Ιστορία και Μνημεία της Επανομής

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ



ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΣΠΕΡΙΔΑΣ Επανομή, 6 Μαΐου 2018 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΘΕΟΧΑΡΗΣ Ν. ΠΑΖΑΡΑΣ ΔΗΜΟΣ ΘΕΡΜΑΪΚΟΥ 2019

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ Πρακτικά της Επιστημονικής και Πολιτιστικής Εσπερίδας, που πραγματοποιήθηκε στο Δημοτικό Θέατρο Επανομής στις 6 Μαΐου 2018, στο πλαίσιο των «31ων Αργυρίων» ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Θεοχάρης Ν. Παζαράς ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ, ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Θωμάς Γκινούδης / f-GRAPHS ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ Κώστας Αργύρης, Αγγελική Καρασταμάτη © 2019 ΔΗΜΟΣ ΘΕΡΜΑΪΚΟΥ Μεγ. Αλεξάνδρου 2, 570 19 Περαία τηλ. 2392 330 003 www.thermaikos.gr Η με οποιοδήποτε τρόπο αναπαραγωγή μέρους ή ολόκληρου του βιβλίου επιτρέπεται μόνο μετά από έγγραφη άδεια των δικαιούχων, η δε αναπαραγωγή στοιχειοθεσίας και σελιδοποίησης μόνο με έγγραφη άδεια του εκδοτικού φορέα, σύμφωνα με το άρθρ. 51 του Ν. 2121/93 και συναφείς διατάξεις. ISBN: 978-618-84254-0-8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΝΕΑΣ ΚΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ . . . . . . . . . 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΣΠΕΡΙΔΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . 13 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Μαρία Παππά Οι προϊστορικές κοινότητες στην ευρύτερη περιοχή της Επανομής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Prehistoric societies in the area of Epanomi (ENGLISH SUMMARY) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Μαρία Αποστόλου H Eπανομή των ιστορικών χρόνων με “...τὰ ἐν τῇ Κρουσίδι πολίσματα καὶ τὰ ἐν τῷ Θερμαίῳ κόλπῳ...” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Epanomi of historical period (ENGLISH SUMMARY) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Θεοχάρης Ν. Παζαράς Το νεκροταφείο στο Λιμόρι και η παλαιοχριστιανική βασιλική στο Μπγιαδούδι . . . . . . . . 67 The cemetery at Limori and the Early Christian basilica at Byadoudi (ENGLISH SUMMARY) . . . . . 94 Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελος Ἡ βυζαντινὴ Ἐπανομὴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 The byzantine Epanomi (ENGLISH SUMMARY) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Νικόλαος Εμμ. Παπαοικονόμου Η Επανομή κατά την οθωμανική περίοδο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Epanomi during the Ottoman period (ENGLISH SUMMARY) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΟΜΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΙΓΜΙΟΤΥΠΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΣΠΕΡΙΔΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123



ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ Με περίσσια χαρά, κυρίως όμως με συγκίνηση, γράφω αυτές τις λίγες γραμ- μές. Και μου φαίνεται απίστευτο που επιτέλους ένα θ έ λ ω προσωπικό και της Διοίκησης του Δήμου παίρνει σάρκα και οστά σ’ αυτό το βιβλίο. Στις 6 Μαΐου 2018 πραγματώθηκε η 1η Επιστημονική και Πολιτιστική Εσπερίδα «για την Ιστορία και τα Μνημεία της Επανομής», της ιστορικής έδρας του Δήμου μας (ΦΕΚ 2742Β/31-8-2016), της μάνας Επανομής, με τη συμμετοχή έγκριτων ιστορικών, κυρίως όμως φίλων με κύρος και μεγάλη αγάπη για τον τόπο, καθηγητών και ερευνητών που έχουν εντρυφήσει τα μάλα στην ιστορία της και συγκεκριμένα τους κ.κ. Θεοχάρη Παζαρά, Βασίλη Κατσαρό, Ιωακείμ Παπάγγελο, Μαρία Παππά, Μαρία Αποστόλου, Νικόλαο Παπαοικονόμου και Νίκο Παζαρά. Τους ευχαριστώ από καρδιάς! Αγαπητές φίλες και φίλοι, Ζούμε δύσκολους, θυμωμένους καιρούς και η έκδοση αυτού του βιβλίου ανοίγει χα- ραματιές αισιοδοξίας. Γιατί; Γιατί με τα νοερά γεφύρια και βάρκες που φτιάξαμε θα στο- χαστούμε την ιστορική Επανομή, θα κατανοήσουμε το ανθρώπινο πρόσωπό της, την πελώρια, φιλόξενη, ζεστή αγκαλιά της από πολύ πολύ παλιά, μια αγκαλιά που μόνο μια μάνα έχει: η μάνα Επανομή που έθρεψε τα παιδιά για να παλέψουν το 1821, που γαλού- χησε παιδιά για την αντίσταση, για τα πιστεύω της Μακεδονίας και όλης της Ελλάδας. Ελπίζω και θέλω να πιστεύω ότι αυτό το βιβλίο θα είναι η απαρχή μιας βαθιάς γνώσης –που σε αυτές τις εποχές αμφισβήτησης τόσων εννοιών, όπως και αυτή της πατρίδας– θα ’ναι πυρσός βαθειά ελληνικός, που θα μας βοηθήσει, πέρα απ’ την απτή επιστημονικότητα και το αυταπόδεικτο, να κοιτάξουμε μπροστά αισιόδοξα για κάθε στιγμή του σήμερα και του αύριο που ξημερώνει. Γιάννης Μαυρομάτης Δήμαρχος Θερμαϊκού



ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΕΒΑΣΜΙΩΤΑΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΝΕΑΣ ΚΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ Καλαμαριά, Φεβρουάριος 2019 Μέ ἰδιαίτερη πνευματική χαρά καί εὐγνωμοσύνη πρός τόν Πανάγαθο Θεό χαιρετίζουμε τήν ἔκδοση τῶν πρακτικῶν τῆς ἐπιστημονικῆς καί πολιτι- στικῆς ἑσπερίδος γιά τήν ἱστορία καί τά μνημεῖα τῆς Ἐπανομῆς, πού πραγ- ματοποιήθηκε τόν Μάϊο τοῦ 2018 στό πλαίσιο τῶν ἑορταστικῶν ἐκδηλώσεων τῶν «31ων ΑΡΓΥΡΙΩΝ» στό Δημοτικό Θέατρο Ἐπανομῆς. Ἐκ προοιμίου ὀφείλουμε νά καταθέσουμε τήν ἰδιαίτερη ἀγάπη μας στήν εὐλογημένη καί ἱστορική Ἐπανομή, λόγῳ τῆς σπουδαίας ἱστορίας της, πού χάνεται στήν ἀρχαιότητα, καθώς καί τῆς προσφορᾶς της στήν Ἁγία μας Ἐκκλησία τοῦ νεομάρτυρος καί πνευματι- κοῦ στολιδιοῦ, τοῦ Ἁγίου Ἀργυρίου, πού πάλεψε, ἀγωνίσθηκε καί, ἐν τέλει, μαρτύρησε γιά νά διατηρηθεῖ ψηλά σέ τοῦτο τόν τόπο, τόν ἁγιασμένο τόπο, ἡ πίστη στόν Χριστό καί ἡ ἀφοσίωση στήν Πατρίδα. Ὁ ἀνά χεῖρας τόμος, ἀποτελεῖ ἀπόδειξη περισσῆς ἀγάπης πρός τήν ἱστορία καί τά μνημεῖα τῆς Ἐπανομῆς καί σκοπό ἔχει νά προσφέρει τή δυνατότητα στόν ἀναγνώστη νά κατανοήσει τίς γεωγραφικές, ἱστορικές καί θρησκευτικές συντεταγμένες αὐτῆς ἀλλά καί τήν ἀναβάπτιση στό ἔνδοξο παρελθόν της. Ἀναμφίβολα, σημαντικό στοιχεῖο τῆς ταυτοτητός μας ἀποτελεῖ ἡ ἱστορία μας καί τό βιβλίο αὐτό, μέσα ἀπό τίς ἀνακοινώσεις διακεκριμένων ἀρχαιολόγων καί ἱστορικῶν, πού περιγράφουν τίς διάφορες φάσεις τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξης τῆς Ἐπανομῆς καί τῆς εὑρύτερης περιοχῆς, καθίσταται αἰτία καυχήσεως γιά τήν ἱστορική μας μνήμη καί τήν πολιτιστική μας παράδοση, ἀπτό δεῖγμα τῆς ὁποίας ἀποτελοῦν τά μνημεῖα καί κάθε εἴδους ἀντικεί- μενα πού ἀντίκρυσαν διαχρονικά τό φῶς, μέσα ἀπό ἀνασκαφές, συνιστώντας ἀνάχωμα στά ὅσα «ἀγαθά» ἐπαγγέλλεται ἡ παγκοσμιοποίηση, ὁδηγώντας τή συνείδηση τῆς

12 ἐθνικῆς καί θρησκευτικῆς μας ταυτότητος σέ διολίσθηση πρός τήν ἀνυπαρξία καί τή λη- σμονιά. Οἱ κάτοικοι τῆς Ἐπανομῆς, ἐκλεκτῆς καί, ἴσως, τῆς πιό ἱστορικῆς περιοχῆς τῆς Μη- τροπολιτικῆς μας περιφερείας, πέρα ἀπό τήν αἴσθηση ὑπερηφάνειας γιά τήν καταγωγή τους, πρέπει νά συνειδητοποιήσουν ὅτι φέρουν στούς ὤμους τους ὅλη τήν κληρονομιά τῶν προγόνων τους καί, ταυτόχρονα, τό χρέος νά τή συντηρήσουν ἀνόθευτη. Μέ τίς ἀνωτέρω σκέψεις συγχαίρουμε ἐγκαρδίως ὅλους ὅσοι ἐκοπίασαν γιά τήν πα- ροῦσα ἔκδοση, ἐξαιρέτως δέ τόν ἀκαδημαϊκό καί πολυγραφότατο κ. Θεοχάρη Παζαρᾶ, γόνο τῆς Ἐπανομῆς, ὁ ὁποῖος τιμᾶ τά χώματα πού τόν ἐγέννησαν καί εὐχόμεθα ὁλοψύχως νά ἀποτελέσει αὐτή σημαντικό ἐργαλεῖο αὐτογνωσίας καί ἐλπίδος γιά τό μέλλον.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΣΠΕΡΙΔΑΣ Ηιστορία στοχεύει στο να κατανοήσουμε την παρουσία του ανθρώπου και των δράσεών του κατά το παρελθόν με αναφορά στον τόπο και τον χρόνο των εκδηλώσεών τους. Η διάκριση σε Γενική, Εθνική ή Τοπική Ιστορία δεν μεταβάλλει τη μεθοδική, επιστημονική προσέγγιση των γεγονότων στην κλίμακα αυτών των διακρίσεων, αφού η προσέγγιση του παρελθόντος πραγματοποιείται σε πρώτο στάδιο σε περιορισμένους γεωγραφικούς χώρους. Στους χώρους αυτούς δρουν κλειστές κοινωνικές ομάδες και σε δεύτερο στάδιο η προσέγγιση απλώνεται σε ανοιχτότερες και ευρύτερες, σε πιο εκτεταμένους γεωγραφικούς χώρους. ΄Ετσι αποτυπώνεται η συστη- ματική προσπάθεια για την κατανόηση των ανθρωπίνων πράξεων στη διαχρονική εξέλιξη της κάθε κοινωνίας. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι η σκυτάλη της έρευνας της Τοπικής Ιστο- ρίας πέρασε βαθμιαία από τους ενθουσιώδεις εντοπίους λογίους στους ειδικούς που, με επιστημονική κατάρτιση και σύγχρονες εφαρμογές της τεχνολογίας αλλά και με ενδε- δειγμένες μεθόδους των επιμέρους επιστημών, προχωρούν σε εγκυρότατες συνθέσεις. Οι συνθέσεις αυτές μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε εποπτικά τις εθιμικές δραστηριότητες, τον υλικό και πνευματικό πλούτο μιας κοινωνίας ανθρώπων που έζησαν και δημιούργη- σαν κατά το παρελθόν σε περιορισμένους τόπους και σε διαφορετικές χρονικές περιό- δους. Με αυτούς τους τρόπους παρακολουθούμε το πώς εμφανίζεται και οργανώνεται μια κοινωνία, πώς συγκροτούνται οι κοινωνικές, οικονομικές, εκπαιδευτικές και πνευ- ματικές λειτουργίες της στην πορεία της μέσα στον χρόνο. Οι επιστήμες της Αρχαιολο- γίας (Προϊστορικής, Κλασικής, Βυζαντινής), της Ιστορίας Τέχνης, της Φιλολογίας (Λογοτεχνία και κλάδοι της Επιγραφικής, της Παλαιογραφίας, Διπλωματικής και Αρχει- ονομίας), της Γλωσσολογίας, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Λαογραφίας, όλες δη-

14 Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Κ Α Ι Μ Ν Η Μ Ε Ι Α Τ Η Σ Ε Π Α Ν Ο Μ Η Σ λαδή οι επιστήμες που συγκροτούν το πλέγμα μιας αγαστής συνεργασίας, βοηθούν στη γενικότερη πρόσληψη της Τοπικής Ιστορίας. Σε αυτού του είδους τη μελέτη και γνώση ευπρόσδεκτοι είναι και οι κλάδοι των λεγομένων Θετικών Επιστημών (Γεωγραφίας, Γε- ωλογίας, Γεωπονίας, Δασολογίας, Μετεωρολογίας κ.ά.). Την ανάπτυξη της μελέτης και έρευνας της Τοπικής Ιστορίας αποδεικνύουν τα πάρα πολλά Επιστημονικά Συνέδρια που πραγματοποιούνται τα τελευταία χρόνια σε τοπικές κοινωνίες της Ελλάδος από τους φορείς των Τοπικών Δήμων και Περιφερειών σε μεγάλες πόλεις και κέντρα Εστιών Γραμ- μάτων και Τεχνών, αλλά και από μικρότερης εμβέλειας Πολιτιστικούς Συλλόγους και Εταιρείες προβολής του πολιτισμού, αφού ο πολιτισμός αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής ζωής και της πνευματικής αναπνοής των ανθρώπων του τόπου. Την Επιστημονική και Πολιτιστική Εσπερίδα και τον τόμο που κρατούμε στα χέρια μας, τα οφείλουμε στην πρωτοβουλία του Δημάρχου του Δήμου Θερμαϊκού και των άξιων συνεργατών του και την αγάπη –το γνωρίζω πολύ καλά– του συναδέλφου Θεοχάρη Πα- ζαρά για τον τόπο του. Εντάχθηκε στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων τα «Αρ- γύρια», μια θρησκευτική πανήγυρη μνήμης ενός τοπικού νεομάρτυρα, υπό την σκέπη της τοπικής επισκοπικής εκκλησίας. Η πάνδημη προσέλευση του κόσμου φανέρωσε την ενεργητική συμμετοχή και τη δίψα για τη γνώση του της ιστορίας του τόπου της Επα- νομής, με τη συμβολή των ειδικών επιστημόνων που ερευνούν τις πτυχές του πολιτιστι- κού, θρησκευτικού, οικονομικού και κοινωνικού βίου των κατοίκων της τοπικής κοινωνίας και τις διασυνδέσεις της, με βάση τα κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού και της πνευματικής ζωής στη διαχρονική πορεία του τόπου, από την προϊστορική εποχή, την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, τους παλαιοχριστιανικούς και βυζαντινούς χρόνους, την τουρκοκρατία και μέχρι τη συμμετοχή των ανθρώπων της στον αγώνα της Ανεξαρ- τησίας. Το πανόραμα αυτό περικλείει όλο το φάσμα των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων της συγκεκριμένης κοινωνίας στη σύνθεση της Τοπικής Ιστορίας και των προσανατολι- σμών της, ύστερα μάλιστα από επισταμένη έρευνα πεδίου, υλικών καταλοίπων και αρ- χειακού διαθέσιμου υλικού. Η Επιστημονική και Πολιτιστική Εσπερίδα ήταν ένα υψηλού επιπέδου και αποκα- λυπτικό μάθημα ιστορικής συνείδησης των αξιών και των προσπαθειών της μικρής κοι- νωνίας της Επανομής να διατηρήσει την επαφή της με το παρελθόν, πριν από την

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 15 εμπλοκή της στη σύγχρονη εποχή. Η δύναμη της αντοχής της στη διαχρονική ιστορική πορεία με προτεραιότητα στην κοινωνική οργάνωση αλλά και στις εσωτερικότερες αξίες του ανθρώπου, όπως οι θυσίες στην ιδέα της ελευθερίας ή η αποτύπωση της αδίδακτης αισθητικής παιδείας στην έκφραση της εκκλησιαστικής και της κοσμικής αρχιτεκτονικής. Οι παραπάνω αξίες υπερβαίνουν την τοπική διάσταση και παρακολουθούν τα γενικότερα ιστορικά συμφραζόμενα που προσλάμβαναν οι κάτοικοι του τόπου και μετείχαν με μια αφομοιωτική αλλά και επιλεκτική διαδικασία. Το ενδιαφέρον που προκάλεσε η Εσπερίδα καταδείχτηκε από την πάνδημη συμμε- τοχή του ακροατηρίου που δεν αποσκοπούσε μόνο στο νοσταλγικό άγγιγμα του ιστορι- κού παρελθόντος, αλλά στην ουσία της συλλογικής μνήμης για τα επιτεύγματα της μικρής κοινωνίας και στην προσπάθεια διαφύλαξης των αξιών της στο περιβάλλον της μικροϊστορίας και στο πλαίσιο της γενικότερης ιστορίας και αντοχής του ελληνικού πο- λιτισμού. Η έκδοση των εργασιών της Επιστημονικής και Πολιτιστικής Εσπερίδας απο- τυπώνει τη συμβολή της στη διάρκεια των ερευνών με τον πιο ενδεδειγμένο τρόπο και με τη φροντίδα να παραμείνει στη συλλογική μνήμη και αυτογνωσία των κατοίκων της Επανομής αλλά και των εραστών, γενικότερα, της Τοπικής και Γενικής Εθνικής Ιστορίας. Βασίλης Κατσαρός Ομότιμος Καθηγητής Α.Π.Θ.



ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ Στην Εσπερίδα που διοργανώθηκε στις 6 Μαΐου 2018, από το Δήμο Θερμαϊκού, στην Επανομή και στο πλαίσιο των εκδηλώσεων των «31ων ΑΡΓΥΡΙΩΝ», προς τιμήν του τοπικού νεομάρτυρα Αργυρίου, αναδείχθηκε η ιστορική φυσιογνωμία και τα μνημεία της Επανομής και της ευρύτερης περιοχής της. Σήμερα, με πρωτοβουλία πάλι του Δήμου Θερμαϊκού, εκδίδονται τα πρακτικά της επιστημονικής αυτής συνάντησης, όπου παρουσιάζονται οι ανακοινώσεις των διακεκρι- μένων αρχαιολόγων και ιστορικών οι οποίοι έλαβαν μέρος και περιγράφουν τις διάφορες φάσεις της ιστορικής εξέλιξης του τόπου, αξιοποιώντας τις παλαιότερες και νεότερες δη- μοσιεύσεις, αλλά επιπλέον και τα πορίσματα των προσωπικών τους ερευνών. Έτσι, διαγράφεται η ιστορία της περιοχής της Επανομής, αρχίζοντας από τα προ- ϊστορικά χρόνια και συγκεκριμένα από την 6η π.Χ. χιλιετία, οπότε διαπιστώνονται οι πρώτες μόνιμες εγκαταστάσεις ανθρώπων κατά τη νεολιθική περίοδο, που τις διαδέχον- ται άλλες κατά την εποχή του χαλκού και σιδήρου, όπως δείχνει μια σειρά από τούμπες, κυρίως κατά μήκος της ακτής του Θερμαϊκού. Η ζωή στην περιοχή συνεχίζεται αδιάσπαστη και κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή, οπότε η Επανομή εντάσσεται στην Κρουσίδα γῆ, με αρκετές σημαντικές πόλεις, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, Ηροδότου, Θουκυδίδη και Στρά- βωνα. Μεγάλη ανάπτυξη φαίνεται ότι γνώρισε ο τόπος και στα ρωμαϊκά χρόνια, όπως συμ- περαίνεται από την τυχαία ανακάλυψη τάφων και άλλων ευρημάτων, κυρίως εργαστη- ριακών εγκαταστάσεων, με την ευκαιρία της διάνοιξης του αποχετευτικού αγωγού του οικισμού της Επανομής. Κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια πρέπει να υπήρχαν περισσότεροι από ένας οικι- σμοί στην Επανομή, οι ανασκαφές όμως περιορίστηκαν σε δύο θέσεις, στο Λιμόρι, όπου

18 Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Κ Α Ι Μ Ν Η Μ Ε Ι Α Τ Η Σ Ε Π Α Ν Ο Μ Η Σ ερευνήθηκε ένα παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο και στο Μπγιαδούδι, όπου αποκαλύ- φθηκε μια τρίκλιτη, ξυλόστεγη βασιλική, των μέσων του 5ου αι. Η Επανομή, αυτή καθεαυτή, εμφανίζεται για πρώτη φορά ως χωρίον το 1302, σε έγ- γραφο του αρχείου της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, με το όνομα Πανομή, που καταγράφεται στη συνέχεια ως Απανομή σε οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του έτους 1568. Στην οθωμανική περίοδο η Επανομή υπήρξε ένας οικισμός με δημογραφική και οι- κονομική δυναμική, σημαντικός σταθμός στην ιστορία του οποίου υπήρξε η συμμετοχή των κατοίκων του στην επανάσταση του 1821 στη Χαλκιδική, οι οποίοι συγκρότησαν ιδιαίτερο στρατιωτικό σώμα, που εντάχθηκε στο στράτευμα του Εμμανουήλ Παπά. Η αποτυχία της επανάστασης είχε ως αποτέλεσμα, όπως και στην υπόλοιπη Χαλκιδική, την πυρπόληση του χωριού και τη σφαγή αγνώστου αριθμού χριστιανών και την αιχμαλωσία αγνώστου επίσης αριθμού γυναικόπαιδων. Είναι προφανές ότι σε μία εσπερίδα δεν μπορούν να καλυφθούν όλες οι εκφάνσεις του ιστορικού βίου της Επανομής και οι δραστηριότητες των κατοίκων της. Ελπίζουμε και ευχόμαστε η Εσπερίδα, τα πρακτικά της οποίας κρατούμε στα χέρια μας, να αποτε- λέσει την αφορμή να συνεχιστούν οι σχετικές έρευνες, που θα αναδείξουν την ιστορία και την αρχιτεκτονική των παλαιών εκκλησιών, τις λαϊκές κατοικίες, τη λαογραφία και τη μουσική παράδοση του τόπου. Θεοχάρης Παζαράς Ομότιμος Καθηγητής Α.Π.Θ.





Δρ Μαρία Παππά, Αρχαιολόγος Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης Οι προϊστορικές κοινότητες στην ευρύτερη περιοχή της Επανομής Οι πρώτες ενδείξεις για την κατοίκηση στην περιοχή του Δήμου Θερμαϊκού εμφανίζονται, με βάση τα έως τώρα δεδομένα της αρχαιολογικής έρευνας, στα μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ. Με τον όρο κατοίκηση εννοούμε την εγκα- τάσταση μόνιμων γεωργοκτηνοτροφικών κοινοτήτων, που η οικονομία τους βασίζεται στην καλλιέργεια σιτηρών και οσπρίων και στην εκτροφή εξημερωμένων ζώων, κυρίως αιγοπροβάτων, βοοειδών και χοίρων, ενώ σε μικρό ποσοστό η διατροφή των κατοίκων συμπληρώνεται με τη συλλογή άγριων καρπών, το κυνήγι άγριων ζώων και την περι- συλλογή θαλασσινών οστρέων. Οι προϊστορικές κοινότητες διαθέτουν ένα υψηλό τε- χνολογικό επίπεδο, το οποίο εξελίσσεται σταδιακά, ενώ βρίσκονται σε επαφή με τις γύρω περιοχές και συχνά και με πολύ πιο μακρινές. Η γνώση μας για τις πρώιμες αυτές κοινωνίες βασίζεται στην αποτύπωση των δραστηριοτήτων τους στο σύνολο των υλικών καταλοίπων τους, εφόσον δεν υπάρχουν άλλες πηγές πληροφοριών. Η μελέτη των δε- δομένων που έχει συγκεντρώσει η έρευνα, έχει αναδείξει την πολυπλοκότητα και ποικι- λομορφία των οικισμών της προϊστορίας, που χρονολογικά φτάνει έως τις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ.1 1 Για το γενικό ιστορικό και αρχαιολογικό περίγραμμα της προϊστορίας στην περιοχή της Μακεδονίας, αλλά και το περιβάλλον, βλ. στον τόμο Αρχαιολογία. Μακεδονία και Θράκη, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2017, 20-45 και ει- δικά για το νομό Θεσσαλονίκης, ό.π., 288-295.

22 Μ Α Ρ Ι Α Π Α Π Π Α Η κατοίκηση στις παραπάνω περιοχές ήταν αρκετά πυκνή στην περίοδο της προ- ϊστορίας. Σήμερα η θέση των οικισμών μπορεί εύκολα να εντοπιστεί στην περίπτωση που αυτοί έχουν διαμορφωθεί ως τούμπες, τεχνητοί δηλαδή γήλοφοι που σηματοδοτούν το τοπίο και οι οποίοι σχηματίζονται από τις διαδοχικές φάσεις των οικισμών, χτισμένων η μια πάνω στα ερείπια της προηγούμενης. Λιγότερο εύκολο να εντοπιστούν είναι οι επίπεδοι οικισμοί, οι οποίοι απλώνονται στο τοπίο και δεν είναι ευδιάκριτοι επειδή δεν αφήνουν έντονα σημάδια μέσα σε αυτό2. Θα αναφερθούμε στη σύντομη αυτή περιήγηση στις προϊστορικές θέσεις, που βρί- σκονται στα δυτικά του όρους Κάλαυρος, του χαμηλού ορεινού όγκου που χωρίζει την περιοχή της Επανομής από την κοιλάδα του Ανθεμούντα. Οι συστηματικές έρευνες στην περιοχή αυτή περιορίζονται στην ανασκαφική έρευνα δύο οικισμών, της Μεσημεριάτικης Τούμπας3 στην παραλία της Επανομής και της Μεσημεριανής Τούμπας4 στα ενδότερα, στην περιοχή Τριλόφου. Για τις υπόλοιπες θέσεις έχουμε στοιχεία από επιφανειακές έρευ- νες και λίγες δοκιμαστικές τομές. Κατά την εποχή του χαλκού, δηλαδή από το 3000 π.Χ. και εξής, παρατηρούμε ότι οι περισσότερες θέσεις μεταφέρονται από την ενδοχώρα και ακολουθούν την ακτογραμμή, ενώ αντίστοιχα στην κοιλάδα του Ανθεμούντα ακολουθούν τον ρου του ποταμού5. Το επιστημονικό ενδιαφέρον για τις θέσεις της περιοχής εκδηλώνεται στις αρχές του 20ού αιώνα με τη δράση ενός επιφανούς αρχαιολόγου, του W. A. Heurtley, υποδιευ- θυντή της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής. Ο Heurtley έδειξε ενδιαφέρον για την πε- 2 Τούμπες και επίπεδοι οικισμοί είναι δύο κατηγορίες οικισμών με διαφορετική οργάνωση στον χώρο και αποτελούν το αντικείμενο της έρευνας των τελευταίων δεκαετιών στη Βόρεια Ελλάδα, βλ. σχετικά τη διαπραγμάτευση του θέματος στο S. Andreou, M. Fotiadis, K. Kotsakis, «Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece», στο T. Cullen (επιμ.), Aegean Prehistory. A Review, AJA Suppl. 1, 2001, 259-327. 3 W. A. Heurtley, Prehistoric Macedonia, Cambridge 1939, 17-22. 4 Δ. Γραμμένος, Σ. Κώτσος, Ανασκαφή στον Προϊστορικό οικισμό «Μεσημεριανή Τούμπα» Τριλόφου Ν. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2002. 5 Για την κατοίκηση στην κοιλάδα του Ανθεμούντα βλ. τα πρόσφατα αποτελέσματα της επιφανειακής έρευνας στο S. Andreou, J. Czebreszuk, M. Pappa (eds), The Anthemous Valley Archaeological Project. A Preliminary Report, Poznań 2016.

ΟΙ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 23 ριοχή και με οδηγό προηγούμενους ερευνητές, όπως ο Wace, άρχισε στη δεκαετία του 1920 περιοδείες στη βόρεια Ελλάδα και ειδικά στην Κεντρική Μακεδονία. Διενήργησε ανασκαφικές έρευνες και συγκέντρωσε τα αποτελέσματα των ερευνών του σε έναν ση- μαντικό τόμο, όπου παραθέτει το έργο του, αλλά και αυτό των προκατόχων του6. Εκτός από το βιβλίο άφησε και ένα πλήθος επιστολών και σημειώσεων που φυλάσσονται στα αρχεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής. Ο Heurtley, τέλειος γνώστης της ελληνικής, έδινε λεπτομερείς αναφορές για τα πεπραγμένα του στη νεοσύστατη τότε Αρχαιολογική Υπηρεσία (εικ. 1)7. Εικ. 1. Δελτάριο του Heurtley με ιδιόχειρη αναφορά για την ανασκαφή στη Μεσημεριάτικη Τούμπα (Αρχείο ΕΦ.Α.ΠΕ.Θ.). 6 Heurtley, ό.π. σημ. 3. 7 Για το έργο του Heurtley βλ. στο Μ. Παππά, Το έργο του W. A. Ηeurtley στη Μακεδονία μέσα από το αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής, στο Ε. Στεφανή, Ν. Μερούσης, Α. Δημουλά (επιμ.), Εκατό χρόνια έρευνας στην προϊστορική Μακεδονία 1912-2012, 2014, 101-112.

24 Μ Α Ρ Ι Α Π Α Π Π Α Σε έναν χάρτη, που βρίσκουμε στις σημειώσεις του, εντοπίζονται όλες οι παράλιες θέσεις και σημειώνονται οι χιλιομετρικές αποστάσεις από το χωριό της Επανομής. Πέρασε τότε από τη θέση Μεσημεριάτικη Τούμπα με μια Φορντ της εποχής, όπως διακρίνεται σε φωτογραφία που δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του8. Η περιήγηση αυτή δεν ήταν εύκολη με τα δεδομένα της εποχής, σε μια περιοχή, που μετά από σειρά πολέμων, μόλις είχε δεχτεί το προσφυγικό κύμα. Στις χειρόγραφες σημειώσεις του Heurtley συχνά απεικονίζονται σε σκίτσα οι θέσεις τις οποίες επισκέφτηκε. Λόγω της γειτνίασης με το Μετόχι Κριτσιανών ονόμασε Κριτσιανά μια από αυτές, την οποία και ερεύνησε ανασκαφικά9. Την τούμπα αυτή ονομάζουμε σή- μερα Μεσημεριάτικη (εικ. 2). Δημιουργήθηκε μια σύγχυση με τις ονομασίες και την ταύ- τιση των θέσεων, που λύθηκε από τον Θεοχ. Παζαρά10. Οι διαστάσεις της είναι 82x53 μ. και το ύψος της 12 μ. από τη γύρω περιοχή. Ο Heurtley διενήργησε σειρά από μικρές τομές, οι οποίες έδειξαν την ύπαρξη 6 δια- δοχικών οικισμών, οι οποίοι δημιουργήθηκαν πάνω σε ένα φυσικό ύψωμα που υπήρχε στην περιοχή και το οποίο ισοπεδώθηκε. Οι παλιότεροι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν κατά τη νεότερη νεολιθική περίοδο και ακολούθησαν διαδοχικοί οικισμοί οι οποίοι έφτασαν έως την πρώιμη εποχή του χαλκού, κατά την τρίτη χιλιετία π.Χ. Κάποιοι από αυτούς τους οικισμούς καταστράφηκαν από φωτιά, η οποία είναι πιθανότερο να συνδεόταν με οικιακά ατυχήματα, παρά με εισβολές εχθρών. Τα σπίτια σε αυτούς τους οικισμούς ήταν κτισμένα από αχυροπηλό, πολύ κοντά το ένα στο άλλο και μια φωτιά μπορούσε να επε- κταθεί πολύ εύκολα. Μετά τον καθαρισμό και την ισοπέδωση των ερειπίων ακολουθούσε το κτίσιμο του νέου σπιτιού, συχνά στην ίδια ακριβώς κάτοψη. 8 Heurtley, Prehistoric Macedonia, ό.π. 18, εικ. 15. 9 Ό.π. 17 κ.ε., όπου παρατίθεται όλη η σχετική έρευνα στη θέση αυτή. Τα σημειωματάρια του Heurtley φυλάσσονται στο αρχείο της Βρετανικής Σχολής στην Αθήνα και μελετήθηκαν από τη γράφουσα με αφορμή τη συγγραφή του άρθρου της, Παππά, Το έργο του W. A. Ηeurtley στη Μακεδονία, ό.π. σημ. 7. 10 Θεωρήθηκε, εσφαλμένα, ότι τα Κριτσιανά που ερεύνησε ο Heurtley είναι η Τούμπα στη θέση Μετόχι Κριτσιανών, δίπλα στην Τράπεζα, βλ. στο Th. Pazaras, «A Note on the Names of the Prehistoric Sites along the East Coast of the Gulf of Thermaikos from the Promontory of Tuzla to Nea Kallikrateia», AAA 1974, 2, 268-273.

ΟΙ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 25 Εικ. 2. Επανομή. Η Μεσημεριάτικη Τούμπα. Με βάση τα θραύσματα αγγείων που βρέθηκαν, οι δύο πρώτες φάσεις χρονολογή- θηκαν στη νεότερη νεολιθική και όλες οι άλλες στην πρώιμη εποχή του χαλκού. Μια μικρή, περιορισμένη εγκατάσταση γύρω στο 1000 π.Χ. βρέθηκε στους βόρειους πρόποδες της τούμπας. Χαρακτηριστικά αγγεία της νεολιθικής περιόδου έχουν γραπτή γραμμική διακόσμηση, συνήθως λευκή πάνω σε κόκκινο ή μαύρο βάθος που οφείλεται στον τρόπο ψησίματος του πηλού, δεν είναι δηλαδή χρώμα. Είναι στην πλειονότητά τους καλοστιλ- βωμένα ανοικτά αγγεία, που χρησιμοποιούνται στην προετοιμασία και κατανάλωση του φαγητού11. Κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού, οπότε χρονολογούνται οι υπόλοιπες τέσσερις φάσεις του οικισμού κατά Heurtley, εξακολουθούν να εμφανίζονται ανοικτά σχήματα αγγείων, αλλά και πολλά κλειστά, κύπελλα και πρόχοι. Η επιφάνεια είναι μονόχρωμη 11 Heurtley, Prehistoric Macedonia, ό.π., 158-159.

26 Μ Α Ρ Ι Α Π Α Π Π Α χωρίς διακόσμηση, ενώ και η στίλβωση δε φτάνει το επίπεδο της νεολιθικής εποχής. Μαζί βέβαια βρίσκονται και αγγεία πιο μεγάλα και αδρά, πιθάρια και άλλα σκεύη, καθώς και λίθινα εργαλεία και μικροαντικείμενα πήλινα, οστέινα και λίθινα12. Πολύ πιο πρόσφατα, στη δεκαετία του 1990, διερευνήθηκε ο προϊστορικός οικισμός Μεσημεριανή Τούμπα που ανήκει διοικητικά στον Τρίλοφο, αποτελεί όμως μία ενότητα με τους οικισμούς της παραλίας (εικ. 3). Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τους Δημήτριο Γραμμένο και Σταύρο Κώτσο, στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της Αρχαιολογικής Υπη- ρεσίας. Η πρώτη εγκατάσταση, με βάση τα δεδομένα της έρευνας αυτής, θα πρέπει να συντελέστηκε κατά τη μέση νεολιθική περίοδο, στα μέσα δηλαδή της πέμπτης χιλιετίας π.Χ., πρόκειται, δηλαδή, για την αρχαιότερη εγκατάσταση της περιοχής. Ο νεολιθικός οικισμός αναπτύσσεται στη βάση της θέσης, σε μια έκταση που υπολογίζεται γύρω στα 15 με 20 στρέμματα. Κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού, όμως, η έκτασή του περιορίζεται, ενώ αυξάνεται η πυκνότητα δόμησης και αναπτύσσεται πλέον σε ένα μόνο τμήμα της έκτασης, σε κατακόρυφο επίπεδο, σχηματίζοντας την τούμπα, η έκταση της οποίας δεν ξεπερνά τα 6 στρέμματα13. Η συνολική διάρκεια της εγκατάστασης στη θέση αυτή είναι μακρόχρονη, φτάνει, δηλαδή, στους ιστορικούς χρόνους. Ωστόσο, από την έρευνα προκύπτει ότι το μεγαλύτερο τμήμα των επιχώσεων ανήκει στην πρώιμη εποχή του χαλκού (3η π.Χ. χιλιετία) και έχει πάχος 9,50 μ. Το σημαντικότερο στρώμα αυτής της εποχής έφερε στο φως τμήμα από ένα οίκημα το οποίο είχε υποστεί εκτεταμένη καταστροφή από φωτιά. Πρόκειται για έναν χώρο στον οποίο διατηρήθηκαν μερικές από τις κατασκευές στο εσωτερικό του σπιτιού, οι οποίες ήταν κατασκευασμένες από πηλό, όπως άλλωστε και οι εξωτερικοί τοίχοι του σπιτιού. Αναγνωρίστηκαν μία εστία, ένας φούρνος, αποθηκευτικές κατασκευές και αγγεία. 12 Ό.π., 166-171. 13 Γραμμένος, Σ. Κώτσος, Ανασκαφή στον Προϊστορικό οικισμό «Μεσημεριανή Τούμπα», ό.π., σημ. 4.

ΟΙ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 27 Εικ. 3. Τρίλοφος. Η Μεσημεριανή Τούμπα (Αρχείο ΕΦ.Α.ΠΕ.Θ.). Συνήθως το θεμέλιο του τοίχου ήταν λιθόκτιστο και για τον λόγο αυτόν διατηρείται, ενώ τα δάπεδα ήταν από πατημένο χώμα και οι στέγες από κλαδιά και αχυροπηλό. Το σπίτι κάηκε με όλη του την οικοσκευή, όπως φαίνεται από τα πολλά σπασμένα αγγεία που βρέθηκαν στο εσωτερικό του. Η κατοίκηση στην τούμπα συνεχίζεται περίπου ως το 1000 π.Χ., ενώ θα πρέπει να δημιουργείται οικισμός των γεωμετρικών χρόνων στη βάση της τούμπας. Σποραδική κατοίκηση βρίσκουμε και στα ελληνιστικά χρόνια, οπότε και δημιουργήθηκαν λάκκοι απορριμματικοί, που διατάραξαν τα προϊστορικά στρώματα (εικ. 4).

28 Μ Α Ρ Ι Α Π Α Π Π Α Εικ. 4. Τρίλοφος. Ανασκαφή στη Μεσημεριανή Τούμπα, όπου διακρίνεται μεταγενέστερος λάκκος. (Αρχείο ΕΦ.Α.ΠΕ.Θ.). Τα σημαντικότερα από τα ευρήματα της ανασκαφής αυτής προέρχονται από τα στρώματα της πρώιμης εποχής του χαλκού. Εκτός από πολλά, μικρά, πήλινα σκεύη και κύπελλα, βρέθηκαν πήλινα εξαρτήματα υφαντικής αλλά και λίθινα εργαλεία, πελέκεις και μικρά μαχαιράκια. Βρισκόμαστε στο στάδιο που ακόμη κυριαρχούν τα λίθινα εργαλεία και μόλις εμφανίζονται τα χάλκινα. Τα πιο χαρακτηριστικά σκεύη για την εποχή είναι τα μικρά κύπελλα και οι πρόχοι (εικ. 5), χωρίς διακόσμηση. Από τα ίδια στρώματα συγκολ- λήθηκαν μεγαλύτερα αγγεία, πιθάρια για την αποθήκευση υγρών ή στερεών προμηθειών με τα καπάκια τους. Τα πιθάρια, παρότι μεγάλα αγγεία που προορίζονται για αποθήκευση, έχουν πολύ επιμελημένη κατασκευή και καλοδουλεμένη επιφάνεια.

ΟΙ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 29 Εικ. 5. Τρίλοφος. Μεσημεριανή Τούμπα. Εικ. 6. Τρίλοφος. Μεσημεριανή Τούμπα. Κύπελλο της πρώιμης εποχής του χαλκού Τμήμα πήλινης ανάγλυφης διακόσμησης (Αρχείο ΕΦ.Α.ΠΕ.Θ.). (Αρχείο ΕΦ.Α.ΠΕ.Θ.). Από τα πιο σημαντικά ευρήματα, που έδωσε ένα από τα σπίτια τα οποία καταστρά- φηκαν από φωτιά, είναι τα αποσπάσματα από πήλινη ανάγλυφη διακόσμηση, που προ- έρχεται είτε από τους τοίχους του σπιτιού, είτε από κάποια κατασκευή. Τα μοτίβα είναι ανεικονικά, γραμμικά και δεν είναι καθόλου συνηθισμένα στον ελλαδικό χώρο (εικ. 6). Τέτοιες διακοσμήσεις που ενέχουν συμβολικό χαρακτήρα είναι συνηθισμένες σε οικισμούς της Μικράς Ασίας και δεν απαντούν συχνά στην Ελλάδα. Αυτό προσδίδει ιδιαίτερο εν- διαφέρον σε αυτά τα ευρήματα και ανοίγει νέες συζητήσεις και προσδοκίες για την πρώιμη αυτή περίοδο. Μια ακόμη πολύ ενδιαφέρουσα αρχαιολογική θέση μέσα στο βόρειο τμήμα του σύγ- χρονου οικισμού της Επανομής είναι ένας επίπεδος, εκτεταμένος, νεολιθικός οικισμός,

30 Μ Α Ρ Ι Α Π Α Π Π Α ο οποίος δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά14. Με αφορμή οικοδομικές άδειες έγιναν κάποιες δοκιμαστικές τομές και παρατηρήσεις πριν αρκετά χρόνια και συλλέχθηκαν όστρακα της νεότερης νεολιθικής περιόδου. Δεν είναι ορατή επιφανειακά κάποια χαρα- κτηριστική διαμόρφωση της θέσης (εικ. 7), γιατί, όπως είπαμε και παραπάνω, οι οικισμοί αυτού του είδους έχουν αραιή διάταξη κτισμάτων και επεκτείνονται οριζόντια και όχι κατακόρυφα, κατά συνέπεια δεν δημιουργούν τεχνητούς γηλόφους (τούμπες). Τα πιο χαρακτηριστικά όστρακα της νεότερης νεολιθικής, που συλλέχθηκαν από τις δοκιμαστικές τομές, είναι αυτά με μαύρο βάθος και χαρακτηριστική λευκή γραμμική διακόσμηση (εικ. 8). Αυτός ο οικισμός επομένως, με βάση την κεραμική, είναι εν μέρει σύγχρονος με κάποιες φάσεις της Μεσημεριανής Τούμπας του Τριλόφου, μόνο που εκείνη έχει μεγαλύ- τερη διάρκεια κατοίκησης. Εικ. 7. Επανομή. Ο νεολιθικός οικισμός. 14 Δ. Γραμμένος, Νεότερες νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία, Αθήνα 1991, 139, και Δ. Γραμμένος, Μ. Μπέσιος, Σ. Κώτσος, Από τους Προϊστορικούς οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1997, 20.

ΟΙ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 31 Εικ. 8. Επανομή. Κεραμική από τον νεολιθικό οικισμό. Οι δύο οικισμοί της νεολιθικής εποχής, αυτός στην είσοδο της Επανομής και αυτός του Τριλόφου, έχουν απόσταση περί τα 5 χιλιόμετρα μεταξύ τους, βρίσκονται δε και οι δύο στην ενδοχώρα. Από την εποχή του χαλκού συχνά μετακινούνται οι οικισμοί στα παράλια της Επανομής15, ωστόσο, εκτός από την ανασκαφή του Heurtley, δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφικές έρευνες, παρά μόνο επιφανειακές. 15 Για την ονομασία και την ταύτιση των θέσεων της Επανομής και Νέας Ηράκλειας επικρατεί σύγχυση στη βι- βλιογραφία, εν μέρει και επειδή δεν έχουν ερευνηθεί, εκτός από αυτή της τούμπας των Κριτσιανών (Μεσημεριά- τικης). Ο Παζαράς δημοσιεύει συγκριτικό πίνακα των διάφορων δημοσιευμένων ονομασιών, βλ. Pazaras, A Note on the Names, ό.π. 271.

32 Μ Α Ρ Ι Α Π Α Π Π Α Στον Ποταμό Επανομής συναντάμε δύο θέσεις γειτονικές, την Τούμπα και την Τρά- πεζα με την επωνυμία Μετόχι Κριτσιανών, μια και ανήκουν στα όρια του ομώνυμου Με- τοχίου16. Ένα σκίτσο των θέσεων αυτών βρίσκουμε στο σημειωματάριο του Heurtley που προαναφέραμε (εικ. 9 και 10). Εικ. 9. Επανομή. Η Τούμπα και η Τράπεζα στη θέση Μετόχι Κριτσιανών, όπως απεικονίστηκαν σε σκίτσο του Heurtley (Αρχείο Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής). 16 L. Rey, Observations sur les premiers habitats de la Macédoine, Paris, 1921, 163 (Apanomi Α). D. H. French, Index of Prehistoric Sites in Central Macedonia and Catalogue of Sherd Matereial in the University of Thessaloniki, (Δακτυλόγραφο), Athens 1967, 43. Γραμμένος, Νεότερες νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακε- δονία, ό.π., 20 (αρ. 33).

ΟΙ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 33 Εικ. 10. Επανομή. Η Τούμπα και η Τράπεζα στη θέση Μετόχι Κριτσιανών. Και εδώ, όπως και στη Μεσημεριανή Τούμπα του Τριλόφου, η κατοίκηση έχει μεγάλη διάρκεια. Αρχίζει στην Τούμπα, στο τέλος της προϊστορικής εποχής, κατά την εποχή του σιδήρου και μεταφέρεται κατά τους ιστορικούς χρόνους στην Τράπεζα. Η θέση Μισό- τουμπα17 ονομάζεται έτσι γιατί έχει φαγωθεί κατά το ήμισυ από τη διάβρωση της ακτο- γραμμής και βρίσκεται κοντά στη θέση Ντουράκη, όπου και το νεκροταφείο των ιστορικών χρόνων (εικ. 11). Μερικά χιλιόμετρα πιο κάτω συναντάμε στη συνέχεια της ακτογραμμής την Τούμπα Βελωνά, λίγο πιο νότια από τη Νέα Ηράκλεια. Οι επιχώσεις της χρονολο- γούνται, όπως και της Μισότουμπας, στο τέλος της προϊστορίας και στους ιστορικούς χρόνους (εικ. 12)18. 17 Rey, ό.π., 164 (Apanomi C). 18 Rey, ό.π., 166 (Apanomi).

34 Μ Α Ρ Ι Α Π Α Π Π Α Εικ. 11. Επανομή. Η Μισότουμπα. Εικ. 12. Νέα Ηράκλεια. Η Τούμπα Βελωνά.

ΟΙ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 35 Όλες οι θέσεις που είδαμε στην περιοχή της Επανομής19 μοιράζονται κοινά χαρα- κτηριστικά με τις υπόλοιπες σύγχρονες θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας και θα πρέπει να φανταστούμε ένα τοπίο αρκετά πυκνοκατοικημένο, όπου οι κάτοικοι ζούσαν ως αγρότες, κτηνοτρόφοι, αγγειοπλάστες, κατασκευαστές εργαλείων αλλά και ταξι- δευτές Από τις καθαρά αγροτικές περιοχές, όπου αναπτύσσονται οι νεολιθικοί οικισμοί, με το πέρασμα του χρόνου, περνάμε σταδιακά στα παράλια, σε θέσεις που κυριαρχούν στο θαλασσινό τοπίο και αντικατοπτρίζουν τη στενή πια σχέση με τους θαλάσσιους δρόμους. Αυτή η σχέση θα αναπτυχθεί ακόμη περισσότερο στα χρόνια που έρχονται, κατά την 1η χιλιετία π.Χ. ◼ 19 Οι οικισμοί που αναφέρθηκαν δεν είναι απομονωμένοι, αλλά πλαισιώνονται από σύγχρονες θέσεις στην περιοχή του Πλαγιαρίου, του Μεσημερίου κλπ. Εδώ, χάριν συντομίας, έγινε αναφορά μόνο στις πιο κοντινές στην Επα- νομή θέσεις.

36 Dr. Maria Pappa Archaeologist, Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities in the Thessaloniki Region Prehistoric societies in the area of Epanomi The first permanent villages in the area of Epanomi date from the middle of the 6th millennium B.C., during the Neolithic period. The economy of these early communities is based on agriculture and animal breeding, while they also have substantial technological skills, concerning the ma- nufacture of stone or clay tools. They are in contact with not only the surrounding areas of Central Macedonia but also with the broader area of Greece and the Balkans. During the Neolithic period, two settlements flourish in the area, Mesimeriani Toumba - Trilofos and the settlement in the Northern part of the modern village of Epanomi. Neolithic habitation is also attested on the lower layers of the coastal Mesimeriatiki Toumba of Epanomi. The later was excavated in 1929 by W. A. Heurtley of the British Archaeological School, a pioneer of Macedonian prehistory. The results of the excavation were fully published in his book on Pre- historic Macedonia. In the 1990s the settlement of Mesimeriani Toumba - Trilofos was investigated by Grammenos and Kotsos of the Greek Archaeological Service. The site dates to the Neolithic and Bronze Age period. The layers of Early Bronze Age period recovered part of a burnt house that preserved its inner facilities. Among other finds, fragments of clay decoration that belonged to walls or other structures were uncovered. The settlement in the Northern part of Epanomi was located during building works and was never systematically investigated. A number of sherds were collected and it is dated according to them to the Neolithic period. It is a flat and extended settlement, not easily visible in the land-

37 scape, in comparison to most of the Bronze Age settlements that form mounds. In the 3rd millennium B.C. most of the settlements were established on the coast and from then onwards it is most common to find them near the seaside. Apart from Mesimeriatiki, we find the sites of Metochi Kritsiana, Misotoumba, and Toumba Velona at more or less regular distances from one another. Habitation on these sites is likely established during the end of the Prehistoric period, that is, at the beginning of the 1st millennium B.C. and continues into the historical periods.



Μαρία Αποστόλου, Αρχαιολόγος Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης H Eπανομή των ιστορικών χρόνων με “...τὰ ἐν τῇ Κρουσίδι πολίσματα καὶ τὰ ἐν τῷ Θερμαίῳ κόλπῳ...” Στα παράλια του Θερμαϊκού Kόλπου εκτυλίχτηκαν αποφασιστικής σημασίας γεγονότα, που επηρέασαν τους ανθρώπους που τα κατοίκησαν. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς πήρε το όνομά του o Θερμαίος Kόλπος από την πόλη της Θέρμης, αλλά πιθανώς αυτό να έγινε κατά τον 6ο αι. π. Χ., τότε που καθιερώθηκε το τοπωνύμιο Θέρμη. Στα τέλη του 4ου αι. π. Χ. ο Κάσσανδρος, όπως μας παραδίδει ο Στράβων1, διέλυσε τα εικοσιέξι πολίσματα γύρω από τον Θερμαϊκό Kόλπο, από τον Αξιό μέχρι το ακρωτήριο της Αίνειας για την δημιουργία της Θεσσαλονίκης. Η ενσωμάτωση όλων αυτών των εδαφών στη Θεσσαλονίκη δεν σημαίνει υποχρεωτικά ότι θα είχε ως επακόλουθο και την ερήμωση της υπαίθρου από τους κατοίκους της. Η Κρουσσαίη ή Κρουσίς γῆ, είναι η περιοχή που, σύμφωνα με τις πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων, Ηροδότου2, Θουκυδίδη3 και Στράβωνα4, εντάσσεται στην παρα- λιακή ακτογραμμή της δυτικής Χαλκιδικής από τη Ν. Καλλικράτεια στα νότια, μέχρι το 1 Στράβων, VII 21, 24. 2 Ηρόδοτος, VIΙ 123, 2.3. 3 Θουκυδίδης, II 79, 4. 4 Στράβων, VII 21, 24.

40 Μ Α Ρ Ι Α Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ο Υ Μεγάλο Καραμπουρνού και ως τον Ανθεμούντα στο εσωτερικό της χερσονήσου. Έφθανε μέχρι τα χαμηλά βουνά του Καλαύρου και της Κατσίκας, νότια της κοιλάδας των Βασι- λικών5 (εικ.1). Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς6 τοποθετεί την Κρουσίδα στην περιοχή βόρεια της Παλλήνης, εκεί που κατοικούσαν οι Κρουσαίοι, που θεωρούνταν Τρωϊκής καταγωγής ή συνέδεαν το όνομά τους με την Κρέουσα την σύζυγο του Αινεία, που ίδρυσε την Αίνεια. Από τον Τίτο Λίβιο7 μαθαίνουμε πως τα εδάφη της Κρουσίδας ήταν γόνιμα και τα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ότι στην περιοχή ευδοκιμούσαν τα δημητριακά, το βαμβάκι, τα αμπέλια και τα καρποφόρα δένδρα. Για τη σημαντική θέση της Κρουσίδας, στα παράλια του Θερμαϊκού Κόλπου, ενδιαφέρθηκαν οι Αθηναίοι από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. και η πόλη Ραίκηλος έγινε η έδρα του εξόριστου Πεισίστρατου8. 5 M. Zahrnt, Olynth und die Chalkidier, München 1971, 195 κ.ε. 6 Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, I 49. 7 Τίτος Λίβιος, XLIV 10,7. 8 Σχετικά με τη συζήτηση για τη Ραίκηλο βλ. Π. Μ. Νίγδελης, «Αναζητώντας την αρχαία Ραίκηλο. Αριστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεία 15.2 και μια νέα επιγραφή από την Περαία της Θεσσαλονίκης», Τεκμήρια 10 (2011), 103-105. Μαρτυρίες σχετ. με τη Ραίκηλο βλ. επίσης Ι. Βοκοτοπούλου, Oι ταφικοί τύμβοι της Αίνειας, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ. 41, Αθήνα 1990, 112-113. Ακόμη βλ. Μ. Tiverios, «The Αrea of Thessaloniki before the Foundation of the City» στο J. K. Hassiotis Queen of the Worthy Thessaloniki. History and Culture, Θεσσαλονίκη 1997, 80. Μ. Tiverios, «Greek Colonization in the Northern Aegean» στο G. M. Tsetskhladze, An Account of Greek Colonies and the other Settlemends overseas, Leiden – Βοston ΙΙ 2008, 26. Μ. Τιβέριος, «Ταξινόμηση ντόπιας κεραμικής στον μακεδονικό χώρο (κυρίως τον παραθαλάσσιο) κατά τους υστερογεωμετρικούς και αρχαϊκούς χρόνους», (επιμ. Μ. Τιβέριος, Π. Νίγδελης, Π. Αδάμ-Βελένη), Θρεπτήρια, Μελέτες για την αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 2012, 174, σημ.12. Μ. Τιβέριος «Αττικά αγγεία πολυτελείας στη Μακεδονία», (επιμ. Μ. Τιβέριος, Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Ε. Μανακίδου, Α. Αρβανιτάκη), Η κεραμική της αρχαϊκής εποχής στο Βόρειο Αιγαίο και στην περιφέρειά του (700-480 π.Χ.), Θεσσαλονίκη 2012, 47, σημ. 113. Μ. Αποστόλου, «Αφροδίτη Κλεαρίστη». Ενεπίγραφη μαρμάρινη στήλη από την Περαία και τοπογραφικά Αινείας», (επιμ. Μ. Γιαννοπούλου, Χ. Καλλίνη) Ηχάδιν Ι, Τιμητικός τόμος για τη Στέλλα Δρούγου, Θεσσαλονίκη 2016, 146-148.

H EΠΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 41 Εικ. 1. Tα όρια της αρχαίας Κρουσίδας σύμφωνα με τις πηγές. Η ευρύτερη περιοχή της Επανομής καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα της Κρου- σίδος γῆς9 και η συνεχής κατοίκησή της φαίνεται στους αρχαίους οικισμούς που εντοπί- ζονται σε μία σειρά από τούμπες που βρίσκονται κοντά στην ακτογραμμή. Αλλά και ο πυρήνας του κυρίως οικισμού της Επανομής παρουσιάζει συνεχή κατοίκηση από τα νε- ολιθικά μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια, όπως αποδεικνύεται από τα κεραμικά ευρήματα που προέκυψαν κατά τη διάνοιξη του αποχετευτικού δικτύου του οικισμού. Ακόμη στα βόρεια όρια του σημερινού οικισμού εντοπίζεται επίπεδος οικισμός με κεραμική από τη νεότερη νεολιθική περίοδο10. 9 Th. Pazaras «A Note on the Names of the Prehistoric Sites along the East Coast of the Gulf of Thermaikos from the Promontory of Touzla to Nea Kallikratia», AAA VΙΙ (1974), 2, 270 και Θ. Ν. Παζαράς, Επανομή. Ιστορία-Μνη- μεία-Τοπογραφία, Θεσσαλονίκη 1993, 30 κ.ε. 10 Δ. Β. Γραμμένος, Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία, Αθήνα 1991, 139. Δ. Β. Γραμμένος – Μ. Μπέσιος – Σ. Κώτσος, Από τους προϊστορικούς οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας, Εταιρεία Μακεδονικών

42 Μ Α Ρ Ι Α Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ο Υ Εικ. 2. Οι πόλεις της αρχαίας Κρουσίδας. Ακολουθώντας τη σειρά που μας δίνει ο Ηρόδοτος11, και αξιοποιώντας τα στοιχεία από τα αποτελέσματα των μέχρι τώρα επιφανειακών και ανασκαφικών ερευνών, θα μπο- ρούσαμε να προτείνουμε τη θέση των πόλεων της Κρουσίδας, που ήταν η μία κοντά στην άλλη και σε ορατή θέση από τη θάλασσα (εικ. 2). Αν και έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις12 για το που βρίσκονταν όλες αυτές οι πόλεις, μόνο με μελλοντικές ανασκαφικές έρευνες θα μπορούσε να ταυτιστεί η θέση τους. Σπουδών, Μακεδονική Βιβλιοθήκη αρ. 88, Θεσσαλονίκη 1997, 20, αρ. 35. Κ. Σουέρεφ, Τοπογραφικά και Aρχαιολογικά Kεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2011, 62. Eva Winter, Stadtspuren. Zeugnisse zur Siedlungsgeschichte der Chalkidiki, Wiesbaden 2006, 99-100. 11 Ηρόδοτος, VII 123, 2. 12 Zahrnt, Olynth und die Chalkidier, ό.π. Th. Pazaras, A Note on the Names, ό.π., 270. Θ. Ν. Παζαράς, Επανομή, ὀ.π., 21-24. Θ. Ν. Παζαράς, Ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή της Επανομής Θεσσαλονίκης. Το νεκροταφείο στο Λιμόρι και η παλαιοχριστιανική βασιλική στο Μπγιαδούδι, Θεσσαλονίκη 2009, 28, Σχ. 2 και Eva Winter, Stadtspu- ren, ό.π., Xάρτης 3.

H EΠΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 43 Από την μία άκρη στα παράλια, στα όρια με την Χαλκιδική, η πρώτη πόλη που ανα- φέρεται στις πηγές είναι η Λίπαξος, η οποία θα μπορούσε να τοποθετηθεί ανάμεσα στη Νέα Ηράκλεια και την Καλλικράτεια, όπου εντοπίζεται η Τούμπα Βελωνά13. Οι επιχώσεις του οικισμού της Τούμπας Βελωνά, που επικάθονται σε φυσικό έξαρμα με τραπεζιόσχημη μορφή, χρονολογούνται με βάση την κεραμική στην πρώιμη εποχή του σιδήρου, στα αρχαϊκά, κλασικά και ελληνιστικά χρόνια. Η Λίπαξος ήταν στα σύνορα Κρουσίδος και Βοττικής. Στη συνέχεια αναφέρεται από τον Ηρόδοτο, κατά την αφήγησή του για την εκστρα- τεία των Περσών14, η Κώμβρεια που εντοπίζεται στη Μισότουμπα της Επανομής. Ο οικι- σμός είναι σε τούμπα15 και χρονολογείται στην πρώιμη εποχή του σιδήρου, στα αρχαϊκά και τα κλασικά χρόνια. Βρίσκεται στην περιοχή γνωστή ως Αμφιθέα και Ντουράκη. Η θέση ερευνήθηκε επιφανειακά. Η δυτική πλαγιά της τούμπας έχει καταρρεύσει στη θά- λασσα εξαιτίας της δράσης των κυμάτων (εικ. 3). Στην περιοχή Ντουράκη, στα βόρεια της τούμπας16, αποκαλύφθηκε μικρό μέρος του υστεροαρχαϊκού και κλασικού νεκροτα- φείου της πόλης, χωρίς να μπορούν να καθορισθούν τα όριά του. 13 L. Rey, Observations sur les premiers habitats de la Macédoine, Paris, 1921, 166. D. H. French, Index of Prehistoric Sites in Central Macedonia and Catalogue of Sherd Matereial in the University of Thessaloniki, (Δακτυλόγραφο), Athens 1967, 43. Pazaras, A Note on the Names, ό.π., 270, αρ. 5. Γραμμένος – Μπέσιος – Κώτσος, Από τους προ- ϊστορικούς οικισμούς, ό.π., 57-58. Σουέρεφ, Τοπογραφικά και Aρχαιολογικά, ό.π., 189-191. 14 Ηρόδοτος, VII 123, 2 15 Rey, ό.π., 164-165. French, ό.π., 43. Pazaras, ό.π., 270, αρ. 5. Γραμμένος – Μπέσιος – Κώτσος, ό.π., 20, αρ. 34. Σουέρεφ, ό.π., 62-64. 16 Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, ΑΔ 41 (1986), Χρονικά Β΄2, 138 και Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, «Τάφοι κλασικών χρόνων στην Επανωμή», ΑΕΜΘ 3 (1989), 319-330.

44 Μ Α Ρ Ι Α Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ο Υ Εικ. 3. Επανομή. Η Μισότουμπα. Οι τάφοι του δεν ήταν ιδιαίτερα πλούσιοι, είχαν ωστόσο από τα κτερίσματά τους ενδιαφέροντα κοσμήματα. Ένας κιβωτιόσχημος τάφος του τέλους του 6ου αι. π.Χ. περιείχε μία γυναικεία ταφή. Ως κτερίσματα είχε ένα ζευγάρι σκουλαρίκια με διπλούς ασημένιους κρίκους με καρδιόσχημη απόληξη, με τους λεπτούς χάλκινους κρίκους που διαπερνούσαν τους λοβούς των αυτιών (εικ. 4). Ακόμη πάνω στον δεξί ώμο είχε χάλκινη πόρπη, δύο χάλκινα βραχιόλια που ήταν περασμένα στους βραχίονες και μία γυάλινη χάντρα με μπλε και άσπρους οφθαλμούς (εικ. 5). Στο κέντρο της λεκάνης βρέθηκαν δύο χάλκινοι κρίκοι, περασμένοι ο ένας μέσα στον άλλο, με σφαιρικές αποφύσεις. Στους μηρούς είχε άλλο ένα ζευγάρι κρίκων, λίγο μικρότερων (εικ. 6). Φαίνεται να ήταν εξαρτήματα κάποιας ζώνης από τη θέση που βρέθηκαν. Ένας άλλος κιβωτιόσχημος τάφος, του τέλους του 5ου αι. π.Χ., πρέπει να ανήκε σε έφηβη. Στην περιοχή του στήθους υπήρχαν γύρω στις δεκα- πέντε οφθαλμωτές χάντρες από κίτρινη υαλόμαζα, μία σιδερένια τοξωτή πόρπη που συγκρατούσε το ένδυμα στον αριστερό ώμο, ένα χάλκινο δαχτυλίδι με ωοειδή σφενδόνη στο αριστερό της χέρι και ένα ζευγάρι ασημένια σκουλαρίκια. Ακόμη περιείχε μία υδρία

H EΠΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 45 και δύο αρυβαλλοειδή ληκύθια. Ένας λακκοειδής τάφος του τέλους του 5ου αι. π.Χ. είχε έναν παιδικό σκελετό, με μια αβαφή οινοχόη και ένα ειδώλιο Πάνα στο στήθος, όπως και ένα ειδώλιο του Πάνα και ένα ληκύθιο στους μηρούς. Άλλος κιβωτιόσχημος τάφος, που τα πλευρικά τοιχώματά του είχαν υποχωρήσει, ήταν ακτέριστος. Στον ίδιο χώρο σε δοκιμαστικές τομές17 ανασκάφηκαν άλλοι δύο τάφοι του 4ου αι. π.Χ. Ένας κιβωτιόσχημος περιείχε παιδική ταφή και ήταν κτερισμένος με ένα ληκύθιο και πήλινα ειδώλια ένθρονης γυναικείας μορφής, περιστεριού και χελώνας. Εικ. 4. Νεκροταφείο στη Ντουράκη. Σκουλαρίκια με διπλούς ασημένιους κρίκους και έναν χάλκινο. Εικ. 5. Νεκροταφείο στη Ντουράκη. Χάλκινη πόρπη και χάλκινα βραχιόλια. 17 Ντ. Κουσουλάκου, ΑΔ 47 ( 1992), Β΄2 Χρονικά, 378.

46 Μ Α Ρ Ι Α Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ο Υ Εικ. 6. Νεκροταφείο στη Ντουράκη. Χάλκινοι κρίκοι μεγάλοι και μικροί. Εικ. 7. Νεκροταφείο στη Ντουράκη. Χρυσό ρομβόσχημο επιστόμιο, ασημένια ενώτια, ασημένια βραχιόλια, αμφικωνικοί χάλκινοι ψήφοι και χάλκινοι κρίκοι.

H EΠΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 47 Ένας άλλος λακκοειδής τάφος, ήταν κτερισμένος με χάλκινο περίαπτο. Ακόμη ανα- σκάφηκαν18 δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι, μία σαρκοφάγος και ένας λακκοειδής τάφος. Μά- λιστα ο ένας κιβωτιόσχημος ήταν ιδιαίτερα πλούσιος και περιείχε χρυσό ρομβόσχημο επιστόμιο, δύο ασημένια ενώτια, ασημένιο έλασμα με εμπίεστη διακόσμηση από την πε- ριοχή του θώρακα, δύο χάλκινες πόρπες, δύο ασημένια και δύο χάλκινα βραχιόλια, χάλ- κινο περίαπτο, δύο αμφικωνικές χάλκινες ψήφους, ψήφο από κεχριμπάρι, κεφαλή αση- μένιας περόνης και ζεύγος χάλκινων κρίκων (εικ. 7). Τέλος, στον ίδιο χώρο ερευνήθηκαν19 άλλες δύο σαρκοφάγοι. Τα κτερίσματα τοποθετούν τις ταφές στους υστεροαρχαϊκούς και τους κλασικούς χρόνους. Ο οικισμός αυτός, που το μεγαλύτερο τμήμα του χάθηκε για πάντα στη θάλασσα με το τμήμα του νεκροταφείου του, θα μπορούσε να ταυτιστεί με την Κώμβρεια. Στη συνέχεια εντοπίζεται η Μεσημεριάτικη Tούμπα (εικ. 8), με τον οικισμό σε τούμπα20, που χρονολογείται με βάση την κεραμική στη νεότερη νεολιθική περίοδο, την πρώιμη εποχή του χαλκού και την πρώιμη εποχή του σιδήρου, τα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια. Βρίσκεται στην άκρη ενός μικρού ακρωτηρίου που κλείνει τον κόλπο της Επα- νoμής από ανατολικά και νότια. Ο οικισμός ερευνήθηκε επιφανειακά και ανασκαφικά. Ανάμεσα στη Μεσημεριάτικη Τούμπα και στη Μισότουμπα στη θέση Πυργούδια ο Θ. Παζαράς περισυνέλεξε αρκετά όστρακα ρωμαϊκών χρόνων και κεραμίδια οροφής, ακόμη και κρημνίσματα οικοδομήματος, που το μεγαλύτερο μέρος του κατέπεσε στη θάλασσα. Πιθανόν να ήταν κάποια φρουριακή κατασκευή21. Ακόμη εντοπίσθηκαν όστρακα ρω- μαϊκής εγκατάστασης η οποία σχετίζεται με τα Πυργούδια, ανάμεσα στη Μισότουμπα και τη Μεσημεριάτικη Τούμπα, ίχνη ενός οικισμού που εκτείνεται διαχρονικά. 18 Αρτ. Μπιλούκα, ΑΔ 50 (1995), Β΄2 Χρονικά, 468. 19 Αρτ. Μπιλούκα, ΑΔ 52 (1997), Β΄2 Χρονικά, 645, πίν. 237 α-β. 20 Rey, Observations sur les premiers habitats, ό.π., 163-164. French, Index of Prehistoric Sites, ό.π.,17, 60. Pazaras A Note on the Names, ό.π., 270, αρ.4. Γραμμένος, Νεολιθικές έρευνες, ό.π., 134. Γραμμένος –Μπέσιος –Κώτσος, Από τους προϊστορικούς οικισμούς, ό.π., 24, αρ.51. Σουέρεφ, Τοπογραφικά και Aρχαιολογικά, ό.π., 64-66. 21 Παζαράς, Επανομή, ό.π., 24.

48 Μ Α Ρ Ι Α Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ο Υ Εικ. 8. Επανομή. Η Μεσημεριάτικη Τούμπα. Η Αίσα, που ήταν το πολιτικό κέντρο των πόλεων και είχε και τη μεγαλύτερη φορο- λόγηση σε σχέση με τις άλλες πόλεις της γύρω περιοχής, θα μπορούσε υποθετικά να ήταν εδώ. Επόμενη στη σειρά, η Μεσημεριανή Τούμπα Τριλόφου22, ένας οικισμός με κατοίκηση από τη μέση και νεότερη Νεολιθική, την εποχή του χαλκού, την πρώιμη εποχή του σιδήρου μέχρι και τα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια. Ακόμη, σε μια τράπεζα (ύψωμα) στα 300 μ. περίπου νοτιοανατολικά της Τούμπας, εντοπίσθηκε κατοίκηση αρχαϊκών και κλα- σικών χρόνων. Ίσως ήταν η Τίνδη. 22 French, Index of Prehistoric Sites, ό.π., 20, 61. Γραμμένος, Νεολιθικές έρευνες, ό.π., 127. Γραμμένος –Μπέσιος – Κώτσος, Από τους προϊστορικούς οικισμούς, ό.π., 38, αρ. 112. Δ. Β. Γραμμένος - Σ. Κώτσος, «Ανασκαφή στον προ- ϊστορικό οικισμό «Μεσημεριανή Τούμπα» Τριλόφου Ν. Θεσσαλονίκης », Θεσσαλονίκη 2002.