерлік істерін мадақтаған. Жауынгерлер- ді табандылыққа, төзімділікке үндеген толғаулар шығарған. «Татар казактары арасында Орфей табылып, бiзге қырғыз (қазақ) флей- тасында ойнап бердi. Шығыңқы бөлiгi ойық келген, төмен қа­рай тарыла түсетiн, жартысына дейiн қақпақпен жабылған екi шектi бұл музыкалық аспап лютнаға ұқсас келедi екен. Жылқының құйрық қыл­ ы керiлген таяқшамен шектi ысқылағанда аққудың қиқуына ұқсас әуездi дыбыс шықты, аспаптың өзi де сыртқы түрi жағынан аққуды еске түсiредi». Паллас. Ресей империясының әртүрлi провинцияларына саяхат//Деректер мен құжаттар бойынша Қазақстанның өткен тарихы. 2-басылымы. Алматы, 1967, 246-бет. Орыс зерттеушiсi Паллас қандай музыкалық аспапты суреттеген? 4–3467 49 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ §15–16. ХVІІІ ғасырдағы қазақтардың материалдық мәдениеті Бүгінгі сабағымызда қазақ халқының ХVІІІ ғасырдағы қолданбалы өнерінің жетістіктерін бағалаймыз. Дәстүрлі қазақ қоғамында тұрмыстық заттардың көп бөлігін, киім-кешек, аяқкиім, әшекей бұйымдарды өздері қолдан жасайтын болған. Кең көлемде малшаруашылығымен айналысу көшпелі қауымды аса қажетті барлық жабдықтармен қамтамасыз етті. 1. Ұлы Дала тұрғындарының шаруашылығы мен Тірек сөздер: үй кәсібі. Далалықтар үшін малдың орны ерекше. Ол • Ұста көлік, азық, үй әбзелдері, киім, аяқкиім т.б. болды. Ол • Зергерлік туралы далалық тұрмыстың білгірі Ш. Уәлиханов былай • Кілем • Ою-өрнек деп жазды: «Көшпелі адам малмен ішіп-жеп, киінеді, ол үшін мал өз тыныштығынан да бағалы. Қырғыздардағы (қазақтардағы – авт.) амандасу да: мал-жан аман ба? деген сөзден басталады». Қазақ халқының малшаруашылығы өнімдері күнделікті өмірде кеңінен қолданылды. Мәселен, мал терісінен киім-кешек, аяқкиім, түрлі ыдыстар т.б. даярлаған. Сүйек пен ағаштан күнделікті тіршілікке қа­ жетті, тұтынатын барлық заттарын жасаған. Жүннен және одан алынған материал – киізден киім, аяқкиім, кілем және басқа да тұрмыстық зат- тар әзірлеген. Жылқының жалынан мықты арқан, малдың мүйізінен тарақтар жасалған. Мал өнімдері мен шикізатты өңдеу және қайта Шығармашылықпен өңдеуден өткізу жеке отбасылық сипатта жүргізілді. айналыс Қазақтар күнделікті тұрмыс үшін қажеттінің бар­ Материалдық мәдениет лығын өздері даярлаған. Қалдықсыз өнім өндіру үлгісінің суретін салып, олардың жоғары экологиялық және эстетикалық сипаттамасын айтыңдар. мәдениетін білдіреді. Далалықтар үшін мал өнімінің қандай да бір бөлігін керексіз етіп тастау ауыр күнә саналған. Сондықтан оларда артық және қажет емес дүниелер болмаған. Барлық мал өнімдері, тіпті оның қалдықтары да ішкі қолданыс пен өндіріске пайдаланылған. 50 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217