LK011-หนังสือสืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา(พิมพ์ครั้งที่2)

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 199 เวลา และการท่ีปล่อยปละละเลยมานาน ที่เห็นเหลืออยู่ก็เป็นแค่กองไม้กองอิฐ ไม่เหลือ รูปทรง ปกคลุมด้วยเถาวัลย์ไม้เลื้อยนานาชนิด โบราณสถานท่ีอยุธยาก็ตกอยู่ในสภาพ ดังกล่าวน้ี มีกองอิฐกองดินที่ยังพอเหลือยอดโผล่ให้เห็น บอกให้รู้เลยว่าเคยเป็นวัดท่ีผู้ มีจิตศรัทธานับพัน ๆ คนมากันหมอบกราบหน้าแท่นบูชาพระสมณโคดม”๒๕ ๖.๒.๓ คตินิยมการผนวชของเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ อรรถกถาสมันตปาสาทิกา ได้พรรณนาความถึงพระเจ้าอโศกได้ทะนุบ�ำรุง พระพุทธศาสนาอย่างย่ิงใหญ่ และได้รับการยืนยันจากพระโมคคัลลีบุตรติสสะเถระว่า นับต้ังแต่พระพุทธเจ้าทรงพระชนม์อยู่จนถึงบัดน้ี ยังไม่เคยมีใครท�ำได้ย่ิงใหญ่เท่านี้ แต่ถึงกระนั้น ก็ยังไม่อาจนับได้ว่า ทรงเป็นทายาทของพระศาสนา เว้นเสียแต่ว่า ผู้นั้น จะยินยอมให้บุตรของตนออกบวช๒๖ ด้วยความท่ีทรงปรารถนาจะเป็นทายาทของพระศาสนา จึงทรงขอร้องให้ พระมหินทกุมารซึ่งเป็นรัชทายาทผนวช พร้อมด้วยพระนางสังมิตตา ผู้เป็นพระธิดา ของพระองค์ ซึ่งต่อมา พระราชโอรสและพระราชธิดาทั้งสองพระองค์ ก็ได้กลายเป็นมี ส่วนส�ำคัญในการเผยแผ่พระศาสนา๒๗ ในช่วงสมัยท่ีพระพุทธเจ้ายังทรงพระชนม์อยู่ ทรงประกาศศาสนา มีผู้เลื่อมใส ออกบวชตามเป็นจ�ำนวนมาก แม้กระท่ังในกลุ่มของศากยะ ก็มีการหยิบยกประเด็น เรื่องของการออกบวชตามว่าเป็นส่วนหนึ่งของการแสดงความเป็นญาติ ศากยะทั้ง ๖ จึงได้ตกลงปลงใจออกบวชตามพระพุทธเจ้า ท้ังน้ีเพ่ือประกาศความเป็นญาติกับ พระศาสนา ในสมัยกรุงศรีอยุธยา แม้หลักฐานเกี่ยวกับการออกผนวชของกษัตริย์จะมีไม่ มากนัก แต่ก็เห็นร่องรอยของการเสด็จออกผนวชของพระมหากษัตริย์ และการออก ผนวชของเจ้านายช้ันผู้ใหญ่ ซึ่งอาจถือเป็นแบบอย่างในเวลาต่อมาด้วย เช่น การเสด็จ ออกผนวชเป็นระยะเวลา ๘ เดือนของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ๒๘ สมเด็จกรมพระยาด�ำรงราชานุภาพตั้งข้อสังเกตว่า การเสด็จออกผนวชของ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เป็นการ “เอาอย่าง” พระมหาธรรมราชาลิไท ในสมัย สุโขทัย เพราะมีการนิมนต์พระมหาสวามีในลังกาทวีปเข้ามาเป็นพระอุปัชฌาย๒์ ๙ มีข้อ

200 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา วิจารณ์เพ่ิมเติมอีกว่า การบวชคร้ังน้ีเป็น “บวชการเมือง” เพราะหลังจากบวชแล้ว ก็ทรงย้ายไปอยู่เมืองพิษณุโลก เอาอย่างกรณีพระมหาธรรมราชาลิไทที่ได้เคยท�ำก่อน หน้าน้ันในการขอบิณฑบาตเมืองพิษณุโลกจากกรุงศรีอยุธยา คราวน้ีสมเด็จพระบรม ไตรโลกนาถกท็ รงใชว้ ธิ กี ารเดยี วกนั คอื หลงั จากผนวชแลว้ กส็ ง่ สมณทตู ไปเมอื งเชยี งใหม่ เพ่ือขอ “บิณฑบาต” เมืองศรีสัชนาลัยท่ีพระเจ้าติโลกราชยึดไว้ก่อนหน้าน้ัน๓๐ การเสด็จออกผนวชของสมเด็จพระเชษฐาธิราชเจ้า พระราชโอรสสมเด็จพระ บรมราชาธิราชเจ้า ในปี พ.ศ.๒๐๒๗ การเสด็จออกผนวชของพระราชโอรสในสมเด็จ พระบรมไตรโลกนาถ ในปี พ.ศ.๒๐๒๘๓๑ การผนวชสามเณรของตรัสน้อยหลังจาก ที่ท�ำพิธีโสกันต์แล้ว โดยบวชอยู่ในส�ำนักของพระพุทธโฆษาจารย์ และได้ศึกษาเล่าเรียน ปริยัติ ตลอดจนคัมภีร์เลขยันตร์มนตรคาถาสรรพวิทยาคุณต่าง ๆ หลักฐานระบุว่า หลังจากได้ผนวชเรียนระยะหน่ึงแล้วก็ลาสิกขา คร้ันอายุครบก็ได้รับการอุปสมบทอีก ครั้ง๓๒ การเสด็จออกผนวชของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชในปี ๒๐๙๗๓๓ คตินิยมเร่ืองการบวชไม่ได้มีอิทธิพลเฉพาะสถาบันกษัตริย์เท่านั้น แม้ราษฎร์ ทั่วไปก็ถือคติการบวชในลักษณะเดียวกัน ดังปรากฏในจดหมายเหตุเร่ืองพระราชไมตรี ระหว่างกรุงสยามกับกรุงจีน ความตอนหน่ึงว่า “ประชนนับถือเซกก่า (พุทธศาสนา) ผู้ชายบวชเป็นเจง (พระภิกษุ) ผู้หญิงบวชเป็นหนี (นางชี) ไปอยู่ตามวัด ผู้ท่ีมียศศักดิ์ และมั่งมีนั้นเคารพหุด (นับถือพระภิกษุที่ส�ำเร็จ) มีเงินทองถึงร้อยก็ท�ำทานกึ่งหน่ึง ด้วยไม่มีความเสียดาย”๓๔ อน่ึง การบวช นอกจากจะถือเป็นคตินิยม “บวชเรียน” และ “บวชสืบอายุ พระศาสนา” ตามประเพณีทั่วไปแล้ว หลักฐานจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ยังมีนัย ทางการเมืองเข้าไปเกี่ยวข้องด้วย กล่าวคือ บางครั้งการบวชก็เป็นช่องทางหน่ึงใน การแก้ปัญหาอันอาจจะเกิดข้ึนจากความหวาดระแวง หรือบางคร้ังก็มีลักษณะเป็นการ “หนีภัย” ทางการเมือง เช่น กรณีการเสด็จออกผนวชของพระเทียรราชาในรัชสมัย ของพระชยั ราชาธริ าช๓๕ การมพี ระบรมราชโองการใหก้ รมขนุ อนรุ กั ษม์ นตรอี อกผนวช๓๖ กรมพระราชวังบวร ฯ สละราชสมบัติให้พระเชษฐาธิราชแล้วทรงผนวชอยู่วัดประดู่๓๗ ขณะที่กรมหม่ืนเทพพิพิธ ซึ่งเป็นเจ้านายผู้ใหญ่ ก็เกรงจะเป็นที่เพ่งเล็งและเป็นภัย จึงได้ถวายบังคมลาผนวชอยู่ท่ีวัดกระโจม๓๘ เป็นต้น

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 201 ๖.๒.๔ คตินิยมการถวายสตสดกมหาทาน ในคัมภีร์พระไตรปฎิ ก และคมั ภีร์อรรถกถา พรรณนาถงึ ทานทน่ี ยิ มทำ� เปน็ กรณี พิเศษ เพราะก�ำหนดจ�ำนวนส่ิงที่ถวายเป็นหมวด เช่น หมวดละ ๑๐๐, หมวดละ ๗๐๐ เป็นต้น เรียกทานชนิดน้ีว่า สตสดกมหาทานบ้าง สตตสดกมหาทานบ้าง ตาม จ�ำนวนหมวดส่ิงของที่ถวาย ในพระไตรปิฎก เช่น กูฏทันตพราหมณ์จะกระท�ำการบูชายัญด้วยสัตว์อย่างละ ๗๐๐ ร้อย ประกอบด้วย ลูกโคผู้ ๗๐๐ ลูกโคเมีย ๗๐๐ แกะ ๗๐๐ แพะ ๗๐๐ ต่อมาได้ฟังธรรมจากพระพุทธเจ้าเกิดความเล่ือมใส จึงได้ปล่อยชีวิตสัตว์เหล่าน้ี ท้ังหมด๓๙ ในคัมภีร์อรรถกถาชาดก พรรณนาถึงพระเวสสันดร ได้ถวายสตตสดก มหาทาน๔๐ และสตสดกมหาทาน ประกอบไปด้วยทาส ทาสี ช้าง ม้า โค ทองค�ำ๔๑ พงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ก็มีพรรณนาถึงสตสดกมหาทานเช่นกัน เช่น ใน รัชกาลของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช ได้ถวายสตสดกมหาทาน ปรารภ พระราชพิธีอาจาริยาภิเศก๔๒ และพิธีอินทราภิเศก และในรัชสมัยของสมเด็จพระศรี สรรเพ็ชญ์ท่ี ๕ (พระเจ้าปราสาททอง) เม่ือคร้ังประกอบพิธีลบศักราช หลังจากเสร็จ พิธีก็ได้บ�ำเพ็ญสตสดกมหาทานแก่พราหมณ์ ยาจก วิณิพกทั้งปวงรายละเอียดของสต สดกมหาทานที่ปรากฏในพงศาวดารประกอบด้วย ช้าง ๑๐๐, ทาสชาย ๑๐๐, ทาสหญิง ๑๐๐, เงิน ๑๐๐ ช่ัง, ทอง ๑๐๐ ชั่ง, และราชรถ ๑๐๐๔๓ ๖.๒.๕ คตินิยมช้างมงคลหรือช้างคู่บ้านคู่เมือง ช้างถือเป็นสัตว์มงคลที่มีความเกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้ามาตั้งแต่ต้น ค�ำว่า ตั้งแต่ต้นน้ี ถือเอาความหมายอย่างแคบ ก็นับตั้งแต่จุติลงสู่ครรภ์ พระมารดา ซึ่งปรากฏในรูปของพระสุบินนิมิต น�ำบอกบัวมาถวาย๔๔ ถ้าถือเอาความ มากกว่านั้น อาจย้อนหลังกลับไปถึงพระชาติสุดท้ายที่เสวยพระชาติเป็นพระเวสสันดร ชา้ งปจั จยั นาเคน๔๕ ไดเ้ ขา้ มามบี ทบาทตอ่ ความคดิ ของชาวเมอื งในฐานะเปน็ ชา้ งคบู่ ารมี ขณะเดียวกันก็เป็นช้างคู่บ้านคู่เมืองด้วย การยกช้างคู่บ้านคู่เมืองให้แก่บ้านอื่นเมืองอื่น จึงเป็นสิ่งท่ีไม่สามารถรับได้ พระเวสสันดรจึงได้รับโทษด้วยการถูกเนรเทศไปอยู่ป่าเป็น ระยะเวลาหลายปี๔๖

202 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา คตินิยมเร่ืองช้างมงคล หรือช้างคู่บ้านคู่เมือง เป็นเร่ืองที่สามารถเข้าใจได้ โดยง่าย เพราะการศึกสงครามแต่โบราณน้ัน อาศัยช้างเป็นก�ำลังส�ำคัญ การเลือกช้าง เป็นพระราชพาหนะ จึงต้องพิถีพิถันเป็นพิเศษ ต้องตามต�ำราคชลักษณ์ ช้างท่ีได้รับ เลือกมาจึงถือเป็น “คู่บารมี” ของพระมหากษัตริย์ จึงมีธรรมเนียมการถวายเกียรติ หรือฐานันดรศักดิ์ให้แก่ช้างทรงด้วย ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ในบางรัชสมัย มีกล่าวถึงช้างมงคลของพระราชาไว้ มาก เช่น ในรัชสมัยของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ถึงกับได้รับสมญานามว่า “พระเจ้า ช้างเผือก” ท้ังน้ีเพราะในรัชกาลของพระองค์น้ันมีช้างเผือกคู่บารมีมากถึง ๗ เชือก๔๗ กระทั่งข่าวปรากฏทั่วไป พระเจ้าหงสาวดีทราบข่าวก็ส่งสาส์นมาทูลขอพระราชทาน แต่ก็ถูกปฏิเสธด้วยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิทรงถือว่า เป็นของคู่บารมี จะยกให้แก่ คนอ่ืนนั้นไม่เป็นการสมควร ซ่ึงข้อน้ีก็เป็นชนวนที่ท�ำให้พระเจ้าหงสาวดีไม่พอพระทัย ถึงกับยกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา สาส์นท่ีเหล่านานาประเทศส่งมาขอช้างมงคลในรัชสมัยของสมเด็จพระมหา จักรพรรดิ ก็เป็นอีกเหตุผลหนึ่งท่ีสามารถสะท้อนคตินิยมเรื่องช้างมงคลที่ปรากฏใน คัมภีร์พระพุทธศาสนา ด้วยมีข้อความระบุว่า “กษัตริย์ใดมีบารมีถึงที่บรมจักร ก็จะมี จักรแก้ว แก้วมณี นางแก้ว ช้างแก้ว ขุนพลแก้ว ขุนคลังแก้ว”๔๘ แสดงให้เห็นว่า ไมเ่ ฉพาะไทยเทา่ นน้ั ทมี่ คี วามเชอ่ื เรอื่ งชา้ งมงคล ประเทศเพอ่ื นบา้ นกถ็ อื คตนิ ยิ มดงั กลา่ ว นี้ด้วย เช่น อาณาจักรล้านช้างก็มีความเช่ือว่าพระมหาจักรพรรดิมีบุญญาธิการมาก เพราะมีช้างเผือกถึง ๗ เชือก จึงได้แต่งพระราชธิดาพระองค์หน่ึงไปถวาย พร้อมกับ เครื่องราชบรรณาการมาเจริญพระราชไมตรี และขอพระราชทานช้างเผือกเพ่ือเป็น ศรีแก่พระนคร๔๙ ๖.๒.๖ คตินิยมการถวายความอุปถัมภ์พระพุทธศาสนา จากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ตลอดระยะเวลา ๔๑๓ ปี พระมหากษัตริย์ ไทยมีบทบาทส�ำคัญในการทะนุบ�ำรุงพระพุทธศาสนา แม้จะไม่มีหลักฐานปรากฏชัดทุก พระองค์ เน่ืองจากบางพระองค์นั้นอยู่ในราชบัลลังก์ในช่วงระยะเวลาสั้น ๆ หรือบ้าน เมืองอยู่ในภาวะสงคราม ท�ำให้ไม่มีโอกาสได้หันมาสนพระทัยการพระศาสนา แต่จาก

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 203 หลักฐานท่ีมีอยู่ก็สามารถสรุปได้ว่า พระมหากษัตริย์ทุกพระองค์ทรงด�ำรงฐานะเป็นเอก อัครศาสนูปถัมภ์ ทรงเอาพระทัยใส่การพระศาสนา ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของการสร้างวัด สถาปนาวัด ปฏิสังขรณ์วัด หรือเสนาสนะที่ช�ำรุดทรุดโทรม การถวายการบ�ำรุงทาง ด้านปัจจัย ๔ แด่พระสงฆ์ ยกตัวอย่างเช่น ในพงศาวดารสมัยกรุงศรีอยุธยาปรากฏ ค�ำว่า “อากรซ่ึงข้ึนสรรพกรเป็นหลวงนั้น ให้เถรเณรไปขอเป็นกัปปิยจังหัน”๕๐ “นิตยภัต”๕๑ หรือ “พระราชกัลปนาส่วย”๕๒ อากรซ่ึงข้ึนสรรพกรเป็นหลวง มีลักษณะเหมือนการกันส่วนท่ีเป็นภาษีซ่ึงเก็บ จากท้องที่ไว้เพ่ือถวายแด่พระภิกษุ สามเณรผู้มีความประสงค์ด้วยภัต นติ ยภตั แตเ่ ดมิ เปน็ จงั หนั หรอื อาหารทพี่ ระราชาจดั ถวายพระภกิ ษทุ ที่ รงเคารพ นับถือเป็นกรณีพิเศษ หรือเป็นการเฉพาะ แต่บางกรณีก็ถวายหมดทั้งวัดเป็นประจ�ำ จึงเรียกว่า นิตยภัต ส่วนพระราชกัลปนาส่วย หมายถึง การที่พระมหากษัตริย์ทรง ก�ำหนดให้เก็บส่วย จากหมู่บ้าน หรือต�ำบลแล้วแต่จะทรงเห็นสมควร แล้วน�ำส่วยที่เก็บ ได้น้ันมาถวายแด่พระสงฆ์ หรืออารามต่าง ๆ ที่พระราชทาน ถือเป็นรูปแบบหน่ึง ของการศาสนูปถัมภ์ การที่พระเจ้าแผ่นดินให้ความอุปถัมภ์วัด หรือพระอารามใดอารามหนึ่งเป็น กรณีพเิ ศษ ก็เป็นเหตุผลหน่ึงท่ที �ำให้วดั หรือพระอารามแหง่ นน้ั มฐี านะสำ� คัญตามไปดว้ ย กลายเป็นวัดประจ�ำพระองค์ หรือประจ�ำรัชกาลน้ัน ๆ คตินิยมดังกล่าวน้ีจะชัดเจนมาก ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ เพราะมีวัดประจ�ำรัชกาลครบท้ัง ๙ รัชกาล อนึ่ง จากการศึกษารายละเอียดเกี่ยวกับการเสด็จพระราชด�ำเนินบ�ำเพ็ญกุศล ตามอารามต่าง ๆ โดยทรงจัดให้มีการสมโภช การมีมหรสพฉลอง ๓ วันบ้าง ๗ วัน บ้าง ๑๕ วันบ้าง ส่วนสถานที่ที่มีส่ิงศักดิ์สิทธ์ิคู่บ้านคู่เมือง ก็จะทรงโปรดให้มีการ สมโภชเป็นงานประจ�ำปี ถือเป็นพระราชกุศโลบายที่ส�ำคัญที่ท�ำให้สถาบันพระมหา กษัตริย์ได้มีความใกล้ชิดกับประชาชน ขณะเดียวกัน ก็ท�ำให้วัดกลายเป็นศูนย์รวม ทางด้านจิต เป็นศูนย์กลางของสังคมท่ีท�ำให้คนทุกระดับชั้นมาพบกันได้อย่างโดยไม่ท�ำ ให้มี หรือเกิดช่องว่างระหว่างชนชั้น

204 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๖.๒.๗ คตินิยมเรื่องทศพิธราชธรรม ทศพิธราชธรรม๕๓ คือธรรมส�ำหรับนักปกครอง มี ๑๐ ประการ ได้แก่ (๑) ทาน หมายถึงเจตนาให้วัตถุ ๑๐ ประการมีข้าวและน�้ำเป็นต้น (๒) ศีล หมาย ถึงศีล ๕ ศีล ๑๐ (๓) การบริจาค หมายถึงการบริจาคไทยธรรม (๔) ความซ่ือตรง หมายถึงความเป็นคนตรง (๕) ความอ่อนโยน หมายถึงความเป็นคนอ่อนโยน (๖) ความเพียร หมายถึงกรรมคือการรักษาอุโบสถ (๗) ความไม่โกรธ หมายถึง ความมีเมตตาเป็นเบื้องต้น (๘) ความไม่เบียดเบียน หมายถึงความมีกรุณาเป็น เบ้ืองต้น (๙) ความอดทน หมายถึงความอดกล้ัน และ (๑๐) ความไม่คลาดจากธรรม หมายถึงความไม่ขัดเคือง๕๔ คัมภีร์พระไตรปิฎก และคัมภีร์อรรถกถา มีความพยายามจะยกย่อง และเชิดชู หลักทศพิธราชธรรม เห็นได้จากตัวอย่างของพระราชาผู้ทรงธรรมที่ปรากฏในคัมภีร์ พระไตรปิฎก และคัมภีร์อรรถกถา มักจะผูกติดอยู่กับทศพิธราชธรรมเป็นส�ำคัญ ทั้งน้ี เพราะหลักการของพระพุทธศาสนาเชื่อว่า หากพระราชาทรงธรรม เหล่าข้าราชบริพาร ไพร่ฟ้าประชาชนก็จะทรงธรรมตามไปด้วย ข้อความในคัมภีร์จึงมีตัวอย่างการเปรียบ เทียบฝูงโค ท�ำนองว่า เม่ือฝูงโคข้ามน�้ำไป ถ้าโคจ่าฝูงไปคดเคี้ยว โคท้ังฝูงก็ไปคดเคี้ยว ตาม ในหมู่มนุษย์ก็เหมือนกัน ผู้ใดได้รับแต่งต้ังให้เป็นใหญ่ ถ้าผู้น้ันประพฤติไม่ เป็นธรรม ประชาชนชาวเมืองน้ันก็จะประพฤติไม่เป็นธรรมตามไปด้วย หากพระราชา ไม่ตั้งอยู่ในธรรม ชาวเมืองน้ันก็อยู่เป็นทุกข์๕๕ หลักฐานจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาสะท้อนให้เห็นว่า พระราชาท้ังหลาย จะถกู ตรวจสอบภายใตห้ ลกั ทศพธิ ราชธรรมนด้ี ว้ ย ในยคุ ใดสมยั ใด พระราชาไมท่ รงธรรม ก็จะถูกล้มล้างจากเหล่าเชื้อพระวงศ์ หรือเหล่าข้าราชส�ำนักผู้มีความจงรักภักดีต่อ บ้านเมือง ตัวอย่างกษัตริย์ผู้ทรงทศพิธราชธรรม ทรงพระปรีชา มีความสามารถ และได้ รับการยกย่อง เช่น สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ, สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช, สมเด็จพระนเรศวรมหาราช, สมเด็จพระเอกาทศรฐ, สมเด็จพระนารายณ์มหาราช เป็นต้น

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 205 ตัวอย่างกษัตริย์ที่ไม่ตั้งอยู่ในธรรม และถูกโค่นบัลลังก์ เช่น สมเด็จพระ ยอดฟ้า, ขุนวรวงศาธิราช ไม่ได้รับการยกย่องหรือนับเน่ืองในกษัตริย์กรุงศรีอยุธยา, สมเด็จพระมหินทราธิราช, สมเด็จพระอาทิตยวงศ์, พระเจ้าเสือ เป็นต้น อนึ่ง ในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา พบค�ำว่า ทศพิธราชธรรม หลาย คร้ัง๕๖ บริบทท่ีพบมักมีท้ังเชิงรับ (แสดงถึงคุณธรรมท่ีดีงามของกษัตริย์) และเชิง ปฏิเสธ (แสดงถึงความไม่ต้ังอยู่ในคุทศพิธราชธรรม) แม้รายละเอียดจะไม่แสดงให้เห็น ครบก็ตาม แต่ก็พออนุมานความหมาย หรือความประสงค์ได้ ๖.๓ คตินิยมทางสังคมที่มีต่อพระพุทธศาสนา ๖.๓.๑ คตินิยมการสร้างพระพุทธรูปฉลองพระองค์ ปราชญ์ท้ังหลายสร้างพระพุทธรูป หรือพระปฏิมาเพ่ือเป็นพุทธานุสติ คือเป็น ส่ือส�ำหรับอนุสรณ์ถึงพระพุทธเจ้า ถือเป็นเจดีย์ประเภทหนึ่ง (อุเทสิกเจดีย์) ในบรรดา เจดีย์ ๔ ประเภท (ธาตุเจดีย์, ธรรมเจดีย์, บริโภคเจดีย์, และอุเทสกเจดีย์) คตินิยมในการสร้างพระพุทธรูป มีความสัมพันธ์กับเหตุการณ์ในพุทธประวัติ เหตุดังกล่าวน้ี พระพุทธรูปจึงมีลายลักษณะ เรียกว่า ปาง เช่น พระพุทธรูปบางสมาธิ, ปางไสยาสน,์ ปางลลี า, ปางนาคปรก, ปางรำ� พงึ , ปางขอฝน, ปางประทานอภยั เปน็ ตน้ อย่างไรก็ตาม ในงานวิจัยเร่ือง “การศึกษาวิเคราะห์สัญลักษณ์ทางพระพุทธ ศาสนาในสังคมไทย” ได้พบข้อเท็จจริงประการหน่ึงว่า พระพุทธรูป ซ่ึงประติมากรรม รูปเคารพ นอกจากจะใช้เป็นพุทธานุสสติแล้ว ยังถูกน�ำใช้เป็นสัญลักษณ์สะท้อนวิถีชีวิต คตคิ วามเชอ่ื ของคนในชมุ ชน หรอื ในสงั คมไทยในรปู แบบตา่ ง ๆ เชน่ พระพทุ ธรปู ประจำ� พระชนมวาร, พระประจำ� วนั เกดิ , พระคบู่ า้ นคเู่ มอื ง, กำ� เนดิ ตำ� นานโบราณสถาน โบราณ วัตถุศักดิ์สิทธิ์คู่บ้านคู่เมือง๕๗ พงศาวดารกรุงศรีอยุธยา พบหลักฐานการสร้างพระพุทธรูปประจ�ำพระชนม วารในสมัยสมเด็จพระเอกาทศรฐ เป็นพระพุทธรูปฉลองพระองค์จ�ำนวน ๕ พระองค์ บุด้วยวัสดุแตกต่างกันออกไปท้ัง ๕ พระองค์๕๘ ในสมัยพระเจ้าเอกทัศ ก็มีหลักฐาน ระบุว่า ได้โปรดให้หล่อพระพุทธรูปเท่าพระองค์ ครั้นหล่อเสร็จแล้วก็พระราชทานทรัพย์ ท�ำการฉลอง แล้วอัญเชิญไปไว้กับพระศรีสรรเพชญ์ในพระวิหารในพระราชวัง๕๙

206 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา บันทึกฝ่ายจีนในจดหมายเหตุเรื่องพระราชไมตรีระหว่างกรุงสยามกับกรุงจีน ได้กล่าวถึงสมัยแผ่นดินพระเจ้าอยู่หัวบรมโกฐว่า ทรงได้เคยขอร้องให้ทางจีนลดหย่อน ข้อบังคับบางประการเพ่ือสะดวกในการน�ำทองเหลืองไปสร้างพระพุทธรูป ทางจีนไม่ อนุญาต แต่เพื่อเป็นการรักษาน้�ำใจฝ่ายศรีอยุธยา จึงได้มอบทองเหลืองให้ ๘ ช่ัง๖๐ ๖.๓.๒ คตินิยมเรื่องการให้มีการฉลอง และมีมหรสพสมโภช การจัดให้มีมหรสพ การฉลอง ในงานบุญต่าง ๆ นับเป็นธรรมเนียมหน่ึงท่ีน่า สนใจ เพราะหากสืบสาวบันทึกหลักฐานจากพระไตรปิฎกก็ดี คัมภีร์อรรถกถาก็ดี จะ เห็นร่องรอยหลักฐานชัดเจนสืบทอดกันมาเป็นระยะเวลายาวนาน การให้มีมหรสพน่าจะเร่ิมจากในบ้านก่อน๖๑ พระภิกษุเองเม่ือได้ทราบข่าว การมหรสพในท่ีใกล้ ๆ วัดที่สามารถเดินไปดูได้ ก็ปรารถนาจะไปดูเหมือนอย่าง ชาวบ้านท่ัวไป เช่นกรณีของภิกษุสัตตรสวัคคีย์๖๒ ซึ่งต่อมาได้กลายเป็นข้อห้ามการ เที่ยวดมู หรสพสำ� หรับพระภิกษุ, การมหสพบางครั้งกม็ ีการนมิ นตพ์ ระสงฆไ์ ปฉันในเรอื น กรณีเช่นน้ีทรงอนุญาตให้ภิกษุรับนิมนต์ได้ไม่ถือเป็นอาบัติ ซ่ึงอาจถือเป็นธรรมเนียม มีท้ังงานบ�ำเพ็ญกุศลและมีการมหรสพด้วย๖๓ จากการสบื ค้นพระไตรปฎิ ก พบค�ำวา่ “ฉลอง” ในบริบททเี่ กีย่ วข้องกบั อาราม วิหาร เจดีย์ และอ่ืน ๆ ดังนี้ ฉลองต้นโพธิ์ พบ ๔ คร้ัง๖๔ ฉลองวิหาร พบ ๑ ครั้ง๖๕ การสร้างสถูปบรรจุ พระบรมสารีริกธาตุและท�ำการฉลอง พบ ๒๒ ครั้ง๖๖ สร้างวิหารและท�ำการฉลอง พบ ๒ คร้ัง,๖๗ ฉลองแท่นส�ำหรับบูชา ๑ ครั้ง๖๘ ฉลองท่ีพบในบริบทเหล่านี้ ไม่มี ค�ำมหรสพร่วมอยู่ด้วย แม้จะพบค�ำว่า มหรสพอยู่ท่ัวไปก็ตาม ในคัมภีร์อรรถกถา พบค�ำว่า ฉลองเจดีย์ ๑ คร้ัง๖๙ ขณะท่ีการฉลองวิหาร พบบ้าง เช่น การฉลองวิหารของนางวิสาขา ใช้เวลา ๔ เดือน๗๐ การฉลองวิหาร ของพระเจ้าธรรมาโศกราช๗๑ การฉลองวิหารของอนาถปิณฑิกเศรษฐี๗๒ อรรถกถา ระบุว่าเฉพาะการฉลองท่านใช้ทรัพย์หมดไป ๑๘ โกฎิ ระยะเวลาในการฉลอง ๙ เดือน๗๓ และในการฉลองเหล่านี้ ไม่พบการให้มีการเล่นมหรสพในการฉลอง พบแต่ เพียงการถวายทานแด่พระสงฆ์หมู่ใหญ่ นับจ�ำนวนต้ังแต่ ๕๐๐ จนถึงหลักหม่ืน

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 207 หลักฐานจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา พบคตินิยมเร่ืองการฉลองในการ บ�ำเพ็ญกุศลลักษณะต่าง ๆ อยู่ทั่วไป เช่น ฉลองพระ, ฉลองวัด, ฉลองพระพุทธบาท, ฉลองพระวิหาร, ฉลองพระสารีริกธาตุ เป็นต้น ระยะเวลาในการฉลองมีต้ังแต่ ๓ วัน ๗ วัน ๑๕ วัน นอกจากนี้ยงั พบคตนิ ิยมซง่ึ ไมป่ รากฏในคมั ภรี พ์ ระไตรปิฎกและคมั ภีร์อรรถกถา ก็คือ การให้เล่นมหรสพในการฉลองน้ันด้วย เช่น ใน พ.ศ. ๒๐๐๗ ทรงพระกรุณา ให้เล่นการมหรสพฉลองพระศรีรัตนมหาธาตุ ๑๕ วัน๗๔ สมเด็จพระเอกาทศรฐ เสด็จนมัสการพระพุทธชินราช โปรดให้แต่งการฉลองแล้วให้เล่นมหรสพบูชานมัสการ แก่พระพุทธเจ้าน้ัน ๗ วัน ๗ คืน๗๕ รัชสมัยของสมเด็จพระเพทราชา เพื่อจะทรง แสดงความกตัญญูกตเวทิตาธรรมพระอาจารย์วัดพระยาแมน ก็โปรดให้สถาปนา พระอุโบสถ วิหาร ศาลาการเปรียญ เสนาสนะกุฎิแล้วพระราชอุทิศถวาย และจัดให้ให้ มีการสมโภช ๗ วัน ๗ คืน มีเครื่องเล่นสมโภชพร้อมทั้ง ๗ วัน ๗ คืน๗๖ แสดงให้เห็นว่า คตินิยมให้มีการมหรสพในงานฉลองต่าง ๆ ที่จัดขึ้นในวัด ปรากฎชัดเจนแล้วในสมัยกรุงศรีอยุธยา และคตินิยมดังกล่าว ยังคงผู้นิยมชมชอบ ตราบเท่าถึงปัจจุบัน แม้จะไม่ใช่สาระส�ำคัญทางพระพุทธศาสนาก็ตาม แต่ก็ถือเป็น คตินิยมแบบชาวบ้าน ที่มีอิทธิพลต่อกิจกรรมที่จัดข้ึนในวัดพระพุทธศาสนา ๖.๓.๓ คตินิยมเรื่องลาง ค�ำว่า ลาง หมายถึง ส่ิงหรือปรากฏการณ์ที่เช่ือกันว่าจะบอกเหตุดีหรือ เหตุร้าย เช่น ผึ้งท�ำรังทางด้านทิศตะวันออกของอาคารเช่ือกันว่าเป็นลางดี แมงมุม ตีอกเช่ือกันว่าเป็นลางร้าย๗๗ คติความเช่ือเร่ืองลาง ถือเป็นเร่ืองเก่าแก่ที่มีมานาน พร้อม ๆ กับสังคมมนุษย์ บางสังคมจึงมักมีผู้ท่ีท�ำหน้าที่ “ท�ำนาย” หรือ “พยากรณ์” เป็นการเฉพาะ ไม่เว้นแม้กระทั่งในราชส�ำนัก คนไทยมีความเชื่อเร่ืองลางเป็นทุนเดิมอยู่แล้ว แม้เมื่อหันมานับถือพระพุทธ ศาสนา คตนิ ยิ มความเชอื่ เรอ่ื งลางกย็ งั มอี ทิ ธพิ ลตอ่ วถิ ชี วี ติ อยู่ เมอื่ ประสบกบั เหตกุ ารณ์ ต่าง ๆ อันเกี่ยว หรือเนื่องกับพระพุทธศาสนา ก็จะถูกตีความเป็นเรื่อง “ลาง” อย่าง ใดอย่างหนึ่ง

208 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา พงศาวดารกรุงศรีอยุธยา พบคตินิยมเรื่องลางบอกเหตุท่ีเชื่อมโยงกับมิติทาง พระพุทธศาสนาหลายคร้ัง มีทั้งลางดี และลางไม่ดี (๑) ด้านดี เช่น การแสดงปาฏิหาริย์ของพระสารีริกธาตุให้ปรากฏในโอกาสต่าง ๆ เช่น ในรัชสมัยสมเด็จพระราเมศวร ๑ ครั้ง๗๘ ในรัชสมัยของพระมหาธรรมราชาธิราช สมเด็จพระนเรศวรเสด็จยาตราทัพมักจะทอดพระเนตรเห็นพระสารีริกธาตุแสดง ปาฏิหาริย์จ�ำนวน ๕ ครั้ง และทุกครั้งที่เห็น ก็มักจะถือเป็นลางบอกเหตุดี คือการได้ ชัยต่อข้าศึกศัตรู๗๙ ในรัชสมัยของสมเด็จพระบรมราชาท่ี ๒ (สมเด็จพระเชษฐาธิราช) เจ้าพระยากลาโหมสุริยวงศ์ รวบรวมก�ำลังพลยึดราชบัลลังก์จากพระเชษฐาธิราช ก่อนด�ำเนินการก็ได้อธิษฐานจิตให้ส�ำเร็จดังประสงค์ ถึงเวลาค่�ำคอยฤกษ์พร้อม ก็ ทอดพระเนตรเห็นพระสารีริกธาตุแสดงปาฏิหาริย์เสด็จมาแต่ทิศประจิมผ่านไปทางทิศ ปราจีน ได้นิมิตเป็นมหามงคลฤกษ์อันประเสริฐ ก็ยกพลเข้าประตูมงคลสุนทร ให้ทหาร เอาขวนฟันประตูเข้าไปได้๘๐ การเสยี่ งเทยี นของขนุ พเิ รนเทพ ขนุ อนิ ทรเทพ หมนื่ ราชเสนห่ า และหลวงศรยี ศ เม่ือคร้ังจะยึดอ�ำนาจจากขุนวรวงศาธิราช ได้กระทำ� ต่อหน้าพุทธปฏิมา อ้างเจดีย์ ๕ ประเภท ได้แก่ พระปฏิมากร ต้นศรีมหาโพธิ์ พระสถูป พระชินธาตุ และพระไตรปิฎก เป็นพยาน ใช้เทียน ๒ เล่ม เล่มหนึ่งเป็นตัวแทนฝ่ายศัตรู อีกเล่มหน่ึงเป็นส่วนของ ตนในการเส่ียงทาย โดยถือว่า เทียนเล่มใดดับก่อน ฝ่ายนั้นจะเป็นฝ่ายแพ้๘๑ การเส่ียงทายของพระยาแสนหลวง และชาวเมืองเชียงใหม่ถูกจีนฮ้อยกพลมา ล้อมเชียงใหม่ หาท่ีพึ่งไม่ได้ จึงเสี่ยงทายต่อหน้าพระพุทธสิหิงค์ว่า ถ้าประเทศใดจะ เป็นท่ีพึ่งพ�ำนักได้ ขอให้พระพุทธปฏิมาแสดงให้เห็นประจักษ์ ผลการเสี่ยงทายพระพุทธ สิหิงค์บ่ายพระพักตร์มาทางกรุงศรีอยุธยา จึงขอพ่ึงก�ำลังจากกรุงศรีอยุธยาไปช่วย พร้อมทั้งแสดงความประสงค์เป็นเมืองข้ึนของกรุงศรีอยุธยาตลอดไป๘๒ ตัวอย่างลางดี ซ่ึงไม่มีส่วนเกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนา เช่น เม่ือคราวที่ พระนเรศวรท�ำยุทธหัตถีกับพระมหาอุปราช ก็เกิดก้อนเมฆบนอากาศบันดาลรูป เศวตฉัตรกางก้ันอยู่ตรงพระคชาธารพระนเรศวรพอดี ท�ำให้ไพร่พลเกิดความปีติยินดี เพราะถือเป็นลางที่จะได้มีชัยต่อพระมหาอุปราช๘๓

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 209 (๒) ด้านไม่ดี เช่น ปี ๑๙๖๗ สมเด็จพระราเมศวรเสด็จเมืองพิษณุโลก ทรงเห็นน�้ำ พระเนตรของพระพุทธชินราชออกเป็นสีแดงเหมือนเลือด ถัดแต่น้ันมาอีก ๒ ปี ก็เกิด เหตุการเพลิงไหม้พระราชมณเฑียร และพระที่นั่งตรีมุข๘๔ เมื่อใกล้จะเสียกรุงศรีอยุธยา เกิดลางคือพระพุทธปฏิมากรใหญ่วัดพนัญเชิงมีน้�ำพระเนตรไหล พระพุทธปฏิมากรติ โลกนาถซ่ึงแกะด้วยไม้พระศรีมหาโพธิ์ พระทรวงแยกออกเป็น ๒ ภาค พระพุทธ ปฏิมากรทองค�ำเท่าตัวคน และพระพุทธสุรินทร์ซึ่งหล่อด้วยนาค ซึ่งประดิษฐานอยู่ใน วัดพระศรีสรรเพชญ์ในพระราชวัง มีพระฉวีเศร้าหมอง พระเนตรท้ังสองหลุดหล่นลง อยู่บนพระหัตถ์ มีกาสองตัวตีกัน ตัวหน่ึงบินโผลงตรงยอดเหมฉัตรเจดีย์ท่ีวัดมหาธาตุ อกสวมลงตรงยอดพระเจดีย์เหมือนดังคนจับเสียบไว้๘๕ ตัวอย่างลางไม่ดี ซ่ึงไม่มีส่วนเก่ียวข้องกับพระพุทธศาสนา มีให้เห็นอยู่ หลายครั้งในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา เช่น โคตกลูกตัวหน่ึงเป็น ๘ เท้า ไก่ฟักฟอง ตกลูกตัวเดียวเป็น ๔ เท้า ไก่ฟักฟองคู่ขอนตกลูกเป็น ๖ ตัว ข้าวสารงอกเป็นใบ๘๖ เป็นลางร้ายบอกเหตุการสวรรคตของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถในเวลาต่อมา ๖.๓.๔ คตินิยมการค�ำนึงถึงสมณชีพราหมณ์ ในช่วงที่กรุงศรีอยุธยาด�ำรงความเป็นราชธานี มีหลักฐานจากพงศาวดาร หลายแห่งระบุถึงการท�ำศึก มีท้ังท่ีฝ่ายไทยยกไปตีบ้านอ่ืนเมืองอ่ืน และมีท้ังที่ฝ่ายบ้าน เมอื งอนื่ ยกมาตี หรอื รบกบั ไทย การตดั สนิ ใจรบหรอื ไมร่ บ นอกจากจะพจิ ารณาถงึ กำ� ลงั รบแล้ว ส่วนหน่ึงท่ีถือเป็นเหตุผลส�ำคัญในการในการรบ หรือไม่รบก็คือการอ้างความ เดอื ดรอ้ นของสมณชพี ราหมณ์ ถา้ เหน็ วา่ กำ� ลงั นอ้ ย ไมส่ ามารถตา้ นขา้ ศกึ ได้ ทำ� สงคราม แล้วสมณชีพราหมณ์จะเดือดร้อน ก็จะงดเว้น ยอมยกเมืองให้แต่โดยดี เพื่อป้องกัน ความเสียหายที่จะพึงเกิดขึ้น หลกั ฐานจากพงศาวดารทสี่ ะทอ้ นคตนิ ยิ มดงั กลา่ วขา้ งตน้ พงึ พจิ ารณาตวั อยา่ ง ต่อไปนี้

210 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๑ “อันศึกพระเจ้าหงสาวดีมาครั้งน้ีเป็นอันมาก เสียงพลเสียงช้างม้าดังเกิด ลมพายุใหญ่ เห็นเหลือก�ำลังเรานัก ถ้าเรามิออกไป พระเจ้าหงสาวดีก็จะให้ทหารเข้า หักเหยียบเอาเมือง สมณชีพราหมณ์อาณาประชาราษฎร์จะเถิงแก่พินาศฉิบหายส้ิน ท้ังพระพุทธศาสนาก็จะเศร้าหมองดูมิควรเลย จ�ำเราจะออกไป เถิงสมเด็จพระมหาจักร พรรดิราชาธิราชพระเจ้าช้างเผือกจะทรงพระพิโรธประการใดก็ดี ก็ตายแต่ตัว จะแลก เอาชีวิตสัตว์ให้รอด”๘๗ หมายเหตุ: ข้อความข้างต้นสืบเนื่องมาจากพระเจ้าหงสาวดียกทัพมาตี กรุงศรีอยุธยา ระหว่างทาง ได้ยกทัพผ่านเมืองพิษณุโลก เจ้าเมืองพิษณุโลกยอมแพ้ ไม่ยอมรบ ด้วยประเมินก�ำลังแล้ว ไม่อาจต้านทานได้ ๒ “ถ้าเรามิออกไป สมณชีพราหมณ์ประชาราษฎรไพร่ฟ้าข้าขอบขัณฑสีมา จะถึงแก่ความพินาศฉิบหาย ทั้งพระศาสนาก็จะเศร้าหมอง จ�ำเราจะออกไป มาตรว่า สมเด็จพระเจ้าหงสาวดีมิคงอยู่ในสัตยานุสัตย์ดั่งราชสาส์นเข้ามาน้ันก็ตามเถิด แต่เรา จะรักษาสัตยานุสัตย์ให้ม่ัน”๘๘ หมายเหตุ: กองทัพของพระเจ้าหงสาวดีมาถึงเมืองหลวงแล้ว สมเด็จพระ มหาจักรพรรดิราชาธิราช ก็ด�ำหริคล้าย ๆ กับเจ้าเมืองพิษณุโลก ๓ “อนจิ จาพระเจา้ อาเรานี้ คดิ วา่ สมเดจ็ พระปติ รุ าชสวรรคตแลว้ ยงั แตพ่ ระเจา้ อาก็เหมือนพระบรมราชบิดายังอยู่ จะปกป้องราชวงศานุวงศ์สืบไป ควรหรือมาเป็นได้ ดังน้ี พระองค์ปราศจากหิริโอตตัปปะแล้ว ไหนจะครองราชสมบัติเป็นยุติธรรมเล่า น่าที่จะร้อนอกสมณชีพราหมณ์อาณาประชาราษฎร์ไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินเป็นแท้”๘๙ หมายเหตุ: สมเด็จพระนารายณ์ยึดอ�ำนาจจากสมเด็จพระศรีสุธรรมราชาธิราช เน่ืองจากทรงเห็นว่าประพฤติอธรรมใช้ก�ำลังบังคับจะเสพสังวาสกับพระกัลยาณีซ่ึงเป็น ขณิษฐาของพระองค์ ปล่อยไว้เกรงจะท�ำให้บ้านเมืองเดือดร้อน ๖.๓.๕ คตินิยมการถวายเครื่องทรงบูชาพระพุทธรูป ค�ำว่า เครื่องทรง ผู้วิจัยหมายเอาเคร่ืองทรงส�ำหรับพระมหากษัตริย์อย่างใด อย่างหน่ึง ทั้งที่เป็นเครื่องประดับยศ เครื่องประดับทั่วไป พระภูษา รวมถึงวัตถุอ่ืนใด ท่ีพระมหากษัตริย์ทรงใช้ในขณะน้ัน ๆ

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 211 เครื่องทรง หรือเคร่ืองประดับประดาต่าง ๆ ถือว่าเป็นเรื่องของ “โลก” เหมาะ ส�ำหรับผู้ครองเรือน หรือเป็น “ฆราวาสวิสัย” ไม่มีความจ�ำเป็นส�ำหรับสมณะผู้ สละเรอื นออกบวช การถวายเครื่องประดบั ใด ๆ ไม่วา่ จะเปน็ เครื่องประดบั ศรี ษะ เครอ่ื ง ประดับคอ เครื่องประดับข้อมือ เครื่องประดับเท้า เครื่องประดับเอว เป็นต้น ถือเป็น เรื่องต้องห้ามตามพระวินัย ภิกษุไม่สามารถครอบครองได้ รูปใดครอบครองต้องอาบัติ นิสสัคคิยปาจิตตีย์๙๐ แม้พระพุทธเจ้าทั้งหลายก็ละ หรือเป็นผู้ทรงปลงเครื่องหมาย คฤหัสถ์หมดแล้ว๙๑ ชาวพุทธท้ังหลายถือคติอย่างน้ี เมื่อสร้างพระพุทธปฏิมา จึงไม่นิยมให้มี เคร่ืองประดับใด ๆ กาลต่อมา ก็เกิดแนวคิดเรื่อง “เครื่องทรง” โดยถือว่า พระพุทธเจ้า ก็ทรงเป็นกษัตริย์ ธรรมเนียมการสร้างพระพุทธปฏิมาทรงเคร่ืองอย่างกษัตริย์จึงเกิดข้ึน เครื่องทรงจึงเสมือนเป็นการประกาศศรัทธาของผู้สร้างอีกโสตหน่ึง สมัยกรุงศรีอยุธยา จึงเกิดธรรมเนียมการสร้างพระพุทธรูปทรงเคร่ือง หลักฐานการถวายเคร่ืองทรงเป็นพุทธบูชาพบอยู่ทั่วไปในพงศาวดารกรุง ศรีอยุธยา เช่น เมื่อคร้ังสมเด็จพระนเรศวรยกทพไปไปถึงพระพนมตรัด ให้ปิดทอง พระมหาธาตแุ ล้ว กถ็ วายพระภษู าเปน็ ฉัตรธงบูชาพระมหาธาตุ คร้นั ยกทัพกลบั ถึงเมือง พิษณุโลก ก็เปล้ืองเครื่องทรงออกบูชาถวายพระพุทธชินราช และพระชินสีห์ แล้วให้ กระทำ� การสมโภชมกี ารมหรสพเปน็ เวลา ๓ วนั ๙๒ อกี วาระหนง่ึ เมอื่ สมเดจ็ พระนเรศวร รวบรวมไพร่พลประกาศอิสรภาพจากพม่า ได้นิมนต์พระมหาเถรคันฉองมาอาศัยอยู่ที่ กรุงศรีอยุธยาแล้ว เสด็จกลับเมืองพิษณุโลก เม่ือเสด็จไปถึงก็ได้ถวายนมัสการพระ ชินราชพระชินศรี พร้อมทั้งทรงมีจิตศรัทธา ได้เปลื้องเคร่ืองสุวรรณลังกาขัตติยาภรณ์ บูชา๙๓ เหมือนดังท่ีทรงเคยปฏิบัติมา ในรัชสมัยของสมเด็จพระเอกาทศรฐ ก็มีหลักฐานระบุว่า ทรงมีพระราชศรัทธา ในพระพุทธศาสนาอย่างย่ิง ทรงพระอุตสาหะเสด็จไปนมัสการพระพุทธบาทท่ีเขารังรุ้ง พร้อมกับทรงมีพระราชศรัทธาถวายพระมหามงกุฎกับสังวาลของพระนเรศวรเป็น พุทธบูชา๙๔

212 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๖.๓.๖ คตินิยมพิธีการศพเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ ค�ำว่า เจ้านายชั้นผู้ใหญ่ ในที่น้ี หมายเอา พระมหากษัตริย์ และพระบรมวงศา นุวงศ์ การจดั การพระศพ พระบรมศพ ถอื เปน็ การถวายพระเกยี รตทิ ส่ี ำ� คญั อยา่ งหนงึ่ พระมหาษัตริย์ หรือพระบรมวงศานุวงศ์ผู้มีความส�ำคัญต่อบ้านเมือง ซ่ึงนิยมจัดท�ำเป็น งานใหญ่ หลักฐานจากพงศาวดารที่แสดงความยิ่งใหญ่ของงานส่วนหน่ึงก็คือ ๑) จ�ำนวนพระสงฆ์ท่ีร่วมพิธี ๒) ความพร้อมเพรียงกันของสงฆ์ท้ังฝ่ายคามวาสี และอรัญญวาสี ซ่ึงพงศาวดารจะเรียกว่า “สบสังวาส” พิจารณาตัวอย่างจากข้อความคัดมาจากพงศาวดารต่อไปนี้ (๑) “นิมนต์พระสงฆ์สบสังวาส ๑๐,๐๐๐ ถวายทักษิณาทานบูชาพระสงฆ์ ท้ังปวงโดยบุราณราชประเวณีพระมหากษัตราธิราชเจ้าแต่ก่อน จึงพระบาทสมเด็จ พระบรมพิตรพระพุทธเจ้าอยู่หัว ก็ถวายพระเพลิงแล้วให้รับพระอัฐิธาตุเข้ามาไว้ ณ วัดพระศรีสรรเพชญ์ นิมนต์พระสงฆ์สดับปกรณ์แล้วก็บรรจุอัฐิธาตุ”๙๕ (๒) “ณ เดือน ๕ ปีมะแมตรีศก ศักราช ๑๐๖๓ (พ.ศ.๒๒๔๔) จึงให้ เชิญพระบรมศพข้ึนบนพระมหาพิชัยราชรถ แห่แหนเป็นกระบวนไปเข้าพระเมรุมาศ มี การมหรสพและพระสงฆ์ ๑๐,๐๐๐ สดับปกรณ์ค�ำรบ ๓ วันตามอย่างทุกครั้ง แล้ว ถวายพระเพลงิ เชญิ พระอฐั โิ กศนอ้ ยแหเ่ ปน็ กระบวนเขา้ มาบรรจไุ วท้ า้ ยจระนำ� พระวหิ าร ใหญ่วัดพระศรีสรรเพชญ์”๙๖ (๓) “คร้ัน ณ วันพฤหัสบดี ปีฉลู ศักราช ๑๐๖๘ (พ.ศ.๒๒๔๙) ให้เชิญ พระบรมโกศสขึ้นบนพระมหาพิชัยราชรถแล้ว เสนอพฤฒามาตย์ราชปุโรหิตสพั่งพร้อม แห่แหนพระบรมศพ ไปตามรถยาราชวัติเข้าสู่พระเมรุมาศให้ทิ้งทานต้นกัลปพฤกษ์ มีการมหรสพ พระสงฆ์สดับปกรณ์ ๑๐,๐๐๐ ค�ำรบ ๓ วัน แล้วถวายพระเพลิง คร้ันดับพระเพลิงแล้ว จึงนิมนต์พระสงฆ์สดับปกรณ์อีก ๑๐๐ รูป เก็บพระอัฐิใส่ พระโกศน้อย แห่แหนไปบรรจุไว้ท้ายจระน�ำพระวิหารใหญ่วัดพระศรีสรรเพชญ์”๙๗

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 213 (๔) “ทรงพระกรุณาตรัสสั่งให้ท�ำพระเมรุมาศขนาดน้อย ขื่อ ๕ วา ๒ ศอก พระสงฆ์สดับปกรณ์ ๑๐,๐๐๐ ให้ลดเสียเอาแต่ ๕,๐๐๐ ให้จับการทำ� พระเมรุ ๑๐ เดือนจึงส�ำเร็จ ครั้นเดือน ๔ ปีฉลู จึงได้เชิญพระบรมศพออกไปถวายพระเพลิง ณ พระเมรุแล้ว ทรงพระกรุณาตรัสว่า ท�ำบุญน้อยนัก ไม่สบายพระทัย ให้นิมนต์พระสงฆ์ ขึ้นอีก ๑,๐๐๐ เป็น ๖,๐๐๐ สดับปกรณ์ ๓ วันแล้วถวายพระเพลิง แล้วดับ พระเพลิงเก็บพระอัฐิธาตุใส่พระโกศน้อย แห่เข้ามาบรรจุไว้ท้ายจระน�ำวัดพระศรี สรรเพชญ์”๙๘ (๕) “ครนั้ ณ เดอื น ๕ ปมี ะเมยี สมมั ฤทธศ์ิ ก ศกั ราช ๑๑๐๐ (พ.ศ.๒๒๘๑) ท�ำพระเมรุแล้ว เชิญพระศพขึ้นมหาพิชัยราชรถ แห่แหนเป็นกระบวนเข้าไปในพระเมรุ พระสงฆ์สดับปกรณ์ ๑๐,๐๐๐ ค�ำรบ ๓ วัน ถวายพระเพลิงแล้ว เก็บพระอัฐิใส่ พระโกศน้อย แห่แหนเข้าไปบรรจุไว้ท้ายจระน�ำพระวิหารใหญ่วัดศรีสรรเพชญ์”๙๙ คตินิยมอีกประการหนึ่งที่เห็นได้จากข้อความตัวอย่างในพงศาวดารกรุง ศรีอยุธยาท้ัง ๕ ตัวอย่างน้ีก็คือ คตินิยมเรื่องการน�ำอัฐิไปบรรจุไว้ที่วัด และหากเป็น พระบรมอัฐิ หรือพระอัฐิของเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ ก็มักจะน�ำไปบรรจุไว้ในสถานท่ีซึ่งมี ความส�ำคัญภายในวัด หรือบางคร้ังก็มีการสร้างถาวรวัตถุส�ำหรับบรรจุอัฐข้ึนมาเป็น การเฉพาะ ๖.๓.๗ คตินิยมเดิมท่ีมีต่อพระพุทธศาสนา นอกจากพระพุทธศาสนาแล้ว หลักฐานจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ให้ข้อ เท็จจริงประการหนึ่งเก่ียวกับคติความเชื่อทั่วไป ตั้งแต่ระดับชาวบ้านท่ัวไป กระท่ังถึง ราชส�ำนัก ก็คือคติความเชื่อแบบพราหมณ์-ฮินดู ซ่ึงอาจผสมผสานกับความเช่ือท้อง ถิ่นเดิมไปพร้อม ๆ กันก่อนที่พระพุทธศาสนาจะเข้ายังดินแดนแห่งน้ี ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ศาสนาพราหมณ์ได้เข้ามามีบทบาทต่อราชส�ำนักอย่าง เห็นได้ชัด ดังจะเห็นได้นับตั้งแต่เร่ิมสถาปนากรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี๑๐๐ ค�ำให้การ กรุงเก่าระบุว่า พระเจ้าอู่ทองได้ส่ังให้อาลักษณ์จารึกพระราชสาส์นลงในแผ่นทอง แต่งราชทูตไปขอพราหมณ์ท่ีเป็นเผ่าพงศ์แท้มาประกอบพิธีราชาภิเษก๑๐๑ ประชุม พงศาวดารภาคท่ี ๓๘ เร่ืองจดหมายเหตุของคณะบาทหลวงฝรั่งเศสซ่ึงเข้ามาอาศัย

214 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา อยู่ในกรุงศรีอยุธยา ได้กล่าวถึงพระเจ้าอยู่หัวบรมโกฐว่า ไม่ยอมเสด็จประทับวังใหญ่ (วังหลวง) ประทับอยู่แต่วังเล็ก (วังหลัง) เพราะกลัวค�ำทนายของโหรที่ว่า “ถ้าประทับ หวังใหญ่จะต้องสวรรคตทันที”๑๐๒ ประชุมพงศาวดารเล่มเดียวกันน้ี กล่าวถึงเรื่องราวพระยาคลังได้กล่าวท้าทาย คณะบาทหลวงท�ำนองว่า ศาสนาคริสต์ไม่เห็นจะมีอะไรประเสริฐไปกว่าพระพุทธศาสนา ค�ำพูดที่พระยาคลังกล่าวกับบาทหลวง นอกจากสะท้อนให้เห็นว่า เข้าใจเรื่องพระพุทธ ศาสนาคลาดเคล่ือนแล้ว ยังเห็นได้ชัดว่า คตินิยมเรื่องวิชาอาคมได้ถูกผนวกเป็นส่วน หน่ึงของพระพุทธศาสนาด้วย ขอให้พิจารณาถ้อยค�ำต่อไปน้ี “ในศาสนาของท่านมีอะไรบ้างที่จะท�ำให้เห็นปรากฏว่าศาสนาของท่านเป็น ศาสนาทจี่ รงิ เหมือนกับพระพทุ ธศาสนาที่สอนวิชากันมิใหน้ �ำ้ มนั กำ� ลงั เดือด ๆ ทำ� ให้เนอ้ื หนังพอง และเม่ือเอาน้�ำมันทาตัวแล้ว จะฟันไม่เข้ายิงไม่ออก”๑๐๓ การสถาปนาพระมหากษัตริย์แต่ละพระองค์ตลอดแผ่นดินศรีอยุธยา แม้จะไม่ หลักฐานการประกาศสถาปนาทุกพระองค์ แต่หลักฐานที่ปรากฏก็แสดงให้เห็นชัดเจน ถึงอิทธิพลของศาสนาพราหมณ์ที่มีต่อสถาบันพระมหากษัตริย์ เช่น ๑ “พระเจ้าอยู่หัวเสด็จเข้ามาเสวยราชสมบัติ ชีพ่อพราหมณ์ถวายพระนาม ชื่อ สมเด็จพระรามาธิบดีศรีสุนทรบรมพิตรพระพุทธเจ้าอยู่หัว กรุงเทพทวาราวดี ศรีอยุธยา มหาดิลกภพนพรัตนราชธานีบุรีรัมย์”๑๐๔ ๒ “ฝ่ายสมณพราหมณาจารย์มุขมนตรีกวีราชนักปราชญ์บัณฑิต โหราชครู สโมสรพร้อมกัน ประชุมเชิญพระยอดฟ้าพระชนม์ได้ ๑๑ พระวษาเสด็จผ่านพิภพถวัล ยราชสมบัติสืบศรีสุริยวงศ์อยุธยา “ต่อไป”๑๐๕ ๓ “คร้ันได้มหามหุติวารศุภฤกษ์พิชัยดิถี จึงประชุมสมเด็จพระสังฆราช พระราชาคณะ คามวาสีอรัญญวาสี มุขมนตรี กวีมาตยา โหราราชครูหมู่พราหมณ์ปุ โรหิตาจารย์ ก็โอมอ่านอิศรวรเวทวิศณุมนต์ พร้อมทั้งพุทธอาณาจักร มอบเคร่ือง เบญจราชกกุธภัณฑ์ถวายภิเศโกทกมุรธารา ปราบดาภิเษกถวัลยราชประเพณี สืบ ศรีสุริยวงศ์กษัตริย์”๑๐๖

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 215 บางรัชกาลมีหลักฐานระบุถึงการสร้าง หรือการน�ำรูปเคารพอื่นนอกเหนือจาก พระพทุ ธปฏมิ ามาประดษิ ฐานไวใ้ นพระอาราม เพอ่ื ใหค้ นไดก้ ราบไหวบ้ ชู า เชน่ ในรชั กาล ของสมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๒ มีข้อความระบุว่า “ศักราช ๗๘๓ ปีฉลูตรีนิศก สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า เสด็จไปเอาเมือง พระนครหลวงได้ ท่านจึงให้เอาพระยาแก้วพระยาไทยแลครัวกับท้ังรูปพระโค รูปสิงห์ สัตว์ท้ังปวงมาด้วย ครั้นถึงพระนครศรีอยุทธยา จึงให้เรารูปสัตว์ทั้งปวงไปบูชาไว้ ณ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุบ้าง ไปไว้วัดพระศรีสรรเพชญ์บ้าง”๑๐๗ ในรัชกาลสมเด็จพระนเรศวร เช่น “สมเด็จพระนเรศวร ทรงพระกรุณาให้ชาวพ่อชุมนุมพราหมณาจารย์ เอาน้�ำ ในบ่อพระสยมภูวนาถ และเอาน�้ำตระพังโพยศรีมาตั้งบูชาโดยพิธีกรรมเป็น น้�ำสัตยาธิษฐาน และเอาพระศรีรัตนตรัยเจ้าเป็นประธาน ให้ท้าวพระยาเสนาบดีมนตรี มุขอ�ำมาตย์ทหารทั้งหลายกินน�้ำสัตยา”๑๐๘ ในรัชกาลของสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๓ (พระนารายณ์) เช่น เดือนย่ีปีวอก พ.ศ.๒๑๙๙ บ�ำเพ็ญพระราชกุศลนานาประการ และให้หล่อ รูปพระอิศวรเป็นเจ้ายืน สูงศอกคืบมีเศษพระองค์หน่ึง รูปพระษิวาทิตย์ยืนสูงศอกมีเศษ พระองค์หนึ่ง รูปมหาวิคเนศวรพระองค์หน่ึง รูปพระจันทรธรณีพระองค์หน่ึง และรูป พระเจ้าท้ังส่ีพระองค์นี้ สวมด้วยทองนพคุณและเคร่ืองอาภรณ์ประดับนั้นถมราชาวดี ประดับแหวนทุกพระองค์ไว้บูชาส�ำหรับการพระราชพิธี๑๐๙ ปีวอก พ.ศ.๒๑๙๙ น้ัน ตรัสให้หล่อรูปพระเทวกรรม สูงประมาณศอกมีเศษ พระองค์หนึ่ง สวมทองเครื่องอาภรณ์ประดับแหวนถมราชาวดี พ.ศ.๒๒๐๐ ตรสั ใหห้ ลอ่ พระเทวกรรมทองยนื สงู ศอกหนงึ่ หมุ้ ดว้ ยทองเหนอื ๑๑๐ จากตัวอยา่ งข้างต้น สะทอ้ นใหเ้ หน็ วา่ พระพุทธศาสนาแมจ้ ะมบี ทบาทในสงั คม สมัยกรุงศรีอยุธยา แต่ในขณะเดียวกันนั้น คติความเช่ือของคนในสังคมก็มีส่วนส�ำคัญ ท่ีมีผลต่อพระพุทธศาสนาด้วย อย่างพิธีกรรมหลาย ๆ ท่ีราชส�ำนักจัดข้ึน บางคร้ังก็มี

216 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา พิธีพราหมณ์เข้าไปเก่ียวข้องด้วย พุทธพราหมณ์จึงผสมผสานอยู่ในพิธีกรรมหน่ึง ๆ มาตราบเท่าถึงปัจจุบัน ท่ีส�ำคัญยิ่งไปกว่านั้นก็คือ บางรัชกาล พระสงฆ์ท�ำหน้าที่เป็นหมอดูคอยให้ ค�ำปรึกษาแก่พระเจ้าแผ่นดินด้วย เช่น ในรัชสมัยของพระนารายณ์ ปรากฏชื่อพระ อาจารย์พรหมว่าเป็นอาจารย์ของพระนารายณ์ คอยให้ค�ำปรึกษาแก่พระนารายณ์ หลายครงั้ และทเ่ี คารพนบั ถอื ของพระนารายณม์ าก เหน็ ไดจ้ ากเมอ่ื ครง้ั จะมกี ารประหาร ชีวิตเหล่าผู้ใกล้ชิดพระศรีสิน พระอาจารย์พรหมก็เป็นผู้เข้าไปขอพระราชทานชีวิตไว้ ทั้งหมด๑๑๑ จากบันทึกของนิโกลาส์ แซรแวส ได้ช่วยเสริมข้อเท็จจริงดังกล่าวข้างต้นได้พอ สมควร บันทึกมีข้อความว่า “พระภิกษุเป็นหมอดูด้วยเหมือนกัน และแจ้งแหล่งที่ ซุกของหาย เม่ือของๆ ใครหาย ก็ไปขอให้พระภิกษุดูให้ ดูจะเป็นวิธีการแม่นย�ำอย่าง เดียวเท่าน้ันท่ีจะพบส่ิงของท่ีหายได้ นอกจากนั้นยังให้ยันต์แก่คนไข้ ผู้เดินทางและ เด็กอ่อน โดยอ้างว่ามีสรรพคุณในการป้องกันภัยอันตรายต่าง ๆ ได้”๑๑๒ ๖.๔ สรุปและวิจารณ์ แบบอย่างความคิดเห็น ความเชื่อ หรือวิธีการคิดรวมกันท่ีเป็นลักษณะของ กลุ่มชน ความคิดเป็นตัวก�ำหนดให้คนเรารวมกลุ่มกัน และเมื่อคนรวมกลุ่มกันแล้ว ก็ก่อให้เกิดการกระท�ำทางสังคม จากการวิเคราะห์พงศาวดารกรุงศรีอยุธยาพบว่า คตินิยมทางพระพุทธศาสนา มีผลก่อก�ำเนิดแบบแผนการด�ำเนินชีวิตหลายประการ ท�ำนองเดียวกัน คตินิยมในสมัย กรุงศรีอยุธยาก็มีส่วนส�ำคัญท่ีท�ำให้เกิดคตินิยมต่าง ๆ ขึ้นในสังคม คตินิยมทางพระพุทธศาสนาท่ีมีผลต่อวิถีชีวิตในสมัยกรุงศรีอยุธยาได้แก่ คตินิยมการปฏิบัติตนเนื่องในวันธรรมสวนะ (วันพระ), การสร้างวัด, การออกผนวช ของเจ้านายช้ันผู้ใหญ่, การถวายสตสดกมหาทาน, ช้างมงคลคู่บ้านคู่เมือง, การถวาย ความอุปถัมภ์พระพุทธศาสนา, และคตินิยมเร่ืองทศพิธราชธรรม คตินิยมเหล่าน้ี สามารถสืบค้นหาความเช่ือมโยงได้โดยตรงทั้งจากคัมภีร์ พระไตรปฎิ ก และคมั ภรี ์อรรถกถา เชน่ คตินยิ มการปฏบิ ัติตนในวนั ธรรมสวนะ ในคมั ภรี ์

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 217 ได้เห็นร่องรอยของการเข้าเฝ้าพระพุทธเจ้า เห็นการสมาทานงดเว้นจากอกุศลต่าง ๆ ท�านองเดียวกันกับในพงศาวดาร ก็เห็นร่องรอยของการถือคติเช่นนี้ในวันธรรมสวนะ เช่น การไม่ประหารชีวิตนักโทษในวันพระ การสมาทานศีล ๕ ศีลอุโบสถของพระเจ้า แผ่นดิน การประกาศห้ามไม่ให้ประชาชนฆ่าสัตว์ตัดชีวิตในวันธรรมสวนะ รวมถึงการ ให้ไม่ให้ใช้สัตว์เล้ียงต่าง ๆ ท�างานในขณะท่ีมีครรภ์ หรือโคกระบือที่ลูกยังไม่ยังไม่ หย่านม เป็นต้น คตินิยมทางสังคมสมัยกรุงศรีอยุธยาท่ีมีต่อพระพุทธศาสนา ได้แก่ คตินิยม สร้างพระพุทธรูปฉลองพระองค์, การให้มีการฉลอง และการมหรสพ, เรื่องลาง, การค�านึงถึงสมณชีพราหมณ์, การถวายเคร่ืองทรงบูชาพระพุทธปฏิมา, คตินิยมเร่ือง การพระศพเจ้านายชั้นผู้ใหญ่, และคตินิยมพื้นเมืองท่ีมีต่อพระพุทธศาสนา คตนิ ยิ มเหลา่ นี้ ในคมั ภรี พ์ ระไตรปฎิ ก หรอื คมั ภรี อ์ รรถกถา ไมม่ รี อ่ งรอยปรากฏ ให้เห็น จึงได้ข้อสรุปว่า เป็นเร่ืองของอิทธิพลทางสังคมท่ีมีต่อพระพุทธศาสนา เช่น การสร้างพระพุทธรูป แต่เดิมมีจุดมุ่งหมายเพียงเพ่ือเป็นส่ือระลึกถึงองค์พระศาสดา แต่ต่อมาก็มีความนิยมสร้างพระพุทธรูปประจ�าพระชนม์วาร หรือพระพุทธรูปประจ�า วันเกิด โดยก�าหนดปางพระพุทธรูปต่าง ๆ ให้ตรงกับวันเกิด เพ่ือความเป็นสิริมงคล เป็นต้น

218 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 219 เชิงอรรถ ๑ พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พุทธศักราช ๒๕๕๔, (กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน, ๒๕๕๖), หน้า ๒๒๖. ๒ Teun A. Van Dijk, Ideology: A Multidisplinary Approach, (New Delhi: S AGE Publications, 1998), p. 135. ๓ เจษฎา ทองรุ่งโรจน์, พจนานุกรมปรัชญา, (กรุงเทพฯ: โบแดง, ๒๕๔๗), หน้า ๙๓. ๔ William Geddie, (ed.), Chambers’s Twentieth Century Dictionary, (New Delhi: Allied Publishers, 1970), p.525. ๕ สุภางค์ จันทวานิช, ทฤษฎีสังคมวิทยา, (กรุงเทพฯ: ส�ำนักพิมพ์จุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย, ๒๕๕๔), หน้า ๕๑. ๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา และค�ำให้การชาวกรุงเก่า, (นนทบุรี: ส�ำนักพิมพ์ ศรีปัญญา, ๒๕๕๓), หน้า ๔๗๖-๔๗๗. ๗ วิ.ม. (ไทย) ๔/๑๓๒/๒๐๘. ๘ ดูตัวอย่างพระเจ้ามหาสุทัสสนะจักรพรรดิผู้สมบูรณ์ด้วยรัตน ๗ ประการ ที.มหา. (ไทย) ๑๐/๒๔๓/๑๘๓, พระจักรพรรดิทัฬหเนมิ ในจักรพรรดิสูตร ที.ปา. (ไทย) ๑๑/๘๐/๕๙, พระเจ้ามฆเทวะในมฆเทวสูตร ม.ม. (ไทย) ๑๓/๓๐๘/๓๗๒, จตุมหาราชสูตร ใน อํ.ทุก. (ไทย) ๒๐/๓๘/๑๙๕ เป็นต้น ๙ ดูประวัติเทวดา ธ.บ.อ. (ไทย) ๒/๖๐-๖๒, ฉัตตปาณิอุบาสก ธ.บ.อ. (ไทย) ๓/๖๔-๗๐, อุโบสถกรรม ธ.บ.อ. (ไทย) ๕/๘๔-๘๖, อุบาสกชื่อว่ามหากาล ธ.บ.อ. (ไทย) ๖/๒๔-๒๘ เป็นต้น ๑๐ ธ.บ.อ. (ไทย) ๒/๑๖๐. ๑๑ ขุ.ชา.อ. (ไทย) ๓/๓/๓๗๗. ๑๒ พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา, ภาค ๑ หน้า ๑๖๐. ๑๓ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๔๗.

220 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๑๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ค�ำให้การชาวกรุงเก่า, หน้า ๕๑๘. ๑๕ ที.สี. (ไทย) ๙/๑๕๙/๕๑. ๑๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ค�ำให้การชาวกรุงเก่า, หน้า ๖๗๒. ๑๗ มองซิเออร์ เดอ ลาลูแบร์, จดหมายเหตุลา ลูแบร์ ราชอาณาจักรสยาม, (นนทบุรี: ส�ำนักพิมพ์ศรีปัญญา, ๒๕๕๗), หน้า ๓๕๐. ๑๘ วิ.ม. (ไทย) ๔/๕๙/๗๑. ๑๙ วิ.จู. (ไทย) ๗/๓๑๕/๑๒๙. ๒๐ ธ.บ.อ. (ไทย) ๑/๕. ๒๑ สํ.ม.อ. (ไทย) ๕/๑/๓๔๘. ๒๒ ขุ.เถรี.อ. (ไทย) ๒/๔/๓๕๘. ๒๓ สมนฺต. (ไทย) ๑/๗๗. ๒๔ สมนฺต. (ไทย) ๑/๗๘. ๒๕ กรรณิกา จรรย์แสง, ผู้แปล. บันทึกการเดินทางของอ็องรี มูโอต์, (กรุงเทพฯ: ส�ำนัก พิมพ์มติชน, ๒๕๕๘), หน้า ๖๗. ๒๖ สมนฺต. (ไทย) ๑/๘๑. ๒๗ วิ.จู. (ไทย) ๗/๓๓๐/๑๖๗. ๒๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๔๗. ๒๙ กรมพระยาดำ� รงราชานภุ าพ, ตำ� นานพทุ ธเจดยี ส์ ยาม, (พระนคร: โสภณพพิ รรฒธนากร, ๒๔๙๖), หน้า ๑๑๕. ๓๐ เริงวุฒิ มิตรสุริยะ, “อุษาคเนย์” ประวัติศาสตร์อาเซียนฉบับประชาชน, (กรุงเทพฯ: ยิปซี, ๒๕๕๗), หน้า ๔๐๔. ๓๑ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๔๐๐.

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 221 ๓๒ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๒, หน้า ๑๗๕. ๓๓ มลู นธิ สิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า, นามานกุ รมพระมหากษตั รยิ ไ์ ทย, (กรงุ เทพฯ: มลู นธิ ิ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา, ๒๕๔๔), หน้า ๑๑๔. ๓๔ พระเจนจีนอักษร (สุดใจ ตัณฑากาศ) ผู้แปล, จดหมายเหตุเรื่องพระราชไมตรีระหว่าง กรุงสยามกับกรุงจีน, (พระนคร: โสภณพิพรรฒธนากร, ๒๔๗๖), หน้า ๑๐. ๓๕ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๖๓. ๓๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๒, หน้า ๒๔๕. ๓๗ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๒๕๐. ๓๘ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๒๕๑. ๓๙ ที.สี. (ไทย) ๙/๓๕๔/๑๔๙. ๔๐ ขุ.ชา.อ. (ไทย) ๓/๑/๑๒๐. ๔๑ ขุ.ชา.อ. (ไทย) ๔/๓/๗๒๑. ๔๒ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๗๗. ๔๓ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๒๘๐. ๔๔ ที.มหา.อ. (ไทย) ๒/๑/๙๙. ๔๕ ในสมัยกรุงศรีอยุธยา แผ่นดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถก็มีช้างเผือกมงคลเชือกหน่ึง ซึ่งได้มาจากต�ำบลป่าตะนาวศรี สูง ๔ ศอกเศษ ช่ือ ปัจจัยนาเคนทร์ ดู พระราช พงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๔๐๘. ๔๖ ดูรายละเอียด ขุ.ชา.อ. (ไทย) ๔/๓/๖๑๔-๖๒๕. ๔๗ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๙๒. ๔๘ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๙๓. ๔๙ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ค�ำให้การชาวกรุงเก่า, หน้า ๕๐๓.

222 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๕๐ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๗๔. ๕๑ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๔๕. ๕๒ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๓๑๙. ๕๓ ขุ.ชา. (ไทย) ๒๘/๑๗๖/๑๑๒. ๕๔ ขุ.ชา.อ. (ไทย) ๒๘/๑๗๖/๒๖๑. ๕๕ อํ.จตุกฺก. (ไทย) ๒๑/๗๐/๑๑๕-๑๑๖. ๕๖ เช่น พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๔๗, ๒๑๒, ๒๕๑, ๒๗๑, ๒๙๑ เป็นต้น. ๕๗ พระครูศรีปัญญาวิกรม, (บุญเรือง ปญฺญาวชิโร/เจนทร), “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ สัญลักษณ์ทางพระพุทธศาสนาในสังคมไทย”, วิทยานิพนธ์พุทธศาสตรดุษฎีบัณฑิต, (บัณฑิตวิทยาลัย: มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๕๗), หน้า ๑๔๖. ๕๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๒๕๘. ๕๙ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา, ค�ำให้การชาวกรุงเก่า, หน้า ๕๖๓. ๖๐ พระเจนจีนอักษร (สุดใจ ตัณฑากาศ) ผู้แปล, จดหมายเหตุเร่ืองพระราชไมตรีระหว่าง กรุงสยามกับกรุงจีน, หน้า ๕๒. ๖๑ หลักฐานการเล่นมหรสพมักเป็นที่บ้าน เช่น วิ.มหา. (ไทย) ๒/๖๒๐/๑๔๐. ๖๒ วิ.มหา. (ไทย) ๒/๒๔๗/๔๐๔. ๖๓ วิ.มหา. (ไทย) ๒/๕๖๔/๖๓๖. ๖๔ ขุ.ชา. (ไทย) ๒๗/๘๑/๔๐๙. เป็นต้น ๖๕ วิ.ภิกฺขุณี. (ไทย) ๓/๙๒๕/๒๐๙. ๖๖ ที.ม. (ไทย) ๑๐/๒๓๖-๒๓๘/๑๗๗-๑๗๙. เป็นต้น ๖๗ ขุ.วิมาน. (ไทย) ๒๖/๗๘๙/๙๐.

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 223 ๖๘ ขุ.อป. (ไทย) ๓๒/๑๑/๓๐๘. ๖๙ ขุ.อป.อ. (ไทย) ๘/๒/๔๙๐. ๗๐ ที.ปา.อ. (ไทย) ๓/๑/๑๖๗. ๗๑ ม.มู.อ. (ไทย) ๑/๒/๓๖๓. ๗๒ อํ.เอก.อ. (ไทย) ๑/๑/๓๕๕. ๗๓ อํ.ทุก.อ. (ไทย) ๑/๒/๖๐. ๗๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๕. ๗๕ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๔๓. ๗๖ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๓๑๙. ๗๗ ราชบัณฑิตยสถาน, พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๕๔, (กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน, ๒๕๕๖), หน้า ๑๐๕๑. ๗๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๔๗. ๗๙ ดูรายละเอียดในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), คร้ังที่ ๑ หน้า ๑๔๑, ครั้งท่ี ๒ หน้า ๑๔๔, ครั้งที่ ๓ หน้า ๑๔๙, คร้ังที่ ๔ หน้า ๑๗๔, ครั้งท่ี ๕ หน้า ๒๐๙ ๘๐ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๒๖๗. ๘๑ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๖๗. ๘๒ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๓๐๗. ๘๓ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ค�ำให้การชาวกรุงเก่า, หน้า ๕๑๒. ๘๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๓๙๕. ๘๕ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ค�ำให้การชาวกรุงเก่า, หน้า ๕๗๔. ๘๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๖.

224 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๘๗ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๙๖-๙๗. ๘๘ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๐๐. ๘๙ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๒๘๕. ๙๐ วิ.มหา. (ไทย) ๒/๕๘๙/๑๑๓. ๙๑ ขุ.จู. (ไทย) ๓๐/๑๓๐/๔๓๑. ๙๒ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๓๗. ๙๓ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๔๕. ๙๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ค�ำให้การชาวกรุงเก่า, หน้า ๕๑๖. ๙๕ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๒๙๒. ๙๖ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๓๔๓. ๙๗ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๓๔๗. ๙๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๓๕๖-๓๕๗. ๙๙ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๓๖๐-๓๖๑. ๑๐๐ คำ� ประกาศสถาปนากรงุ ศรอี ยธุ ยา “ศภุ มสั ดุ ศกั ราช ๗๑๒ ปขี าลโทศก (พ.ศ.๑๘๙๓) วันศุกร์ เดือน ๕ ขึ้น ๖ ค�่ำ เพลา ๓ นาฬิกา ๙ บาท สถาปนากรุงพระนครศรีอยุธยา ชีพ่อพราหมณ์ให้ฤกษ์ต้ังพิธีกลบัตร ได้สังข์ทักษิณาวัฏใต้ต้นหมันใบหนึ่ง แล้วสร้าง พระที่น่ังไพฑูรย์มหาปราสาทองค์หน่ึง สร้างพระท่ีนั่งไพชยนต์มหาปราสาทองค์หนึ่ง สร้างพระท่ีนั่งไอสวรรย์มหาปราสาทองค์หน่ึง” ดู พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๓๗. ๑๐๑ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ค�ำให้การกรุงเก่า, หน้า ๔๘๒. ๑๐๒ ประชุมพงศาวดารภาคท่ี ๓๘ เร่ืองจดหมายเหตุของคณะบาดหลวงฝรั่งเศส, พิมพ์ในงานปลงศพคุณหญิงทรงสุรเดช (ปริก บุนนาค), (พระนคร: โรงพิมพ์จันทรคาร, ๒๔๖๙), หน้า ๓๒.

คตินิยมทางพระพุทธศาสนา 225 ๑๐๓ ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๓๘ เรื่องจดหมายเหตุของคณะบาดหลวงฝร่ังเศส, อ้างแล้ว, หน้า ๓๒. ๑๐๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๓๘, ๑๐๕ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๖๔, ๑๐๖ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๗๐. ๑๐๗ พระราชพงษาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, หน้า ๙. ๑๐๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๔๕. ๑๐๙ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๓๐๐. ๑๑๐ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๓๐๒. ๑๑๑ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ค�ำให้การชาวกรุงเก่า, หน้า ๕๒๗-๕๒๘. ๑๑๒ นิโกลาส์ แซรแวส, ประวัติศาสตร์ธรรมชาติและการเมืองแห่งราชอาณาจักรสยาม, สันต์ ท. โกมลบุตร ผู้แปล, พิมพ์คร้ังที่ ๒, (นนทบุรี: ส�ำนักพิมพ์ศรีปัญญา, ๒๕๕๐), หน้า ๑๖๕.

226 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา

บทสรุป 227 ๗ บทสรปุ

บทส่งท้าย ๗.๑ ข้อสรุป จากการศึกษาประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ตามวัตถุประสงค์ท้ัง ๓ ประการ ได้ข้อสรุปดังนี้ ๗.๑.๑ กรุงศรีอยุธยาด�ำรงความเป็นราชธานีของไทยนับระยะเวลา ๔๑๗ ปี มีกษัตริย์ปกครอง ๓๓ พระองค์ แบ่งเป็น ๕ ราชวงศ์ โดยในจ�ำนวนนี้ มีบันทึกท่ีเก่ียวข้องกับพระพุทธศาสนาจ�ำนวนทั้งส้ิน ๒๒ พระองค์ ได้แก่ เฉพาะรัชสมัยที่พบเร่ืองราวเกี่ยวกับพระพุทธศาสนาประกอบไปด้วย รัชสมัย ของสมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๑ (พระเจ้าอู่ทอง), สมเด็จพระราเมศวร, สมเด็จพระบรม ราชาธิราชที่ ๑, สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒, สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ, สมเด็จ พระรามาธิบดีท่ี ๒, สมเด็จพระชัยราชาธิราช, ขุนวรวงศาธิราช, สมเด็จพระมหาจักร พรรดิราชาธิราช, สมเด็จพระมหินทราธิราช, สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช, สมเด็จ พระนเรศวรมหาราช, สมเด็จพระเอกาทศรฐ, สมเด็จพระศรีเสาวภาค, สมเด็จพระบรม ราชาท่ี ๑ (พระเจ้าทรงธรรม), สมเด็จพระบรมราชาที่ ๒ (พระเชษฐาธิราช), สมเด็จ พระสรรเพชญ์ที่ ๕ (พระเจ้าปราสาททอง), สมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๓ (สมเด็จ พระนารายณ์), สมเด็จพระมหาบุรุษ (พระเพทราชา), สมเด็จพระสรรเพ็ชญ์ท่ี ๘ (พระเจ้าเสือ), สมเด็จพระสรรเพ็ชญ์ท่ี ๙ (พระเจ้าท้ายสระ), สมเด็จพระบรมโกศ, และสมเด็จพระท่ีน่ังสุริยาศน์อมรินทร์ (พระเจ้าเอกทัศ)

บทสรุป 229 ส่วนท่ีไม่พบบันทึกใด ๆ ท่ีเก่ียวข้องกับพระพุทธศาสนาจ�ำนวน ๑๑ พระองค์ ประกอบไปด้วย สมเด็จพระเจ้าทองลัน, สมเด็จพระยาราม, สมเด็จพระอินทราชา, สมเด็จพระบรมราชาหน่อพุทธางกูร, สมเด็จพระรัษฏาธิราชกุมาร, สมเด็จพระยอดฟ้า, สมเด็จพระอาทิตยวงศ์, สมเด็จเจ้าฟ้าชัย, สมเด็จพระศรีสุธรรมราชาธิราช, สมเด็จ เจ้าฟ้าอภัย, และสมเด็จเจ้าฟ้าอุทุมพร จากหลักฐานพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาท่ีเกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนา ส่วน ใหญ่จะผูกติดอยู่กับสถาบันพระมหากษัตริย์ ซ่ึงก็เข้ากับลักษณะของหลักฐานที่ใช้ ส�ำหรับอ้างอิง เพราะพงศาวดารจะเน้นเรื่องเก่ียวกับพระมหากษัตริย์ผู้เป็นประมุขของ ประเทศ หรือพระราชกรณียกิจของพระมหากษัตริย์ท่ีเก่ียวกับประเทศ ตลอดเหตุการณ์ ส�ำคัญต่าง ๆ ในอดีต ๗.๑.๒ ในส่วนของบทบาทและความสัมพันธ์ระหว่างพระพุทธ ศาสนากับสังคมไทยสมัยกรุงศรีอยุธยา ได้ข้อสรุปดังนี้ บทบาทและความสัมพันธ์ท่ีเก่ียวข้องกับพระพุทธศาสนา มี ๒ ลักษณะ ลักษณะแรกเป็นส่วนที่พระพุทธศาสนาเข้าไปเก่ียวข้อง ลักษณะที่สองเป็นส่วนท่ีสังคม ไทยได้เข้าไปเกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนา ลักษณะที่พระพุทธศาสนาเข้าไปเกี่ยวข้องกับสังคม เช่น การมีตัวแทน คณะสงฆ์ (สมเด็จพระราชาคณะ) ในพิธีการส�ำคัญ ๆ เช่น การสถาปนาพระมหา กษัตริย์, การที่พระสงฆ์ได้มีส่วนช่วยในยามศึกษาสงคราม เช่นกรณีพระมหานาคพา ชาวบ้านขุดคลองเพ่ือป้องกันข้าศึก, พระอาจารย์ธรรมโชติ วัดเขานางบวช ได้รวบรวม ชาวบ้านบางระจันจัดกองก�ำลังสกัดทัพพม่าท่ีเข้ามารุกรานกรุงศรีอยุธยา, กรณีพระ พนรัตน์วัดป่าแก้ว พร้อมกับพระราชาคณะ ๒๕ รูป เข้าไปบิณฑบาตชีวิตทหารที่จะ ถูกประหารชีวิต, พระมหาเถรคันฉองให้การสนับสนุนสมเด็จพระนเรศวรในการกอบกู้ บ้านเมืองคืนจากการตกเป็นเมืองขึ้นของพม่า เป็นต้น ลักษณะท่ีสังคมเข้าไปเก่ียวข้องกับพระพุทธศาสนา เช่น การสถาปนาวัด, การสร้างวัด, การปฏิสังขรณ์ถาวรวัตถุทางพระพุทธศาสนา, การถวายความอุปถัมภ์ พระสงฆ์ วัด และพระพุทธศาสนาในลักษณะต่าง ๆ, การเสด็จบ�ำเพ็ญพระราชกุศลใน

230 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา โอกาสต่าง ๆ, การสร้างพระ แต่งคัมภีร์ สร้างพระคัมภีร์ทางพระพุทธศาสนา, การ เสด็จออกผนวชของพระมหากษัตริย์ หรือเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ในสถานการณ์ต่าง ๆ, การใช้พระสงฆ์เป็นทูต เป็นตัวกลางในการเจรจา, การใช้วัดเป็นที่ประหารชีวิตนักโทษ หรือใช้วัดในการตั้งทัพในยามสงคราม เป็นต้น กล่าวโดยสรุป พระพุทธศาสนามีบาทบาท และความสัมพันธ์ต่อสถาบันชาติ และพระมหากษัตริย์อย่างแน่นแฟ้น นับต้ังแต่การสถาปนาสมณศักดิ์ การท�ำนุบ�ำรุง พระพุทธศาสนาด้านต่าง ๆ พระมหากษัตริย์ทรงอยู่ในฐานะเป็นเอกอัครศาสนูปถัมภ์ ขณะเดียวกัน เหตุการณ์ส�ำคัญต่าง ๆ ในชาติบ้านเมือง หรือสถานบันพระมหากษัตริย์ พระสงฆ์ก็ได้เข้าไปมีบทบาทส�ำคัญ เช่นการสถาปนาพระมหากษัตริย์ การระงับความ ขัดแย้ง การช่วยเหลือบ้านเมืองในยามขับขัน หรือในยามศึกสงคราม เป็นต้น ๗.๑.๓ ในส่วนคตินิยมทางพระพุทธศาสนาท่ีมีต่อสังคมและคตินิยม ทางสังคมท่ีมีต่อพระพุทธศาสนาสมัยกรุงศรีอยุธยา ได้ข้อสรุปดังนี้ คตินิยมทางพระพุทธศาสนามีผลก่อก�ำเนิดแบบแผนการด�ำเนินชีวิตสมัย กรุงศรีอยุธยาหลายประการ ท�ำนองเดียวกัน คตินิยมในสมัยกรุงศรีอยุธยาก็มีส่วน ส�ำคัญที่ท�ำให้เกิดคตินิยมต่าง ๆ ข้ึนในสังคมซ่ึงมีผลต่อพระพุทธศาสนาเช่นกัน คตินิยมทางพระพุทธศาสนาที่มีผลต่อวิถีชีวิตในสมัยกรุงศรีอยุธยาได้แก่ คตินิยมการปฏิบัติตนเน่ืองในวันธรรมสวนะ (วันพระ), การสร้างวัด, การออกผนวช ของเจ้านายช้ันผู้ใหญ่, การถวายสตสดกมหาทาน, ช้างมงคลคู่บ้านคู่เมือง, การถวาย ความอุปถัมภ์พระพุทธศาสนา, และคตินิยมเร่ืองทศพิธราชธรรม คตินิยมทางสังคมสมัยกรุงศรีอยุธยาที่มีต่อพระพุทธศาสนา ได้แก่ คตินิยม สร้างพระพุทธรูปฉลองพระองค์, การให้มีการฉลอง และการมหรสพ, เร่ืองลาง, การค�ำนึงถึงสมณชีพราหมณ์, การถวายเครื่องทรงบูชาพระพุทธปฏิมา, คตินิยม เรื่องการพระศพเจ้านายช้ันผู้ใหญ่, และคตินิยมพื้นเมืองที่มีต่อพระพุทธศาสนา ๗.๒ ข้ออภิปราย ก่อนการศึกษาประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา เดิมใช้ชื่อเร่ืองว่า สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ด้วยมองเห็นว่า

บทสรุป 231 ลักษณะเน้ือหาที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนานั้น ไม่อาจเรียกได้เต็มปากมากนักว่าเป็น ประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนา ตามความเข้าใจทั่วไปเมื่อพูดถึงค�ำว่า “ประวัติศาสตร์” เพราะเนื้อหาสว่ นใหญ่จะกระทอ่ นกระแทน่ ไม่ใช่การเรยี บเรียงเชงิ พรรณนารายละเอยี ด เป็นหมวดหมู่ หรือเป็นบทเป็นตอนเหมือนหนังสือประวัติศาสตร์โดยทั่วไป การเปลี่ยน สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารไปเป็นประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาจากพงศาวดาร กด็ ้วยข้อสังเกตของคณะกรรมการผูท้ รงคณุ วุฒิ ประกอบกบั เหตผุ ลส่วนตัวของผศู้ กึ ษา เองเห็นว่า แม้จะใช้ค�ำว่า “ประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาจากพงศาวดาร” ก็สามารถ นิยามศัพท์ “ประวัติศาสตร์” เพ่ิมเติมเพ่ือให้เข้ากับเจตนาเดิมของการวิจัยได้ จึงไม่ได้ ติดใจเร่ืองชื่อ อน่ึง แม้จะตระหนักในข้อท้วงติงของคณะกรรมการผู้ทรงคุณวุฒิพิจารณา หัวข้อว่า “เนื้อหาพระพุทธศาสนาในพงศาวดารเป็นเร่ืองกระท่อนกระแท่น และไม่เห็น ว่าจะมีอะไรใหม่จากหนังสือที่มีผู้เรียบเรียงไว้แล้ว” แต่ผู้ศึกษาก็มองเห็นประโยชน์ท่ีจะ ใช้ความรู้ท่ีมีอยู่อย่างกระท่อนกระแท่นในพงศาวดารนั้นมาพิจารณาในภาพรวมทั้งหมด ของประวัติศาสตร์กรุงศรีอยุธยาท้ัง ๔๑๗ ปีน้ัน มาวิเคราะห์ท้ังในส่วนของบทบาท ความสัมพันธ์ คตินิยมต่าง ๆ ที่พระพุทธศาสนามีต่อสังคม และที่สังคมมีต่อพระพุทธ ศาสนา จากผลของการศึกษา ร่องรอยของพระพุทธศาสนาที่พบในพงศาวดาร มี หลากหลายลักษณะ บางเร่ือง แม้ข้อความกล่าวถึงจะส้ัน ๆ แต่ก็สามารถมองเห็น สารัตถะทั้งหมดได้โดยไม่ยากนัก เช่นข้อความว่า “สถานที่ถวายพระเพลิงนั้น ใหส้ ถาปนาพระมหาธาตแุ ละพระวหิ ารเปน็ อาราม”, “ยกวงั ทำ� เปน็ วดั พระศรสี รรเพช็ ญ”์ , “คร้ันถึงพระนครศรีอยุธยาแล้ว จึงให้เรารูปสัตว์ท้ังปวงไปบูชาไว้ ณ วัดพระศรีรัตน มหาธาตุ” เป็นต้น สองข้อความแรก สะท้อนให้เห็นคตินิยมเร่ืองการสถาปนาวัด หรือสร้างวัด ในสมัยกรุงศรีอยุธยาว่า ส่วนหนึ่งต้องการให้เป็นอนุสรณ์ถึงบุคคล หรือเหตุการณ์ ส�ำคัญ ขณะที่อีกส่วนหนึ่งก็เพ่ือความสะดวกในการบ�ำเพ็ญพระราชกุศลเป็นการ ส่วนเฉพาะพระองค์ คตินิยมดังกล่าวน้ี พบสามารถสาวไปถึงคัมภีร์พระไตรปิฎก และ คัมภีร์อรรถกถา ขณะที่ข้อความสุดท้าย ก็สามารถสะท้อนให้ถึงคติความเชื่อของคน

232 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา สมัยกรุงศรีอยุธยาว่า ศาสนาพราหมณ์ยังมีอิทธิพลหรือบทบาทในสังคมอยู่ไม่น้อย ยิ่งถ้าพิจารณาภาพรวมในแต่ละรัชสมัย ก็จะเห็นภาพชัดเจนยิ่งขึ้น แม้ในส่วนของบทบาทและความสัมพันธ์ของพระพุทธศาสนาท่ีมีต่อสังคมใน สมัยกรุงศรีอยุธยา ก็สามารถเก็บรายละเอียดแต่ละรัชกาลมาปะติดปะต่อ ก็จะได้เห็น บทบาทของพระพุทธศาสนาท่ีมีต่อสังคมในมิติต่าง ๆ เช่น บทบาทของพระสงฆ์ต่อ สถานบันชาติ, บทบาทของพระสงฆ์ต่อสถาบันพระมหากษัตริย์, บทบาทของพระสงฆ์ ต่อกิจการบ้านเมือง จากบทบาทดังกล่าว หากพิจารณาในแง่ของความสัมพันธ์ เราก็จะได้ชุดแห่ง ความสัมพันธ์ระหว่างพระพุทธศาสนาต่อสังคม หรือที่สังคมมีต่อพระพุทธศาสนา เชน่ พระมหากษตั รยิ ก์ บั พระพทุ ธศาสนา, พระมหากษตั รยิ ก์ บั การสถาปนา สรา้ ง บรู ณะ ปฏิสังขรณ์วัดวาอารามต่าง ๆ, พระมหากษัตริย์กับการบ�ำเพ็ญพระราชกุศลในโอกาส ต่าง ๆ ซ่ึงถือเป็นช่องทางหนึ่งท่ีท�ำให้ได้มีโอกาสพบพสกนิกรของพระองค์ ในส่วนของคตินิยมก็ลักษณะเดียวกัน หากพิจารณาเฉพาะเรื่อง ๆ อาจไม่ เห็นกระแสของความต่อเน่ือง แต่หากน�ำเหตุการณ์เฉพาะมาปะติดต่อกัน แม้จะเพียง ๒-๓ เหตุการณ์ตัวอย่าง ก็สามารถเชื่อมโยงระบบความคิดไปหาคัมภีร์พระไตรปิฎก หรือคัมภีร์อรรถกถาได้โดยไม่ยาก เช่น คตินิยมเร่ืองช้างมงคล ในสมัยอยุธยาก็ยังมี ช้างมงคลชื่อปัจจยนาเคน ซ่ึงมีช่ือพ้องกับช้างปัจจยนาเคนท่ีพระเวสสันดรให้ทานจน เป็นท่ีไม่พอใจของชาวเมือง, คตินิยมเร่ืองการถวายสตสดกมหาทาน ก็เป็นคตินิยมที่มี มาในคัมภีร์ทางพระพุทธศาสนา ถือว่าเป็นบุญใหญ่ เพราะต้องใช้ก�ำลังทรัพย์มาก, คตินิยมเรื่องการสร้างวัด สถาปนาวัด การบูรณปฏิสังขรณ์วัด, การเสด็จออกผนวช ของพระมหากษัตริย์ และเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ เป็นต้น ท�ำนองกลับกัน คติความเชื่อของคนในสมัยกรุงศรีอยุธยา แม้จะมีพระพุทธ ศาสนาเป็นหลักส�ำคัญ แต่คติความเชื่อที่มีอยู่เดิม เช่น คติความเช่ือแบบพราหมณ์ ซ่ึงมีอิทธิพลส�ำคัญทั้งในระดับราชส�ำนัก และประชาชนทั่วไป ก็มีส่วนส�ำคัญท่ีท�ำให้ เกิดการผสมผสาน และกลายเป็นคตินิยมใหม่ซึ่งแฝงอยู่ในพระพุทธศาสนา โดยเฉพาะ ในระดับพิธีกรรม เช่น การถวายเคร่ืองทรง ซ่ึงถือเป็นเรื่องของ “โลก” แต่สมัย

บทสรุป 233 กรุงศรีอยุธยาก็ถือคติว่า พระพุทธเจ้าทรงเป็นกษัตริย์ ถ้าจะสร้างพระพุทธปฏิมาทรง เครื่องอย่างกษัตริย์ก็ถือเป็นการถวายเกียรติสูงสุด ในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา จึงถือคติดังกล่าวน้ีจึงบูชาพระพุทธเจ้าด้วย การถวายเครื่องทรง เช่นกรณีครั้งสมเด็จพระนเรศวรยกทัพไปถึงพระพนมตรัด ก็ได้ ถวายพระภูษาเป็นฉัตรธงบูชาพระมหาธาตุ ครั้นยกทัพกลับถึงเมืองพิษณุโลก ก็เปล้ือง เครื่องทรงออกบูชาถวายพระพุทธชินราช เม่ือสมเด็จพระนเรศวรรวบรวมไพร่พล ประกาศอสิ รภาพจากพมา่ ไดน้ มิ นตพ์ ระมหาเถรคนั ฉองมาอาศยั อยทู่ ก่ี รงุ ศรอี ยธุ ยาแลว้ เสด็จกลับเมืองพิษณุโลก เมื่อเสด็จไปถึงก็ได้ถวายนมัสการพระชินราชพระชินศรี พร้อมทั้งทรงมีจิตศรัทธา ได้เปลื้องเครื่องสุวรรณลังกาขัตติยาภรณ์บูชา ๘.๓ ข้อเสนอแนะ เรื่องราวต่าง ๆ เกี่ยวกับพระพุทธศาสนานอกจากจะปรากฏอยู่ในพงศาวดาร กรุงศรีอยุธยาแล้ว ยังปรากฏอยู่ในพงศาวดารอ่ืน ๆ เช่น พงศาวดารโยกนก, พงศาวดารกรุงธนบุรี, พงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ ตลอดจนจดหมายเหตุต่าง ๆ ซึ่งเป็นหลักฐานส�ำคัญในการศึกษาพระพุทธศาสนาในมิติต่าง และในสมัยต่าง ๆ ได้เป็นอย่างดี

234 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา

บทสรุป 235 บรรณานุกรม ๑. คัมภีร์ทางพระพุทธศาสนา มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปิฎกฉบับภาษาไทย ๔๕ เล่ม. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๓. มหามกุฏราชวิทยาลัย. พระไตรปิฎกและอรรถกถาแปล ๙๑ เล่ม. กรุงเทพฯ: มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๕๒. ๒. ประเภทพงศาวดาร จดหมายเหตุระยะทางราชทูตลังการเข้ามาของคณะสงฆ์ที่กรุงศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์พระจันทร์, ๒๔๗๓. จดหมายเหตุการณ์เดินทางสู่ประเทศสยาม คร้ังที่ ๑ และจดหมายเหตุการณ์เดิน ทางคร้ังท่ี ๒ ของบาทหลวงตาชาร์ด. สันต์ ท. โกมลบุตร แปล. นนทบุรี: ศรีปัญญา, ๒๕๕๑. จดหมายเหตุ ลา ลูแบร์ ราชอาณาจักรสยาม. สันต์ ท. โกมลบุตร แปล. นนทบุรี: ศรีปัญญา, ๒๕๕๗. ประชุมพงศาวดารภาคท่ี ๓๘ เรื่อง จดหมายเหตุของคณะบาดหลวงฝรั่งเศส. พิมพ์ในงานปลงศพ คุณหญิงทรงสุรเดช (ปริก บุนนาค). พระนคร: โรงพิมพ์ จันทรคาร, ๒๔๖๙. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม). นนทบุรี: ส�ำนักพิมพ์ ศรีปัญญา, ๒๕๕๓. พระราชพงศาวดารกรุงเก่า (ตามต้นฉบับของกรมราชบัณฑิต). พิมพ์ในงาน พระราชทานเพลิงศพ มหาเสวกเอก เจ้าพระยาศรีพิพัฒน์รัตนราชโกษาธิบดี. ๑๐ สิงหาคม ๒๕๐๑. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑-๓. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยา

236 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ภาณุพันธุวงศ์วรเดช พิมพ์ข้ึนเป็นส่วนพระกุศลทานมัยในงานพระศพพระเจ้า บรมวงศ์เธอ กรมหลวงวรเสฐสุดา, ๒๔๕๕. พระเจนจีนอักษร (สุดใจ ตัณฑากาศ) ผู้แปล. จดหมายเหตเุ รอื่ งพระราชไมตรรี ะหวา่ งกรงุ สยามกบั กรงุ จนี . พระนคร: โสภณพพิ รรฒ ธนากร, ๒๔๗๖. ๓. หนังสือทั่วไป กรรณิกา จรรย์แสง, ผู้แปล. บันทึกการเดินทางของอ็องรี มูโอต์. กรุงเทพฯ: ส�ำนัก พิมพ์มติชน, ๒๕๕๘. กิตติ โล่เพชรรัตน์. มรดกอยุธยา. กรุงเทพฯ: ก้าวแรก, ๒๕๕๗. กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ. ต�ำนานคณะสงฆ์. พระนคร: โสภณพิพรรฒธนากร, ๒๔๖๖. เจษฎา ทองรุ่งโรจน์. พจนานุกรมปรัชญา. กรุงเทพฯ: โบแดง, ๒๕๔๗. เจ้าฟ้าธรรมธิเบศ. พระมาลัยค�ำหลวง. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๐๙. นิโกลาส์ แชรแวส. ประวัติศาสตร์ธรรมชาติและการเมืองแห่งราชอาณาจักรสยาม. สันต์ ท. โกมลบุตร ผู้แปล. พิมพ์คร้ังท่ี ๒. นนทบุรี: ส�ำนักพิมพ์ศรีปัญญา, ๒๕๕๐. น. ณ ปากนำ�้ . หา้ เดอื นกลางซากอฐิ ปนู ทอ่ี ยธุ ยา. กรงุ เทพฯ: เมอื งโบราณ, ๒๕๕๘. ปวัตร นวะมะรัตน. อยุธยาที่ไม่คุ้นเคย. กรุงเทพฯ: ศิลปวัฒนธรรม, ๒๕๕๗. บัญชา พงษ์พาณิชย์ และคณะ. จากอินเดียถึงไทย: รอยทางพระพุทธศาสนาแรก ๆ. กรุงเทพฯ: มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๕๙. พระพนรัตน์. จุลยุทธการวงศ์. กรุงเทพฯ: มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๓๕. มลู นธิ สิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า. นามานกุ รมพระมหากษตั รยิ ไ์ ทย. กรงุ เทพฯ: มลู นธิ ิ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา, ๒๕๔๔.

บทสรุป 237 ระพีพรรณ ใจภักดี. คู่มือชมศิลปะและสถาปัตยกรรมพระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: ส�ำนักพิมพ์แสงแดดเพ่ือเด็ก, ๒๕๔๘. ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๔๕. กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน, ๒๕๕๖. ล�ำจุน ฮวบเจริญ. เกร็ดพงศาวดารสยาม. พิมพ์ครั้งท่ี ๒. กรุงเทพฯ: ดวงกมล, ๒๕๕๕. แสงเพชร, เกร็ดประวัติศาสตร์บนแผ่นดินอยุธยา. กรุงเทพฯ: ไทยควอลิต้ีบุ๊คส์ (๒๐๐๖), ๒๕๕๖. สุภางค์ จันทวานิช. ทฤษฎีสังคมวิทยา. กรุงเทพฯ: ส�ำนักพิมพ์จุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย, ๒๕๕๔. องค์การศึกษา. ศาสนพิธีเล่ม ๑. กรุงเทพฯ : มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๐๓. __________. ศาสนพิธีเล่ม ๒. กรุงเทพฯ : มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๐๕. Teun A Van Dijk. Ideology: A Multidisplinary Approach. New Delhi: S AGE Publishers, 1998. William Geddie, (ed.). Chambers’s Twenthieth Century Dictionary. New Delhi: Allied Publishers, 1970. ง. วิทยานิพนธ์ พระครูศรีปัญญาวิกรม, (บุญเรือง ปญฺญาวชิโร/เจนทร). “การศึกษาเชิงวิเคราะห์ สัญลักษณ์ทางพระพุทธศาสนาในสังคมไทย”, วิทยานิพนธ์พุทธศาสตรดุษฎี บัณฑิต. บัณฑิตวิทยาลัย:มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๕๗. จ. ออน์ไลน์ วัดมเหยงคณ์, [ออนไลน์]: http://www.watmaheyong.org/index.php/th/ mhy-about [๑๑ พฤศจิกายน ๒๕๕๘]

238 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา

บทสรุป 239 ภาคผนวก

240 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ล�ำดับ ช่ือวัด ความส�ำคัญ/เหตุการณ์ท่ีเกี่ยวข้อง ๑ วัดพุทไธสวรรค์ ๑. เดมิ เปน็ ตำ� หนกั เวยี งเหลก็ พระเจา้ อทู่ องสถาปนา เป็นพระอาราม เม่ือ พ.ศ.๑๘๙๖ ๒. เป็นสถานท่ีตั้งทัพของพระเจ้ากรุงอังวะ เม่ือยก ทัพมาขอช้างเผือก ๒ วัดป่าแก้ว เดิมเป็นสถานที่ปลงพระศพเจ้าแก้วไทย ซ่ึงเป็น อหิวาตกโรค พระเจ้าอู่ทองทรงสถาปนาเจดีย์เป็น พระอาราม เม่ือ พ.ศ.๑๙๐๖ ๓ วัดพระราม พ.ศ.๑๙๑๒ สร้างวัดพระราม ส�ำเร็จโทษพระศรีเสาวภาคท่ีวัดพระราม ปี พ.ศ. ๒๑๑๑ ๔ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ๑. สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ ทรงสถาปนาเม่ือ พ.ศ.๑๙๑๗ ปล.น่าจะมี ๒ วัด อยู่ที่อยุธยา ๒. พ.ศ.๑๙๖๔ สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า วัดหน่ึง ลพบุรีวัดหนึ่ง เม่ือคราวเสด็จตีเมืองนครหลวงได้ ทรงน�ำรูปพระโค รูปสิงห์สัตว์มาไว้เพ่ือบูชา ๓. พ.ศ.๒๐๐๗ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรง จดั ใหม้ กี ารฉลองพระมหาธาตเุ ปน็ ระยะเวลา ๑๕ วนั ๔. พ.ศ.๒๐๙๕ ได้รับการบูรณะจากสมเด็จ พระมหาจักรพรรดิราชาธิราช ๕ วัดโคกพระยา ๑. สมเด็จพระราเมศวรใช้เป็นสถานที่ส�ำเร็จโทษเจ้า ทองลัน ๒. ขุนวรวงศาธิราช และแม่อยู่หัวศรีสุดาจันทร์ ได้น�ำเอาพระยอดฟ้า ซ่ึงเป็นพระโอรส ไปส�ำเร็จโทษ พ.ศ.๒๐๗๒ ก่อนจะสถาปนาตนเองเป็นกษัตริย์ ๓. พระพิมลธรรม ยึดอ�ำนาจ และได้จับพระศรีเสาว ภาคส�ำเร็จโทษ จากนั้นก็ขึ้นครองราชย์เป็นพระเจ้า ทรงธรรม เป็นรัชกาลที่ ๒๑ แห่งกรุงศรีอยุธยา ๔. เป็นท่ีส�ำเร็จโทษพระพันปีศรีสินผู้เป็นอนุชาของ สมเด็จพระเชษฐาธิราช ซ่ึงก่อกบฏ ๕. เป็นสถานที่ส�ำเร็จโทษเจ้าฟ้าชัย กษัตริย์กรุง ศรีอยุธยาล�ำดับที่ ๒๕ ๖. เป็นสถานท่ีส�ำเร็จพระศรีสุธรรมราชาธิราช

บทสรุป 241 ๖ วัดมหาธาตุ สมเด็จพระราเมศวรทรงสถาปนาขึ้นปรารภเหตุท่ีได้ ๗ วัดภูเขาทอง เห็นพระบรมสารีริกธาตุแสดงปาฏิหาริย์ให้ปรากฏ ๘ วัดชัยภูมิ สมเด็จพระราเมศวรสถาปนาข้ึนในปี พ.ศ.๑๙๓๐ ๙ วัดพลับพลาชัย เคยเป็นสถานที่ท่ีเจ้ายี่พระยามาต้ังทัพคราจะชิงราช ๑๐ วัดราชบูรณะ สมบัติกับเจ้าอ้ายพระยา เม่ือ พ.ศ.๑๙๖๑ ก่อน จะยกไปประทะทันที่เชิงตะพานป่าถ่าน ๑๑ วัดพระศรีสรรเพ็ชญ์ เคยเป็นสถานท่ีที่เจ้าอ้ายพระยามาต้ังทัพคราจะ ชิงราชสมบัติกับเจ้าย่ีพระยา เมื่อ พ.ศ.๑๙๖๑ เดิมเป็นสถานท่ีถวายพระเพลิงพระศพเจ้าอ้ายพระยา และเจ้ายี่พระยา ในรัชสมัยของสมเด็จพระบรม ราชาธิราช (ที่ ๒) เจ้าสามพระยาจึงให้สถาปนา พระมหาธาตุและพระวิหารให้เป็นอาราม ส่วนสถาน ท่ีทั้งสองพระองค์ถึงแก่พิราลัย ก็ให้ก่อเจดีย์ ๒ องค์ ไว้ท่ีเชิงตะพานป่าถ่าน ๑. พ.ศ.๑๙๖๔ สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า เม่ือ คราวเสด็จตีเมืองนครหลวงได้ ทรงน�ำรูปพระโค รูปสิงห์สัตว์มาไว้เพ่ือบูชา โดยส่วนหน่ึงน�ำไป ประดิษฐานไว้ท่ีวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ๒. เดมิ เปน็ วงั สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถยกขน้ึ เปน็ พระอาราม เมื่อคราวเสด็จข้ึนครองราชย์ ๓. พ.ศ.๒๐๒๒ ในรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๒ ทรงโปรดให้สร้างพระวิหาร และโปรดให้หล่อ พระศรีสรรเพ็ชญ์ ต่อมา พ.ศ.๒๐๒๖ จึงโปรดให้ มีการฉลองพระศรีสรรเพ็ชญ์ ๔. พ.ศ.๒๑๗๔ พระเจ้าปราสาททองให้สร้าง พระนครหลวง พร้อมกันนั้นก็สถาปนาวัดพระศรี สรรเพ็ชญ์ หลังจากนั้นก็เสด็จไปนมัสการพระพุทธ ปฏิมากรอยู่เนือง ๆ ๕. สถานท่ีเก็บพระอัฐิธาตุสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง

242 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๑๒ วัดมเหยงค์ ๑. สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้าทรงสร้างข้ึนในปี พ.ศ.๑๙๖๗ ๑๓ วัดมหาธาตุ ๒. ทัพหลวงของพม่า เมือยกทัพมาตีอยุธยาครั้งที่ ๑๔ วัดจุฬามณี ๑ ได้พักแรมท่ีวัดแห่งนี้ พร้อมกับล้อมพระนครไว้ ท้ัง ๔ ด้าน ๑๕ วัดชีเชิง/วัดชีเชียง ๓. พ.ศ. ๒๐๙๙ เม่ือเสียกรุงแก่พม่า พระมหา ๑๖ วัดราชประดิษฐ์ อุปราช และสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช ได้น�ำ สมเด็จพระมหินทราธิราชไปถวายพระเจ้ากรุงหง ๑๗ วัดแร้ง สาวดี ณ พลับพลาวัดมเหยงค์ ๑. เดิมเป็นสถานท่ีถวายพระเพลิงสมเด็จพระ รามาธิบดี ต่อมาสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถให้ สถาปนาพระมหาธาตุ และพระวิหารให้เป็นอาราม ๒. พ.ศ.๒๑๗๖ พระเจ้าปราสาททองโปรดให้ สถาปนาพระปรางค์วัดมหาธาตุท่ีท�ำลายลงใหม่ แล้ว ทรงท�ำการฉลอง ๑. พ.ศ.๑๙๙๑ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรง สร้างพระวิหารวัดจุฬามณี ๒. ๑๙๙๒ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเสด็จออก ผนวช และประทับอยู่ท่ีวัดจุฬามณีตลอดระยะเวลา ๘ เดือนท่ีทรงผนวชอยู่ ๓. พระยาราม และพระยาจักรี เคยต้ังทัพหน้า และ ทัพเรือบริเวณน้ี ปรากฏหลักฐานแต่เพียงว่า ในปี พ.ศ.๒๐๒๖ พระชัยราชาธิราชเจ้าทรงให้พูนดินที่วัดชีเชิง/ชีเชียง ๑. เป็นสถานท่ีพระเทียรราชาเสด็จออกผนวชหนีภัย จากราชส�ำนัก ในปี พ.ศ.๒๐๗๐ ๒. เป็นสถานที่เส่ียงเทียนของขุนอินทรเทพ หมื่น ราชเสน่หา หลวงศรียศ ก่อนจะยึดอ�ำนาจคืนจากขุน วรวงศาธิราช ๓. พ.ศ.๒๐๘๗ พระศรีสิน ผู้เป็นน้องพระยอดฟ้า เมื่ออายุได้ ๑๓-๑๔ ก็บวชเป็นสามเณรอยู่ท่ีวัดน้ี เป็นสถานท่ีประหารชีวิตขุนวรวงศาธิราช และแม่อยู่ หัวศรีสุดาจันทร์ โดยตัดศีรษะและเสียบประจาน

บทสรุป 243 ๑๘ วัดวังชัย เดิมเป็นวังมาก่อน สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ๑๙ วัดภูเขาทอง ราชาธิราช ให้สถาปนาพระต�ำนักวังเป็นพระอุโบสถ ๒๐ วัดสามพิหาร และสร้างพระวิหาร อาราม ให้นามว่าวัดวังชัย ๒๑ วัดศพสวรรค์ ๑. มหานาคเดิมบวชอยู่ที่วัดภูเขาทอง ได้ชักชน ชาวบ้านขุดคลอง เพ่ือป้องกันข้าศึกษา เรียกว่า ๒๒ วัดทะมุขราช คลองมหานาค ตราบเท่าปัจจุบัน ๒๓ วัดป่าแก้ว ๒. ไดร้ บั การปฏสิ งั ขรณใ์ นรชั สมยั พระเจา้ อยหู่ วั บรมโกศ เม่ือครั้งพระเจ้ากรุงหงสาวดีได้ยกทัพมาตีกรุง ๒๔ วัดการ้อง ศรีอยุธยา คร้ันออกจากโพธ์ิสามต้นแล้ว ก็เสด็จยืน ช้างอยู่ ณ วัดสามพิหาร ส่งให้มหาอุปราชต้อนพล เข้าหักพระนคร เดมิ เปน็ สถานทถี่ วายพระเพลงิ พระศพพระศรสี รุ โิ ยทยั ซ่ึงถูกเจ้ากรุงหงสาวดีฟันพระศอขาดบนคอช้าง สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช จึงรับสั่งให้น�ำ มาถวายพระเพลงิ สถานทถี่ วายพระเพลงิ ใหส้ ถาปนา เป็นเจดีย์แล้วสถาปนาเป็นวัด เป็นสถานท่ีควบคุมพระศรีสิน เม่ือครั้งก่อกบฏ ต่อ มาได้หนีไปขอฤกษ์กับพระวันรัตวัดป่าแก้ว และได้ ท�ำการยึดอ�ำนาจ แต่ไม่ส�ำเร็จ ต่อมาจึงถูกส�ำเร็จโทษ ๑. เป็นท่ีประทับของสมเด็จพระสังฆราช ในช่วงท่ี พระศรีสินก่อการกบฏ พระวันรัตวัดป่าแก้วเป็นผู้ให้ ฤกษ์ยาม จึงถูกน�ำไปประหารชีวิตพร้อมพระศรีสิน ๒. ในช่วงรัชกาลสมเด็จพระนเรศวร สมเด็จพระ นพรัตน์ พร้อมพระราชาคณะ ๒๕ รูป ได้เข้าไปทูล ขอบิณฑบาตชีวิตนายทหารที่ตามเสด็จสมเด็จพระ นเรศวรไม่ทัน ท�ำให้ถูกข้าศึกล้อมอยู่เพียงล�ำพัง พระองค์ ๑. เป็นท่ีต้ังทัพของพระยาตองอู พระยาจิตรกอง ทัพพระยาละเก่ิงเกียกกาย ๒. ตอนพม่าเข้าตีกรุงศรีอยุธยาครั้งท่ี ๒ ก็ต้ัง ทัพอยู่ท่ีวัดการ้อง

244 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๒๕ วัดไชยวัฒนาราม ๑. เป็นท่ีต้ังทัพของพระยาตองอู พระยาจิตรกองทัพ พระยาละเก่ิงเกียกกาย ๒๖ วัดโพธาราม ๒. พ.ศ.๒๑๗๓ พระเจ้าปราสาททองให้สถาปนา ๒๗ วัดกุฏิบางกระจะ สร้างพระมหาธาตุเจดีย์ มีพระระเบียงรอบ และมุม ๒๘ วัดเขาพราหมณ์ พระระเบียงน้ัน กระท�ำเป็นทรงเมรุทิพเมรุรายอัน ๒๙ วัดเขาดิน รจนาและกอปรดว้ ยพระอโุ บสถ พระวหิ ารการเปรยี ญ ๓๐ วัดสะพานเกลือ และสรา้ งกฏุ ถิ วายสงฆเ์ ปน็ อนั มา เสรจ็ แลว้ ใหน้ ามชอื่ ๓๑ วัดจันทร์ วัดไชยวัฒนาราม ๓๒ วัดโค ๓. พ.ศ.๒๑๗๙ พระเจา้ ปราสาททองเสดจ็ ไปปฏบิ ตั ิ ๓๓ วัดกระบือ พระสงฆ์ มีสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอตามเสด็จหลาย ๓๔ วัดเผาข้าว พระองค์ ๓๕ วัดโรงฆ้อง ๔. เป็นสมรภูมิรบสมัยเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ ๒ เป็นท่ีต้ังทัพปีกซ้ายของพระเจ้าแปร พระยาตานีศรีสุริยต่าน ยกทัพเรือยาหยับ ๒๐๐ ล�ำ มาช่วยราชการสงคราม และทอดเรืออยู่หน้าวัดกุฏิ บางกระจะ ต่อมากลับกบฏจะยึดอ�ำนาจ แต่ไม่ส�ำเร็จ เป็นที่ต้ังทัพของพระยามือไฟ เป็นสถานที่ต้ังค่ายของพระเจ้าหงสาวดี เป็นสถานท่ีต้ังค่ายของพระเจ้าหงสาวดี เป็นสถานที่ตั้งค่ายของพระเจ้าหงสาวดี สมรภูมิรบเมื่อครั้งเสียกรุงแก่พม่าครั้งที่ ๑ ทัพของ พระมหาเทพถอยทับไปต้ังหลักอยู่บริเวณน้ี แต่ทาน ก�ำลังไม่ไหว สมรภูมิรบเมื่อครั้งเสียกรุงแก่พม่าครั้งท่ี ๑ ทัพของ พระมหาเทพถอยทับไปตั้งหลักอยู่บริเวณนี้ แต่ทาน ก�ำลังไม่ไหว สมรภูมิรบเมื่อคร้ังเสียกรุงแก่พม่าครั้งท่ี ๑ ทัพของ พระมหาเทพถอยทับไปตั้งหลักอยู่บริเวณนี้ แต่ทาน ก�ำลังไม่ไหว พระยะละแวกยกทัพช้างมา ๓๐ เชือก พร้อมพล ๕,๐๐๐ มาเข้ามาทางวัดโรงฆ้อง ถึงวัดกุฎีทอง และเข้ามาประชิดถึงวัดหน้าพระเมรุราชิการาม แล้ว ส่งทหารลงเรือไปปล้นเมือง

บทสรุป 245 ๓๖ วัดกุฎีทอง พระยะละแวกยกทัพช้างมา ๓๐ เชือก พร้อมพล ๕,๐๐๐ มาเข้ามาทางวัดโรงฆ้อง ถึงวัดกุฎีทอง ๓๗ วัดหน้าพระเมรุราชิการาม และเข้ามาประชิดถึงวัดหน้าพระเมรุราชิการาม แล้ว ส่งทหารลงเรือไปปล้นเมือง ๓๘ วัดพระมหาธาตุ พระยะละแวกยกทัพช้างมา ๓๐ เชือก พร้อมพล ๓๙ วัดนก ๕,๐๐๐ มาเข้ามาทางวัดโรงฆ้อง ถึงวัดกุฎีทอง ๔๐ วัดฤษีชุม และเข้ามาประชิดถึงวัดหน้าพระเมรุราชิการาม แล้ว ๔๑ วัดใหม่งาม ส่งทหารลงเรือไปปล้นเมือง ๔๒ วัดไผ่ใต้ เปน็ วดั ทส่ี มเดจ็ พระนเรศวรจดั ใหพ้ ระมหาเถรคนั ฉอ่ งอยู่ ๔๓ วัดสระเกษ เป็นวัดท่ีสมเด็จพระนเรศวรจัดให้ญาติโยมของพระ ๔๔ วัดช่องลม มหาเถรคันฉ่องอยู่ ๔๕ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ เปน็ วดั อยใู่ นสโุ ขทยั และเปน็ ทต่ี งั้ ทพั หลวงของสมเดจ็ ๔๖ วัดวรเชษฐาราม พระนเรศวรท�ำพิธีถือน้�ำพิพัฒน์สัตยา เตรียมกอบกู ๔๗ วัดระฆัง เอกราช ๔๘ วัดประดู่โรงธรรม อยู่ที่เมืองสวรรคโลก สมเด็จพระนเรศวรมาตั้งทัพ ๔๙ วัดสุธาวาส หลวงอยู่บริเวณนี้ เมื่อวันศุกร์ เดือน ๘ ข้ึน ๕ ค�่ำ เป็นวัดท่ีพระยาสวรรคโลกหนีไปหลบอยู่เมือครั้ง สมเด็จพระนเรศวรยกทัพไปตี โดยเข้าไปหลบอยู่ใน กุฏิหลังหนึ่ง และทหารได้ตามตัวไปจับมาได้ พระเจ้าเชียงใหม่ยกทัพเรืองล่องมาต้ังค่าย ณ ต�ำบล วัดสระเกษ แล้วต้ังให้เจ้าเมืองพะเยาคุมทัพม้า ๑,๐๐๐ ไปลาดตระเวน และใหด้ กู องทพั กรงุ ทย่ี กมา เคยเป็นสถานที่ที่สมเด็จพระนเรศวร และพระอนุชา ตั้งทัพหลวง ณ วันพุธ เดือน ๗ ขึ้น ๑ ค่�ำ วันน้ีอยู่ที่เมืองพิษณุโลก สมเด็จพระนเรศวร และ สมเดจ็ พระเอกาทศรฐ เสดจ็ นมสั การพระพุทธชนิ ราช หลายครั้ง เป็นวัดท่ีสมเด็จพระเอกาทศรฐ สร้างเป็นอนุสรณ์แด่ สมเด็จพระนเรศวรผู้เป็นเชษฐา เปน็ วดั ทพี่ ระศรสี นิ บวชอยู่ จนไดส้ มณศกั ดทิ์ พี่ ระพมิ ล ธรรม แต่ต่อมาก็ร่วมกับพวกกบฏ จับพระเจ้าแผ่น ส�ำเร็จโทษ พระสงฆ์ ๘ รูปจากวัดประดู่โรงธรรม เคยช่วย พระเจ้าทรงธรรมหนีรอดจากการโจมตีของญ่ีปุ่น พระศรีสุธรรมราชาตั้งบ้านหลวงอยู่ริมวัดสุธาวาส

246 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ทรงพระกรณุ าใหส้ รา้ งพระราชวงั เปน็ ทป่ี ระทบั ฤดรู อ้ น ๕๐ วัดเทพจันทร์ ที่ต�ำบลริมวัดเทพจันทร์ โดยถ่ายแบบมาจากปราสาท ๕๑ วัดชุมพลนิกายาราม เจ้ากรุงกัมพูชา ๕๒ วัดฉันทันต์ พ.ศ.๒๑๗๕ พระเจ้าปราสาททองสร้างอารามเคียง ๕๓ วัดพระนอน พระราชนิเวศน์ถวายเป็นสังฆทาน ในวโรกาสท่ีพระ ๕๔ วัดเจ้าพระยาไทย มเหสีประสูติพระราชโอรสคือพระนารายณ์ ๕๕ วัดเดิม สมเด็จพระศรีสุธรรมราชาธิราช เข้าไปกราบทูล ๕๖ วัดบรมพุทธาราม สมเด็จบรมพิตรพระเป็นเจ้าหน้าวัดฉัททันต์ วัดท่ีสมเด็จพระนารายณ์จัดให้เป็นที่ประทับของ ๕๗ วัดพระยาแมน สังฆราชกัมพูชาที่มาขอพึ่งโพธิสมภาร เป็นวัดท่ีอยู่ใกล้กับวัดพระนอน ๕๘ วัดทับช้าง เป็นวัดที่ขุนทองพระไพรไปพบพระสงฆ์ ๓ องค์ โดย ๕๙ วัดค้างคาว พระสงฆ์ได้สรรเสริญพระบารมีของสมเด็จพระ ๖๐ วัดกุฎีสลัก นารายณ์ว่าแผ่ขยายไปท่ัวสารทิศ ๖๑ วัดนางเล้ิง สถาปนาขน้ึ ในสมยั สมเดจ็ พระเพทราชา ดว้ ยทรงเหน็ ๖๑ วัดเจดีย์แดง ว่าท�ำเลที่บ้านป่าตองนั้นเป็นมงคลสถาน คร้ัน สถาปนาแล้วก็นิมนต์พระญาณสมโพธิมาเป็นเจ้า อาวาส เป็นวัดที่สมเด็จพระเพทราชาเคยอุปสมบทอยู่ และ เมื่อทรงมาระลึกนึกคุณของพระอาจารย์ จึงได้ทรง สถาปนาพระอุโบสถ วิหาร การเปรียญ เสนาสนะกุฏิ ขจิตรจนาเป็นสามีทาน แล้วสมโภช ๗ วัน ๗ คืน เป็นวัดท่ีพระเจ้าเสือโปรดสร้างเพื่อเป็นอนุสรณ์สถาน ท่ีพระองค์ประสูติ สมเด็จพระที่น่ังท้ายสระ โปรดให้ปลูกต�ำหนักรับรอง นกั เสดจ็ จากกมั พชู าซงึ่ มาขอพงึ่ โพธสิ มภารใกลก้ บั วดั ค้างคาว เหตุการณ์บ้านเมืองสมัยสมเด็จเจ้าฟ้าอภัย ได้กล่าว ถึงวัดกุฎีสลักว่า วังหลวงให้หลวงชัยบูรณ์ยกทัพคน ๓๐๐ ไปทางชีกุน เล้ียวไปทางวัดกุฎีสลัก เจ้าอยู่หัวบรมโกศส่ังให้ปลูกโรงช้างซึ่งได้มาจาก กมั พชู าไวใ้ กลก้ บั วดั นางเลง้ิ แลว้ ทำ� การสมโภช ๓ วนั สมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ มีพระบรมราช โองการให้เกณฑ์พล ๑๐,๐๐๐ ไปปราบกัมพูชา ให้ พระยาสุภาวดีเป็นแม่ทับ ยกออกไปต้ังพล ณ วัด เจดีย์แดง

บทสรุป 247 ๖๒ วัดพระยาค�ำ พ.ศ.๒๒๙๘ ทรงโปรดให้มีการฉลองวัด ๖๓ วัดพระนอนจักรศรี เป็นท่ีประดิษฐสถานพระพุทธไสยาสน์องค์ใหญ่ และ ๖๔ วัดขุนอินท์ประมูล พระเจ้าอยู่เสด็จไปนมัสการอยู่เนือง ๆ ๖๕ วัดวรโพธ์ิ เป็นวัดอีกวัดหน่ึงท่ีประดิษฐสถานพระพุทธไสยาสน์ ๖๖ วัดราชพลี คู่กับวัดพระนอนจักรศรี ๖๗ วัดกษัตรา ในรัชกาลสมเด็จพระบรมโกศ ลมพัดพระมหาธาตุวัด ๖๘ วัดโพธิ์ทองค�ำหยาด วรโพธ์ิหักลง จึงทรงให้ปฏิสังขรณ์ ๖๙ วัดเขานางบวช เป็นวัดที่ทหารพม่าใช้เป็นฐานทัพปืนใหญ่ยิงเข้ากรุง ๗๐ วัดบ้านระจัน ศรีอยุธยา ๗๑ วัดสังกวาด เป็นวัดท่ีทหารพม่าใช้เป็นฐานทัพปืนใหญ่ยิงเข้ากรุง ๗๒ วัดโปรดสัตว์ ศรีอยุธยา ๗๓ วัดใหญ่ เป็นวัดท่ีพระอาจารย์ธรรมโชติพ�ำนักอยู่ ๗๔ วัดพิชัย เป็นจุดรวมตัวที่อาจารย์ธรรมโชติรวบรวมชาวบ้าน ๗๕ วัดศรีโพธ์ิ เป็นแนวหน้ารบพม่า ๗๖ วัดแม่นางปล้ืม เป็นสถานท่ีตั้งทัพของพระยาเพชรบุรี ๗๗ วัดคูหาสระ สถานท่ีพม่าใช้เป็นฐานทัพ ๗๘ วัดกุฎีดาว เป็นวัดท่ีพระยาตากตั้งทัพเรือคอยสกัดตีพม่า ๗๙ วัดวรเศลา พระยาตาก หลวงศรเสนี ถอยออกมาต้ังทัพ ๘๑ วัดพระปรางค์ พม่าใช้ตั้งค่ายเม่ือคร้ังบุกกรุงศรีอยุธยา ๘๒ วัดปราไทย พม่าใช้เป็นท่ีต้ังค่าย และยิงปืนใหญ่ใส่กรุงศรีอยุธยา ๘๓ วัดบุรบาริม รายนามวัดท่ีพระมหาธรรมราชาสร้าง ๘๔ วัดรัตนาปราสาท รายนามวัดที่พระมหาธรรมราชาสร้าง ๘๕ วัดบรมราชาสัตย์ รายนามวัดท่ีพระมหาธรรมราชาสร้าง ๘๖ วัดชังคะยี รายนามวัดที่พระมหาธรรมราชาสร้าง ๘๗ วัดสุมังคลาราม รายนามวัดที่พระมหาธรรมราชาสร้าง ๘๘ วัดราชวงศ์ วัดท่ีพระราเมศวรสร้าง ๘๙ วัดโพธาราม วัดที่พระราเมศวรสร้าง วัดท่ีพระราเมศวรสร้าง วัดท่ีพระราเมศวรสร้าง วัดที่พระราเมศวรบูรณะ วัดท่ีสมเด็จพระเอกาทศรถสร้าง วัดที่สมเด็จพระเอกาทศรถสร้าง

248 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ประวัติผู้เขียน ชื่อ พระครูศรีปัญญาวิกรม [บุญเรือง ปญฺญาวชิโร/เจนทร] บรรพชา ๗ พฤษภาคม ๒๕๒๖ ณ วัดบ้านหนองใหญ่ อ�ำเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย์ อุปสมบท ๒๔ กุมภาพันธ์ ๒๕๓๔ ณ วัดนาคกลางวรวิหาร กรุงเทพมหานคร การศึกษา น.ธ.เอก ส�ำนักศาสนศึกษาวัดหลวงปรีชากูล จังหวัดปราจีนบุรี ป.ธ.๖ ส�ำนักเรียนวัดนาคกลาง กรุงเทพมหานคร มัธยมศึกษาตอนปลาย [ม.๖] โรงเรียนบาลีเตรียมอุดมศึกษา พธ.บ. [ปรัชญา] มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย พธ.ม. [ปรัชญา] มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย พธ.ด. [พระพุทธศาสนา] มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ผลงานตีพิมพ์/งานวิจัย  หนังสือเรียนพระพุทธศาสนา ชั้นประถมศึกษาปีที่ ๑ [ส�ำนักพิมพ์ประสานมิตร]  หนังสือเรียนพระพุทธศาสนา ชั้นประถมศึกษาปีที่ ๒ [ส�ำนักพิมพ์ประสานมิตร]  หนังสือเรียนพระพุทธศาสนา ชั้นประถมศึกษาปีที่ ๓ [ส�ำนักพิมพ์ประสานมิตร]  หนังสือเรียนพระพุทธศาสนา ช้ันประถมศึกษาปีที่ ๔ [ส�ำนักพิมพ์ประสานมิตร]  หนังสือเรียนพระพุทธศาสนา ชั้นประถมศึกษาปีท่ี ๕ [ส�ำนักพิมพ์ประสานมิตร]  หนังสือเรียนพระพุทธศาสนา ชั้นประถมศึกษาปีที่ ๖ [ส�ำนักพิมพ์ประสานมิตร]