ປະຫວັດສາດເສຍເອກະລາດໃຫ້ສະຫຍາມ

ກະຊວງສກຶ ສາທິການ ແລະ ກລິ າ ກົມສາ້ ງຄູ ວທິ ະຍາໄລຄຫູ ວຼ ງພະບາງ ວິທະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ ສ້າງວິຊາຊີບຄູສຄູ່ ວາມເປັນເລີດ ປະເສີດດວ້ ຍຄຸນນະທໍາ ສົງ່ ເສີມວັດທະນະທາໍ ທເີ່ ປນັ ເອກະລັກ ພດັ ທະນາສງ່ີິ ແວດລອ້ ມ ສາ້ ງຄວາມພອ້ ມກາ້ ວສ່ສູ າກນົ ເອກະສານປະກອບການສອນ ວຊິ າ ປະຫວດັ ສາດລາວສະໄໝເສຍ ເອກະລາດໃຫ້ສະຫຍາມ ສາຍຄມູ ດັ ທະຍມົ ລະບບົ 12+4 (ມ.1-ມ.7) ນາງ ເດອື ນ ໄຊຍະລາດ ປ2ີ 019 1

ກະຊວງສກຶ ສາທິການ ແລະ ກລິ າ ກົມສ້າງຄູ ວທິ ະຍາໄລຄູຫວຼ ງພະບາງ ວິທະຍາໄລຄູຫວຼ ງພະບາງ ສາ້ ງວຊິ າຊບີ ຄູສຄູ່ ວາມເປນັ ເລດີ ປະເສດີ ດ້ວຍຄນຸ ນະທໍາ ສ່ົງເສີມວດັ ທະນະທາໍ ທເີ່ ປນັ ເອກະລກັ ພດັ ທະນາສງີິ່ ແວດລອ້ ມ ສ້າງຄວາມພອ້ ມເຂ້ົາສສູ່ າກົນ ເອກະສານປະກອບການສອນ ວຊິ າ ປະຫວດັ ສາດລາວສະໄໝເສຍເອກະລາດ ໃຫສ້ ະຫຍາມ ຮຽບຮຽງໂດຍ: ທູ່ານ ປ.ຕີ ນາງ ເດອື ນ ໄຊຍະລາດ ກວດແກໂ້ ດຍ: ທາູ່ ນ ປ.ຕີ ບນຸ ຕຽມ ຈນັ ທະພນົ ທູ່ານ ປ.ຕີ ນາງ ສມົ ໝີ ສວີ ລິ າພອນ ທ່າູ ນ ປ.ໂທ ສມົ ບດັ ກງ່ີິ ບວົ ໄຂ ທູາ່ ນ ຊອ ປ.ຕີ ນາງ ສດຸ າວນັ ຈນັ ທະລາດ ປີ 2019

ຄາໍ ນາໍ ເພອືີ່ ເປັນການປບັ ປຸງຄຸນນະພາບ ແລະ ປະສິດທິພາບຂອງການສ້າງຄູໃຫສ້ ູງ, ແນູ່ໃສເູ່ ພມີ້ົ ສະມດັ ທະພາບຂອງ ຄູ ແລະ ພັດທະນາອາຊີບຄູໃຫ້ດີຂ້ຶົນເທ່ີືອລະກ້າວນັ້ົນ. ວິທະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ ກໍຄືກົມສ້າງຄູ ໄດ້ມີນະໂຍບາຍ ການຮຽບຮຽງປຶ້ມເຫົ້ັຼມນ້ີົຂຶ້ົນມາ ເພືີ່ອຮັບໃຊ້ຢູ່ສະຖາບັນສ້າງຄູ (ວິທະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ) ໂດຍໄດ້ພັດທະນາຕາມ ທິດທາງການສ້າງຄູແບບໃໝູ່, ເຊິ່ີງປຶ້ມເຫັຼ້ົມນ້ີົໄດ້ເວົ້າເຖິງ ການຊຸດໂຊມ, ແຕກແຍກ ແລະ ການເຂ້ົາຮຸກຮານຂອງ ສັກດິນາສະຫຍາມຕໍ່ກັບອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ. ນອກນົ້ັນ, ຍັງເວົ້າເຖິງ ການທ້ອນໂຮມກໍາລັງຂອງເຈົ້າອະນຸວົງ, ການຕ່ໍສກູ້ ຊູ້ າດຂອງເຈາົ້ ອະນວຸ ົງ, ການເສຍດິນແດນໃຫສ້ ກັ ດິນາສະຫຍາມ ແລະ ການແຊກແຊງຂອງຈກັ ກະພດັ ຝຣັງົ່ , ການຮກຸ ຮານລາວຂອງພວກຫໍ້. ປ້ຶມເຫົັຼ້ມນ້ີົ ໄດ້ຮຽບຮຽງຂົຶ້ນມາ ເພີ່ືອປະກອບເຂົ້າເປັນເອກະສານປະກອບການຮຽນ-ການສອນ ເພ່ີືອໃຫ້ ນັກຮຽນນກັ ສຶກສາໄດອ້ ູ່ານ, ໄດ້ຄນ້ົ ຄວາ້ ຊອກຫາຄວາມຮູ້ ໃນເວລາຮຽນ ແລະ ເວລາທຢີ່ ູ່ບ້ານ. ໃນການຮຽບຮຽງຄັົ້ງນີ້ົບໍ່ປາສະຈາກຂໍ້ຂາດຕົກບກົ ຜູ່ອງ ເນອືີ່ ງຈາກວາູ່ ປະສົບການໃນການຮຽບຮຽງຍງັ ບທ່ໍ ັນ ສູງ. ສະນ້ົັນ, ມາໃນໂອກາດນົີ້ ຂ້າພະເຈົ້າຫວັງຢູ່າງຍີ່ິງວູ່າ ບັນດາທູ່ານຄູ-ອາຈານທີ່ມີປະສົບການໃນການຮຽບຮຽງ ຫາກພົບເຫັນຂໍ້ຜິດພາດປະການໃດຊູ່ວຍຕໍານິຕິຊົມ ພ້ອມທັງຊີ້ົແນະຊູ່ວຍປັບປຸງການຮຽບຮຽງໃຫ້ອຸດົມສົມບູນຂຶົ້ນ ເທືອີ່ ລະກາ້ ວ. ໃນໂອກາດນີົ້ ຂ້າພະເຈົ້າຂໍສະແດງຄວາມຂອບອົກຂອບໃຈຢູ່າງສູງມາຍັງບັນດາກໍາມະການ ໃນຄະນະ ກວດແກ້ຜູ່ານປຶ້ມເຫັົຼ້ມນ້ີົ ທ່ີໄດ້ປະກອບຄໍາຄິດຄໍາເຫັນອັນມີຄູ່າ ເຊິີ່ງເຮັດໃຫ້ເນ້ືົອໃນປຶ້ມຫົວນ້ົີອຸດົມສົມບູນຂ້ຶົນກວູ່າ ເກົ່າ ແລະ ຂໍຂອບໃຈມາຍັງຄະນະອໍານວຍການໂຮງຮຽນວິທະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ ທີ່ເຮັດໃຫ້ໂອກາດແກູ່ຂ້າພະເຈົ້າ ໄດຮ້ ຽບຮຽງປມຶ້ ຫົວນົ້ຂີ ົ້ນຶ ມາ.

ສາລະບານ ບດົ ທີ ໜາ້ ບດົ ທີ 1 ອານາຈກັ ລາ້ ນຊາ້ ງພາຍຫງຼັ ການສນ້ິົ ພະຊນົ ຂອງ ເຈາ້ົ ສລຸ ຍິ ະວງົ ສາໃນປີ ຄ.ສ ທາ້ ຍສະຕະວດັ ທີ XVII ..... 1 1. ອານາຈັກລາວລ້ານຊາ້ ງໄລຍະຊຸດໂຊມ ......................................................................... 1 1.1 ສາເຫດພາຍໃນອານາຈັກ ............................................................................... 1-2 1.2 ສາເຫດພາຍນອກ........................................................................................... 3 1.3 ການຂົຶນ້ ຄອງລາຊະບນັ ລງັ ໃນອານາຈັກລາວລາ້ ນຊ້າງຂອງເຈົາ້ ໄຊອງົ ເຫວ້ ຄ.ສ 1693 ............ 4 2. ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງຖກື ແຍກເປນັ 2 ອານາຈກັ ໃນປີ ຄ.ສ 1707....................................... 5 2.1 ເຈົາ້ ກິີ່ງກິດສະລາດບຸກຍດຶ ເອົາຫຼວງພະບາງໃນປີ 1705 ........................................ 5 2.2 ການຂຶ້ົນຄອງລາດທຫ່ີ ວຼ ງພະບາງຂອງເຈ້ົາກີ່ງິ ກດິ ສະລາດ ແລະ ການແຍກອານາຈກັ ລາວລ້ານຊ້າງເປັນ 2 ອານາຈັກ ຄ.ສ 1707 ...................................................................................................... 5 2.3 ສງົ ຄາມກາງເມອື ງລະຫວ່າູ ງສກັ ດິນາຫວຼ ງພະບາງ ແລະ ສກັ ດິນາວຽງຈັນ ............................... 6 2.4 ຂໍ້ຕກົ ລງົ ຮ່ວູ ມກນັ ໃນການແບູງ່ ປນັ ເຂດການປກົ ຄອງຂອງອານາຈກັ ຫວຼ ງພະບາງ ແລະ ວຽງຈນັ ..... 7 3. ອານາຈັກລາວລ້ານຊາ້ ງແຍກເປັນ 3 ອານາຈກັ ໃນປີ ຄ.ສ 1713............................................. 7 3.1 ບົດບາດຂອງພະຄຍູ ອດແກ້ວຕກ່ໍ ບັ ເຈົ້າໜກ່ໍ ະສັດ ແລະ ປະຊາຊົນລາວຢທູ່ າງພາກໃຕ້................. 7 3.2 ເຈາ້ົ ໜໍ່ກະສັດບຸກຕວີ ຽງຈັນ.................................................................................. 8 3.3 ເຈ້າົ ໜກ່ໍ ະສດັ ປະກາດແຍກຈໍາປາສກັ ອອກເປນັ ອານາຈັກເອກະລາດຈາກວຽງຈນັ ໃນປີ 1713... 8-9 ບດົ ທີ 2 ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງກອູ່ ນການຍດຶ ຄອງຂອງສກັ ດນິ າສະຫຍາມ .......................................... 10 1. ສະພາບອານາຈກັ ຫຼວງພະບາງ ................................................................................. 10 2. ສະພາບຂອງອານາຈກັ ວຽງຈັນ ................................................................................ 11 3. ສະພາບຂອງອານາຈກັ ຈາປາສັກ............................................................................... 12 4. ສະພາບຂອງອານາຈກັ ອອ້ ມຂ້າງ .............................................................................. 12 4.1 ອານາຈກັ ກາປເູ ຈຍ. ................................................................................. 12-13 4.2 ສະພາບຂອງອານາຈກັ ລ້ານນາ .......................................................................... 14 4.3 ສະພາບຂອງອານາຈກັ ສະຫຍາມ........................................................................ 14 4.4 ສະພາບຂອງອານາຈກັ ພະມາ້ ............................................................................ 15

ບດົ ທີ 3 ສກັ ດນິ າສະຫຍາມດາໍ ເນນີ ການຮກຸ ຮານ ແລະ ຍດຶ ຄອງລາວໃນປີ ຄ.ສ 1779 ............................ 16 1. ກນົ ອບຸ າຍໃນການຮຸກຮານລ້ານຊາ້ ງຂອງເຈາົ້ ຊີວດິ ກຸງທົນບູລີ..............................................16 2. ສະຫຍາມເຂາົ້ ຮຸກຮານ ແລະ ຍຶດຄອງລາ້ ນຊາ້ ງຈາໍ ປາສກັ ຄ.ສ 1778 ....................................16 3. ສະຫຍາມເຂາົ້ ຮກຸ ຮານ ແລະ ຍຶດຄອງລາ້ ນຊາ້ ງຈັກຈາປາສກັ ຄ.ສ 1779...........................17-18 3.1 ສະຫຍາມບກຸ ຕອີ ານາຈກັ ລ້ານຊາ້ ງວຽງຈນັ .................................................................19 3.2 ກົນເສກິ ອນັ ໂຫດຮ້າຍປ່າູ ເຖືອີ່ ນຂອງສັກດິນາສະຫຍາມ ............................................20-22 ບດົ ທີ 4 ສະພາບຂອງອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງພາຍຫງຼັ ຕກົ ຢໃູ່ ຕກ້ ານປກົ ຄອງຂອງສກັ ດນິ າສະຫຍາມ ............... 23 1. ການດໍາເນນີ ການປກົ ຄອງລາວຂອງສກັ ດິນາສະຫຍາມ......................................................23 1.1 ປະເທດສະລາດ .............................................................................................23 1.2 ນະຄອນເມອື ງຂຶົນ້ ....................................................................................24-25 2. ການກົດຂ່ີຂດູ ຮດີ ປະຊາຊນົ ລາວຂອງສກັ ດິນາສະຫຍາມ ...................................................26 2.1 ການເກັບພາສອີ າກອນ ...................................................................................26 2.2 ການເກັບເກນແຮງງານ ...................................................................................27 2.3 ການປຸ້ນສະດົມເອາົ ຊບັ ສົມບັດ ແລະ ສງີ່ິ ຂອງທີ່ມີຄ່າູ ຂອງປະຊາຊນົ ເພອ່ີື ສົງ່ ໄປບາງກອກ...........27 2.4 ການກວດຕ້ອນເອາົ ຄອບຄົວຄນົ ລາວໄປສະຫຍາມ.....................................................28 2.5 ການທາໍ ລາຍເຮືອນຊານບ້ານຊູ່ອງ ແລະ ການທຸບຕີທລໍ ະມານປະຊາຊນົ ລາວຂອງສະຫຍາມ .28-29 ບດົ ທີ 5 ຂະບວນການຕສໍ່ ຂູ້ ອງປະຊາຊນົ ລາວກອູ່ ນປີ ຄ.ສ 1804 ................................................... 30 1. ຂະບວນການຕສໍ່ ູ້ຂອງປະຊາຊນົ ລາວຢຈູ່ າປາສັກນໍາໂດຍເຈາ້ົ ໂອ-ເຈົ້າອິນ ................................. 30 2. ຂະບວນການຕໍສ່ ຂູ້ ອງປະຊາຊົນຢວູ່ ຽງຈັນ ....................................................................31 2.1 ລາຊະການເຈົາ້ ນັນທະເສນ .........................................................................31-33 2.2 ລາຊະການຂອງເຈ້ົາອນິ ທະວງົ 1794-1804 .........................................................34 2.3 ການດໍາເນນີ ການເອາົ ໃຈສະຫຍາມເພ່ອີື ສ້າງຄວາມໄວເ້ ນືອົ້ ເຊີອື່ ໃຈ..................................35 ບດົ ທີ 6 ຂະບວນການກອບກເູ້ ອກະລາດຂອງປະຊາຊນົ ລາວນາໍ ພາໂດຍເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ................................. 36 1. ປະຫວດັ ຫຍຂໍ້ ອງເຈາ້ົ ອະນວຸ ງົ ..............................................................................36-37 2. ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງໃນລາຊະການຂອງເຈົ້າອະນຸວງົ ...................................................38 2.1 ການດາໍ ເນນີ ພາລະກິດເອາົ ໃຈສະຫຍາມ ...........................................................38-39

2.2 ການປັບປງຸ ອານາຈັກ................................................................................ 40-44 2.3 ເຈາົ້ ອະນວຸ ົງເຕົາ້ ໂຮມເອົາບນັ ດາຫົວເມືອງຕາູ່ ງໆຂ້ນຶົ ກນັ ວຽງຈັນ................................ 45-46 3. ເຈົ້າອະນວຸ ງົ ນາໍ ພາປະຊາຊນົ ລາວກອບກເູ້ ອກະລາດ.......................................................... 47 3.1 ຈດຸ ເລີ່ມຕນົ້ ຂອງແນວຄິດໃນການກອບກູເ້ ອກະລາດ................................................. 47 3.2 ການວາງແຜນກອບກູເ້ ອກະລາດ ....................................................................... 48 3.3 ການເຄ່ືອີ ນທັບຂອງເຈົ້າອະນວຸ ງົ ແຕປູ່ ີ ຄ.ສ 1825-1827 ..................................... 48-49 4. ການອບົ ພະຍບົ ຄອບຄວົ ຄົນລາວແຕູໂ່ ຄລາດມາວຽງຈນັ .................................................... 50 5. ການກະກຽມກໍາລງັ ເພີ່ອື ປາບປາມເຈ້ົາອະນວຸ ງົ ຂອງສະຫຍາມ.............................................. 51 5.1 ການກະກຽມທາງດາ້ ນກາໍ ລັງ.............................................................................. 51 5.2 ພະຍານະຄອນລາດຊະສີມາວາງແຜນຕໍ່ສ້ກູ ັບກອງທັບເຈາ້ົ ອະນຸວງົ ..................................... 52 6. ເຈົາ້ ອະນຸວົງກະກຽມກໍາລງັ ເພອືີ່ ຕາ້ ນກບັ ສະຫຍາມ................................................................. 52 7. ບັົ້ນຮບົ ທສີ່ ໍາຄັນ................................................................................................... 53-54 7.1 ບັນ້ົ ຮົບທີ່ຄາ້ ຍໜອງບວົ ລາພູ ................................................................................... 55 7.2 ບນ້ົັ ຮບົ ທີ່ເມືອງຫ່ົຼມສກັ ......................................................................................... 55 7.3 ບນ້ົັ ຮົບທີທ່ ່ົງສມ້ົ ປູ່ອຍ ......................................................................................... 56 7.4 ບ້ັົນຮົບທຄ່ີ ້າຍພເູ ຂາ້ົ ສານ ....................................................................................... 57 8. ເຈົ້າອະນຸວງົ ຖອນທັບກັບມາວຽງຈນັ ........................................................................... 58-60 9. ເຈົ້າອະນວຸ ົງໄປລີໄົ້ ພຢູ່ດາຍຫວຽດເພ່ືອີ ເຮັດສງົ ຄາມແບບຍາວນານ .............................................. 61 10. ກອງທັບສະຫຍາມເຂົ້າມາທໍາລາຍ ແລະ ປນຸ້ ສະດມົ ເມືອງວຽງຈັນ............................................. 62 10.1 ການປຸນ້ ສະດມົ ແລະ ທາໍ ລາຍເມອື ງວຽງຈນັ ຂອງສະຫຍາມ ............................................. 62 10.2 ກອງທບັ ວຽງຈນັ ທີຍ່ ັງເຫຼອື ເຂ້ົາອ່ອູ ນຍອມສະຫຍາມ................................................. 62-63 ບດົ ທີ 7 ຂະບວນການຕສ່ໍ ຂູ້ ອງເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ໃນໄລຍະທີ 2 .............................................................. 64 1. ການກັບມາຈາກດາຍຫວຽດຂອງເຈົາ້ ອະນຸວົງໃນປີ ຄ.ສ 1828 ..................................... 64-66 2. ເຈົາ້ ອະນວຸ ົງຂຽນສານຂຄໍ ວາມຊ່ວູ ຍເຫືຼອຈາກອານາມໃນການເຈລະຈາ .................................. 67 3. ກອງທບັ ສະຫຍາມໄລລູ່ ູາ່ ເຈາົ້ ອະນຸວງົ ......................................................................... 68 4. ສະຫຍາມຈບັ ແລະ ທລໍ ະມານເຈົ້າອະນວຸ ງົ ພອ້ ມທັງເຊື້ອົ ສາຍ......................................... 69-70

5. ສາເຫດຂອງການປາໄຊ ແລະ ຄວາມໝາຍປະຫວັດສາດ ...................................................71 5.1 ສາເຫດຂອງການປາໄຊ....................................................................................71 5.2 ຄວາມໝາຍປະຫວັດສາດ .................................................................................72 6. ວິລະກາໍ ແລະຄນຸ ສົມບັດອັນດີງາມຂອງວິລະກະສດັ ລາວທ່ຄີ ວນເອົາເປນັ ແບບຢູ່າງຂອງຄົນລ້ນຸ ຫັງຼ 73-78 ບດົ ທີ 8 ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງແຕູ່ ຄ.ສ 1828-1893.............................................................. 79 1. ນະໂຍບາຍຂດູ ຮດີ ລາວຂອງສະຫຍາມ.........................................................................79 1.1 ການຂດູ ຮີດທາງດາ້ ນຮາູ່ ງກາຍ............................................................................79 1.2 ການບງັ ຄັບໃຫລ້ ມື ຄວາມເປັນຊາດ ......................................................................79 2. ສະພາບຂອງອານາຈກັ ລາວລ້ານຊາ້ ງທັງສາມອານາຈັກ......................................................79 2.1 ອານາຈກັ ລາວລ້ານຊາ້ ງວຽງຈັນ ..........................................................................80 2.2 ອານາຈກັ ລາວລ້ານຊ້າງຫຼວງພະບາງ .....................................................................81 2.3 ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊ້າງຈໍາປາສັກ.........................................................................81 3. ການຈດັ ຕງັົ້ ການປກົ ຄອງລາວຂອງສກັ ດນິ າສະຫຍາມ.......................................................82 3.1 ຫວົ ເມືອງລາວພາກຕາເວນັ ອອກສຽງເໜືອ.........................................................82-83 3.2 ຫວົ ເມອື ງລາວພາກຕາເວນັ ອອກ.........................................................................84 3.3 ຫົວເມອື ງລາວທາງພາກເໜອື ......................................................................85-88 4. ຂະບວນການຕ່ໍສຂູ້ ອງປະຊາຊນົ ລາວ ..........................................................................89 4.1 ຂະບວນການຕສໍ່ ຂູ້ ອງປະຊາຊົນລາວຢູ່ເຊບົງ້ັ ຫຽງ-ເຊບັົງ້ ໄຟ ...........................................89 5. ການຕ່ໍສທູ້ າງດ້ານຈດິ ຕະສາດຂອງຄນົ ລາວ ...................................................................90 5.1 ການບໍປ່ ະຕິບດັ ຄາໍ ສັ່ງົ ຂອງສັກດນິ າສະຫຍາມ ...........................................................90 5.2 ການຕສ່ໍ ູ້ໂດຍອາໄສບົດວັນນະກໍາ.........................................................................90 6. ການປາບປາມຂະບວນການຕ່ສໍ ປູ້ ະຊາຊນົ ລາວຂອງສະຫຍາມ.........................................91-94 7. ການປບັ ປຸງກົງຈກັ ການປກົ ຄອງຂອງສະຫຍາມກູ່ອນການຮຸກຮານຂອງຈັກກະພັດຝຣົ່ງັ .................95 7.1 ການປບັ ປຸງການປກົ ຄອງຄງົັ້ ທີ 1 ໃນປີ ຄ.ສ 1889............................................95-101 7.2 ການປັບປງຸ ການປົກຄອງລາວຄັ້ງົ ທີ 2...........................................................102-104 8. ການຮຸກຮານລາວຂອງພວກຫໍ້........................................................................105-112



ບດົ ທີ 1 ອານາຈກັ ລາ້ ນຊາ້ ງພາຍຫງັຼ ການສນົ້ິ ພະຊນົ ຂອງ ເຈາ້ົ ສລຸ ຍິ ະວງົ ສາໃນປີ ຄ.ສ ທາ້ ຍ ສະຕະວດັ ທີ XVII 1. ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງໄລຍະຊດຸ ໂຊມ 1.1 ສາເຫດພາຍໃນອານາຈກັ 1.1.1 ຄວາມຂັດແຍງູ່ ຂອງສັກດິນາລາວ ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງນັບແຕູ່ກາງສະຕະວັດທີ XIV ເຖິງສະຕະວັດທີ XVII ເປັນອານາຈັກທ່ີມີ ອານາເຂດກວ້າງຂວາງ, ອຸດົມສົມບູນມີຄວາມເຂ້ັົມແຂງຈະເລີນຮຸູ່ງເຮືອງຮອບດ້ານມາເຖິງປີ ຄ.ສ 1638 ມີການ ແຕກແຍກໃນກູຸ່ມສັກດິນາລາວໄດ້ປະກົດຕົວຂຶົ້ນ, ແຕູ່ຍ້ອນມີກຸູ່ມຄົນທີ່ມີກໍາລັງເຂົ້ັມແຂງໃຕ້ການນໍາພາຂອງເຈ້ົາ ສຸລິຍະວົງສາ ທໍາມິກະລາດ ທ່ີສາມາດກໍາຈັດບັນດາກູຸ່ມຄົນທ່ີເປັນປໍລະປັກຄື ກູຸ່ມເຈ້ົາບຸນຊູ ແລະ ກຸູ່ມຂອງເຈົ້າຊົມພູ ທັງສອງກໍເປັນອ້າຍນ້ອງຂອງເຈົ້າ ສຸລິຍະວົງສາ ທໍາມິກະລາດ . ພາຍຫັຼງ ເຈົ້າສຸລິຍະວົງສາ ທໍາມິກະລາດ ສົິ້ນພະຊົນ ຄວາມແຕກແຍກພາຍໃນກູຸ່ມສັກດິນາລ້ານຊ້າງໄດ້ເກີດຂົ້ຶນອີກl. ສາເຫດຄວາມແຕກແຍກແມູ່ນມາຈາກຄວາມມັກ ໃຫຍູ່ໄຝູ່ສູງຍາດແຍູ່ງກັນກໍາອໍານາດໃນລະຫວູ່າງເຊ້ົືອສາຍລາຊະວົງດ້ວຍກັນ, ການແຕກແຍກຂອງກຸູ່ມສັກດິນາຄ້ັົງນີ້ົ ໄດ້ເກີດຂ້ົຶນໃນກູຸ່ມສັກດິນາວຽງຈັນກູ່ອນ ແລ້ວກໍໄດ້ຄູ່ອຍໆແຜູ່ລາມອອກໄປຕາມຫົວເມືອງໃຫຍູ່ໃນທົ່ວອານາຈັກ. ຕາມການຢຶັ້ງຢືນທາງປະຫວັດສາດໃຫ້ຮູ້ວູ່າເມີື່ອເຈົ້າ ສຸລິຍະວົງສາ ທໍາມິກະລາດ ສິົ້ນພະຊົນໃນປີ ຄ.ສ 1695 ນນັົ້ ແລ້ວບ່ມໍ ີໃຜຈະສືບທອດລາຊະບນັ ລັງ (ບມ່ໍ ີລັດຊະທາຍາດ). ພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນ ຜູ້ເປັນອັກຄະລະເສນາບດໍ ີຜກູ້ ໍາ ຕໍາແໜູ່ງທີ່ສໍາຄັນເຊັົ່ນ: ຫົວໜ້າຮັກສາຄວາມສະຫງົບຝູ່າຍຕໍາຫຼວດ, ທະຫານ ແລະ ຝູ່າຍພົນລະເມືອງພ້ອມທັງເປັນ ເຈ້ົາກົມທູ່າຮັບຜິດຊອບການສ່ົງສິນຄ້າອອກ ແລະ ຈົນສ່ົງພາຍໃນພ້ອມນົ້ັນຍັງວູ່າ ລາຊະການພາຍນອກອີກດ້ວຍ. ພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນໄດ້ຍຶດເອົາອໍານາດໄວ້ໃນມື. ແລ້ວສະຖາປານຕົນຂຶົນ້ ເປນັ ຜູ້ສາໍ ເລັດລາຊະການແຜູນ່ ດນິ . ໃນປາຍ ເດອື ນເມສາ ຄ.ສ 1695. ໃນນາມເຈາົ້ ກ່ງີິ ກດິ ສະລາດ ແລະ ເຈົ້າອນິ ທະໂສມ, ເຊ່ິີງເປນັ ບດຸ ຫຼານຂອງເຈ້າົ ສຸລິຍະວົງສາ ທາໍ ມິກະລາດ ເປັນ ຜທູ້ ີມ່ ີສດິ ສືບທອດບັນລງັ ທີ່ຖືກຕ້ອງຕາມກົດລາຊະປະເພນແີ ຫູ່ງລາຊະວງົ ລາ້ ນຊາ້ ງມາແຕູບ່ ຮູ ານ, ແຕູ່ເຈາົ້ ຊາຍທັງສອງ ແມູ່ນຍັງຢູ່ໃນໄວເຍົາບໍ່ທັນສາມາດວູ່າລາຊະການແຜູ່ນດິນແທນໄດ້. ເມ່ືີອສະພາບເປັນຄືແນວນັົ້ນ, ພະຍາຫຼວງເມືອງ ຈັນ ຈ່ຶີງໄດ້ວາງແຜນໄຕູ່ເຕ້ົາຂົ້ຶນສູ່ການເປັນເຈ້ົາແຜູ່ນດິນລ້ານຊ້າງ ໂດຍຂໍອະພິເສກ (ສົມຣົດ) ກັບເຈ້ົາຍິງສຸມັງຄະລາ ຜູ້ເປັນລູກສາວຂອງເຈ້ົາ ສຸລິຍະວົງສາ ທໍາມິກະລາດ ຜົວຂອງນາງເສຍຊີວິດມາບໍ່ດົນມານົ້ັນ ແລະ ນາງກໍພວມຖືພາ ລູກຄົນທ່ີສອງຢູ່, ຄໍາສະເໜີຂອງພະຍາງຫຼວງເມືອງຈັນ ຖືກນາງສຸມັງຄະລາປະຕິເສດ ແຕູ່ເຈ້ົາພະຍາຍັງໄດ້ຕັ້ົງຄວາມ ຫວັງໄວ້ຢູ່, ນາງສມຸ ັງຄະລາເຫັນວູ່າ ການປະຕິເສດຂອງຕົນອາດນໍາໄປສູ່ບັນຫາຄວາມເປັນຕາຍ ແລະ ຍງັ ເຂ້ົາໃຈເລິກ ໄປກວູ່ານັົ້ນວູ່າ ການຕາຍຂອງຜົວນາງອາດຢູ່ໃນແຜນູ່ ການນີົ້ດວ້ ຍ. ດ່ັົງນົນ້ັ , ນາງກໍປກສາຫາລືນາເສນາບໍດີບາງທູ່ານ ທີ່ມີຄວາມຈົ່ງຮັກພັກດີຕໍ່ນາງ ເພ່ືີອຊອກຫາຊູ່ອງທາງແກ້ໄຂບັນຫານ້ັົນ, ໃນທີ່ສຸດຈງຶ່ີ ໄດ້ເລືອກຫົນທາງໜີອອກຈາກ ວຽງຈັນໄປອາໄສຄວາມເມດຕາຈາກພະຄຍູ ອດແກ້ວ ທີ່ວັດໂພນສະເມັກ, ຝູ່າຍພະຄູຍອດແກ້ວເຫັນວູ່າ ການທີນ່ າງສຸ ມງັ ຄະລາ ພ້ອມດ້ວຍພັກພວກທີ່ມາອາໄສນໍາຕົນນົີ້ ຄົງບໍ່ພົ້ນອັນຕະລາຍ ແລະ ຕົນກໍພອຍມີເລ່ີືອງໜູ່າງໃຈ ກັບພະຍາ 1

ຫຼວງເມອື ງຈັນອີກດ້ວຍ. ເພືີ່ອຫຼີກຈາກບັນຫານົ້ີ ພະຄູຍອດແກ້ວຈຶງີ່ ຈັດສ່ົງນາງ ແລະ ພັກພວກໄປຢູ່ພູສະງ້ຫໍ ໍຄໍາ ເມືີ່ອ ນາງໄປຢູ່ທີ່ນົັນ້ ແລ້ວ ນາງສຸມງັ ຄະລາ ເກີດລູກຄນົ ທ່ີສອງຊີເ່ື ຈົາ້ ໜໍກ່ ະສດັ . ຝູ່າຍພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນໄດ້ຮູ້ວູ່າ ຄວາມມຸ້ງຫວັງຂອງຕົນຖືກປະຕິເສດ ກໍຄຽດແຄ້ນຄິດຈະກໍາຈັດນາງ ເສຍ ກູ່ອນ ແຕູ່ກໍຊ້າໄປແລ້ວ. ໃນເມີ່ືອຮູ້ວູ່ານາງໄດ້ພາພັກພວກລົບໜີອອກຈາກວຽງຈັນ ແລະ ໄດ້ໄປອາໄສຢູ່ກັບພະຄູ ຍອດແກ້ວ ທີ່ວັດໂພນສະເມກັ ຈງຶ່ີ ແຕູ່ງຄົນໄປສືບຂາູ່ ວ ແຕູ່ໄດຮ້ ັບລາຍງານວູ່າ ນາງ ສມຸ ັງຄະລາ ພ້ອມດວ້ ຍພັກພວກ ໄດ້ໜີອອກຈາກທ່ີນັົ້ນແລ້ວ ບ່ໍຮູ້ວູ່າໄປຢູ່ແຫູ່ງຫົນໃດ, ການກະທໍາມັກໃຫຍູ່ໄຝູ່ສູງຂອງພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນ ໄດ້ສ້າງ ຄວາມບໍ່ພໍໃຈຢູ່າງຍີ່ິງຕໍ່ກັບບັນດາເສນນາມົນຕີ, ຂ້າລາຊະການ ແລະ ປະຊາຊົນຜູ້ທີ່ຈົນຮັກພັກດີຕໍ່ລາຊະວົງຂອງເຈົ້າ ສລຸ ິຍະວົງສາ, ເຂາົ ເຈົາ້ ເກີດມຂີ ະບວນການວາງແຜນ ເພ່ອີື ໂຄ່ນູ ລົມ້ ພະຍາຫວຼ ງເມອື ງຈນັ ລົງ, ຈຶີ່ງໄດພ້ າກນັ ເຕົ້າໂຮມກໍາ ລັງກັນຢູ່ ເມືອງພານພູຊົນ ແຫູ່ງອຸດອນ ໂດຍຖືເອົາເຈົ້າຊາຍອົງຫໍຼ່ (ລູກຊາຍຄົນທໍາອິດຂອງນາງ ສຸມັງຄະລາ) ເປັນ ແກນກາງໃນການນາໍ ພາ. 1.1.2 ການຍາດຊງີ ອາໍ ນາດຂອງເຊືອ້ົ ສາຍກະສດັ ລາວ ພາຍຫັຼງພະຍາຫຼວງເມອື ງຈັນ ໄດ້ສະຖາຕົນຂົ້ນຶ ເປັນພະເຈົາ້ ແຜູ່ນດນິ ລາວລາ້ ນຊ້າງແລ້ວ. ໄດເ້ ກີດມີກຸູ່ມ ຕໍ່ຕ້ານທ່ີສໍາຄັນຫຼາຍກຸູ່ມ ແຕູ່ລະກູຸ່ມກໍວາງເປຶ້ົາໝາຍຊິງເອົາທູ່າໄດ້ປຽບທາງດ້ານກໍາລັງ ເພືີ່ອໂຄູ່ນລົ້ມເຈ້ົາແຜູ່ນດິນ ພະຍາຫຼວງເມອື ງຈັນດັົ່ງນີົ:້ - ກຸມູ່ ເຈ້ົາກງີິ່ ກິດສະລາດ ແລະ ເຈົາ້ ອນິ ທະໂສມ ຕ້ົງັ ໝົ້ັນຢພູ່ າກເໜອື ເຂດເມອື ງຜົງ, ເມອື ງລາ, ແຄວ້ນ 12 ພນັ ນາ. - ກູຸ່ມເຈົ້ານນັ ທະລາດ ເຈາົ້ ລາຊະວົງແຫູ່ງເມອື ງສໂີ ຄດຕະບອງ. - ກູມຸ່ ຂອງເຈ້ົາໄຊອງົ ເວ້ ລູກຊາຍຂອງເຈາ້ົ ຊົມພູ ທໜ່ີ ີໄປຢູ່ເມອື ງເວ້ ແຄວນ້ ອານາມເມີ່ືອ ຄ.ສ 1638 - ກມູຸ່ ຂອງເຈາົ້ ໜກໍ່ ະສັດ ຕງ້ົັ ທ່ີໜັ້ົນຢ່ພູ າກໃຕ້ເມືອງໂຂງ ອນັ ມີພະຄູຍອດແກວ້ ຢູ່ເບ້ືອົ ງຫງຼັ ບັນດາກຸູ່ມສັກດິນາລາວລ້ານຊ້າງດັົ່ງກູ່າວນົ້ີ ຕູ່າງກໍໄດ້ປັງປຸງກໍາລັງຂອງຕົນເອງ ໂດຍບໍ່ມີການພົວພັນ ເຖິງກັນເລີຍ, ແຕູ່ລະກຸູ່ມລ້ວນແຕູ່ມີຄວາມມຸູ່ງຫວັງ ຍົກກໍາລັງເຂົ້າຍຶດເອົາເມືອງວຽງຈັນ, ເຊິີ່ງແຕູ່ລະກຸູ່ມກໍມີກໍາລັງ ພຽງພໍ ເພ່ືີອມາປາບພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນ, ຝູ່າຍພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນ ກໍໄດ້ກຽມກໍາລັງເພ່ືີອປົກປຸ້ອງອານາຈັກ ພ້ອມ ທັງວາງແຜນກໍຈັດກຸູ່ມກໍາລັງຕູ່າງໆ ແຕູ່ຍ້ອນບັນດາເສນາມົນຕີບໍ່ໃຫ້ການສະໜັບສະໜູນ, ສູ່ວນປະຊາຊົນກໍບໍ່ນິຍົມ ຊົມຊອບເຈາ້ົ ແຜນູ່ ດິນໃໝູ່ ເພາະບໍ່ແມູ່ນເຊ້ືົອສາຍກະສດັ , ຈາກສະພາບຄແື ນວນົ້ັນ ການລະດົມກາໍ ລັງຈາກປະຊາຊົນບ່ໍ ຄູ່ອຍໄດ້ຮັບຜົນ ພາຍໃນນະຄອນເກີດຄວາມປັ່ນປູ່ວນເຊ່ັົນ ເກີດການອົບພະຍົບອອກຈາກວຽງຈັນປະຊາຊົນເບີ່ືອໜູ່ າຍຕກ່ໍ ານເກັບເກນບວກກັບການໄດ້ຮັບຂູ່າວ ການກະກຽມຍົກທັບມາຕີເອົາເມືອງວຽງຈັນຂອງກູຸ່ມຕູ່າງໆຢູ່າງບໍຂ່ າດ ໄລຍະ. ນອກນ້ົັນ, ຍັງມເີ ສນາອາມາດຜູ້ສໍາຄັນຈໍານວນໜີ່ງຶ ໄດ້ເກ້ຍກູ່ອມໃຫ້ພະຍາຫວຼ ງເມອື ງຈັນ ຍອມສະຫຼະສິດຜົນ ປະ ໂຫຍດສູ່ວນຕົວ ແລ້ວຍົກລາຊະບັນລັງຄືນໃຫ້ແກູ່ເຈ້ົາກິີ່ງກິດສະລາດ ແລະ ເຈ້ົາອິນທະໂສມ ໃນເລືີ່ອງນີ້ົເຫັນວູ່າ ເປນັ ຄວາມວຕິ ົກກັງວນົ ທີສ່ ດຸ ຂອງພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນ. ຕ່ໍເຈົ້າໄຊອົງເວ້ ຜ້ຢູ ູແ່ ຄວນ້ ອານາມ ເມ່ືີອໄດ້ຮບັ ຂາູ່ ວການສ້ິົນພະຊົນຂອງເຈົາ້ ສຸລິຍະວງົ ສາ ທໍາມິກະລາດແລ້ວ. ພະຍາຫວຼ ງເມືອງຈັນ ໄດ້ແຍູ່ງບັນລັງ ແລະ ສະຖາປານາຕນົ ຂນ້ົຶ ເປັນເຈົ້າແຜ່ນູ ດິນລ້ານຊ້າງ ເຮັດໃຫ້ສະຖານະການວຽງ ຈັນຂາດຄວາມໝ້ັົນຄົງ. ເຈ້ົາໄຊອົງເວ້ ກໍໄດ້ວາງແຜນເຂ້ົາມາສູ່ດິນແດນລາວລ້ານຊ້າງທາງພາກເໜືອເຂດ 12 ຈຸໄທ 2

(ຫົວພັນທັງ 5 ແລະ ທັງ 6) ເມ່ືີອເຕ້ົາໂຮມກໍາລັງແລ້ວຍັບເຂ້ົາມາຕັົ້ງທີ່ໝັົ້ນຢູ່ເມືອງພວນຊຽງຂວາງ ກຽມພ້ອມເພີື່ອ ຍກົ ທັບເຂ້ົາຕີເອາົ ວຽງຈັນ. ເວລາທ່ີເຈົ້າໄຊອົງເວ້ ປັບປຸງກໍາລງັ ທັບຢູ່ເມືອງພວນນັົ້ນ. ສະຖານະການທາງວຽງຈັນ ໄດຜ້ ນັ ແປໄປຢູ່າງສບັ ສົນ ແລ້ວ ເພາະກຸູ່ມຂອງເຈາ້ົ ອົງຫຼ່ໍ, ເຊ່ິງີ ມເີ ສນາມນົ ຕີບາງຄົນໄດ້ໃຫ້ການສະໜັບສະໜູນຍົກເອາົ ກໍາລັງຈາກເມືອງພານຊົມ ພູ ຂົ້ຶນມາຕີເອົາວຽງຈັນ ແບບສາຍຟຸ້າແມບ ໂດຍພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນ ບ່ໍຮູ້ສຶກສາຕົວແຕູ່ຢູ່າງໃດ. ທັງສອງຝູ່າຍໄດ້ ເກີດສູ້ຮົບກັນແບບຕະລຸມບອນ ເຮັດໃຫ້ກໍາລັງວຽງຈັນບ່ໍສາມາດຕ້ານທານໄວ້ໄດ້. ພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນເຫັນທູ່າບໍ່ດີ ຈ່ຶີງໄດ້ກິນງ້ວນຕາຍຢູ່ໃນວັງກູ່ອນທີ່ເຈົ້າອົງຫໍ່ຼເຂ້ົາຍຶດວັງໄດ້. ເມ່ີືອເຈົ້າອົງຫໍຼ່ຍຶດວຽງຈັນໄດ້ແລ້ວບັນດາເສນາມົນຕີ ແລະ ປະຊາຊົນພ້ອມດ້ວຍພະສົງອົງຂະເຈົ້າ ໄດ້ຈັດພິທີລາຊະອາພິເສກເອົາເຈົ້າອົງຫ່ໍຼ ຂ້ຶົນເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນລ້ານຊ້າງ ຕາມລາຊາປະເພນີໃນປີ ຄ.ສ 1691. ຝູ່າຍເຈ້ົາອົງເວ້ ເມື່ີອພາຍຫັຼງປັງປຸງກໍາລັງຢູ່ເມືອງພວນສໍາເລັດແລ້ວ ເຫັນສະຖານະການວຽງຈັນໄດ້ປູ່ຽນແປງ ໄປອີກ, ຄືກຸ່ມູ ຂອງເຈ້ົານັນທະລາດ ແຫູ່ງເມືອງສີໂຄດຕະບອງໄດ້ຍົກທບັ ກາໍ ລັງມາ ເພືີ່ອໂຄູນ່ ລ້ມົ ພະຍາຫວຼ ງເມອື ງຈັນ ແຕູ່ບ່ໍຮອດ. ກໍຮູ້ວູ່າເຈົ້າແຜູ່ນດິນວຽງຈັນຖືກໂຄູ່ນລົ້ມລົງກູ່ອນ ເຖິງຢູ່າງໃດກໍຕາມກໍາລັງຂອງເຈົ້ານັນທະລາດ ກໍໄດ້ ບຸກຕີເຂ້ົາວຽງຈັນຕາມເປ້ົຶາໝາຍ ສາມາດຍຶດເອົາລາຊະວັງວຽງຈັນໄດ້ແລ້ວ. ຈັບເອົາເຈົ້າອົງຫ່ຼໍໄປປະຫານຊີວິດ ແລ້ວ ສະຖາປານາຕົນຂ້ົຶນເປັນເຈ້ົາແຜູ່ນດິນລ້ານຊ້າງວຽງຈັນ. ໃນປີ ຄ.ສ 1695 ເຈົ້າໄຊອົງເວ້ ໄດຊ້ າບຂູ່າວການປູ່ຽນແປງ ຂອງນະຄອນວຽງຈນັ ເຖງິ 2 ຄັງ້ົ 1.2 ສາເຫດພາຍນອກ ຍ້ອນອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ ພວມຕົກຢູ່ໃນສະພາບວຸ້ນວາຍ. ກໍາລັງປຸ້ອງກັນຊາດກໍອູ່ອນເພຍ ຊໍ້າບໍ່ໜໍາຍັງ ຂາດຜູ້ນໍາທີ່ສະຫຼາດສູ່ອງໃສ ເພ່ືີອເຕົ້າໂຮມຄວາມສາມັກຄີປວງຊົນ ນ້ົັນເປັນສາເຫດສໍາຄັນ ທີ່ນໍາໄປເຖິງການພັງ ທະລາຍຂອງລະບອບສັກດິນາລາວລວມສູນ ແລະ ການຕັດແບູ່ງອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ ທີ່ເປັນເອກະພາບໃນເມື່ີອ ກູ່ອນ ອອກເປັນຫຼາຍອານາຈັກນ້ອຍ ສ້າງໂອກາດທີ່ດີໃຫ້ພວກສັກດິນາຕູ່າງຊາດແຊກແຊງເຂົ້າກິດຈະການພາຍໃນ ຂອງຊາດລາວ. ໂດຍສະເພາະກຸູ່ມສັກດິນາຢູ່ວຽງຈັນ ເຫັນວູ່າ ກໍາລັງຂອງຕົນດ້ອຍກູ່ວາ ແລະ ເກີດມີຄວາມວິຕົກກັງວົນ ຈ່ີຶງ ຟຸ້າວຟັ່ງຍືນມືຂໍຄວາມຊູ່ວຍເຫືຼອຈາກສັກດິນາສະຫຍາມ. ສູ່ວນພວກສັກດິນາສະຫຍາມເວລາໃດກໍໄຝູ່ຝັນຢາກແຜູ່ ອໍານາດຍຶດຄອງເອົາອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງມາເປັນຫົວເມືອງຂຶົ້ນຂອງພວກເຂົາ, ສົມທົບກັບການຮ້ອງຂໍຂອງພວກ ສັກດິນາວຽງຈັນ ອັນເປັນໂອກາດເໝາະສົມເພ່ືີອປະຕິບັດເຈດຈໍານົງຂອງພວກເຂົາ ໃນການຮຸກຮານປະເທດເຮົາໃນ ຊຸມປີຕມ່ໍ າ. ອີກຢູ່າງສິ່ີງສໍາຄັນຂອງຜົນທ່ີເກີດມາຈາກຄວາມຂັດແຍູ່ງ ແລະ ການແຍກຕົວອອກເປັນຫຼາຍອານາຈັກນົ້ີ ໄດ້ ກາຍເປັນຜົນດີໃຫ້ແກູ່ສັກດິນາອ້ອມຂ້າງ ໂດຍສະເພາະພວກສັກດິນາສະຫຍາມທີ່ກໍາລັງຂະຫຍາຍອານາເຂດ ແລະ ແຜູ່ອິດທິພນົ ໃນເວລານັ້ນົ ສວຍໂອກາດດວ້ ຍການໃຫກ້ ານສະໜັບສະໜູນຝູ່າຍໜງີຶ່ ຍົກກໍາລັງມາໂຈມຕີອີກຝູ່າຍໜຶີ່ງ ພາຍໃຕ້ຈຸດປະສົງທ່ີແນູ່ໃສູ່ເຮັດໃຫ້ສັກດິນາອານາຈັກລ້ານຊ້າງທີ່ກໍາລັງອູ່ອນເພຢູ່ນົ້ັນມີຄວາມອູ່ອນເພຍລົງອີກ ເພື່ີອ ຕນົ ຈະໄດຄ້ ອບຄອງ, ເຊິີ່ງສະແດງອອກຢູ່າງຈະແຈ້ງໃນປີ ຄ.ສ 1779 ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ ທັງສາມອານາຈັກໄດ້ ຖືກກອງທບັ ສະຫຍາມເຂົາ້ ຮຸກຮານ ແລະ ຄອບຄອງ. 3

1.3 ການຂນົຶ້ ຄອງລາຊະບນັ ລງັ ໃນອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງຂອງເຈາົ້ ໄຊອງົ ເຫວ້ ຄ.ສ 1693 ຝູ່າຍເຈ້ົາໄຊອົງເວ້ (ໂອຣົດຂອງເຈົ້າຊົມພູ) ທ່ີຢູ່ເມືອງເວ້ ປະເທດແກວ ໄດ້ຊາບຂູ່າວວູ່າ. ປະເທດບ້ານເມືອງ ຂອງຕົນ ເກີດຄວາມວຸ້ນວາຍ ກໍພາພັກພວກຍົກມາຕີວຽງຈັນ ຂ້າເຈົ້ານັນທະຣາດ ແລ້ວກໍຂ້ຶົນເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນ ສເວີຍຣາຊສົມບັດ ໃນປີ ຄ.ສ. 1698 ເສນາອາມາດທັງຫລາຍຖວາຍພຣະນາມວູ່າ ພຣະໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດ ທີ 2 ແລ້ວພຣະອງົ ຕ້ັົງ ທາ້ ວລອງ ອະນຊຸ າຂອງພຣະອງົ ໃຫ້ເປນັ ເຈາົ້ ອຸປະຣາດ ຂຶນົ້ ໄປຄອງນະຄອນຫລວງພະບາງ. ເຖິງປີ ຈຸລສັກຣາດ 1067 (ຄ.ສ 1705) ພຣະໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດທີ 2 ໄດ້ເຊີນເອົາພຣະບາງລົງມາໄວ້ ນະຄອນວຽງຈັນ. ເຊີນພຣະບາງອອກຈາກວັດວິຊຸນ ເມືີ່ອວັນພະຫັດ ຍາມໃກ້ທູ່ຽງ ເດືອນສາມເພັງ ໃສູ່ເຮືອລູ່ອງລົງ ມາເຖິງນະຄອນວຽງຈັນ ເມີ່ືອ ແຮມ 4 ຄໍ່າ ວັນອັງຄານ ຍາມກອງງາຍ ແລວ້ ອາຣາທນາພຣະບາງ ເຂ້ົາໄປປະດິສຖານ. ປູ່າສັກຫລວງ. ໃນເວລາພຣະໄຊຍະເຊດຖາທຣິ າດທີ 2 ຂຶນ້ົ ສະເຫວຍີ ລາດນັ້ົນ ເຈົ້າກງ່ີິ ກິດສະລາດ ກັບເຈົາ້ ອນິ ທະໂສມ ແລະ ເຈົາ້ ອງົ ຄາໍ ຫລານພຣະເຈາົ້ ສຣຸ ິຍະວງົ ສາ ທັມມກິ ະຣາດ ຢາຸ້ ນເຈົາ້ ໄຊຍະເສດຖາທຣິ າດ 2 ຈະທາໍ ລາຍແກູ່ຕນົ ຈີ່ຶງພາກັນ ເອົາເສນາຂອງຕນົ ໜໄີ ປຢູເ່ ມືອງພງົ , ສວູ່ ນເຈົາ້ ອິນທະໂສມນນັົ້ ໜີໄປຢເູ່ ມືອງແພ.ູ່ ເຖິງປີ ຄ.ສ. 1706 (ຈ.ສ. 1068) ນົັ້ນ ເຈົ້າກ່ີິງກິດສະລາດກັບເຈົ້າອົງຄໍາ ທີ່ຢູ່ເມືອງພົງ ໄດ້ຍົກເອົາກອງ ທະຫານລົງມາຕີເອົາເມືອງຫຼວງພະບາງ ທ້າວລອງ ຈັດການປຸ້ອງກັນເມືອງໄວ້ບໍ່ໄດ້ ກໍແຕກໜີລົງມາວຽງຈັນ, ສູ່ວນ ນ້ົັນ ເຈ້ົາກິ່ີງກິດສະລາດ ກັບເຈົ້າອົງຄໍາ ຄັນໄດ້ຫລວງພະບາງແລ້ວ ກໍຍົກກໍາລັງລົງມາຕີວຽງຈັນ. ພຣະໄຊຍະເຊດ ຖາທິຣາດທີ 2 ເຫັນວູ່າຈະຕ້ານທານກອງທະຫານຂອງຊາວຫລວງພະບາງໄວ້ບ່ໍໄດ້ ຈ່ີິງແຕູ່ງຣາຊະສານໃຫ້ຣາຊທູດຖື ລົງໄປຖວາຍ ພຣະເພທຣາຊາ ເຈົ້າແຜູ່ນດິນກຣຸງສຣອີ ະຍທຸ ຍາ ໃຫ້ຍກົ ທະຫານມາຊູ່ວຍ. ເຖິງປີ ຄ.ສ. 1707 (ຈລຸ ສກັ ຣາດ 1069) ພຣະເພທຣາຊາ ເຈ້ົາແຜູ່ນດິນກຣຸງສຣີອະຍຸທຍາ ໄດ້ຍກົ ທບັ ຂ້ຶົນ ມາເລົ່າໂລມກະສັດທັງສອງນະຄອນ ໃຫ້ຖືກຕ້ອງຄູ່ອງກັນ. ເມ່ືີອຖືກຕ້ອງຄູ່ອງກັນແລ້ວ ຈີ່ິງໄດ້ຕົກລົງແບູ່ງ ປັນເຂດ ແດນເມືອງກັນ ຄື ທາງຝັ່ງຂວານໍ້າຂອງ ຕົັ້ງແຕູ່ປາກນ້ໍາເຫືອງຂົ້ຶນໄປ ໃຫ້ເປັນເຂດແດນນະຄອນຫລວງພຣະບາງ, ໃຕ້ນໍ້າເຫືອງລົງມາ ໃຫ້ເປນັ ເຂດແດນນະຄອນວຽງຈັນ. ທາງຝັ່ງຊ້າຍແມູ່ນ້ໍາຂອງ ຕ້ົັງແຕູນ່ ໍ້າມົ້ີຂ້ົນຶ ໄປ ເປັນເຂດຫລວງ ພະບາງ ແຕນູ່ ໍ້າມົ້ີລງົ ມາເປນັ ເຂດວຽງຈັນ. ແຕນູ່ ້ົັນມາປະເທດລາວຈີ່ິງແບູ່ງແຍກອອກເປັນສອງອານາຈກັ ຄື ອານາຈັກ ລ້ານຊ້າງຫລວງພະບາງ ແລະ ອານາຈັກລ້ານຊ້າງວຽງຈັນ. ຄັນຕ່ໍມາເຖິງປີ ຄ.ສ 1713 (ຈ.ສ 1075) ທາງ ນະຄອນຈາໍ ປາສກັ ກໍໄດແ້ ຍກອອກເປັນອານາຈັກຫນ່ີຶງຕູ່າງຫາກ. ພຣະໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດທີ 2 ຄອງເມືອງມາເຖິງປີ ຄ.ສ 1709 (ຈ.ສ 1071) ພຣະບໍຣົມຣາຊາ ຜູ້ເປັນ ເຈົ້າເມືອງນະຄອນ ໄດ້ທໍາການຂັດຂວາງບໍ່ມາອູ່ອນນ້ອມ ແລ້ວພຣະບໍຣົມຣາຊາ ໄດ້ຍົກທັບຂ້ົຶນມາຕີເຂດແດນວຽງ ຈັນ ຈົນເຖິງເມອື ງວຽງຄຸກ ແລະ ເມືອງຊາຍຟອງ ແຕູ່ຖກື ທະຫານຊາວວຽງຈັນຕີແຕກຖອຍຄນື ໄປ. ຕໍ່ມາເຖິງປີ ຄ.ສ 1715 ພຣະບໍຣົມຣາຊາຕາຍ ພຣະໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດທີ 2 ຈີິ່ງໄດ້ນະຄອນພະນົມ ແລ້ວຕ້ັົງທ້າວຄໍາສິງ ລູກເຂີຍ ຂອງພຣະບໍຣົມຣາຊາ ໃຫ້ເປັນເຈົ້າ ເມືອງແທນ, ສູ່ວນທ້າວກູ່ແກ້ວ ລູກຊາຍຂອງພຣະບໍຣົມຣາຊານົັ້ນ ຫນີລົງໄປຢູ່ ນະຄອນຈາໍ ປາສັກ. ພຣະໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດທີ 2 ສະເຫວຍີ ລາດສະສົມບດັ ມາເຖງິ ປີ ຄ.ສ 1730 ກໍສະເດດັ ສະຫວັນນະຄດົ 2. ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງຖກື ແຍກເປັນ 2 ອານາຈັກໃນປີ ຄ.ສ 1707 ໃນຄະນະທີ່ເຈົ້າໄຊອົງເວ້ ພວມທຸ້ມເທກໍາລັງລົງໄປປາບປາມກູຸ່ມຕູ່າງໆຢູ່ທາງໃຕ້ ເຊ່ົັນ ກູຸ່ມນິຍົມເຈົ້ານັນ ທະທິລາດ ແຫູ່ງເມືອງນະຄອນ ແລະ ການຕິດຕາມຈັບກຸູ່ມເຈົ້າຫນໍ່ກະສັດ ພ້ອມດ້ວຍພັກພວກຂອງນາງສຸມັງຄະລາ ທ່ີມີທູ່າຈະຕ້ົັງຕົວເປັນກູຸ່ມຫນີ່ຶງ ຢູ່ພາກໃຕ້ຢູ່າງກວ້າງຂວາງ ເຊ່ິີງ ມີທີ່ຕ້ົັງຢູ່ເຂດເມືອງໂຂງ (ແຂວງຈໍາປາສັກ) ໂດຍ ແຕູ່ງໃຫ້ພະຍາເມືອງຈັນເປັນຜູ້ໄລູ່ຕິດຕາມ ແຕູ່ແຜນການຕິດຕາມຂອງພະຍາເມືອງຈັນບ່ໍສາມາດບັນລຸເປຶົ້າໝາຍ, 4

ພະຍາເມືອງຈັນໄດ້ຮັບຄໍາສ່ົັງໃຫ້ນໍາທັບຄືນມາວຽງຈັນຢູ່າງຮີບດູ່ວນ. ຍ້ອນເກີດມີຄວາມບ່ໍສະຫງົບຢູ່ທາງພາກເໜືອ ດັົ່ງນັ້ົນການຖອນທັບຄືນຂອງພະຍາເມືອງຈັນໄດ້ເປັນໂອກາດໃຫ້ແກູ່ເຈ້ົາຫນ່ໍກະສັດທໍາການປັບປຸງກໍາລັງ ແລ້ວ ກາຍເປັນສາເຫດເຮັດໃຫ້ແຜນູ່ ດິນລ້ານຊາ້ ງແຕກແຍກອອກເປັນອານາຈັກທີສາມໃນຂ້ັນົ ຕ່ໍມາ. 2.1 ເຈາົ້ ກງ່ີິ ກດິ ສະລາດບຸກຍດຶ ເອາົ ຫຼວງພະບາງໃນປີ 1705 ຝູ່າຍເຈ້ົາກ່ິີງກິດສະລາດ ແລະ ເຈົ້າອິນທະໂສມ ເຊີ່ິງເປັນເຈົ້າລາຊະບຸດຫຼານຂອງເຈົ້າ ສຸລິຍະວົງສາ ທໍ າມິ ກະລາດ ໄດ້ໜໄີ ປຍ້ອນຄວາມມກັ ໃຫຍູ່ໄຝູສ່ ງູ ຂອງພະຍາຫຼວງເມອື ງຈນັ ຂຶົ້ນໄປອາໄສຜເູ້ ມືອງຜງົ , ເມືອງລາ ເປນັ ຖີິ່ນ ກໍາເນີດຂອງສີມານດາ (ມາຕຸພູມ) ໃນເຂດ 12 ພັນນາ , ເຈົ້າຊາຍທັງສອງໄດ້ພະຍາຍາມສ້າງຄຸນງາມຄວາມດີ ເພືີ່ອ ໃຫ້ໄດ້ຮັບການສະຫນັບສະຫນູນອູ້ມຊູໃນການເຕົ້າໂຮມກໍາລັງໃນເຂດນ້ົັນ ເຊິ່ີງມີເຈ້ົາອົງຄໍາ, ເຈ້ົາລາຊະວົງ ແຫູ່ງ ແຄວ້ນ 12 ຈຸໄທ ໃຫ້ການສະຫນັບສະຫນນູ ທ່ີສໍາຄນັ ພ້ອມທງັ ເຈົ້າເອກະແຫູ່ງແຄວ້ນພວນ ສົມທົບເປັນກໍາລັງສະໜັ ບສະໜູນ. ໄປພ້ອມໆກັບການກໍ່ສ້າງ ແລະ ປັບປຸງກໍາລັງຢູ່ນັົ້ນ ເຈົ້າກີິ່ງກິດສະລາດ ແລະ ເຈົ້າອິນທະໂສມໄດ້ ເປັນຜູ້ ຕິດຕາມສະພາບທາງວຽງຈນັ ຢາູ່ ງໃກຊ້ ດິ , ທັງໄດພ້ ້ອມກນັ ວາງແຜນຢດເອາົ ເມືອງຫວຼ ງພະບາງ ເປັນເມອື ງລາຊະທານີ ຂອງຕົນ ທັງນ້ີົໄດ້ມີການກະກຽມກໍາລັງພົນ ເຖິງ 60 000 ກູ່ວາຄົນ. ລົງມາຕີຫຼວງພະບາງ ໃນ ປີ ຄ.ສ 1705 ໄດ້ ສໍາເລດັ ໂດຍເຮັດໃຫເ້ ຈົ້ານອງ ເຈົາ້ ຫວຼ ງພະບາງບໍ່ສາມາດຕາ້ ນທານໄດ້ ຈ່ຶີງໄດອ້ ົບພະຍົບມາວຽງຈນັ . ເມີ່ືອເຈົ້າກີິ່ງກິດສະລາດ ແລະ ເຈົ້າອິນທະໂສມ ຍຶດຫຼວງພະບາງໄດ້ແລ້ວ ເຈົ້າກິ່ີງກິດສະລາດ ກໍໄດ້ສະຖາຕົນ ຂົຶ້ນເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນຫຼວງພະບາງ ແລ້ວກໍໄດ້ຈັດລະບຽບການປົກຄອງແຜນຕາມແບບຂອງ ເຈ້ົາສຸລິຍະວົງສາ ທໍາມິ ກະລາດ, ເປຶ້ົາໝາຍການຢດຫຼວງພະບາງ ຂອງເຈົ້າກີິ່ງກິດສະລາດ ແມູ່ນໄດ້ຊິງເອົາທູ່າໄດ້ປຽບ ແລະ ປາບປາມ ກູຸ່ມອື່ີນໆໃຫ້ຍອມຮັບສັກດິນາຫວຼ ງພະບາງ ເປັນໃຈກາງ ໂດຍສະເພາະແມນູ່ ສກັ ດິນາວຽງຈນັ . 2.2 ການຂົ້ຶນຄອງລາດທ່ີຫຼວງພະບາງຂອງເຈົ້າກິ່ີງກິດສະລາດ ແລະ ການແຍກອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງເປັນ 2 ອານາຈກັ ຄ.ສ 1707 ເຈົາ້ ກ່ີິງກິດສະລາດ ໄດຈ້ ັດລະບຽບອານາຈັກຂອງຕົນແລ້ວປີ 1 ຕ່ໍມາ ໄດສ້ ົງ່ ທບັ ໃຫ້ລົງໄປຕວີ ຽງຈນັ ເພືີ່ອບງັ ຄັບໃຫ້ວຽງຈັນຂ້ຶົນຕໍ່ຫຼວງພະບາງ, ແຕູ່ຝູ່າຍສັກດິນາວຽງຈັນບ່ໍຍິນຍອມຈ່ຶີງເກີດການຕ່ໍສູ້ກາຍເປັນສົງຄາມກາງເມືອງ ຢູ່າງດຸເດືອດ, ປະຊາຊົນລາວບັນດາເຜົ່າ ຖືກເກນໄປສູ້ຮົບບາດເຈັບລົ້ມຕາຍເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍ ດ້ານໜີ່ຶງກໍເປັນ ເຫດເຮັດໃຫຊ້ ັບສມົ ບັດການຜະລດິ ຂອງແຜນູ່ ດິນຖືກສູນເສຍ ແລະ ເບາົ ບາງລົງ. ອານາຈັກລ້ານຊ້າງຫລວງພະບາງ ຫລື ລ້ານຊ້າງຮົ່ມຂາວຫລວງພຣະບາງ ໄດ້ແຍກອອກເປັນອິສະຫຼະ ບໍ່ຂົຶ້ນ ກັບວຽງຈນັ ໃນປີ ຄ.ສ 1707 (ຈ.ສ 1069) (ພ.ສ. 2250) ດວ້ ຍສາເຫດດງ່ັົ ຕ່ໄໍ ປນ້ົີ: ເມີື່ອພຣະໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດທີ 2 ຄື ພຣະໄຊອົງເວ້ ໄດ້ຂ້ົຶນຄອງຣາຊສົມບັດ ເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນ ປະເທດ ລ້ານຊາ້ ງແລວ້ ພຣະອົງຈິີ່ງໃຫ້ ພຣະອະນຊຸ າຂອງພຣະອົງ ນາມວູ່າ ທ້າວລອງ ໄປປກົ ຄອງຫລວງພະບາງ. ໃນເວລານົັ້ນ ເຈົ້າກິີ່ງກິສຣາດ, ເຈ້າົ ອິນທະໂສມ ສອງອາ້ ຍນ້ອງ ແລະ ເຈົ້າອົງຄາໍ ຫລານຂອງສົມເດັດພຣະເຈ້ົາສຣຸ ຍິ ະວງົ ສາທັມມກິ ະ ຣາດ ຢາຸ້ ນພຣະໄຊອງົ ເວ້ບຽດບຽນທາໍ ຮາ້ ຍ ຈິ່ີງພາກນັ ລັກຫນີ. ເຈ້າົ ກິີ່ງກິສຣາດ ກັບເຈົາ້ ອງົ ຄໍາ ຫລືອງົ ນົກ ໄດ້ເກນເອົາ 5

ກໍາລັງເມືອງລາ ລົງມາຕີນະຄອນຫລວງພຣະບາງ. ທ້າວອົງລອງສູ້ບໍ່ໄດ້ ຈ່ີຶງໄດ້ຖອຍລົງມາວຽງຈັນ, ເຈົ້າກ່ີິງກິສຣາດ ກບັ ເຈົາ້ ອົງຄໍາ ກຍໍ ົກພນົ ລງົ ໄປນະຄອນວຽງຈັນ. ພຣະໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດທີ 2 ຈ່ີິງມີພຣະຣາຊສານ ໄປຂໍກອງທັບອະ ຍຸທຍາໃຫ້ມາຊູ່ອຍ. ພຣະເພທຣາຊາ ເຈົ້າແຜູ່ນດິນກຸງສີອະຍຸດທະຍາ ຈ່ີຶງໃຫ້ແມູ່ທັບພ້ອມດ້ວຍທະຫານຂ້ຶົນມາ ເລ່ົາໂລມກະສັດທັງສອງນະຄອນ ໃຫ້ຖືກຕ້ອງຄູ່ອງກັນ ແລ້ວແບູ່ງປັນເຂດແດນກັນ ຄື ທາງຝັ່ງຂວາແມູ່ນໍ້າຂອງ ແຕູ່ ຟາກເຫນອື ນໍ້າເຫືອງຂົຶ້ນໄປ ແລະ ທາງຝ່ັງຊາຍ ແຕູ່ຟາກນໍ້າມີົ້ຂ້ຶົນໄປ ຈົນເຖິງຫນ້າດູ່ານ 12 ຈຸໄທ ແລະ ຫົວພັນທງັ 6 ໃຫ້ເປັນແດນນະຄອນຫລວງພະບາງ. ທາງໃຕ້ແຕູ່ເມືອງຊຽງຄານລົງໄປເຖິງ ຫລີ່ຜີ ທັງສອງຟາກນໍາ້ ຂອງໃຫ້ເປັນເຂດ ແດນວຽງຈັນ. ການແບູ່ງປັນເຂດແດນກັນນີ້ົ ຕົກຢູ່ໃນປີ ຄ.ສ 1707 (ຈ.ສ 1069) ປະເທດລາວ ຫືຼ ປະເທດລ້ານ ຊາ້ ງ ຈຶີ່ງໄດ້ແບູ່ງອອກເປັນສອງອານາຈັກ ຫືຼ ສອງເຈ້ົາ ຄື ຫລວງພະບາງ ຮຽກວູ່າ ອານາຈັກລ້ານຊ້າງຮົ່ມຂາວຫລວງ ພະບາງ, ສູ່ວນທາງວຽງຈັນ ຮຽກວູ່າອານາຈັກລ້ານຊ້າງ ວຽງຈນັ ຫລືໃຊ້ວູ່າ ກຸງສີສັຕນາຄະນະຫຸດລ້ານຊ້າງຮົ່ມຂາວ ຫລວງພະບາງ ແລະ ກຸງສສີ ຕັ ນາຄະນະຫດຸ ລ້ານຊ້າງວຽງຈັນ 2.3 ສງົ ຄາມກາງເມືອງລະຫວ່າູ ງສັກດນິ າຫວຼ ງພະບາງ ແລະ ສັກດິນາວຽງຈັນ ສງົ ຄາມກາງເມືອງທ່ີຊິງເອົາທູ່າໄດ້ປຽບລະຫວູ່າງສັກດິນາຫຼວງພະບາງ ແລະ ວຽງຈັນ ຊູ່ອງທາງຈະຍິນຍອມ ກັນໄດ້ ຕາູ່ ງຝູ່າຍແມູ່ນມີກາໍ ລັງທີຈະສຢູ້ ັນຕໍ່ໄປ, ໃນນັົ້ນກູຸ່ມທ່ີວິຕົກກງັ ວົນໄດ້ແກູ່ຝ່າູ ຍວຽງຈັນ ເຈົາ້ ໄຊອງົ ເວ້ ໄດ້ຂຽນ ພາລາຊະສານແຕູ່ງທູດໄປຂໍຄວາມຊູ່ວຍເຫຼອື ຈາກພະເພທາລາຊາເຈົາ້ ແຫູ່ງກງຸ ສອີ າຍຸທະຍາ (ເຈົ້າສກັ ດິນາສະຫຍາມ). ດງ່ັົ ນັນົ້ , ພະເພທາລາຊາເຫັນ ເປັນໂອກາດ ທີ່ຈະແຜ່ອູ ິດທິພົນເຂົ້າດນິ ແດນລ້ານຊາ້ ງ ຈີ່ຶງເຕັມໃຈໃຫ້ຄວາມຮູວ່ ມມກື ັບ ສັກດິນາວຽງຈັນ. ແຕູ່ອີກຢູ່າງໜື່ີງພັດຢຸ້ານກົວວູ່າ ຖ້າຫາກຕົນຊູ່ວຍເຫືຼອຝູ່າຍວຽງຈັນ, ຫຼວງພະບາງອາດຈະໄປຂໍ ຄວາມຊູ່ວຍເຫຼືອຈາກພະມ້າ ອັນຈະເປັນການຂະຫຍາຍສົງຄາມ ແລະ ອາດນໍາເອົາໄພພິບັດໄປສູ່ອະຍຸດທະຍາກໍເປັນ ໄດ້, ດັົ່ງນົັ້ນ, ພະເພທາລາຊາ ຈ່ຶີງຫັນມາໃຊ້ກົນອຸບາຍໄກເກູ່ຍສະເໜີ ໃຫ້ເຈົ້າສັກດິນາລາວທັງສອງວຽງຈັນ ແລະ ຫຼວງພະບາງຄືນດີຕ່ກໍ ັນ ດ້ວຍວິທກີ ານແບູງ່ ອາໍ ນາດການປົກຄອງກັນຄື ໄດ້ແບງູ່ ແຜນູ່ ດິນອານາຈກັ ລ້ານຊ້າງອອກເປັນ ສອງອານາຈກັ ເພີ່ືອການປົກ ຄອງໃນ ປີ ຄ.ສ 1707 ຄື ອານາຈກັ ວຽງຈັນຢູໃ່ ຕ້ການປົກຄອງຂອງເຈົ້າໄຊອງົ ເວ້ ແລະ ອານາຈກັ ຫຼວງພະບາງ ຢູ່ພາຍໃຕ້ການປກົ ຄອງຂອງເຈ້າົ ກງິ່ີ ກດິ ສະລາດ. ເມື່ອີ ທັງສອງເຈົ້າສັກດນິ າເຫັນຄາໍ ສະເໜີ ແລະ ເປັນທາງອອກທ່ີດີ, ໂດຍບໍ່ໄດ້ຄໍານຶງເຖິງກົນອຸບາຍແບູ່ງແຍກດິນແດນຂອງຕູ່າງຊາດ ເພ່ີືອຫວັງການບັນທອນກໍາລັງ ແຮງຂອງສກັ ດນິ າລາວໃຫອ້ ອູ່ ນເພຍລງົ ແລະ ຂົນ້ຶ ກັບຊາດຕາູ່ ງດາ້ ວໃນທີສ່ ດຸ . 2.4 ຂໍຕ້ ກົ ລົງຮູ່ວມກັນໃນການແບູ່ງປັນເຂດການປົກຄອງຂອງອານາຈັກຫວຼ ງພະບາງ ແລະ ວຽງຈນັ ເມື່ີອສັກດິນາລາວທັງສອງຝູ່າຍເຫັນຄໍາສະເໜີກໍໄດ້ສົ່ງທູດເຂ້ົາຮູ່ວມເຈລະຈາກັນຜົນການເຈລະຈາປະກົດ ອອກມາດງ່ັົ ນ້ີົ : - ເຂດປົກຄອງຫວຼ ງພະບາງຂອງເຈົ້າກີ່ິງກິດສະລາດ ໃຫ້ຖເື ອົາຕາມລໍານໍ້າຂອງ ນັບແຕປູ່ າກນ້າໍ ເຫືອງຂົ້ຶນເມືອ ຈົນຮອດຜາໄດຜາດູ່າງ, ທິດເຫນືອກວມເອົາຮອດ 12 ຈຸໄທຕໍ່ແດນຈີນ ແລະ ແດນຫວຽດນາມ, ທິດຕາເວັນຕົກຕ່ໍ ແດນພະມາ້ ແລະ ທິດຕາເວນັ ອອກສຽູ່ ງເຫນືອ ຮອດ 12 ພັນນາ. 6

- ເຂດປົກຄອງວຽງຈັນຂອງເຈົ້າໄຊອົງເວ້ ມີເຂດແດນແຕູ່ປາກນເຫືຼອງລົງມາ ທິດຕາເວັນ ອອກຕິດກັບ ສາຍພູແດນຫວຽດນາມ ກວມເອົາແຄ້ວນພວນຊຽງຂວາງ, ທິດໃຕ້ຮອດຫ່ີຼຜີ ກວມເອົາດິນສອງຝ່ັງແມູ່ນຂອງ ແລະ ສາຂາແມນູ່ ຂອງ ທັງສອງຟາກຝງັ , ທດິ ຕາເວນັ ຕົກຕດິ ກັບສາຍພູພະຍາພໍ່ດງົ ພະຍາໄຟ. - ການແບງູ່ ເປັນເຂດລະຫູ່ວາງ ເຈົ້າ ກີິ່ງກດິ ສະລາດ ກບັ ເຈົ້າ ໄຊອງົ ເວ້ ໃນປີ ຄ ສ 1707 ໄດເ້ ປນັ ຂີດຫມາຍ ແຫງູ່ ການແບງູ່ ແຍກອານາຈັກລາ້ ນຊາ້ ງວຽງຈັນ ແລະ ອານາຈັກລາ້ ນຊາ້ ງຫຼວງພະບາງ. 3. ອານາຈັກລາວລາ້ ນຊາ້ ງແຍກເປັນ 3 ອານາຈັກໃນປີ ຄ.ສ 1713 ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ ຫຼັງການແຍກອອກເປັນສອງອານາຈັກມາບ່ໍພໍເທົ່າໃດປີ ກໍເກີດມີການປະກາດແຍກຕົວ ອອກຈາກອານາຈັກວຽງຈັນຢ່າູ ງເປັນເອກະລາດຢູພ່ າກໃຕ້ ຄື ປະກາດຕ້ັົງເປນັ ອານາຈັກຈໍາປາສັກຂອງເຈົ້າຫນໍ່ກະສັດ ໃນປີ ຄ.ສ 1713. ການປະກາດແຍກຕົວຂອງຈໍາປາສັກ, ທີ່ບໍ່ຍອມຂົ້ຶນຕໍວຽງຈັນແມູ່ນມີເລີ່ືອງລາວຕໍ່ກັບພະຄູຍອດ ແກ້ວ ທີ່ວັດໂພນສະເມັກ ເພາະເປັນຄົນໃຫ້ການອຸ້ມຊູຊູ່ວຍໝູເຈ້ົາຫນໍ່ກະສັດ ເພື່ີອກໍ່ສ້າງຮາກຖານຢູ່ພາກໃຕ້ຂອງ ອານາຈັກລ້ານຊ້າງຈົນກາຍເປັນກໍາລັງທມີ່ ີຄວາມແຂງແຮງ ຕໍ່ສູ້ກບັ ວຽງຈັນ ພະຄຍູ ອດແກ້ວ ຖືວູ່າພະສງົ ເປນັ ຜຊູ້ ົງຄຸນ ວດຸ ທິມີອດິ ທິພົນເໜອື ຈິດໃຈຢທູ່ າງຝູ່າຍອົງການພະສງົ ແລະ ຝູ່າຍປກົ ຄອງບ້ານເມອື ງ ເມ່ີືອໄປຕັ້ົງໝນັົ້ ຢ່ຈູ ໍາປາສັກພະ ຄູໄດ້ທໍາໜ້າທີສອງຢູ່າງ ຄື ທັງເປັນຜູ້ນໍາຝູ່າຍສາສະໜາ ແລະ ທັງວູ່າໜ້າທີ່ປົກຄອງບ້ານເມືອງ ນໍາພາຊາວເມືອງ ສາ້ ງສາເມືອງຈາໍ ປາສັກຈນົ ໄດສ້ ະຖາປະນາ ເຈາ້ົ ໜ່ໍກະສັດ ເປນັ ເຈົ້າແຜນູ່ ດນິ ອານາຈັກຈາໍ ປາສັກດງັົ່ ຕໄໍ່ ປນົີ້: 3.1 ບດົ ບາດຂອງພະຄູຍອດແກ້ວຕໍກ່ ັບເຈ້ົາໜ່ໍກະສັດ ແລະ ປະຊາຊນົ ລາວຢູທ່ າງພາກໃຕ້ ຕາມຄວາມເປັນມາດ້ານປະຫວັດສາດວູ່າ ພະຄູຍອດແກ້ວ ວັດໂພນສະເມັກ ແມູ່ນຄົນໜ່ີືງທ່ີພະຍາຫຼວງ ເມືອງຈນັ ຖືເປັນອຸປະສັກກີດຂວາງການຂຶ້ົນກໍາອໍານາດແຜູ່ນດິນຂອງຕົນ ເພາະໃນສູ່ວນຕົວຂອງພະຄູຍອດແກ້ວ ກໍບ່ໍ ເຫັນດີນໍາພະຍາຫຼວງເມອື ງຈັນ ແຕູຢ່ າູ່ ງໃດຊໍ້າຍັງເປັນ ທີ່ເຄົາລົບນບັ ຖຂື ອງປະຊາຊນົ ຢູ່າງກວ້າງຂວາງ. ຍິີ່ງໄປກວູ່ານົ້ັນ ຍັງໄດ້ເປັນຜູ້ຊູ່ວຍເຈົ້າຍິງສຸມັງຄະລາອອກຈາກການຫວັງປອງທໍາຮ້າຍຂອງພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນ ໄດ້ຢູ່າງປອດໄພ. ດ່ັົງນັ້ົນ, ພະຍາຫຼວງເມືອງຈັນ: ຈີຶ່ງມີແຜນກໍາຈັດພະຄູຕໍ່ໄປ ແຕູ່ແຜນການນົ້ີໄດ້ຮົ່ວໄຫຼກູ່ອນ ຍ້ອນມີຜູ້ຈົ່ງຮັກພັກດີຕໍ່ ພະຄູນີົ້ ຂູ່າວລັບນ້ົີໄປບອກພະຄູ ຍ້ອນແນວນ້ົັນພະຄູຍອດແກ້ວ ຈຶີ່ງຮີບຮ້ອນຫົຼບຫນີອອກຈາກວຽງຈັນໄປຕັ້ົງໝັ້ົນ ຢູ່ ພາກໃຕ້, ແລ້ວກາຍເປນັ ຜູ້ທີ່ມບີ ົດບາດສາໍ ຄັນທີ່ສຸດ ໃນການອົບພະຍບົ ຫົຼບຫນີ ແລະ ການກ່ໍສ້າງ ກໍາລັງແຍກເອາົ ຈໍາ ປາສັກອອກຈາກວຽງຈັນ. 3.2 ເຈ້າົ ໜໍກ່ ະສັດບຸກຕີວຽງຈນັ ເຈ້ົາຫນໍ່ກະສັດ ເມື່ີອເຫັນວູ່າກອງທັບຂອງຝູ່າຍວຽງຈັນຖອນທັບຄືນວຽງຈັນແລ້ວ ເຈ້ົາຫນໍ່ກະສັດກໍໄດ້ ຈັດການປບັ ປງຸ ກໍາລງັ ໂດຍເຕາ້ົ ໂຮມເອົາປະຊາຊນົ ໃນເຂດເມືອງໂຂງ, ອດັ ຕະປື, ຈາໍ ປາສກັ , ເມອື ງເຊໂປນ ແລະ ເມືອງ ຄໍາເກີດ, ເມີື່ອສໍາເລັດແລ້ວ ເຈົ້າຫນ່ໍກະສັດ ກໍໄດ້ເຄືີ່ອນກໍາລັງຂົ້ຶນມາຕາມແຜນແລ້ວມາຕ້ົັງທີ່ໝັົ້ນຢູ່ທີ່ພູສະງໍ້ຫໍຄໍາ ກຽມຕີເອົາວຽງຈັນໃນ ປີ ຄ.ສ 1708 ສູ່ວນເຂດທໝ່ີ ັົ້ນພາກໃຕ້ ໄດມ້ ອບໝາຍໃຫພ້ ະຄູຍອດແກວ້ ເປັນຜູ້ດແູ ລ ແລະ ໃນປດີ ຽວກນັ ນ້ກີົ ອງທບັ ຂອງເຈ້າົ ຫນ່ກໍ ະສັດ ໄດເ້ ຄີ່ອື ນເຂົາ້ ມາຕງ້ົັ ຢວູ່ ຽງຄກຸ . 7

ເມ່ີືອເຈົ້າໄຊອົງເວ້ ຊາບຂູ່າວການເຄີື່ອນທັບຂອງເຈົ້າຫນ່ໍກະສັດຂົ້ຶນມາ ໃກ້ຊິດກັບກໍາແພງເມືອງວຽງຈັນ ແນວນັົນ້ ກໍໄດຮ້ ບີ ຮ້ອນສ່ົງກອງທັບອອກໄປຕໍຕ່ າ້ ນ ຢູ່ທີ່ວຽງຄຸກສົງຄາມໄດ້ດໍາເນີນໄປຢາູ່ ງດເຸ ດືອດ ເຮັດໃຫ້ກອງທັບ ວຽງຈັນຖືກຕີແຕກຖອຍມາເຖິງເມືອງຊາຍຟອງໃນທ້າຍປີ ຄ.ສ 1709 ແລະ ຫັຼງຈາກນົ້ັນ ເຈົ້າຫນໍ່ກະສັດ ໄດ້ເລ່ັົງ ລົງມືພະເດັດເສິກ ເພີ່ືອຍຶດເມືອງວຽງຈັນ ໃຫ້ໄດ້ແຕູ່ບໍ່ສໍາເລັດ. ຍ້ອນວຽງຈັນມີກໍາແພງສູງຫຼາຍ ແລະ ມີລະບົບປຸ້ອງ ກັນທແ່ີ ໜ້ນໜາ. ຕ່ໍຝູ່າຍເຈົ້າໄຊອົງເວ້ ເຫັນວູ່າ ກໍາລັງຂອງຕົນຖືກຕີແຫຍ້ ຈົນເຖິງກໍາແພງເມືອງແນວນັົ້ນ ກໍໄດ້ຮີບຮ້ອນ ປບັ ປຸງແມູ່ທັບທັງຫຼາຍຄື ເຈົາ້ ໂອ ແລະ ເຈົ້າບ້ານທູ່າ ຮັບຜິດຊອບຄວາມປອດໄພ ແລະ ໄດ້ປັບປງຸ ກາໍ ລັງເຫົຼ່າທັບໃຫ້ມີ ຄວາມເຂ້ັົມແຂງ, ຈັດສົ່ງໜູ່ວຍກໍກວນໄປສະກັດລັດຕີ ເກັບເກນເອົາ ສະບຽງຂອງຫນູ່ວຍເຈົ້າຫນໍ່ກະສັດ, ເຮັດໃຫ້ ເຈ້ົາຫນໍ່ກະສັດຖືກຂາດສະບຽງບວກກັບຄວາມໜາວເຢັນໄດ້ກາຍເປັນອຸປະສັກຢູ່າງໜັກໜູ່ວງ ກໍາລັງທະຫານເກີດ ຄອນແຄນ ຂາດຄວາມຮບັ ຜດິ ຊອບ ການສຮູ້ ບົ ເມອືີ່ ຖືກສະພາບຄແື ນວນ້ົັນ ກອງທບັ ເຈົ້າຫນກໍ່ ະສັດໄດກ້ າຍເປັນຜູ້ຖືກ ຕີຖອຍ ຈາກກອງກາໍ ລັງ ຝູາ່ ຍວຽງຈນັ ມາຕງ້ັົ ຫກັຼ ທ່ີພສູ ະງຫ້ໍ ຄໍ ໍາດ່ງັົ ກູ່າວ (ດັງ່ົ ເກົ່າ). 3.3 ເຈົາ້ ໜ່ກໍ ະສດັ ປະກາດແຍກຈາໍ ປາສັກອອກເປັນອານາຈກັ ເອກະລາດຈາກວຽງຈນັ ໃນປີ 1713 ຝູາ່ ຍພະຄູຍອດແກວ້ ຜູ້ຄອຍຕດິ ຕາມຜົນການເຄ່ືີອນທບັ ຂອງຫນໍ່ກະສດັ ເຫັນວູ່າກອງທັບ ເຈາົ້ ຫນໍ່ກະສັດໄດ້ ຮັບຄວາມພູ່າຍແພ້ບໍ່ສາມາດຍຶດເອົາວຽງຈັນໄດ້ແນວນົ້ັນ ຈຶ່ີງໄດ້ທໍາການປກສາຫາລືບຸກຄົນຊົ້ັນນໍາຫຼາຍໆຄົນຄື ນາງ ແພງເປັນຕົ້ນ. ແລ້ວຮຽນເຊີນເຈ້ົາຫນ່ໍກະສັດ ພ້ອມກັບກໍາລັງໃຫ້ຄືນມາຈໍາປາສັກໂດຍໄວ ແລະ ເມືີ່ອນັົ້ນກໍໄດ້ ອະພິເສກໃຫ້ເຈ້ົາຫນໍ່ກະສັດຂຶົ້ນຄອງລາຊະບັນລັງເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນຈໍາປາສັກ ແລະ ເສນາອາມາດທັງຫຼາຍພ້ອມກັບ ຊາວເມືອງໃຫ້ນາມມະຍົດວູ່າ “ເຈົ້າສ້ອຍສີສະມຸດ ພຸດທະກຸນ” ໃນ ປີ ຄ.ສ 1713 ແລ້ວໄດ້ປະກາດຄວາມເປັນ ເອກະລາດ ຂອງອານາຈັກຈໍາປາສັກອອກຈາກວຽງຈັນ. ມີເຂດແດນກວມເອົາທິດເຫນືອຕົ້ັງແຕູ່ຍາງສາມຕົ້ນ, ອົ້ນ ສາມຂວຍຫັກທອດຍອດຍັງ (ສາຍພູສາກົນນະຄອນ) ທິດຕາເວັນອອກແຕູ່ສາຍພູຫຼວງແດນຫວຽດນາມ (ສັນພູໄມ ລົ້ມ, ສັນພູປັນນ້ໍາ), ທິດໃຕ້ແຕູ່ສາມໂບກຕັດໃສູ່ລໍານໍ້າແສນຕ່ໍແດນ ເມືອງສະທົມ ກໍາປົງສະຫວາຍ ແຫູ່ງລາຊະ ອານາຈກັ ຂະເຫມນ ແລະ ທິດຕາເວນັ ຕກົ ແຕ່ລູ າໍ ຫ້ວຍຂະຍງູ ຕແ່ໍ ດນ ເມອື ງພມິ າຍ. ລວມຄວາມແລ້ວອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງໄດ້ດໍາລົງຄົງຕົວເປັນອານາຈັກທີ່ມີເອກະລາດ ອໍານາດສັກດິນາ ລວມສູນ. ມາເຖິງຕົ້ນສະຕະວັດທີ XVIII (ຄ.ສ 1707) ແຜູ່ນດິນອານາຈັກລາວ. ລ້ານຊ້າງຖືກແບູ່ງອອກເປັນສອງ ຕອນ ແລະ ເຖິງປີ ຄ.ສ 1713 ແຜນູ່ ດິນອານາຈັກລາ້ ນຊາ້ ງຖກື ແບູ່ງອອກເປັນສາມອານາຈັກນ້ອຍ ຍ້ອນຄວາມມັກ ໃຫຍູ່ໄຝູ່ສູງ, ເຫັນແກູ່ຜົນປະໂຫຍດສູ່ວນຕົວ ຂອງບັນດາເຫ່ຼົາຂຸນນາງສັກດິນາລາວລ້ານຊ້າງເຖິງວູ່າແຜູ່ນດິນຈະຖືກ ແບູ່ງແຍກແນວນັົ້ນກໍຕາມແຕູ່ກໍ ບໍ່ໄດ້ຫມາຍຄວາມວູ່າ ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງຈະມີຄວາມສະຫງົບ ແລະ ມີຄວາມ ເປັນລະບຽບ ຮຽບຮ້ອຍ, ແຕູ່ພວກຂຸນນາງສັກດິນາລາວທັງສາມອານາຈັກ ຕູ່າງກໍສະແຫວງຫາຫົນທາງສ້າງກໍາລັງ ເພີື່ອການຄົງຕົວດ້ວຍວິທີການເຂົ້າຂໍຄວາມຊູ່ວຍເຫືຼອ ແລະ ຮູ່ວມມືກັບສັກດິນາຕູ່າງດ້າວ ເສິກກາງເມືອງຊິງເອົາທູ່າ ໄດ້ປຽບເພີ່ືອລະງັບຄວາມຄັດແຍູ່ງກັນ ແລະ ກັນ ຂອງກູຸ່ມສັກດິນາ ລາວທ່ີກູ່າວມານັົ້ນແມູ່ນບ່ໍໄດ້ເກີດມີຜົນດີຫຍັງ ໃຫ້ແກູ່ແຜູ່ນດິນລາວ ແລະ ປະຊາຊົນ, ກົງກັນຂ້າມສົງຄາມແກູ່ຍາວເທົ່າໃດຍີ່ິງເປັນການນໍາເອົາ ອານາຈັກເຂົ້າໄປຜູກ 8

ພນັ ກັບຄວາມເປນັ ເມືອງຂຶ້ົນແກູ່ສັກດນິ າຕູາ່ ງດ້າວເທ່າົ ນ້ົັນ ແລະ ມັນໄດ້ກາຍເປັນຜົນທີ່ດີໃຫ້ແກສູ່ ັກດິນາສະຫຍາມຢູ່ ໃກ້. ເວລາໃດເຂົາກໍພະຍາຍາມຈ້ອງມອງເບິີ່ງ ຄວາມອູ່ອນແອຂອງອານາຈັກອີ່ືນໆ ເພີ່ືອສ້າງຄວາມເປັນມະຫາ ອານາຈັກແລ້ວກາ້ ວຂ້ນຶົ ເປນັ ລາຊາໃນຂົງເຂດ. ຮບູ : ແຜນູ່ ທ່ອີ ານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງໃນສະໄໝແຕກແຍກອອກເປນັ ສາມອານາຈກັ ສະຕະວດັ ທີ 18 9

ບດົ ທີ 2 ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງກູ່ອນການຍດຶ ຄອງຂອງສກັ ດນິ າສະຫຍາມ 1. ສະພາບອານາຈກັ ຫວຼ ງພະບາງ ຮບູ : ເຈາ້ົ ກງ່ິີ ກດິ ສະລາດ ເຈາ້ົ ແຜູ່ນດນິ ອານາຈກັ ລາ້ ນຊາ້ ງຫວຼ ງພະບາງ ເຈົ້າກິີ່ງກິດສະລາດ ເປັນຜູ້ປົກຄອງ (ຫຼານຂອງເຈົ້າ ສຸລິຍະວົງສາ) ນັບແຕູ່ແຕກເປັນ 3 ອານາຈັກໃນປີ ຄ.ສ 1707 ພະອົງໄດ້ພະຍາຍາມທ້ອນໂຮມລ້ານຊ້າງແຕູ່ບໍ່ສໍາເລັດ. ມາຮອດ ປີ ຄ.ສ 1713 ຜູ້ສຶບທອດ ຣາຊະບັນລັງ ແມູ່ນ ອົງຄໍາ (ບໍ່ມີປະຫວັດຊັດເຈນ) ເຈົ້າອົງຄໍາ ເປັນຜູ້ຊູ່ວຍ ເຈົ້າກ່ີິງກິດສະລາດ ຍຶດອໍານາດ ໃນສະໄໝເຈົ້າອົງຄໍາ ປົກຄອງ (1713-1723) ໄດ້ເກີດຂ້ໍຂັດແຍູ່ງເນືີ່ອງຈາກເຈ້ົາອິນທະໂສມ (ນ້ອງຊາຍຂອງເຈົ້າກ່ິີງກິດສະລາດ) ໄດ້ ເຕ້ົາໂຮມກໍາລັງແລ້ວຍົກກໍາລັງມາແຕູ່ ເມືອງແພູ່, ເມືອງພົງ ມາຕີເຈົ້າອົງຄໍາ, ເຈ້ົາອົງຄໍາກໍໄດ້ພະຍາຍາມໄກູ່ເກູ່ຍໃຫ້ ເຈົ້າອິນທະໂສມມາປົກຄອງຮູ່ວມກັນ ໃນທີ່ສຸດມາຮອດ ປີ ຄ.ສ 1723 ເຈ້ົາອິນທະໂສມ ກໍສາມາດຍຶດອານາດໄດ້ (ກົນທ່ຍີ ຶດໄດ້ແມນູ່ ວູາ່ ເຈ້ົາອງົ ຄາ ອອກໄປຕໍນ່ ກົ ເມີ່ອື ກັບມາກບໍ ໍສ່ າມາດເຂ້ົາໄດ້ ແລ້ວຈີິງ່ ໝໄີ ປບວດຢູຊ່ ຽງໃໝູ່). ລາດຊະການເຈົ້ອິນທະໂສມ ລາວພະຍະຍາມປັບປຸງກໍາລັງເພີ່ືອທ້ອນໂຮມອານາຈັກ ແຕູ່ກໍບໍ່ສໍາເລັດປົກຄອງ ໄດ້ 26 ປີ ກໍເສຍຊີວິດ ຜສູ້ ຶບທອດບັນລັງທໍາອດິ ແມູ່ນລູກຊາຍຄົນທີ 9 ແຕູ່ປກົ ຄອງໄດ້ 8 ເດືອນກໍຖືກອ້າຍຍາດເອົາ 10

ຕໍ່ມາແມູ່ນລູກຊາຍຜູ້ທໍາອິດຂ້ຶົນປົກຄອງ ແມູ່ນ ເຈ້ົາໂສຕິກະ ປົກຄອງໄດ້ 22 ປີ ກໍຖືກນ້ອງຊາຍຄົນທີ 6 ຍາດ ເອົາ ຍົກທັບມາແຕູ່ຊຽງໃໝູ່ຍຶດອໍານາດຈາກອ້າຍ ປີ ຄ.ສ 1771 ພາຍຫັຼງຍຶດຫຼວງພະບາງ ແລ້ວ ກໍກຽມອໍານາດ ເພີ່ືອລົງມາຕີວຽງຈັນ ແລະ ຍົກກໍາລັງມາຕີວຽງໃນປີ ຄ.ສ 1772 ໃນຄະນະທ່ີປິດລ້ອມວຽງຈັນ ນ້ົັນວຽງຈັນໄດ້ ແຈ້ງທດູ ໄປພະມາ້ ເພີື່ອໃຫ້ພະມ້າ ໄປຕີຫຼວງພະບາງ ໃນຄະນະທີ່ທະຫານຫຼວງພະບາງຢູ່ວຽງຈັນ. ສະນ້ົັນ, ເຈົ້າສຸລຍິ ະ ວົງ ກໍຍົກທັບກັບຄືນໄປຫຼວງພະບາງ ແລະ ກໍຍອມເສຍຊູ່ວຍແກູ່ພະມ້າ ໃນປີ ຄ.ສ 1772 ເຮັດໃຫ້ຫຼວງພະບາງ ຊດຸ ໂຊມລງົ ແລະ ຍອມໃຫແ້ ກູ່ສະຫຍາມ ປີ ຄ.ສ 1779. 2. ສະພາບຂອງອານາຈັກວຽງຈັນ ຮບູ : ເຈາ້ົ ໄຊຍະເສດຖາທຣິ າດ 2 (ເຈາົ້ ໄຊອງົ ເວ)້ 11

ປົກຄອງໂດຍ ເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາທິຣາດ 2 (ໄຊອົງເວ້ ປີ ຄສ 1693-1730) ໃນລາດຊາການນົີ້ໄດ້ ພະຍາຍາມທ້ອນໂຮມຄືນແຕູ່ບໍ່ສໍາເລັດ. ໃນປີ ຄສ 1730 ເຈົ້າສີລິບຸນຍະສານ ໄດ້ຂຶົ້ນຄອງລາຊະບັນລັງ (ລູກຊາຍ ຂອງ ເຈົ້າໄຊອົງເວ້) ໄດ້ປູ່ຽນຊີື່ເປັນ ມະຫາບຸນຍາໄຊຍະເສດຖາ ໃນລາຊາການນົ້ີບ້ານເມືອງບໍ່ມີຄວາມສະຫງົບ, ເຊ່ີິງ ໄດ້ສະແດງຢູ່ 2 ເຫດການ ຄື : ຮບູ : ສມົ ເດດັ ພຣະເຈາົ້ ສລິ ບິ ນຸ ຍະສານ ຢເູ່ ມືອງນະຄອນ : ໄດ້ມີການຂັດແຍູ່ງກັນລະຫວູ່າງ ທ້າວ ກູ່ແກ້ວ ກັບ ທ້າວ ຄໍາສິງ (ທ້າວ ກູ່ແກ້ວ ເປັນລູກຊາຍຂອງພະ ບຣໍ ມົ ຣາຊາ, ສວູ່ ນ ທາ້ ວ ຄາໍ ສິງ ເປນັ ລູກເຂີຍ ເຊິ່ີງເປັນເຈົ້າເມືອງນະຄອນ) ເມືອີ່ ພະບຣມົ ຣາຊາ ສົິນ້ ພະຊົນ ທ້າວຄໍາ ສິງ ໄດ້ຂ້ົຶນຄອງລາດແທນ, ກູ່ອນໜ້າທ່ີພະບໍຣົມຣາຊາ ຈະສ້ົິນພະຊົນ ທ້າວ ກູ່ແກ້ວ ໄດ້ໄປຢູ່ຈໍາປາສັກ. ເມ່ືີອທ້າວ ກູ່ແກວ້ ຮູ້ຈຶ່ງີ ທອ້ ນໂຮມກາໍ ລງັ ພນົ ຈາໍ ປາສກັ ຂ້ົຶນມາຕີ ທ້າວ ຄໍາສິງ ເມ່ີືອ ທາ້ ວ ຄໍາສງິ ຮູ້ໄດ້ເກີດຄວາມຢ້າຸ ນກົວຈ່ຶີງໄດ້ ແຕູ່ງທູດໄປຂໍກໍາລັງຊູ່ວຍເຫືຼອຈາກດາຍຫວຽດ, ດາຍຫວຽດກໍໄດ້ຕອບສະໜອງແຕູ່ໃນເວລາກໍາລັງດາຍຫວຽດລົງ ມາຊູ່ວຍເຫຼືອນົັ້ນເຫດການແມູ່ນເກີດຂົຶ້ນແບບດຽວກັນກັບສະໄໝ \"ພະຍາລ້ານຄໍາແດງ\" ທ້າວ ກູ່ແກ້ວ ໄດ້ແຕູ່ງຄົນ ໄປລັດເອົາກໍາລັງດາຍຫວຽດ ລວມມີກໍາລັງທັງໝົດ 9.000 ຄົນ ດາຍຫວຽດມີ 300 ຄົນ ( ບາງເອກະສານກູ່າວ 12

ວູ່າມີ 600 ຄົນ ) ມາບຸກຕີ ທ້າວ ຄາສິງ ໃນປີ ຄ.ສ 1764. ທ້າວ ຄາສິງ ໄດ້ແຕູ່ງຄົນໄປຂໍກາລງັ ຈາກ ເຈ້ົາສິລິບຸນ ຍະສານ ແລະ ກໍໄດ້ສົ່ງກໍາລັງມາຊູ່ວຍ ທ້າວ ຄໍາສິງ ກູ່ອນທ່ີກໍາລັງວຽງ ຈັນມາຮອດ ທ້າວຄໍາສິງ ໄດ້ຂ້າມນ້ໍາມາຕົັ້ງ ທັບຢູ່ຝ່ັງຂວາ ທະຫານດາຍຫວຽດໄລູ່ຕາມເຮັດແພຂ້າມນໍ້າພໍດີທະຫານວຽງຈັນ ມາຮອດເລີຍຕັດແພນ້ົັນເຮັດໃຫ້ ທະຫານດາຍຫວຽດ ຕາຍເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍ ສົບໄຫຼໄປຢູ່ຫາດກອງ (ຫາດແກ້ວກູ່ອງ) ສູ່ວນທີ່ເຫຼືອກໍແຕກ ກະແຈກກະຈາຍ ແລະ ໄດຈ້ ບັ ເອົາທາ້ ວ ກູ່ແກວ້ ແລ້ວໃຫທ້ ້າວ ຄໍາສງິ ຂ້ຶນົ ໄປວຽງຈັນ. `ສາເຫດທີ່ບ່ໍລົງໂທດ ທ້າວ ກູ່ແກ້ວ ແຕູ່ໃຫ້ຂຶົ້ນຄອງລາດນົັ້ນຍ້ອນວູ່າ: ເວລານ້ັົນລາວລ້ານຊ້າງໄດ້ແຕກ ເປັນ 3 ອານາຈັກແລ້ວ. ດັົ່ງນ້ົັນ, ເພື່ີອເປັນການຮັກສາກໍາລັງໄວ້ເພາະເມືອງນະຄອນ ເປັນເມືອງດູ່ານທີ່ສໍາຄັນ ອີກ ບນັ ຫາໜ່ີງຶ ຍອ້ ນວ່າູ ທ້າວ ກ່ແູ ກ້ວ ເປັນລູກ (ແຕລູ່ ກູ ກໍບໍໄ່ ດຄ້ ອງລາດແທນສະເໝີໄປ). ເກີດຂົ້ຶນຢູ່ສູນກາງ (ນະຄອນຫຼວງວຽງຈັນ ປີ ຄ ສ1766) ແມູ່ນຂໍ້ຂັດແຍ້ງລະຫວູ່າງ ພະວໍຣະຣາດວົງສາ ກັບ ເຈົ້າສິລິບຸນຍະສານ (ພະວໍຣະຣາດເປັນພໍ່ລ້ຽງຂອງ ເຈົ້າສິລິບຸນຍະສານ ຕໍາແໜູ່ງເສນາບໍ ດີຜູ້ໃຫຍູ່) ໃນການ ປັບປຸງການປົກຄອງ ພະວໍຣະຣາດວົງສາ ໄດ້ຕໍາແໜູ່ງມະຫາເສນາບໍດີຝູ່າຍຊ້າຍ ແຕູ່ຄວາມຈິງແລ້ວແມູ່ນຍາກໄດ້ຕໍາ ແໜງອັກຄະມະຫາເສນາບໍດີຝູ່າຍຂວາ ແຕູ່ ເຈ້ົາສິລບິ ຸນຍະສານ ໄດ້ມອບຝູ່າຍຊາ້ ຍໃຫ້ (ຝາູ່ ຍຂວາແມູນ່ ວຽກທະຫານ ການເງິນ ແລະ ທີ່ດິນ, ຝູ່າຍຊ້າຍແມູ່ນວຽກການປົກຄອງ) ເພາະພະວໍຣະຣາດ ເປັນຜູ້ທະເຍີທະຍານ. ສະນ້ັົນ, ພະ ວໍຣະຣາດວົງສາ ຈ່ີຶງເກີດຄວາມບ່ໍພໍໃຈ ແລະ ເຕົ້າໂຮມກໍາລັງໝີໄປຕົ້ັງເມືອງໃໝູ່ ຢູ່ໝອງບົວລໍາພູ ໃສູ່ຊືີ່ວູ່າ: ເມືອງ ເຂ່ີືອນຂັນກາບແກ້ວບົວບານ ( ຢູ່ໃນເອກະສານໄທໃສູ່ຊື່ີວູ່າ: ເມືອງຈໍາປານະຄອນຂວາງການແກ້ວບົວບານ) ແລ້ວ ປະກາດຕັນບໍ່ຂ້ຶົນກັບວຽງຈັນ ຫວັງຍາກຕ້ົັງ ອານາຈັກ ທ່ີ 4 ຂ້ົຶນ, ເຈົ້າສິລິບຸນຍະສານ ໄດ້ແຈ້ງໃຫ້ ເຈົ້າເມືອງ ນະຄອນລາດຊະສມີ າ ຍກົ ທັບມາປາມຊວູ່ ຍເມອື ງວຽງຈັນ ເຮັດໃຫ້ພະວຣໍ ະຣາດ ໝີໄປບ້ານດອນມດົ ແດງ (ອຸບນົ ແຕູ່ ກອູ່ ນຂ້ົນຶ ກບັ ຈາໍ ປາສັກ) ກອງທັບວຽງຈນັ ບ່ສໍ າມາດໄລູນ່ ໍາໄດ້ ເພາະກາຍເຂດແດນຂອງວຽງຈນັ . 3. ສະພາບຂອງອານາຈກັ ຈາປາສັກ ໃນເວລາທີ່ແຍກອອກເປັນ 3 ອານາຈັກ ແມູ່ນເຈົ້າໝໍ່ກະສັດ (ເຈົ້າສ້ອຍສີສະໝຸດ ພຸດທະກຸນ) ພາຍຫຼັງຂ້ຶົນ ປົກຄອງເພ່ີນກໍພະຍາຍາມປັບປຸງອານາຈັກຕະຫຼອດການປົກຄອງອານາຈັກມີຄວາມສະຫງົບແລະ ປົກ ຄອງດົນນານ (1713-1738) ຕໍ່ມາແມູ່ນ ເຈ້ົາໄຊຍະກມຸ ມານ ປກົ ຄອງ (1738-1779) ປີ ຄ.ສ 1778 ສະຫຍາມ ເຂາ້ົ ຕໃີ ນ ທສ່ີ ຸດ ໃນປີ ຄ.ສ 1779 ກໍຖືກຈບັ ໄປບາງກອກ. ເວົາ້ ລວມແລ້ວ ອານາຈັກຈໍາປາສກັ ມີຄວາມສະຫງົບສກຸ ມີແຕູ່ປບັ ປຸງອານາຈັກ ແຕູ່ບ່ໍມີຄວາມເຂ້ັົມ ແຂງ ທີ່ຈະສາມາດຕາ້ ນທານສະຫຍາມໄດ້. 4. ສະພາບຂອງອານາຈັກອ້ອມຂາ້ ງ 4.1 ອານາຈກັ ກາປູເຈຍ. ໃນປີ ຄສ 1769 ອານາຈັກກໍາປູເຈຍ ໄດເ້ ກີດຂ້ໍຂັດແຍູ່ງຊິງບັນລັງກັນລະຫວູ່າງກູຸ່ມສັກດນີ າດ້ວຍກັນ ຄື : ນັກອົງທອງ ເຊິີ່ງຮັບການສະໜັບສະໜູນຈາກສັກດີນາດາຍຫວຽດໄດ້ທໍາການໂຄູ່ນລ້ົມ ນັກອົງນົນ ແລ້ວ ຂົ້ຶນຄອງ 13

ລາດແທນ, ສູ່ວນກ່ມູຸ ຂອງ ນັກອົງນນົ ໄດໜ້ ີເຂົ້າໄປກຸງທົນບລູ ີເພ່ີືອຂກໍ ານຊວູ່ ຍເຫືຼອຈາກສະຫຍາມ (ພະຍາຕາກສິນ) ໄປກູ້ບັນລັງຄືນ, ຕາກສິນເຫັນເປັນໂອກາດດີທ່ີຈະຂະຫຍາຍອິດທິພົນເຂົ້າສູ່ ອານາຈັກ ກໍາປູເຈຍ. ອີກດ້ານໜຶີ່ງ ແມູ່ນເພ່ີືອສະກັດກັົ້ນອິດທິພົນຂອງສັກດີນາດາຍຫວຽດ, ພະຍາຕາກສິນ ໄດ້ສົ່ງໃຫ້ ກອງທັບເຮືອ ຈໍານວນພົນ 15.000 ຄນົ , ທັບບົກ 10.000 ຄນົ ປະກອບອາວດຸ ທ່ີທນັ ສະໄໝເຂົ້າຍດຶ ເອົາ ກງຸ ພະນົມເປນັ ແລວ້ ໃຫ້ ນກັ ອງົ ນົນ ຂົ້ຶນປົກຄອງກໍາປູເຈຍຄືນ. ສູ່ວນນັກອົງທອງ ໄດ້ໜີໄປຂໍກໍາລັງດາຍ ຫວຽດແລ້ວກັບຄືນມາ ໂຄູ່ນລ້ົມ ນັກອົງນົນ ແລວ້ ຂ້ນົຶ ຄອງລາດຄືນອີກ. ໃນປີ ຄສ 1773 ນັກອົງນົນ ໄດ້ນໍາກໍາລັງຈາກສະຫຍາມກັບຄືນເຂົ້າໄປຍຶດອໍານາດໄດ້ອີກ. ດ່ົັງນົ້ັນ, ປະຊາຊົນກໍາປເູ ຈຍ ຈຶ່ີງໄດ້ຕົກຢູ່ໄຕ້ອໍານາດຂອງສະຫຍາມຢູ່າງບໍ່ມີທາງຫຼີກລ້ຽງໄດ້ ແລະ ຍັງຖືກສກັ ດີນາສະ ຫຍາມ ທາໍ ການກດົ ຂີຂ່ ດູ ຮດີ ຢູ່າງໜັກໜວູ່ ງ. 4.2 ສະພາບຂອງອານາຈກັ ລ້ານນາ ອານາຈັກລ້ານນາ ພາຍຫັຼງ ພະໄຊເສດຖາທິລາດ ຖອນຕົວອອກຈາກນະຄອນພິງ (ຊຽງໃໝູ່) ແຕູ່ປີ ຄສ 1551 ນ້ົັນແລ້ວ. ອານາຈັກລ້ານນາ ກໍຄູ່ອຍຕົກຢູ່ໄຕ້ອິດທິພົນຂອງ ພະມ້າ. ຈົນມາຮອດທ້າຍສະຕະວັດທີ 17 . ພະຍາຕາກສິນ ແຫູ່ງກຸງທົນບູລີ (1768-1782) ໄດ້ຮັບໃບບອກຈາກຈັກກະພັດຈີນ ຣາດຊະວົງ ແມນຈູ (ປັກກີ່ິງ) ໃຫ້ຍກົ ທັບໄປຕີພະມ້າ ເປນັ ເສິກຂະໜາບຫຼງັ . ແຕູ່ໃນເວລານົັ້ນເສັ້ົນທາງທີ່ຈະໄປພະມ້າຕ້ອງໄດ້ຜາູ່ ນລ້ານນາ ໃນເມ່ືີອ ລາ້ ນນາຍັງຢໄູ່ ຕ້ອດິ ທິພນົ ຂອງພະມ້າຢູ່, ພະຍາຕາກສິນກບໍ ໍສ່ າມາດເຮດັ ຫຍງັ ໄດ້. ມາຮອດຍາມແລ້ງ ປີ ຄ.ສ 1771 ພະຍາຕາກສິນ ໄດ້ຍົກທັບຈານວນພົນເຖິງ 15.000 ຄົນ ມຸ້ງໜ້າສູ່ ນະຄອນພິງ (ຊຽງໃໝູ່). ພ້ອມທັງໄດ້ມີໃບບອກຂໍຮ້ອງໃຫ້ ເຈົ້າສິລິບຸນຍະສານ (ເຈົ້າແຜູ່ນດິນລ້ານຊ້າງ) ໃຫ້ຍົກ ທັບໄປສະຫຍາມບຸກຍຶດລ້ານນາອີກທາງໜີ່ຶງ. ແຕູ່ເຈົ້າສິລິບຸນຍະສານ ໄດ້ປະຕິເສດຍ້ອນວູ່າ: ຖ້າລ້ານຊ້າງປະຕິບັດ ຕາມຄໍາຮ້ອງຂຂໍ ອງ ພະຍາຕາກສິນ ກໍໜາຍຄວາມວາູ່ ລາ້ ນຊ້າງ ໄດ້ຕົກເປັນສູ່ວນໜຶີ່ງຂອງ ກຸງທົນບູລີ ແລວ້ ພ້ອມທັງ ຈະກາຍເປັນສັດຕູຂອງພະມ້າຍ່ິີງກວູ່າເກົ່າ. ຝູ່າຍພະຍາຕາກສິນ ໄດ້ເກີດຄວາມຄຽດແຄ້ນຢູ່າງຮ້າຍແຮງຕໍ່ລ້ານຊ້າງ ເພາະເຂົ້າໃຈວູ່າວຽງຈນັ ເປັນໃຈກບັ ພະມາ້ . ເມີື່ອເປັນແນວນົັ້ນ ກອງທັບຂອງສະຫຍາມ ໄດ້ຕັດສິນໃຈບຸກຍຶດລ້ານນາ ແຕກູ່ ໍຖກື ພະມາ້ ຕ້ານຄືນຢາູ່ ງໜ້ຽວແໜ້ນເຮດັ ໃຫ້ ຝູາ່ ຍສະຫຍາມເສຍຫາຍຢູ່າງໜກັ . ທ້າຍປີ ຄສ 1774 ປະຊາຊົນຊາວມອນ ລຸກຮ້ົືຂຶົ້ນຢູ່ທາງພາກໃຕ້. ມັງລະ ເຈົ້າແຜູ່ນດິນພະມ້າ ຈ່ຶີງໄດ້ ລະດົມກໍາລັງພົນສູ່ວນໃຫຍູ່ໄປປາບຊາວມອນ ອັນເຮັດໃຫ້ເປັນໂອກາດດີແກູ່ ພະຍາຕາກສິນ ຍົກທັບຍຶດ ເອົາ ນະຄອນພິງ ໄດ້ຕ້ົັງແຕູ່ນົັ້ນມາ, ເມືອງຊຽງໃໝູ່ ເວົ້າລວມ ແມູ່ນໝົດອານາຈັກລ້ານນາ ແມູ່ນຕົກຢູ່ໃຕ້ ອິດທິ ພົນ ຂອງ ພະຍາຕາກສນິ ແຫງູ່ ກງຸ ທນົ ບລູ ີ. 4.3 ສະພາບຂອງອານາຈກັ ສະຫຍາມ ໃນຕອນທ້າຍລາຊະການຂອງ ເຈາົ້ ສຸລິຍະວົງສາ ທາມິກະຣາດ ທາງກຸງສີອາຍຸດທະຍາແມູ່ນ ພະເພທະຣາ ຊາ ໄດ້ຄອງບັນລັງໂດຍການໂຄູ່ນລົ້ມບັນລັງ ເຈົ້ານາລາຍ ໃນປີ ຄ.ສ 1688. ເມີ່ືອໄດ້ຂົ້ຶນຄອງລາດແລ້ວ ພະເພ 14

ທະຣາຊາ ກໍໄດ້ປັບປຸງກໍາລັງໃຫ້ເຂ້ົັມແຂງແລ້ວກໍຫາທາງຂະຫຍາຍອານາເຂດ. ໃນລະຫວູ່າງ ປີ ຄ.ສ 1715-1717 ໄດ້ສ່ົງກອງທັບເຂ້ົາຮຸກຮານອານາຈັກກໍາປູເຈຍ ໂດຍການປິດລ້ອມນະຄອນອຸດົງ ເພ່ືີອບີບບັງຄັບໃຫ້ເຈົ້າຟຸ້າແກ້ວ ເຈົ້າແຜູ່ນດິນຂອງ ກໍາປູເຈຍ ຍອມເຈລະຈາພາຍໃຕ້ເງື່ີອນໄຂວູ່າ: \" ກໍາປູເຈຍ ຕ້ອງເປັນເມືອງສູ່ວຍສ່ົງເຄີື່ອງ ບັນນາການໃຫກ້ ຸງສີອາຍຸດທະຍາ \" ອານາຈກັ ກາໍ ປເູ ຈຍຈໍາເປັນຈຶງ່ີ ໄດ້ຍອມຕກົ ລົງເງອ່ີື ນໄຂຂອງສະຫຍາມ, ພາຍຫຼັງ ການຕາຍຂອງ ພະຍາເພທະຣາຊາ ແລວ້ ອານາຈັກກໍາປູເຈຍ ກໍໄດແ້ ຍກ ຕວົ ອອກເປນັ ເອກະລາດ. ໃນປີ ຄສ 1763 ມັງລະ (ສິນບະຍູສິນ) ໄດ້ຂ້ຶົນຄອງບັນລັງພະມ້າແລ້ວໄດ້ຂະຫຍາຍອິດທິພົນເຂ້ົາສູ່ ອາຍຸດທະຍາ ໃນທີ່ສຸດກໍສາມາດຍຶດກຸງສີ ອາຍຸດທະຍາໄດ້ຢູ່າງງູ່າຍ ແລະ ໃນເວລານັ້ົນ ພະຍາຕາກສິນ ນາຍ ທະຫານຂອງສະຫຍາມ ໄດ້ຕີຜູ່າວົງປິດລ້ອມຂອງຂ້າເສິກອອກໄປໄດ້ພ້ອມດ້ວຍກໍາລັງທະຫານ 500 ຄົນໄປຕ້ັົງ ຫຼັກໜັົ້ນຢູ່ລະຍອງ ໃນອູ່າວສະຫຍາມເພ່ີືອປບັ ປຸງກໍາລັງ. ຈາກນົັ້ນກໍໄດ້ນໍາກໍາລັງຍຶດເອົາ ເມືອງຈນັ ບູລີ ເພື່ີອເຕົ້າໂຮມ ກໍາລັງ ແລະ ໄດ້ມີການພົວພັນຊົື້ອາວຸດທີທັນສະໄໝຈາກຊາວຕາເວັນຕົກ. ພະຍາຕາກສິນ ເມືີ່ອເຫັນກໍາລັງເຂັ້ົມແຂງ ສົມຄວນແລ້ວກໍໄດ້ບຸກຍຶດເອົາ ກຸງທົນບູລີ ຂັບໄລູ່ອິດທິພົນພະມ້າອອກຈາກສະຫຍາມ ແລ້ວກໍສະຖາປານາຕົນເອງ ຂນ້ົຶ ເປນັ ເຈາົ້ ແຜນູ່ ດນິ ສະຫຍາມ ແຫງູ່ ກຸງທນົ ບລູ .ີ ໃນປີ ຄ.ສ 1769 ພະຍາຕາກສິນ ໄດ້ນາກາລັງຂົ້ຶນມາຕີເອົາ ນະຄອນຣາຊະສີມາ ເຊີ່ິງຍັງຢູ່ໃຕ້ອິດທິພົນ ຂອງ ພະມ້າ. ເຈ້ົາ ເມືອງນະຄອນຣາຊະສີມາ (ເຈົ້າກົມເທບພິພິດ) ໄດ້ຂໍກໍາລັງພະມ້າມາຊູ່ວຍ ແຕູ່ກໍສູ້ກໍາລັງ ພະຍາ ຕາກສິນ ບ່ໍໄດໃ້ ນທສີ່ ດຸ ເຈົ້າກົມເທບພພິ ດິ ແລະ ແມູ່ທບັ ພະມາ້ ກຖໍ ືກຂາ້ ຕາຍໃນສະໜາມຮົບ. 4.4 ສະພາບຂອງອານາຈກັ ພະມາ້ ໃນລາຊະການຂອງ ລາຊະວົງບູເລງນອງ ແຫູ່ງເມືອງຕອງອູ ພວມຄູ່ອຍໆເຊ່ອີື ມອາໍ ນາດລົງ. ບັນດາອານາຈັກ ຫຼື ເມືອງຕູ່າງໆ ທ່ີເປັນປະເທດສະລາດ ໄດ້ສວຍໂອກາດລຸກຮ້ືົຂຶົ້ນຕ່ໍສູ້ເພ່ືີອປົດປູ່ອຍຕົນເອງອອກຈາກອິດທິພົນຂອງ ພະມາ້ . ທ້າຍປີ ຄ.ສ 1775 ໃນໄລຍະຊົນເຜົາ່ ສານ ກາລງັ ລຸກຮ້ືົຂົ້ນຶ ຢູ່ທາງພາກເໜືອນັນົ້ . ພວກຊນົ ເຜົ່າມອນ ກໍໄດ້ ຮີບຮ້ອນຍົກທບັ ເຂາົ້ ປິດລອ້ ມ ກຸງອງັ ວະ ແລະ ສາມາດຍຶດໄດ້. ແຕກູ່ ານປກົ ຄອງທາງສງັ ຄົມຂອງຊາວ ມອນຍັງບໍທ່ ັນ ສະຫຼາດແຫຼມຄົມດີ ຍັງປູ່ອຍໃຫ້ມີຂະບວນການຂອງຊາວພະມ້າ ເກີດຂົຶ້ນຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ ແລະ ຂະບວນການທີສໍາຄັນ ກວູ່າໜູ່ ແມູ່ນຂະບວນການຂອງ ມັງອອງໄຊຍະ ໄດ້ນໍາພາປະຊາຊົນຊາວ ພະມ້າ ສາ້ ງບ້ານບຸດໂຊໂຍມຽວ ເປັນເມືອງ ຊີວື່ ູາ່ : \" ອະລອງພະຍາຄະຍີ \". ຕົ້ນປີ ຄ.ສ 1776 ອະລອງພະຍາ ສາມາດເຕ້ົາໂຮມຊາວພະມ້າ ແລະ ເລີ່ມລົງມືປະຕິບັດແຜນການ ຂະຫຍາຍອໍານາດ. ໂດຍການສົ່ງກໍາລັງໄປຍຶດເອົາເມືອງຕູ່າງໆຂອງພວກມອນເປັນຕົ້ນແມູ່ນແນູ່ໃສູ່ ກຸງຫົງ ສາວະ ດີ ເມືອງພະຍາອະລອງພະຍາ. ເມອີ່ື ຍຶດກຸງຫົງສາວະດີໄດ້ແລ້ວກໄໍ ດ້ວາງແຜນຂະຫຍາຍອານາເຂດ ບ່ໍຕູາ່ ງຫຍັງກັນ ກບັ ບູເລງນອງ ໃນໄລຍະຜ່າູ ນມາ. 15

ບດົ ທີ 3 ສັກດນິ າສະຫຍາມດາໍ ເນນີ ການຮກຸ ຮານ ແລະ ຍດຶ ຄອງລາວໃນປີ ຄ.ສ 1779 1. ກນົ ອບຸ າຍໃນການຮກຸ ຮານລາ້ ນຊາ້ ງຂອງເຈາ້ົ ຊວີ ດິ ກງຸ ທນົ ບລູ ີ ພາຍຫັຼງການຂຶົ້ນກາອານາດກຸງທົນບູລີ ພະຍາຕາກສິນ ກໍໄດ້ມີການພົວພັນສາພັນທະໄມຕີກັບ ນະຄອນວຽງຈັນ ເຊີິ່ງເວລານນ້ົັ ເຈົາ້ ສລີ ບິ ຸນຍະສານ ເປັນເຈົ້າຊີວິດແຜນູ່ ດິນລາ້ ນຊ້າງວຽງຈນັ , ເລ່ີມຕິດຕພ່ໍ ົວພັນກນັ ແຕູ່ປີ ຄ ສ 1769 ຈົນເຖງີ ປີ ຄ ສ 1774. ເມືີອ່ ຕກົ ມາໃນໄລຍະທີ່ ເຈົາ້ ສີລິບນຸ ຍະສານ ໄດ້ມີການປະຕິ ຮູບການປົກຄອງໃນຕາແໜູ່ງ ເສນາມນຸ ຕຜີ ໃູ້ ຫຍູ່ ເນ່ີືອງຈາກມີເສນາມນຸ ຕບີ າງທາູ່ ນແມູນ່ ຢູ່ໃນໄວສະລາພາບ ແລວ້ ບ່ສໍ າມາດຈະປະຕິບດັ ໜ້າທີ່ຮາຊະ ການໄດ້, ໃນເວລານົ້ັນ ພະວໍຣະລາດວົງສາ (ເປັນພ່ໍລ້ຽງ ເຈົ້າສີລິບຸນຍະສານ) ກໍໄດ້ຖືກສັບຊ້ອນໃຫ້ດໍາລົງຕໍາແໜູ່ງ ເສນາມົນຕີຝູ່າຍຊ້າຍ (ຄວາມຈິງແລ້ວ ພະວໍຣະລາດວົງສາຢາກໄດ້ຕໍາແໜູ່ງເສນາມົນຕີຝູ່າຍຂວາ) ກໍເກີດຄວາມບໍ່ ພໃໍ ຈຈຶີ່ງໄດ້ຂັດແຍູ່ງ ກັບ ເຈົ້າສີລິບຸນຍະສານ ຢູ່າງຮ້າຍແຮງ ໃນທີ່ສດຸ ພະວໍຣະລາດວົງສາ ໄດ້ພາຄອບຄົວ ແລະ ພັກພວກໜີຈາກວຽງຈັນ ໄປຕົ້ັງທ່ີບ້ານໜອງບົວລຸູ່ມພູ ແລ້ວສ້າງບ້ານນັ້ົນຂ້ົຶນເປັນເມືອງ ເອ້ົີນວູ່າ : ເມືອງຂື່ີນ ຂັນກາບແກ້ວບົວບານ ພ້ອມທັງປະກາດເປັນເອກະລາດບ່ໍຂຶົ້ນກັບ ວຽງຈັນ. ເຈົ້າສີລິບຸນຍະສານ ໄດ້ສົ່ງກໍາລັງໄປ ປາບປາມແຕູ່ບ່ໍສໍາເລັດ ຈີຶ່ງໄດ້ຂຽນສານໄປຫາ ພະຍານະຄອນລາດຊະສີມາ ໃຫ້ຍົກກໍາລັງມາຊູ່ວຍ. ພະວໍຣະລາດ ວົງສາ ຈຶີ່ງແຕກໜີຈາກໜອງບົວລຸູ່ມພູ ໄປຕງົ້ັ ຫັຼກຢູ່ດອນມົດແດງ ລູ່ອງນໍ້າມູນເຂດຈໍາປາສັກ (ອຸບົນ ປະເທດໄທ) ແລ້ວໄດ້ຂເໍ ພິີງ່ ເຈົ້າໄຊຍະກຸມມານ ແຫງູ່ ອານາຈກັ ຈາໍ ປາສກັ . 2. ສະຫຍາມເຂາົ້ ຮກຸ ຮານ ແລະ ຍດຶ ຄອງລາ້ ນຊາ້ ງຈາໍ ປາສກັ ຄ.ສ 1778 ຮອດປີ ຄ ສ 1777 ພະວຣໍ ະລາດວງົ ສາ ໄດ້ເກີດຂໍ້ຂດັ ແຍູ່ງກັບ ເຈົ້າໄຊຍະກຸມມານ ແລະ ໄດ້ກັບຄືນໄປຕ້ົັງ ຢູ່ດອນມົດແດງຄືເກົ່າ. ເຈ້ົາສີລິບຸນຍະສານ ໄດ້ຮັບຂູ່າວວູ່າ ພະວໍຣະລາດວົງສາ ກັບໄປຕັົ້ງທັບຢູ່ດອນມົດແດງຄືເກົ່າ ແລະ ໄດ້ມີສານໄປຂໍເປັນຂ້າຮັບໃຊ້ ສະຫຍາມ (ພະຍາຕາກສິນ) ອັນຖືວູ່າເປັນກະບົດຕໍ່ແຜູ່ນດິນລ້ານຊ້າງທີ່ຮ້າຍ ແຮງທີ່ສຸດ ຈີ່ຶງໄດ້ສ່ົງ ພະຍາສຸໂພ ນໍາກໍາລັງຈາກວຽງຈັນ ສົບທົບກັບກອງທັບຈໍາປາສັກ ໄປລ້ອມຈັບ ພະວໍຣະລາດ ວງົ ສາ ທີດ່ ອນມົດແດງ. ພະວຣໍ ະລາດວງົ ສາ ໄດພ້ າພກັ ພວກໜໄີ ປຢວູ່ ຽງດອນກອງ ໃນທີ່ສດຸ ກໍາລັງວຽງຈນັ ສາມາດ ຈັບ ພະວໍຣະລາດວົງສາ ແລ້ວປະຫານຊີວິດທັນທີ, ເຫືຼອແຕູ່ ທ້າວກີ່າ ແລະ ພັກພວກໄດ້ລົບໜີລົງໄປບາງກອກຂໍ ກໍາລງັ ສະຫຍາມເອົາກໍາລັງມາຊູ່ວຍ. ສວູ່ ນພະຍາຕາກສິນ ເຫັນເປັນໂອກາດດີທີ່ຈະຂະຫຍາຍອານາເຂດເຂ້ົສູ່ດນິ ແດນ ລາ້ ນຊາ້ ງເພ່ີອື ຕດັ ກາໍ ລັງຂອງພະມ້າ. ຂ້ໍອ້າງໃນການຍຶດຈໍາປາສັກ : ແມູ່ນເພ່ືີອປາບກະບົດຢູ່ເມືອງ ນາງຮອງ (ພະຍານອງ) ທີ່ຂຶົ້ນກັບຈໍາປາສັກ ເພີ່ນວູ່າ ເຈ້ົາເມືອງນາງຮອງຮູ່ວມກັບຈໍາປາສກັ ເປັນກະບົດຕ້ານສັກດີນາສະຫຍາມ (ຝູ່າຍຈາໍ ປາສັກແມູ່ນເຈົ້າໂອ, ເຈ້ົາ ອນິ , ເຈົ້າອຸປະຣາດ) ສູ່ວນເມອື ງນາງຮອງແມູ່ນ ພະຍາຮອງ ໃນການປາບເຂົາເຈ້ົາຈັບ ພະຍານອງ ໄດ້ແລ້ວເອາົ ໄປປະ ຫານຊວີ ດິ ແຕູ່ຂະບວນຢູ່ຈໍາປາສັກ ຍັງສບື ຕໍ.່ 16

3. ສະຫຍາມເຂາົ້ ຮກຸ ຮານ ແລະ ຍດຶ ຄອງລາ້ ນຊາ້ ງຈັກຈາປາສັກ ຄ.ສ 1779 ນັກປະຫວັດສາດໄດ້ອະທິບາຍວູ່າ: ເມ່ືີອສະຫຍາມ (ພະຍາຕາກສີນ) ໄດ້ຮັບສານຈາກທ້າວ ກີ່າ ແລ້ວກໍບໍ່ພໍໃຈ ຢ່າູ ງຍ່ິີງ ຈຶ່ງີ ໄດຖ້ ໂື ອກາດນ້ົີ ນໍາກໍາລງັ ເຂົ້າມາຮຸກຮານລ້ານຊ້າງ. ສະຫຍາມໄດ້ເຄື່ອີ ນທັບທງັ ທາງບກົ ແລະ ທາງນໍ້າ ຄື: - ທັບບົກ : ແມູ່ນ ພະຍາມະຫາກະສັດສຶກ (ພະຍາຈັກກຣີ ເປັນຜູ້ທໍາອິດທີ່ກໍ່ຕົັ້ງ ລາຊະວົງຈັກກຣີ ປັດຈຸບັນ ແມູ່ນອົງທີ 9), ຊຶີ່ງມີກໍາລັງພົນເຖີງ 20.000 ກວູ່າຄົນ ໄດ້ເຄ່ືີອນມາຜູ່ານນະຄອນລາດສະສີມາ, ເມືອງສຸລິນ, ເມືອງສີສະເກດ ເພອື່ີ ສົມທົບກບັ ກອງທັບເຮືອທ່ີແດນເມືອງຈໍາປາສັກ. - ທັບເຮືອ : ແມູ່ນນ້ອງຊາຍ ພະຍາມະຫາກະສັດສຶກ ຊ່ືີວູ່າ ພະຍາສຸລະສີ ມີກໍາລັງປະມານ 10.000 ຄົນ ຍກົ ທັບເຮືອມາທາງຂະແມ ພ້ອມທັງເກນເອົາຂະແມເຂົ້າຮູ່ວມຮຸກຮານລ້ານຊ້າງ, ພ້ອມດ້ວຍເຮືອຮົບຂຶົ້ນ ມາຕາມລໍາ ນໍ້າຂອງ ເພີ່ືອເຂາ້ົ ຍດຶ ຈາໍ ປາສັກ. ກອງທັບສະຫຍາມ ເວລານົັ້ນປະກອບດວ້ ຍຊະເລຍີ ເສິກສົງຄາມຊາວມອນ, ຊາວລາວ ແລະ ຊາວພະມ້າ ທີ່ ສະຫຍາມໄດ້ກວດຕ້ອນໄປ, ພ້ອມທັງທະຫານຮັບຈ້າງ ແລະ ອາວດຸ ທ່ີທັນສະໄໜ. ເມ່ືີອງກອງທັບສະຫຍາມທັງສອງ ກອງໄດ້ສົມທົບກັນຮຽບຮ້ອຍແລ້ວກໍໄດ້ເປີດບົັ້ນຮົບຂະໜາດໃຫຍູ່ ໂດຍການບຸກຍຶດເອົາເມືອງນາງລອງ ອີກພ້ອມ ດວ້ ຍບັນດາເມືອງຕູ່າງໆທີ່ຕ້ົງັ ຢູ່ລະຫວູ່າງ ນະຄອນລາດຊະສີມາ ແລະ ຈໍາປາສັກ ທ່ີຕົ້ັງຢູເ່ ລາະລຽບແມູ່ນໍ້າຂອງ ເຊັ່ົນ : ເມອື ງວຽງສລຸ ນິ , ເມອື ງອງົ ຂະ ແລະ ເມືອງຄຸຂນັ , ເມ່ີືອສາມມາດຍດຶ ເອົາບັນດາເມືອງທ່ເີ ປັນບໍລວິ ານຂອງຈາປາສກັ ໄດ້ ໝົດແລ້ວ, ກອງທັບທຸກພາກສູ່ວນໂອບລ້ອມຈາປາສັກເມ່ີືອຈາປາສັກຖືກຕີທັງສອງດ້ານຄື: ທາງບົກ ແລະ ທາງນ້ົາ, ເຖີງວູ່າຊາວເມືອງຈໍາປາສັກ ໄດ້ຕ່ໍສູ້ຢູ່າງພິລະອາດຫານກໍຕາມ ແຕູ່ກໍບໍ່ສາມາດຕ້ານທານຕໍ່ກອງທັບໃຫຍູ່ທີ່ມີກໍາລັງ ຫຼາຍກວູ່າໄດ້. ເຈົ້າໄຊຍະກຸມມານ ຈ່ີຶງຫົຼບໜີແຕູ່ກໍຖືກສະຫຍາມຈັບໄດ້ ໃນປີ ຄ.ສ 1778. ໃນທີ່ສຸດເຈົ້າໄຊຍະ ກຸມມານ ໄດ້ຍອມເປັນເມືອງ ຂຶົ້ນຕໍ່ສະຫຍາມ. ເວລານັົ້ນສະຫຍາມໄດ້ບັງຄັບໃຫ້ຈໍາປາສັກ ຊູ່ວຍເຮັດສົງຄາມ ໂດຍ ຊູ່ວຍກໍາລງັ ແລະ ສະບຽງ. ໃນຄະນະທີ່ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງພວມເກີດຄວາມຂັດແຍູ່ງ, ແບູ່ງແຍກເປັນ 3 ອາຈັກນັ້ົນ, ສັກດິນາ ສະຫຍາມຊ້ໍາພັດມີຄວາມເຂັົ້ມແຂງ ໂດຍສະເພາະພາຍຫຼັງປົດປອູ່ ຍດິນແດນ ຂອງຕົນອອກຈາກການເປັນເມືອງສູ່ວຍ ແກູ່ພະມ້າສໍາເລັດ ພະເຈ້ົາຕາກສິນໄດ້ປັບປຸງອໍານາດການປົກຄອງ ໃຫ້ມີຄວາມເຂ້ັົມແຂງໃນທຸກດ້ານ, ໂດຍສະເພາະ ແມູ່ນດ້ານການທະຫານ ຈາກນ້ັົນໄດ້ດໍາເນີນການແຜູ່ຂະຫຍາຍອານາເຂດຮຸກຮານເຂ້ົາອານາຈັກຕູ່າງໆທ່ີຢູ່ອ້ອມຂ້າງ ເຊັົ່ນ: ຄ.ສ 1776 ຮຸກຮານເຂ້າົ ອານາຈກັ ລາ້ ນນາ. ສູ່ວນອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ ຍັງໄດ້ສືບຕ່ໍ ຂັດແຍູ່ງປະຫັດປະຫານກັນລະຫວູ່າງກຸູ່ມສັກ ດິນາພາຍໃນ ແລະ ກ້າວໄປເຖິງການຊັກນໍາເອົາກໍາລັງຈາກຕູ່າງດ້າວເຂົ້າມາຮຸກຮານບ້ານເມືອງ ຂອງຕົນ, ໂດຍສະເພາະພະວໍຣະລາດ ທີ່ ຫນີອອກຈາກວຽງຈັນໃນເມື່ີອກູ່ອນແລ້ວໄປເພິີ່ງກະສັດຈໍາປາສັກນົ້ັນ ໄດ້ເກີດຄວາມຂັດແຍູ່ງກັບເຈ້ົາໄຊຍະກຸມມານ (ລູກຂອງເຈ້ົາສ້ອຍສີສະມູດ) ເຈົ້າແຜູ່ນ ດິນແຫູ່ງອານາຈັກຈໍາປາສັກ ໃນ ປີ ຄ.ສ 1777 ແລະ ໄດ້ນໍາເອົາກໍາລັງຂອງ 17

ຕົນໄປຕົັ້ງຢູ່ດອນມົດແດງແລ້ວແຕູ່ງຕົັ້ງລູກຊາຍ ຊ່ີື ທ້າວ ກໍ່າ ນໍາເອົາເຄີື່ອງມຸງຄຸນລົງໄປຂໍທູນຂໍເພິ່ີງນໍາເຈ້ົາຊີວິດ ສະຫຍາມ. ສູວ່ ນ ເຈາົ້ ສີລິ ບຸນຍະສານ ເຈາົ້ ຄອງອານາຈກັ ວຽງຈນັ ຊາບວູ່າ ພະວໍຣະລາດ ຜດິ ກັບເຈົາ້ ໄຊຍະ ກມຸ ມານ ແລ້ວຫນີໄປຢູ່ບ້ານ ດອນມົດແດງ, ພະອົງໄດ້ແຕູ່ງໃຫ້ພະຍາສຸໂພ ນໍາເອົາກໍາລັງທັບລົງໄປ ຕີບ້ານ ດອນມົດແດງ, ກໍາລັງຂອງພະວໍຣະລາດ ຕ້ານທານບ່ໍໄດ້ຈີຶ່ງໄດ້ມາຕັົ້ງທັບຢູ່ທີ່ວຽງດອນກອງ ແລ້ວໄດ້ແຕູ່ງຄົນໄປຂໍກໍາລັງຈາກພະເຈ້ົາ ໄຊຍະກຸມມານ, ແຕູຄ່ າໍ ຮ້ອງບໄໍ່ ດຖ້ ກື ປະຕເິ ສດ, ພະວຣໍ ະລາດ ກໄໍ ດທ້ າໍ ການຕສໍ່ ູ້ຈນົ ເຖງິ ຂ້ນັົ ເສຍຊີວດິ . ສູ່ວນທ້າວກໍ່າ (ບຸດຊາຍຂອງພະວໍຣະລາວ) ໄດ້ຫຼບົ ຫນີໄປພ້ອມກັບພະລາຊະສານລົງໄປ ນະຄອນລາຊະສີມາ ແລ້ວສົ່ງຕໍ່ໄປຍັງກຸງທົນບູຣີ ເພີ່ືອຂໍຄວາມຊູ່ວຍເຫຼືອຈາກກອງທັບສະຫຍາມ. ພະເຈ້ົາຕາກສິນ ພະເຈົ້າແຜູ່ນດິນ ສະຫຍາມຜູ້ມີຄວາມຕ້ອງການແຜູ່ຂະຫຍາຍອານາເຂດຢູ່ແລ້ວ ພໍເມ່ີືອຊາບຂູ່າວຈາກສານທ້າວກໍ່າ ກໍເປັນທ່ີເພ່ີິງພໍໃຈ ຢູ່າງຍ່ີິງ ຈຶ່ີງໄດ້ຖືເອົາໂອກາດນ້ົີ ເຂ້ົາມາຮຸກຮານອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງຢູ່າງໄວວາ, ໂດຍໄດ້ແຕູ່ງຕົ້ັງໃຫ້ພະຍາມະຫາ ກະສັດສຶກ ເປັນແມູ່ທັບ ຍົກພົນມາທາງບົກສົມທົບກັບກໍາລັງຫົວເມືອງຝູ່າຍຕາເວັນອອກ, ລວມກໍາລັງພົນເສິກເຖິງ 20 000 ກວູ່າຄົນ, ໃຫ້ພະຍາ ສຸຣະສີ ຜູ້ເປັນນ້ອງຊາຍຂອງພະມະຫາກະສັດສຶກ ຍົກທັບລົງທາງເຮືອຜູ່ານຂະເຫມນ ເກນເອົາພົນເສິກຂະແມໄດ້ 10.000 ຄົນ, ຍົກທັບຂົ້ຶນມາຕາມລໍາແມູ່ນໍ້າຂອງໃນປີ ຄ.ສ 1778, ສູ່ວນພະຍາມະຫາ ກະສັດສຶກ ຍົກທັບມາທາງເມືອງລາຊະສີມາ,ຜູ່ານທາງເມືອງສຸລິນ ເມືອງສີສະເກດ ມູຸ່ງຫນ້າເຂົ້າສົມທົບກັບກອງທັບ ເຮອື ທີ່ແດນເມອື ງຈໍາປາສກັ . ຫງັຼ ຈາກນ້ນົັ ກອງທັບສະຫຍາມກໄໍ ດ້ບຸກໂຈມຕີຕົວເມອື ງຈາໍ ປາສັກຢູ່າງຮຸນແຮງ. ປະຊາຊົນຊາວຈໍາປາສັກໄດ້ ທໍາການຕສ່ໍ ູ້ຕາ້ ນທານຢູ່າງອາດຫານກໍຕາມ ເນີ່ືອງຈາກວາູ່ ກໍາລງັ ຈາໍ ປາສັກຫນອ້ ຍກວູ່າ. ສະນົັ້ນ, ກໍາລັງທະຫານຂອງ ສະຫຍາມ ຈີຶ່ງໄດ້ຢດເອົາເມືອງຈໍາປາສັກໄດໂ້ ດຍງູາ່ ຍດາຍດາຍ, ສູ່ວນ ເຈົາ້ ໄຊຍະກມຸ ມານ ເຈາ້ົ ຄອງນະຄອນຈໍາປາສັກ ໄດ້ເອົາຕົວຫຼົບຫນີໄປລົ້ີຢູ່ດອນໄຊ ແລະ ໃນທີ່ສຸດເຈົ້າໄຊຍະກຸມມານ ກ່ໍຖືກອງທັບສະຫຍາມຈັບຕົວໄດ້ແລ້ວບັງຄັບ ໃຫຈ້ ໍາປາສັກຍອມເປນັ ຫົວເມືອງຂ້ືົນໃຫ້ແກ່ສູ ະຫຍາມ. ສູວ່ ນຝູ່າຍຂອງພະຍາສໂຸ ພ ແມູ່ທັບຂອງເຈົາ້ ສລີ ບິ ຸນຍະສານ ແຫງູ່ ອານາຈັກວຽງຈນັ ໄດຊ້ າບຂ່າູ ວວ່າູ ກອງທັບ ສະຫຍາມໄດ້ຍກົ ທັບມາຢູາ່ ງຫຼວງຫຼາຍ, ໃນຄະນະທຕີ່ ້ົັງຢູ່ເມືອງ ດອນກອງ ແຂວງ ຈໍາປາສັກ ໄດ້ເຫັນວູ່າ ກໍາລັງຂອງ ຕນົ ຈະຕ້ານທານບໍ່ໄດ້ ຈີຶ່ງໄດ້ຖອຍທັບກັບຄືນມາວຽງຈັນ ແລວ້ ຟ້າຸ ວລາຍງານເຫດການຕໍ່ເຈ້ົາ ສິລບິ ຸນຍະສານເມືີອ່ ພະ ອົງໄດ້ຊາບເຫດການ ຈຶີ່ງໄດ້ກຽມກໍາລັງເພ່ືີອປຸ້ອງກັນນະຄອນໄວ້ ໂດຍໄດ້ແຕູ່ງກອງທັບອອກໄປຕັ້ົງທັບກຽມຮັບມື ຂ້າເສິກຢູ່ເມືອງພັນພ້າວ, ເມືອງພະ ໂຄ, ເມືອງວຽງຄຸກ, ເມືອງຫນອງຄາຍ ຈົນເຖິງເມືອງນະຄອນພະນົມ ກອງທັບ ສະຫຍາມໄດ້ຍກົ ທບັ ມາຕີເອົານະຄອນພະນົມແຕກ, ພະບໍຣົມຣາຊາ (ກູແກ້ວ) ເຈາົ້ ຄອງ ນະຄອນເມືອງພະນົມ ໄດນ້ ໍາ ພາຄອບຄົວໄປຕົ້ັງຄ້າຍຢູ່ບ້ານດອນຫນູນໄດ້ 5 ເດືອນ ກ່ໍເລີຍເຖິງແກູ່ ມໍລະນະກໍາຢູ່ທີ່ນັົ້ນ. ສູ່ວນກອງທັບສະຫຍາມ ຍົກທັບຂ້ຶົນມາເຖິງເມືອງຫນອງຄາຍ, ເມືອງພະໂຄ ແລະ ເມືອງວຽງຄຸກ, ພວກຊາວເມືອງທັງຫຼາຍໄດ້ອອກມາຕ່ໍສູ້ ປຸ້ອງກັນຢູ່າງແຂງແຮງ ເຮັດໃຫ້ກອງທັບສະຫຍາມບ່ໍສາມາດຢດເອົາເມືອງໄດ້ ເມື່ີອສະຫຍາມບ່ໍສາມາດເອົາຊະນະ ດ້ວຍກໍາລັງ, ແມູ່ທັບ ຂອງສະຫຍາມໄດ້ຫັນໄປໃຊ້ກົນອຸບາຍອັນໂຫດຫ້ຽມ, ພວກເຂົາໄດ້ຈັບເອົາປະຊາລາຊະດອນ 18

ຊາວ ເມືອງຫນອງຄາຍເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍມາຕັດຄໍ ແລ້ວເອົາຫົວໃສູ່ເຮືອຈົນເຕັມ ແລະ ໄດ້ບັງຄັບໃຫ້ ແມູ່ຍິງ ຊາວເມືອງຫນອງຄາຍພາຍເຮືອຂຶ້ົນມາຮ້ອງຂາຍຫົວຄົນ ຢູ່ລຽບທູ່າເມືອງພະໂຄ ແລະ ເມືອງ ວຽງຄຸກເພີື່ອເປັນການ ນາບຄ່ຈູ ິດໃຈຊາວເມືອງກໍຄືທະຫານລາວລ້ານຊ້າງ, ເມອື ຊາວເມອື ງເຫັນດ່ງັົ ນັນ້ົ ກໍເກດີ ຄວາມສະທ້ານຢຸ້ານກົວພາກັນ ແຕກຫນີ ຍ້ອນແນວນ້ົັນກອງທັບສະຫຍາມຈຶ່ີງໄດ້ເຂ້ົາຢດ ເອົາເມືອງພະໂຄ, ເມືອງວຽງຄຸກ ໄດ້ຢູ່າງງາູ່ ຍດາຍ, ຕໍ່ມາ ກອງທັບສະຫຍາມ ໄດເ້ ຂ້ົາປີດລອ້ ມ ເມອື ງພັນພ້າວ, ທະຫານ ແລະ ຊາວເມືອງພັນພ້າວ ໄດ້ພ້ອມກັນຕ່ໍສູ້ປົກປຸ້ອງໄວ້ ຢູ່າງແຫນ້ນຫນາ, ກອງທບັ ສະຫຍາມບໍ່ສາມາດຕີເອົາເມືອງໄດ້ ຈົນມາຮອດ ປີ ຄ.ສ 1779, ສະຫຍາມຈ່ີຶງຢດເມືອງ ພນັ ພ້າວໄດ້. ໃນເວລາທັບສະຫຍາມປິດລ້ອມເມືອງພັນພ້າວ ແລະ ບຸກໂຈມຕີວຽງຈັນນັ້ົນ, ເຈ້ົາສຸລິຍະວົງເຈົ້າແຜູ່ນດິນ ຫຼວງພະບາງ ໄດ້ມີພະລາຊະສານໄປບອກພະເຈົ້າແຜູ່ນດິນສະຫຍາມວູ່າ ຕົນຂານອາສາຊູ່ວຍເຂົ້າຕີວຽງຈັນ ທາງພາກ ເຫນືອເພອີື່ ເປັນການແກ້ແຄນ້ . ພະເຈ້ົາສຸລິຍະວງົ ນໍາເອົາທະຫານ 3000 ຄນົ ລງົ ມາຕົ້ັງລ້ອມວຽງຈັນໄວ້ທາງດ້ານຫງັຼ , ພະເຈົ້າ ສິລິ ບຸນຍະສານ ເຫັນເສກິ ຂະຫນາບມາທາງດາ້ ນໜ້າ ແລະ ທາງຫຼັງບໍ່ສາມາດຈະຕ້ານໄດ້ ຈຶ່ີງໄດ້ປະເມືອງພັນ ພ້າວ ແລ້ວຂ້າມຂອງມາໂຮມກັນຢູ່ວຽງຈັນ ກອງທັບສະຫຍາມໄດ້ເຂົ້າມາເມືອງ ພັນພ້າວໄດ້ແລ້ວກໍຂ້າມຂອງມາຕົັ້ງ ຄ້າຍຢູ່ທາງພາກຕາເວັນອອກ ຂອງເມືອງວຽງຈັນ, ເຈົ້າ ສິລິບຸນຍະສານ ໄດ້ແຕູ່ງຕັົ້ງເຈົ້ານັນທະເສນ(ລາຊະໂອລົດ) ເປັນແມູ່ທັບຄຸມພົນທະຫານອອກຈາກເມືອງໄປຕີຄ້າຍທະຫານສະຫຍາມ ກອງທັບວຽງຈັນໄດ້ສະກັດກົັ້ນກອງທັບ ສະຫຍາມຢູ່າງອາດຫານເປັນເວລາ 4 ເດືອນກວູ່າ ໃນໄລຍະນ້ັົນທະຫານວຽງຈັນຖືກບາດເຈັບ ແລະ ລົ້ມຕາຍຢູ່າງ ຫຼວງຫຼາຍ ກົງກັນຂ້າມກອງທະຫານສະຫຍາມທີ່ມີກໍາລັງພົນຫຼາຍກວູ່ານ້ົັນ ຍັງມີຄວາມເຂ້ັົມແຂງຢູ່. ດົ່ັງນັົ້ນ, ກອງທັບສະຫຍາມຈີື່ງສາມາດບຸກຕີເຂົ້າຕົວເມືອງສູນເສຍເອກະລາດແກູ່ສັກດິນາສະຫຍາມ ໄດ້, ສູ່ວນ ເຈົ້າ ສີລິ ບຸນ ຍະສານ ພ້ອມດ້ວຍເຈົ້າອິນ, ເຈ້ົາພົມ ເຊິີ່ງເປັນລາຊະໂອລົດ ແລະ ຄົນສະ ພິດໄດ້ພາກັນຫຼົບຫນີໂດຍທາງເຮືອໄປ ເມືອງ ຄໍາເກີດ, ສູ່ວນວູ່າ ເຈົ້າ ນັນທະເສນ ໄດ້ນໍາກໍາລັງທະຫານວຽງຈັນຕ່ໍສູ້ຕີຕ້ານກອງທັບສະຫຍາມທີ່ກໍາລັງຕີເຂົ້າ ເມືອງວຽງຈັນ ໃນ ຄ.ສ 1779. ພວກສະຫຍາມ ໄດ້ຈັບເອົາເຈົ້ານັນທະເສນ, ເຈົ້າອານຸວົງ, ລູກຊາຍຂອງ ເຈ້ົາ ອຸປະລາດ ຄວງຫນ້າ, ນາງ ແກ້ວ ຍອດຟຸ້າກັນລະຍານີ ສີກະສັດຕີ ຜູ້ເປັນພະລາຊະທິດາຂອງພະເຈົ້າ ສີລິບຸນຍະສານ ຕະຫຼອດ ຮອດພະບໍຣົມ ມະວົງສານຸວົງ ແລະ ເສນາອາມາດຂ້າລາຊະການຜູ້ໃຫຍູ່ ພ້ອມດ້ວຍສາວສະຫນົມ ນອກ ແລະ ໃນທງັ ຫມົດ, ເກັບກວດເອົາຊບັ ສົມບັດເງນິ , ຄໍາ, ສ່ິີງຂອງທມ່ີ ີ ຄູ່າຕ່າູ ງໆໃນທ້ອງພະຄັງ ຫຼວງ ແລະ ຕາມຫໍໂຮງ ບາ້ ນເຮືອນຂອງປະຊາຊົນວຽງຈັນໄປຈົນຫມົດກ້ຽງ. ຕະຫຼອດຮອດພະພຸດທະ ຮູບອັນລ້ໍາຄູ່າ ເຊ່ັົນ ພະແກ້ວມໍລະກົດ, ພະບາງ... ພ້ອມກັບຄອບຄວົ ຊາວ ເມືອງວຽງຈັນຂາ້ ມຂອງ ໄປໄວ້ທ່ີເມືອງພັນພ້າວ ແລະ ຈາກນ້ົັນແມູ່ທັບສະຫຍາມ ໄດ້ບັງຄບັ ໃຫພ້ ະເຈົາ້ ສລຸ ິຍະວງົ ເຈາົ້ ແຜູ່ນ ດິນຫວຼ ງພະບາງໃຫ້ຍອມເປັນເມືອງຂນຶົ້ ແກ່ສູ ະຫຍາມເຫມືອນກນັ . ເຖິງເດືອນ ມັງກອນ ຄ.ສ 1780 ແມູ່ທັບສະຫຍາມໄດ້ແຕູ່ງຕ້ົັງໃຫ້ພະຍາສຸໂພ ເປັນຜູ້ຮັກສາ ນະຄອນວຽງ ຈັນ, ສູ່ວນແມູ່ທັບສະຫຍາມໄດ້ນໍາເອົາຄອບຄົວລາວ ພ້ອມທັງລາຊະບຸດຂອງຂຸນນາງ ທ້າວພະຍາ, ພໍ່ຄ້າຊາວຂາຍ ແລະ ຊັບສມົ ບັດເຂົ້າຂອງຕະຫຼອດຮອດພະແກ້ວ ແລະ ພະບາງ ລົງໄປບາງກອກ. ເມືີ່ອໄປເຖິງເມອື ງສະລະບລູ ີ ແມ່ທູ ັບ 19

ສະຫຍາມໄດ້ໃຫ້ຄອບຄົວລາວຫຼາຍຫມີື່ນຄ ອບຄົວຕົ້ັງບ້ານເຮືອນຢູ່ທີ່ນ້ົັນ, ແຕູ່ຜູ້ເປັນເຊ້ົືອສາຍກະສັດ ແລະ ຂ້າລາຊະການຊ້ົັນຜູ້ໃຫຍູ່ນ້ັົນ ແມູ່ນໃຫ້ໄປຢູ່ບາງກອກ. ນັບແຕູ່ນົັ້ນມາ ອານາຈັກລາວທັງ 3 ວຽງຈັນ, ຫຼວງພະບາງ ແລະ ຈາໍ ປາສັກ ໄດເ້ ສຍຄວາມເປນັ ເອກະລາດໃຫ້ແກູ່ສະຫຍາມ. 3.1 ສະຫຍາມບຸກຕີອານາຈັກລາ້ ນຊ້າງວຽງຈັນ ພາຍຫຼັງຍຶດຄອງຈໍາປາສັກເປນັ ເມືອງຊູ່ວຍໄດ້ແລ້ວ, ຈີຶງ່ ໄດ້ມກີ ານປັບປຸງກອງທັບ ໂດຍການຊືົ້ອາວດຸ ທ່ີທັນ ສະໄໝຈາກຊາວຕາເວນັ ຕົກ ແລະ ຈ້າງຄູເຝິກທະຫານຊາວຕາເວນັ ຕົກມາເຝກິ ທະຫານສະຫຍາມ. ໄດ້ກະກຽມກາໍ ລັງ ຄືນໃໝູ່ຢູ່ ນະຄອນລາຊະສີມາ, ເກມທະຫານຝກແອບສະສົມກໍາລັງຄົນໂດຍບັງຄັບໃຫ້ຈໍາປາສັກເກນກໍາລັງພົນ1 ກອງທັບພ້ອມສະບຽງ, ພ້ອມນົ້ັນຍັງບັງຄັບໃຫ້ຂະແມຊູ່ວຍສະບຽງ (ຕົ້ນຕໍແມູ່ນເຂົ້າ, ຊ້ົີນ, ປາ, ອາຫານແຫ້ງ ), ເຝິກແອບ. ນອກຈາກນົີ້, ຍັງໄດ້ສົ່ງສານໄປໃຫ້ເຈ້ົາເມືອງຫຼວງພະບາງໃນເວລານົ້ັນແມູ່ນ ເຈ້ົາສຸລິຍະວົງ (ເຈົ້າເມືອງ ຫຼວງພະບາງກໍຄຽດແຄ້ນໃຫ້ວຽງຈັນ ຍ້ອນວຽງຈັນຂໍກໍາລັງພະມ້າມາຊູ່ວຍ ). ສະນ້ົັນ ສະຫຍາມຈຶ່ີງຂຽນສານໄປຫາ ເຈາ້ົ ເມືອງຫວຼ ງພະບາງ ວາູ່ : \" ຖາ້ ຢາກແກ້ແຄນ້ ວຽງຈັນ ໃຫຍ້ ົກທັບລງົ ມາ \". ຍອ້ ນທູ່າແຂງຄືແນວນົນ້ັ ສະຫຍາມຈີ່ຶງ ຮບີ ຈູດສະນວນສງົ ຄາມໃສອູ່ ານາຈກັ ວຽງຈັນ. ສູ່ວນຝູ່າຍວຽງຈັນ ເມ່ີອື ຮ້ຂູ ູ່າວຈາໍ ປາສັກຖກື ຍຶດເຈົ້ານັນທະເສນ ກໄໍ ດກ້ ະກຽມກາໍ ລັງເພ່ີອື ປຸ້ອງກນັ ນະ ຄອນ ວຽງຈນັ . ໂດຍທີ່ພະອງົ ໄດ້ແຕູ່ງກອງທັບອອກໄປຕັງ້ົ ຮັບຢູບ່ ັນດາເມືອງປຸ້ອມດູ່ານໜ້າ ຄ:ື ເມືອງພັນພາ້ ວ, ເມືອງພະໂຄ , ເມືອງວຽງກຄຸກ, ເມືອງໜອງຄາຍ (ປດັ ຈຸບນັ ຢູໜ່ ອງຄາຍໝົດ) ຈົນເຖງີ ເມອື ງນະຄອນພະນມົ . ສະຫຍາມບຸກຍດຶ ວຽງຈນັ ກອງທບັ ສະຫຍາມໄດແ້ ບູ່ງອອກເປັນ 2 ປີກເພ່ອີື ຍດຶ ວຽງຈັນ ຄື : ທັບທີ 1 ແມູ່ນກອງທັບຂອງມະຫາກະສັດສກຶ (ຈກັ ກຣີ) ໄດເ້ ຄ່ີອື ນທັບບກຸ ຍຶດເອາົ ເມອີ່ື ງຕູ່າງໆຢລູ່ ະຫວາູ່ ງບະ ຄອນລາດຊະສີມາ ເຖີງ ວຽງຈັນ ເຊົ່ັນ : ເມືອງໜອງບົວ, ເມືອງພູຂຽວ, ເມືອງພູວຽງ, ເມືອງໜອງຫານນ້ອຍ, ເມືອງພານພູຊົມ (ບັນດາເມືອງຕູ່າງໆກໍໄດ້ພາກັນຕ້ານສະຫຍາມສຸດຄວາມສາມາດແຕູ່ກໍບໍ່ສາມາດຕ້ານທານໄດ້ , ບັນດາປະຊາຊົນ ແລະ ທະຫານຂອງເມືອງເລ່ົານົ້ັນກໍໄດ້ຖອຍໜີມາສົມທົບກັບທັບ ວຽງຈັນ ) ແລະ ນະຄອນ ພະນົມ ເຈົ້າເມືອງນະຄອນພະນມົ ພະບໍຣມົ ຣາຊາ (ກູ່ແກ້ວ) ກໍໄດນ້ ໍາພາທະຫານ ແລະ ປະຊາຊນົ ຕໍ່ສູ້ເຕັມກໍາລັງແຕູ່ ກໍບ່ໍສາມາດປຸ້ອງກັນ ນະຄອນພະນົມ ໄວໄດ້ . ເມີື່ອຍຶດນະຄອນພະນົມໄດ້ແລ້ວສະຫຍາມ ໄດ້ເຄີ່ືອນທັບເພີ່ືອຕີເອົາ ເມືອງໜອງຄາຍ ແລະ ກໍສາມາດຍຶດໄດ້. ກອງທັບທີ 2 ແມູ່ນກອງທັບ ພະຍາສູລະສີ (ທັບເຮືອ ທີ່ໄດ້ໄປເກນປະຊາຊົນຈາກຂະແມ) ໄດ້ເມືອງຕູ່າງໆ ທີ່ຢູ່ເລາະລຽບແມູ່ນໍ້າຂອງ ເຊ່ົັນ : ເມືອງບັງມຸກ, ເມືອງສີໂຄດຕະບອງ ແລະ ເມືອງອີື່ນໆ. ເມີື່ອ ຍຶດໄດ້ທັງໝົດ ແລ້ວກໍໄດ້ເຄື່ີອນທັບໄປໜອງຄາຍ ເພີື່ອສົມທົບກັບກອງທັບຂອງພະຍາກະສັດສຶກ ຕີເອົາໜອງຄາຍ, ທະຫານ ແລະ ປະຊາຊນົ ໜອງຄາຍ ບ່ໍສາມາດຕ້ານທານໄດຈ້ ຶ່ີງໄດ້ຖອຍທບັ ມາສມົ ທບົ ກັບກອງທບັ ຫຼວງທຕ່ີ ົັ້ງຢເູ່ ມອື ງ ຊາຍຟອງ. 20

3.2 ກົນເສິກອນັ ໂຫດຮ້າຍປາູ່ ເຖີ່ືອນຂອງສກັ ດິນາສະຫຍາມ ເມ່ີືອກອງທັບຫຼວງຂອງສະຫຍາມທັງສອງກອງ ມີຈໍານວນພົນຮົບ 40.000 ກວູ່າ ຍຶດໜອງຄາຍເປັນ ປຸ້ອມໜັົ້ນໄດ້ແລວ້ ແມູທ່ ັບໃຫຍູ່ສະຫຍາມກໍອອກຄໍາສົັ່ງຂະຫຍາມກໍາລັງບກຸ ຍຶດເອົາ ເມືອງວຽງຄຸກ ແລະ ວຽງ ພະໂຄ ເຈົ້າເມືອງທັງສອງ ໄດ້ນໍາພາທະຫານ ແລະ ປະຊາຊົນ ຕໍ່ຕ້ານສະຫຍາມສາມາດປຸ້ອງກັນເມືອງໄວ້ ໄດ້ຢູ່າງໜຽວ ແໜ້ນເຖິງວູ່າເມືອງທັງສອງຈະຖືກຕັດຂາດຈາກ ວຽງຈັນ ຍ້ອນການສູ້ຮັບທາງເຮືອຂອງສະຫຍາມ, ທາງນະຄອນ ວຽງຈັນຈະສ່ົງກໍາລງັ ໄປຊ່ວູ ຍ ແລະ ສົ່ງຂາູ່ ວກໍບ່ໍມີທາງເລຍີ . ແມທູ່ ັບສະຫຍາມ ໄດປ້ ິດລ້ອມເມືອງວຽງຄຸກ ແລະ ວຽງ ພະໂຄ ພ້ອມທັງສ່ົງກໍາລັງຫຼອນຕີເປັນເວລານານແຕູ່ບໍ່ໄດ້ຜົນຕາມຄວາມຕ້ອງ ການ ຈີ່ຶງຄິດຫາອຸບາຍຫຼອກໃຫ້ ປະຊາຊົນຊາວເມືອງວຽງຄຸກ ແລະ ວຽງພະໂຄ ແຕກຕື່ີນເສຍຂວັນດ້ວຍການ ຈັບເອົາປະຊາຊົນຊາຍ - ຍິງ ຊາວ ເມືອງໜອງຄາຍ ຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍມາຕັດຄໍເອົາຫົວໃສູ່ເຮືອເຕັມຫຼາຍລໍາ ແລ້ວໃຫ້ແມູ່ຍິງພາຍເຮືອເລາະຂາຍຫົວ ທະຫານທີ່ຖືກຕັດຕາມແມູ່ນໍ້າຂອງ ຮ້ອງປູ່າວຂາຍຫົວຄົນຢູ່ຕາມທູ່າ ເຮືອ ເມືອງວຽງຄຸກ ແລະ ວຽງພະໂຄ ເຮັດ ໃຫ້ທະຫານ ແລະ ປະຊາຊົນ ແຕກຕື່ີນຢຸ້ານໄດ້ໝີໄປພັງພ້າວ ອັນ ເປັນການເປີດປະຕູວຽງໃຫ້ ສະຫຍາມ ເຂ້ົາໄປຕີ ເມືອງວຽງຄຸກ ແລະ ວຽງພະໂຄ ແລ້ວສົ່ງກໍາລັງປິດລ້ອມພັນພ້າວ ຈະຍຶດກໍຍຶດບ່ໍໄດ້ເພາະທະຫານພັງພ້າວ ແລະ ທະຫານວຽງຈັນ ໄດ້ປຸ້ອງກັນເມືອງໄວ້ຢູ່າງໜຽວ ແໜ້ນ. ສະຫຍາມ ພຽງແຕູ່ໄດ້ປິດລ້ອມ ແລະ ຍິງປືນໃຫຍູ່ໃສູ່ ທກຸ ໆວັນ ສະພາບການກບໍ ໍ່ເປັນຕາມຄວາມຫວງັ ຂອງສະຫຍາມ ເພາະວ່າູ ເມອື ງພັນພ້າວໄດສ້ ະສມົ ສະບຽງອາຫານໄວ້ ພຽງພ.ໍ ຈນົ ມາຮອດປີ ຄ.ສ 1779 ສະ ຫຍາມ ຈີງຶ່ ສາມາດຍຶດ ເມອື ງພັນພ້າວ ໄດ.້ ຝູ່າຍ ເຈົ້າສຸລິຍະວົງ (ຫຼວງພະບາງ) ເມ່ີືອໄດ້ຍິນຂູ່າວວູ່າກອງທັບສະຫຍາມຍົກທັບມາຕີວຽງຈັນກໍ ໄດ້ແຕູ່ງ ກອງທັບຈໍານວນພົນ 3.000 ກວູ່າຄນົ ລົງມາປິດລ້ອມເມືອງວຽງຈນັ ທາງດ້ານຫງັຼ ເພື່ີອຕີຂະໜາບຕາມໃບບອກຂອງ ສະຫຍາມ (ຕາກສິນ) ເພ່ືີອຫວັງແກ້ແຄ້ນວຽງຈັນ, ອີກແງໜູ່ ່ີຶງແມູ່ນເພື່ີອຍດຶ ເອົາວຽງຈັນ ຂຶົ້ນກັບຫຼວງພະບາງ. ເມ່ືີອ ກອງທັບສະຫຍາມ ຍຶດເມືອງພັນພ້າວ ແລ້ວກໍຍ້າຍກອງທັບມາຕົ້ັງຢູ່ພັນພ້າວ ເຊີິ່ງໜ້າກັບກໍາລັງປຸ້ອງກັນວຽງຈັນ , ສະຫຍາມ ໄດພ້ ະຍາຍາມສງ່ົ ກໍາລັງຂາ້ ມມາບຸກຕວີ ຽງຈັນ ບໍ່ເວັ້ນົ ແຕລູ່ ະວນັ ແຕ່ກູ ຖໍ ືກກອງທບັ ແລະ ປະຊາຊົນວຽງຈັນ ຂບັ ໄລູອ່ ອກທຸກຄັງ້ົ . ໃນເວລາທີ່ປະເຊນີ ໜ້າກບັ ສັດຕຜູ ູ້ຮຸກຮານນົ້ີ ນະຄອນວຽງຈນັ ພວມຕກົ ຢູ່ໃນວິກິດການຮອບດາ້ ນ, ເພາະ ສັດຕູປິດລ້ອມໄວດົນເທົ່າໃດຄວາມຫຍຸ້ງຍາກສັບສົນກໍຍິີ່ງເພ່ີມຂຶົ້ນເລ້ືົອຍໆ ເຊັົ່ນ : ໄພອຶດຫິວ , ພະຍຸລະ ບາດ, ສັດຕູສົ່ງກໍາລັງມາປຸ້ນຈ້ີົເອົາສະບຽງອາຫານ, ຍິງປືນໃຫຍູ່ເຂ້ົາກໍາແພງເມືອງບໍ່ຂາດເຮັດໃຫ້ຂາດ ຄວາມສະຫງົບເຮັດ ໃຫ້ປະຊາຊົນບ່ໍມີເວລາອອກໄປຊອກຢູ່ຫາກິນ, ເມ່ືີອເຫັນສະພາບການເປັນແນວນົັ້ນສະຫຍາມ ຈ່ຶີງໃຊ້ກໍາລັງຂະໜ າດໃຫຍູ່ປິດລ້ອມນະຄອນຫຼວງວຽງຈັນ ໄວ້ເກືອບທຸກດ້ານເຫືຼອງພຽງແຕູ່ທາງແມູ່ນໍ້າຂອງໃຫ້ກອງທັບເຮືອ ລາດຕະເວນໃນເວລາການເວນັ ເທ່າົ ນັົນ້ . ປະຊາຊົນວຽງຈັນຕ້ານການຮຸກຮານຂອງສກັ ດນີ າສະຫຍາມ 21

ເມອື ງປຸອ້ ມດາູ່ ນໜາ້ ນະຄອນວຽງຈັນ ເວລານ້ັົນແມູນ່ ເມອື ງຊາຍຟອງ ເຖງິ ວາູ່ ກາໍ ລັງຈະໜ້ອຍກວູ່າ, ອາວດຸ ກໍເປັນແບບພົື້ນເມືອງ ແຕູ່ກໍສາມາດຕ້ານການບຸກລຸກຂອງສະຫຍາມ ຮັກສານະຄອນຫຼວງ ໄວ້ໄດ້ດົນ ນານ , ສະຫຍາມ ກໍບ່ໍສາມາດຍຶດນະຄອນຫຼວງໄດ້ຢູ່າງງູ່າຍໆຕາມຄວາມຄາດຂະເນໄວ້ ສະຫຍາມຈ່ຶີງສ່ົັງໃຫ້ກອງທັບເຮືອ ລໍາລຽງເອົາທະຫານທີ່ຢູ່ຝັ່ງໜອງຄາຍ, ວຽງຄຸກ, ວຽງພະໂຄ ມາເພ່ີມຕ່ີືມ. ສູ່ວນກອງທັບເມືອງຊາຍຟອງ ເຫັນຝູ່າຍ ຂ້າເສິກສ່ົງກອງທັບມາຕີ່ືມເລ້ືົອຍໆເຫັນທ່ີຈະປຸ້ອງກັນເມືອງບ່ໍໄຫ ວຈ່ີຶງອົບພະຍົບຄອບຄົວປະຊາຊົ ນເຂົ້າໄປຢູ່ໃນ ກໍາແພງນະຄອນວຽງຈັນມີແຕູ່ທະຫານເທົ່ານ້ັົນທ່ີທໍາການສູ້ຮົບຈົນສຸດຄວາມສາມາດຈ່ີຶງຖອຍມາສົບທົບກັບກໍາລັງ ປຸ້ອງກັນນະຄອນຫຼວງ, ເມ່ີືອເສຍເມອື ງຊາຍຟອງ ເຈົ້າສີລິບຸນຍະສານ ໄດໃ້ ຫ້ ມະຫາອຸປະຮາດ (ເຈາ້ົ ນັນທະເສນ ລູກ ຊາຍ) ຈັດການປຸ້ອງກັນນະຄອນວຽງຈັນ ອນັ ເປັນຂັົ້ນສຸດທ້າຍ. ເຈົາ້ ນັນທະເສນ ໄດຈ້ ັດຕ້ັົງທະຫານເຂາ້ົ ປະຈາໍ ກໍາແພງ ເມືອງທັງສອງຊນ້ົັ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນກໍາແພງເມືອງຊົ້ັນໃນຖືວູ່າສໍາຄັນທ່ີສຸດ, ເຈ້ົານັນທະເສນ ນໍາພາທະຫານ ແລະ ປະຊາຊົນຕ້ານສັກດີນາ ສະຫຍາມເປັນເວລາ 4 ເດອື ນກວູ່າ ກອງທັບສະຫຍາມ ກໍໄດຮ້ ັບຄວາມເສຍຫາຍ ບາດເຈັບ ຫຼາຍສົມຄວນ. ເມື່ີອເຈ້ົາສີລິບຸນຍະສານ ເຫັນວູ່ານະຄອນວຽງຈັນ ຢູ່ໃນທູ່າທ່ີຈະບໍ່ສາມາດປຸ້ອງກັນຕົນເອງໄວ້ໄດ້ ຈຶີ່ງໄດ້ຫັຼກໜີອອກວຽງຈັນ ໃນເວລາກາງຄືນພອ້ ມດ້ວຍຄອບຄົວ ແລະ ພັກພວກທ່ີໄກ້ຊດິ ໃຊ້ເຮືອລອູ່ ງໄປຕາມລໍາ ນໍ້າຂອງມຸ້ງໜ້າໄປສູ່ເມືອງຄໍາເກີດ ໂດຍບໍ່ໃຫ້ ເຈົ້ານັນທະເສນ ຮູ້ເລີຍ. ກອງທັບສະຫຍາມ ເມີື່ອຍຶດເມືອງຊາຍ ຟອງໄດ້ກໍທໍາການປິດລ້ອມວຽງຈັນ ເພືີ່ອບັງຄັບໃຫ້ ເຈ້ົາສີລິບຸນຍະສານ ອູ່ອນນ້ອມຍອມເປັນເມືອງຂົ້ຶນ. ກອງທບັ ສະຫຍາມປິດລ້ອມວຽງຈັນ ໄວເຖິງ 4 ເດອື ນກໍບສໍ່ າມາດຍຶດວຽງຈັນໄດ້. ດງົັ່ ນ້ົັນ, ສະຫຍາມຈຶງີ່ ຫນັ ມາໃຊ້ ກົນອຸບາຍທີ່ເຄີຍໃຊ້ໄດ້ຜົນມາແລ້ວໃນການຍຶດເມືອງພະໂຄ ແລະ ວຽງຄຸກ. ເມີື່ອເຫັນສະພາບການແຕກຕືນ ສະຫຍາມ ຈ່ຶີງສົ່ັງລະດົມ ກໍາລັງບຸກໂຈມຕີວຽງຈັນທຸກດ້ານ ແຕູ່ກອງທັບວຽງຈັນ ເຊ່ີິງນໍາໂດຍ ເຈົ້ານັນທະເສນ ກໍ ໄດ້ນໍາພາຕ້ານສະ ຫຍາມຢາູ່ ງອົງອາດກ້າຫານ, ເມືີ່ອຮຂູ້ ູ່າວວູ່າ ຜູ້ເປນັ ພ່ໍລບົ ໜີຈາກນະຄອນຫວຼ ງໄປແລ້ວ ກຕໍ ກົ ຢູ່ໃນ ສະພາບຂາດກາໍ ລງັ ໃຈ. ເຖງິ ຢູ່າງໃດກໍ່ຕາມການສູ້ຮົບຕ້ານການຮກຸ ຮານກໍຍັງດໍາເນີນຕ່ໍໄປສາມາດຮັກສານະຄອນວຽງ ຈັນ ໄວ້ໄດ້ຫຼາຍວັນ. ຈົນຮອດເດືອນສິບແຮມສາມຄໍ່າ ປີ ຄ.ສ 1779 ເຈົ້ານັນທະເສນ ຈີຶ່ງສ່ັົງໃຫ້ໄຂປະຕູວຽງທຸກ ດ້ານ ສ່ົັງໃຫທ້ ະຫານວາງອາວຸດ ປູອ່ ຍໃຫ້ກອງທບັ ສະຫຍາມລງຸ ລົ່ງັ ເຂ້ົານະຄອນວຽງຈນັ . ມະຫາກະສັດສຶກເມີື່ອສາມາດຍຶດເອົານະຄອນຈໍາປາສັກ ແລະ ອານາຈັກວຽງຈັນ ໄດ້ແລ້ວກໍບັງຄັບໃຫ້ ເຈົ້າສຸຣິຍະວົງ ເຈ້ົາແຜູ່ນດິນອານາຈັກຫຼວງພະບາງ ຍອມເປັນເມືອງສູ່ວຍຂອງສະຫຍາມ. ພ້ອມນົ້ັນຍັງໄດ້ມີຄໍາສົ່ັງ ເຈ້ົາສຸລິຍະວົງ ກວາດຕ້ອນເອົາປະຊາຊົນເຜົ່ນໄທດໍາ ຈາກເມືອງທົນ ແລະ ເມືອງຢູ່ຕິດຊາຍແດນປະເທດຫວຽດນາມ ມາມອບໃຫ້ແມູ່ທັບສະຫຍາມທີ່ເມືອງວຽງພັນພ້າວ. ຫັຼງຈາກນົັ້ນ ພະມະຫາກະສັກສຶກກໍໃຫ້ທະຫານສະຫຍາມຄຸມ ປະຊາຊົນລາວບນັ ດາເຜາົ່ ນບັ ເປັນພັນໆຄອບຄວົ ລົງໄປໄວ້ ສະລະບລູ ີ ເພອີ່ື ເອາົ ໄປເປັນຂາ້ ທາດ ( ຂດຸ ຄອງຫຼາຍຄອງແຕູ່ ຄອງທີ່ເດັົ່ນກວູາ່ ໝູ່ແມູ່ນຄອງແສນແສບ ) , ປະຊາຊົນລາວເຜາົ່ ຜູ້ໄທດໍາ ຖືກສ່ົງລົງໄປຢູ່ເມືອງເພັດຊະບູລີ, ສວູ່ ນເຈົ້າ ນັນທະເສນ, ເຈົ້າວັງໜ້າ, ເຈົ້າຍິງຍອດຟຸ້າກັນລະຍານີ, ເຈົ້າອານຸວົງ, ເຊົ້ືອສາຍກະສັດ ພ້ອມດ້ວຍເສນາມຸນຕີທີ່ ສໍາຄັນ ແລະ ນາງສະໜົມທງັ ຫາຼ ຍຖືກມະຫາກະສັດສຶກຄມຸ ຕວົ ໄປໄວ້ກຸງເທບ. 22

ບດົ ທີ 4 ສະພາບຂອງອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງພາຍຫງັຼ ຕກົ ຢໃູ່ ຕກ້ ານປກົ ຄອງຂອງ ສັກດນິ າສະຫຍາມ 1. ການດໍາເນນີ ການປກົ ຄອງລາວຂອງສກັ ດິນາສະຫຍາມ ເມ່ີືອສັກດີນາສະຫຍາມຍຶດອານາຈັກລ້ານຊາ້ ງໄດ້ແລ້ວກໄໍ ດ້ມີການປະຕິບັດເລູ່ກນົ ອັນເລິກແລບເພືີ່ອ ຫວັງຈະກືນ ກິນຜືນແຜູ່ນດິນລາວແບບຕະຫອຼ ດການນ້ນົັ ກໍຄືບັນດາລູກຫຼານ ແລະ ເຊ້ືົອວົງຂຸນນາງຂອງເຈາົ້ ສິ ລບິ ຸນຍະສານ ແຫູ່ງ ນະຄອນວຽງຈັນ ແລະ ຂອງເຈົ້າໄຊຍະກຸມມານ ແຫູ່ງນະຄອນຈໍາປາສັກທ່ີຖືກຈັບໄປນ້ັົນ. ພວກ ສະຫຍາມໄດ້ ເອົາໃຈໃສູ່ລ້ຽງດູເປັນຢູ່າງດີເພີ່ືອຫວັງຈະຫັນປູ່ຽນໃຫ້ພວກລູກຫຼານກະສັດລາວລ້ານຊ້າງ ກາຍເປັນລູກແຫຼ້ງຕີນມືຜູ້ ບໍລິສຸດ ແລະ ຊີື່ສັດຕໍ່ສະຫຍາມ. ສັກດີນາສະຫຍາມໄດ້ໃຫ້ທີ່ພັກພາອາໄສ, ໃຫ້ໜ້າທ່ີການ ແລະ ໃຫ້ມີຊີວິດຢູ່ຢູ່າງ ສະດວກສະບາຍ, ພ້ອມທັງສຶກສາອົບຮົມໃຫ້ມີຄວາມຊ່ີືສັດຕໍ່ສັກດີນາສະຫຍາມ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນແນູ່ໃສູ່ກຸູ່ມ ເຊົື້ອສາຍກະສັດທ່ີອາຍຸຍັງນ້ອຍ (ເວລານັ້ົນ ເຈົ້າອານຸວົງ ເຊີິ່ງໃນປີທ່ີຖືກຈັບໄປບາງກອກນັົ້ນມີອາຍຸພຽງແຕູ່ 11 ປີ), ສະຫຍາມໄດ້ໃຫ້ການສຶກສາ ເບິ່ີງແຍງລ້ຽງດູຄືລູກຫຼານຂອງຊຕະກູນສະຫຍາມ, ມີອາຂານຜູ້ດຽວກັນດໍາລົງຊີວິດຢູ່ ໃນວັງນໍາກັນ ຈດຸ ປະສົງເພືອ່ີ ເຮັດໃຫ້ຄນົ ລາວເລົ່ານລີົ້ ືມ ຊາດຫງົຼ ເຊອົ້ື ຂອງຕົນເອງ ແລະ ທໍລະຍດົ ຕ່ຊໍ າດຂອງຕົນ ແລ້ວ ກາຍປັນເຄ່ີືອງມືປົກຄອງຂອງສັກດີນາສະ ຫຍາມທ່ີບອກໄດ້ໃຊ້ຟັງ. ແຕູ່ຍ້ອນຄົນລາວເປັນຜູ້ຮັກຊາດແພງເຊື້ົອ ຮັກ ເອກະລາດ ອິດສະລະພາບຢູ່າງເປັນຊີວິດຈິດໃຈ. ດັົ່ງນັົ້ນ, ໃນບຸກຄົນຈໍານວນນີ້ົມີຜູ້ຮັກຊາດຫຼາຍຄົນ ໃນນັ້ົນທີ່ເດັົ່ນ ກວູ່າໝູ່ແມູ່ນເຈົ້າອານຸວົງ ຊ່ຶີງຕໍ່ມາໄດ້ນໍາພາປະຊາຊົນລາວຕ່ໍສູ້ເພ່ີືອເອກະລາດ ອິດສະລະພາບ ຂອງຊາດລາວ ຢູ່າງ ອງົ ອາດກ້າຫານ ຈນົ ກາຍເປັນວິລະກະສດັ ຂອງຊາດລາວ. ນອກຈາກນີົ້, ພວກສັກດນີ າສະຫຍາມໄດເ້ ອົາໃຈໃສູ່ສບຶ ຕໍ່ ໃນການດໍາເນີນກົນອຸບາຍສ້າງຄວາມແຕກແຍກໃນໝູ່ສັກດີນາລາວ ແລະ ແນບນຽນກວູ່າເກົ່າ. ເພີື່ອເຮັດໃຫ້ ອານາຈັກລາວລາ້ ງຊ້າງທັງສາມອານາຈັກອູອ່ ນເພຍເປຸ້ຍລູ່ອຍລົງຊັກໃຊ້ບໍ່ໃຫບ້ ັນດາອານາຈັກລາວມີໂອກາດໂຮມຕົວ ເຂ້ົາກນັ ເພາະສະຫຍາມຕ້ອງ ການໃຫຂ້ ົຶ້ນກບັ ສະຫຍາມຕະຫອຼ ດໄປ. ເຈາົ້ ຊວີ ດິ ສະ ຫຍາມມີສິດແຕ່ງູ ຕັງ້ົ ຫຼື ປົດຕໍາແໜູ່ ງຂອງກະສັດລາວຕາມຄວາມພໍໃຈຂອງສະຫຍາມ(ໄວ້ເນືົ້ອເຊີື່ອໃຈ). ນອກຈາກນ້ົີສະຫຍາມຍັງໄດ້ກໍານົດຖານະຂອງ ສາມອາ ນາຈັກລາວລາ້ ນຊ້າງແຕກຕາູ່ ງກັນຄື : ອານາຈກັ ຫຼວງພະບາງ ແລະ ອານາຈັກວຽງຈນັ ເປັນເມອື ງຊູວ່ ຍ, ສູ່ວນ ອານາຈັກຈາໍ ປາສັກເປັນເມອື ງຂ້ຶນົ ໂດຍກງົ . 1.1 ປະເທດສະລາດ ອານາຈັກລາ້ ນຊ້າງວຽງຈັນ ພາຍຫັຼງເສຍເອກະລາດໃຫ້ສະຫຍາມໃນປີ ຄ.ສ 1779 ແລ້ວ. ສະຫຍາມໄດ້ແຕູ່ງຕົັ້ງ ພະຍາສຸໂພ ເປັນຜູ້ ຮັກສາການອານາຈັກຊົວ່ ຄາວ. ມາໃນປີ ຄ.ສ 1780 ສະຫຍາມໄດແ້ ຕ່ງູ ຕ້ງົັ ເຈາ້ົ ສລຸ ິບນຸ ຍະສານ ປກົ ຄອງວຽງຈນັ ຄືນ (ຕອນສະຫຍາມບຸກວຽງຈັນໄດ້ໄປລົ້ີຢູ່ຄໍາເກີດ, ຄໍາມູ່ວນ). ປົກຄອງໄດ້ພຽງປີດຽວກໍສົິ້ນພະຊົນ, ຈາກນັົ້ນສະຫຍາມ 23

ໄດ້ແຕູ່ງຕັົ້ງເຈົ້ານນັ ທະເສນ (ລູກກົກ ເຈາ້ົ ສລິ ິບຸນຍະສານ) ເປັນເຈາົ້ ຊີວິດລາ້ ນຊ້າງວຽງຈັນ ໃນ ປີ ຄ. ສ 1782 ແລະ ມຖີ ານະເປນັ ປະເທດສະລາດ. ອານາຈກັ ລ້ານຊ້າງຫວຼ ງພະບາງ ນັບແຕູ່ປີ ຄ.ສ 1779 ເປນັ ຕ້ົນແມນູ່ ເຈາ້ົ ສຸລິຍະວງົ ສາ ນັົ້ນເອົາເປັນ ເຈົ້າຊີວິດ. ເຈ້ົາສລຸ ຍິ ະວົງສາປກົ ຄອງ ເມືອງຫຼວງພະບາງພາຍໃຕ້ອໍານາດຂອງສັກດີນາສະຫຍາມ. ຈົນເຖິງ ປີ ຄ.ສ 1791 ກ່ໍສ້ິົນພະຊົນ. ຫັຼງຈາກນົັ້ນ ເຈົ້າ ຊີວິດສະຫຍາມ ໄດ້ແຕູ່ງຕັົ້ງ ເຈ້ົາອານຸຣຸດທະ (ລູກຂອງເຈ້ົາອິນທະໂສມ) ຂົຶ້ນເປັນເຈົ້າຊີວິດຫຼວງພະບາງ ແຕູ່ຢູ່ໃນ ຖານະເປນັ ເມອື ງປະເທດສະລາດ. 1.2 ນະຄອນເມືອງຂ້ົຶນ ໄດ້ແກູ່ອານາຈັກຈາປາສັກ ເຊິີ່ງມີຖານະຫົວເມືອງຂຶົ້ນໂດຍກົງກັບສັກດິນາສະຫຍາມ, ເຈ້ົາ ຊີວິດຈໍາປາສັກ ເຖິງຈະມີເຊືົ້ອສາຍຈາກລາຊະວົງລາວລ້ານຊ້າງກໍຕາມ ພາຍຫຼັງເສຍເອກະລາດໃຫ້ ແກູ່ສະຫຍາມແລ້ວ ໃນປີ ຄ.ສ 1779 ກໍໄດ້ຖືກລົດຖານະລົງເປັນເຈົ້າຄອງນະຄອນມີຖານະຄືກັນກັບ ເມືອງຂົ້ຶນອີ່ືນໆຂອງສັກດິນາສະຫຍາມ ເຊັົ່ນ ນະຄອນລາດຊະສີມາ, ນະຄອນຊຽງໃຫມູ່, ນະຄອນ ສີທໍາມະລາດ... ອານາເຂດຂອງຈໍາປາສັກກໍຖືກສັກດິນາ ສະຫຍາມໄດ້ຕັດແຍກໃຫ້ຫນ້ອຍ ລົງກວາູ່ ເກ່ົາ, ການແຕູ່ງຕັົ້ງ ແລະ ການຖອດຕໍາແຫນູ່ງຂອງເຈົ້າຄອງນະຄອນ ແມູ່ນ ຂົ້ຶນກັບຄວາມ ເຫັນດີເຫັນຊອບຈາກເຈ້ົາຊີວິດແຫູ່ງສະຫຍາມ. ສູ່ວນດ້ານການຈັດຕັ້ົງກອງທັບແມູ່ນຂົຶ້ນກັບຂ້າຫຼວງ ແຫູ່ງສະຫຍາມເປັນຜູ້ຈັດຕ້ົັງ. ໃນແຕູ່ລະປີສະຫຍາມຈະສົ່ງຂ້າຫຼວງຂຶົ້ນມາສໍາຫຼວດຈໍານວນພົນລະ ເມືອງທີ່ເປັນ ຊາຍສະກັນພໍທີ່ຈະເຂ້ົາເປັນທະຫານຮັບໃຊ້ກອງທັບໄດ້ ແລະ ອອກແຮງງານໄດ້ຕະ ຫຼອດຮອດ ຈໍານວນພົນລະເມືອງ ທງັ ຫມົດທີ່ຈະເສຍສວູ່ ຍໃຫແ້ ກູ່ສກັ ດິນາສະຫຍາມ. ຈຸດທ່ີສໍາຄັນອັນໜຶີ່ງ ເພ່ືີອສ້າງຄວາມແຕກແຍກໃນໝູ່ສັກດີນາລາວ ແລະ ເພີື່ອສິດຜົນປະໂຫຍດອັນຍາວ ນານໃນດາ້ ນການປົກຄອງຂອງພວກສະຫຍາມນັົ້ນ. ພວກເຂາົ ໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ສົ່ງເສີມ ນະຄອນລາດຊະສີ ມາ (ມີຖານະ ທຽບເທົ່າກັບເມືອງຈໍາປາສັກ) ໃຫ້ມີອໍານາດເຂ້ັົມແຂງຂຶົ້ນກວູ່າແຕູ່ກູ່ອນ, ສະຫຍາມໄດ້ຕັດແຍກເອົາຫົວເມືອງຕູ່າງໆ ຂອງອານາຈັກຈໍາປາສກັ ໃຫໄ້ ປຂ້ົຶນກັບນະຄອນລາດຊະສີມາ ເຊົັ່ນ: ເມືອງນາລອງ (ນາງ ລອງ), ເມືອງສັງຂະ, ເມືອງ ສລຸ ິນ...ແລະ ຍັງໄດ້ຕັດແຍກເອົາບາງຫົວເມືອງ ທ່ີເປນັ ສູ່ວນໜີ່ຶງຂອງນະຄອນວຽງ ຈັນ ເຊ່ົັນ: ເມືອງສະກົນນະຄອນ, ເມືອງໜອງຫານນ້ອຍ, ເມືອງພູຂຽວ...ໃຫ້ໄປຂ້ົຶນກັນນະຄອນລາດຊະສີມາ ອັນໄດ້ເຮັດໃຫ້ຖານະຂອງນະຄອນລາດ ຊະສີມາ ບ່ໍວູ່າທາງດາ້ ນການເມືອງ, ການປກົ ຄອງ ຫືຼ ດາ້ ນການທະ ຫານມີຄວາມເຂົ້ັມແຂງ ແລະ ກາຍເປັນດູ່ານໜ້ າທີສ່ ະຫຍາມໄວເ້ ນອົື້ ເຊືີ່ອໃຈທີ່ສຸດ. ນອກຈາກນະຄອນລາດຊະສີມາ ແລ້ວສະຫຍາມຍັງໄດ້ແຕູ່ງເຂດເມືອງອຸບົນ ຂົຶ້ນໃໝູ່ອີກ ໂດຍຕັດແຍກເອົາ ຈໍາປາສັກ ແລະໄດ້ແຕູ່ງຕັ້ົງເອົາບຸກຕົນຜູ້ທີ່ໄວ້ເນົື້ອເຊ່ີືອໃຈ ຫຼື ເຄີຍຂັດແຍູ່ງກັບລາດຊະວົງລ້ານຊ້າງໃນເ ມ່ີືອກູ່ອນ (ເຊົັ່ນ ເຊ້ືົອສາຍຂອງ ພະວໍລະປີຕາ). ໃຫ້ຂ້ົຶນເປັນເຈົ້າເມືອງ ເປັນຫູເປັນຕາໃຫ້ແກູ່ສັກດີນາສະຫຍາມ. ໃນທີ່ສຸດຫົວ ເມອື ງທງັ ຫຼາຍທແີ່ ຍກອອກຈາກວຽງຈນັ ແລະ ຈາໍ ປາສກັ ໄດ້ຕກົ ເປນັ ຫົວເມືອງຂຶ້ນົ ໂດຍກງົ ຂອງສະຫຍາມ. 24

ຮູບການຈັດຕັງ້ົ ການປົກຄອງຂອງສະຫຍາມຢລູ່ າວ ສະຫຍາມແຕ່ງູ ຕງົັ້ ຜປູ້ ກົ ຄອງ ປະເທດສາລາດ ນະຄອນເມືອງຂົ້ືນ ນະຄອນຈໍາປາສກັ ອານາຈກັ ວຽງຈັນ ອານາຈກັ ຫວຼ ງພະບາງ ຂືົ້ນກັບສະຫຍາມໂດຍ ປກົ ຄອງດວ້ ຍຕົນເອງ ກົງ ກອງທັບຂອງຕົນເອງ ກອງທັບຂ້ນືົ ກັບຂາ້ ຫວຼ ງຂອງສະຫຍາມ ມລີ ະບົບເສດຖະກິດ ສງ່ົ ເຄີື່ອງບັນນາການ ສະຫຍາມແຕງູ່ ຕັົ້ງຜ້ປູ ກົ ຄອງ ເສຍສູວ່ ຍໃຫແ້ ກ່ສູ ະຫຍາມ 25

2. ການກດົ ຂີຂ່ ດູ ຮດີ ປະຊາຊົນລາວຂອງສັກດິນາສະຫຍາມ ດາ້ ນການທະຫານ ສູວ່ ນການຈດັ ຕັ້ົງດ້ານກອງທັບນ້ັົນແມນູ່ ຂນ້ົຶ ກບັ ຂ້າຫຼວງຂອງສກັ ດນີ າສະຫຍາມ ເປັນຜູ້ຈັດຕົງັ້ . ແຕູ່ລະ ປສີ ກັ ດີນາ ສະຫຍາມ ຈະສ່ົງຂ້າຫຼວງມາສໍາຫຼວດຈໍານວນປະຊາກອນທີ່ເປັນຊາຍສະກັນທີ່ພຈໍ ະເຂົ້າຮັບໃຊ້ກອງທັບໄດ້, ຕະຫຼອດ ຈົນກວດກາເບ່ິີງຈໍານວນພົນລະເມືອງທັງໝົດ ທີ່ຕ້ອງເສຍຄູ່າຫົວມີຫຼາຍປານໃດ. ເຈົ້າເມືອງລາວທັງປວງມີສິດແຕູ່ ປົກຄອງ ແລະ ມີສິດເກັບເອົາຊາຍສະກັນມາເປັນທະຫານໄດ້ພຽງເພືີ່ອປະກັນກຽດເທົ່ານ້ັົນ, ຈະບ່ໍສິດຈັດຕົັ້ງເປັນ ກອງທບັ ໄດເ້ ລຍີ . ດ້ານເສດຖະກິດ ຫັຼງຈາກສັກດີນາສະຫຍາມຍຶດອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງໄດ້ທັງ 3 ອານາຈັກແລ້ວກໍໄດ້ບັງຂັບໃຫ້ສ່ົງເຄ່ືີອງ ບັນນາການເປນັ ປະຈໍາແຕູ່ລະປີ ໃນນັົ້ນມີ : ຕົ້ນໄມ້ເງິນ, ຕົ້ນໄມ້ຄໍາ. ພ້ອມດ້ວຍເງິນ - ຄໍາ (ເປັນແທູ່ງ) ແລະ ເຄື່ີອງ ຂອງທມີ່ ີຄາູ່ ແລະ ລາຄາແພງເຊ່ນັົ : ຄົ່ັງ, ຍານ, ນແໍ ຮດ, ງາຊ້າງ... ນອກຈາກນີົ້ພວກສັກດີນາສະ ຫຍາມຍງັ ໄດກ້ ົດ ຂຂ່ີ ູດຮີດປະຊາຊນົ ລາວຢາູ່ ງໜກັ ໜາສາຫັດ ໂດຍສະເພາະທາງດ້ານການເກັບພາສີ ແລະ ການຂດູ ຮດີ ແຮງງານ. 2.1 ການເກັບພາສີອາກອນ ສັກດີນາສະຫຍາມໄດ້ເກນສູ່ວຍສາອາກອນ, ເສຍພາສີ ແຕກຕູ່າງຕາມແຕູ່ລະອານາຈັກ ແລະ ແຕູ່ລະສິນຄ້າ ເຊົັ້ນ : ອາກອນການຄ້າ 10 ຂອງມູນຄູ່າສິນຄ້ານ້ົັນ, ອາກອນຄູ່ານາ 1 ໄລູ່ 25 ບາດ, ຕົ້ນໄມ້ກິນໝາກ 1 ຕ້ົນ1 ບາດ ແລະ ອາກອນຕູ່າງໆເຊົັ່ນ : ຕົ້ມເຫ້ົຼາ. ສູ່ວນປະເພດເຂົ້າຕູ່າງໆແມູ່ນເກນໄປໄວ້ບາງ ກອກ, ເສຍສູ່ວຍມີຫຼາຍ ປະເພດມີຮອດເສຍສູ່ວຍຮັບແຂກເມືອງ ແລະ ຍັງມີສູ່ວນກໍ່ສ້າງ ແລະ ສູ່ວຍເສິກສົງ ຄາມສະຫຍາມຍັງຜູກຂາດ ສນິ ຄາ້ ຍຸດທະສາດ (ລາຄາແພງ) ເຊັົນ່ : ອາວດຸ ປນື , ໝືົ້, ຂ້ົີເຈຍ, ກົ່ວ. ນອກຈາກນ້ົຍີ ງັ ມີໜງັ ສດັ , ນແໍ ຮດ, ງາຊ້າງ ໜ າກແໜງ, ຄົັ່ງ, ຍານ ແລະ ແຜູ່ນແພ, ເກນແຮງງານນອກຈາກແຮງງານທີ່ເກນໄປໄວ້ສະລະບູລີແລ້ວ ເຂົາຍັງມາເກນ ເອາົ ຢລູ່ າວອີກ ໃນນນ້ົັ ມກີ ານກໍສ່ ້າງປະສາດພະລາດຊະວັງ, ຂດຸ ຄອງ, ສ້າງກໍາແພງເມືອງ. ນັບແຕູ່ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງໄດ້ຕົກຢູ່ໃຕ້ອິດທິພົນຂອງສັກດີນາສະຫຍາມ,ປະຊາຊົນລາວຕ້ອງໄດ້ ແບກ ຫາບພະລະໜ້າທີ່ອັນໜັກໜູ່ວງໃນການເສຍສູ່ວຍໃຫ້ແກູ່ສັກດີນາສະຫຍາມ. ເຖິງລະດູປີໃໝູ່ຂອງແຕູ່ລະປີ ອານາຈັກລາວຈໍາຕ້ອງສ່ົງບນັ ນາການ, ພ້ອມທັງສູ່ວຍສາອາກອນທ່ີເກັບຈາກປະຊາຊົນຂອງຈົນໄດ້ ໄປຖວາຍໃຫ້ແກູ່ ເຈ້ົາຊີວິດສະຫຍາມຢູ່ບາງກອກ. ນອກຈາກນີ້ົສະຫຍາມຍັງໄດ້ອອກລະບຽບການຫາລາຍໄດ້ຂຶົ້ນ ຄື : ຜົນປະໂຫຍດ ຈາກສູ່ວຍສາອາກອນ, ຜົນປະໂຫຍດຈາກການຜູກຂາດສິນຄ້າ ປະເພດຕູ່າງໆ ແລະ ຜົນປະໂຫຍດຈາກເຮືອສິນຄ້າ ຫຼວງ. ແລະ ໃນນົ້ນັ ຜົນປະໂຫຍດຈາກສູ່ວຍສາອາກອນໄດແ້ ບູ່ງອອກເປັນ 4 ປະເພດ ຄື : ປະເພດຈັງກອບ, ປະເພດ ອາກອນ, ປະເພດສວູ່ ຍ ແລະ ປະເພດພັດທະຍາ ຫຼື ຄູ່າລຊື າ. ປະເພດຈັງກອບ : ແມ່ນູ ການເກັບເງິນ ຫຼື ສິີ່ງຂອງຈາກສວູ່ ນຊັກຂອງສນິ ຄາ້ ຄື ເກັບອັດຕາຕາມ 26

ປະເພດອາກອນ : ແມູ່ນການເກັບສູ່ວຍຜົນປະໂຫຍດ(ເກັບພາສີ)ຈາກການປະກອບອາຊີບຕູ່າງໆ ເຊ່ັົນ : ການເຮັດໄຮນູ່ າ ຮວ້ົ ສວນ, ການເກບັ ເຄ່ີືອງປູ່າຂອງດງົ , ການຈບັ ປາ, ການຕມ້ົ ເຫ້ົຼາເປັນຕົ້ນ. ຕົວຢ່າູ ງ : ອາກອນໄຮູນ່ າ ໄຮລູ່ ະ 25 ສະຕາງ (1 ໄຮຫູ່ ວຼ ງເທົາ່ ກບັ 1,600 ຕາລາງແມດັ ຕົນ້ ໝາກມ່ວູ ງ 1 ຕ້ົນ 1 ລາດ. ວູ່າແຕູ່ມໃີ ຫ້ເກັບໂລດ ບໍຈ່ ໍາເປນັ ວາູ່ ຈະເຮັດ ຫືຼ ບເ່ໍ ຮດັ , ມີໝາກ ຫືຼ ບ່ໍມໝີ າກ). ປະເພດສູ່ວຍ : ແມູ່ນປະເພດເຄ່ືີອງລາຊະບັນນາການທີ່ເຈ້ົາປະເທດສະລາດວຽງຈັນ, ຫຼວງພະບາງ ແລະ ຈໍາປາສັກ... ຕ້ອງໄດ້ສ່ົງໃຫ້ເຈ້ົາຊີວິດສະຫຍາມເປນັ ປະຈາໍ ທຸກໆປີ ພ້ອມທັງດອກໄມ້ເງິນ ດອກໄມ້ຄໍາ, ຖ້າຫົວເມືອງ ໃດອຸດົມສົມບູນໄປດ້ວຍແຮູ່ທາດຊະນິດໃດ ສະຫຍາມກໍໃຫ້ຊູ່ວຍເປັນແຮູ່ທາດສະນິດນ້ົັນໆ ເຊ່ັົນ : ເມືອງອັດຕະປື ເປັນເມີື່ອງທີ່ມີແຮູ່ຄໍາຫຼາຍກໍໄດ້ໃຫ້ສູ່ວຍເປັນຄໍາແທູ່ງ. ນອກຈາກນ້ົີຍັງມີການເກັບພາສີທາງເຂົ້າ, ພາສີຄູ່າຫົວຄົນ ແລະ ພາສີສີນຄາ້ ທີມ່ ີລາຄາແພງ. ປະເພດພັດທະຍາ ຫືຼ ຄູ່າລຊື າ : ແມູ່ນປະເພດເງນິ ຫືຼ ສບັ ສີນທໄີ່ ດຮ້ ັບຈາກການປບັ ໄໝຄູຄ່ ະດີຄວາມ ແລະ ປັບໄໝຜທູ້ ທີເຮດັ ຜດິ ກົດໝາຍ. 2.2 ການເກັບເກນແຮງງານ ນອກຈາກການເກັບສູ່ວຍສາອາກອນແລ້ວ ສະຫຍາມຍັງໄດເ້ ກັບເກນແຮງງານ ໂດຍສະເພາະແມນູ່ ປະຊາຊົນ ຄົນລາວທ່ີຖືກກວາດຕ້ອນໄປຢູ່ດິນແດນສະຫຍາມ ເພືີ່ອເອົາໄປເປັນຂ້ອຍຂ້າເພາະພວກສະຫຍາມ ຖືວູ່າປະຊາຊົນ ຈໍານວນນ້ແົີ ມ່ນູ ຂ້າທາດຮັບໃຊ້ ໃນນັົ້ນມີການກໍ່ສ້າງພະລາດຊະວັງ (ໃນການສ້າງເມືອງບາງກອກກຸງເທບ ນ້ນົັ ແມູ່ນ ປະຊາຊົນຄົນລາວລ້ານຊ້າງ ແລະ ປະຊາຊົນຂະເໝນ ທ່ີຖືກເກນໄປສ້າງໂດຍບໍ່ໄດ້ຄູ່າຈ້າງລາງວັນຫຍັງໝົດແຖມເຂົ້າ ປາອາຫານຍັງເປັນຂອງຕົນເອງອີກ ), ຂູດຄອງ, ສ້າງກໍາແພງເມືອງ... ສູ່ວນປະຊາຊົນລາວທ່ີຢູ່ໃນດິນແດນລາວທັງ ສອງຝັ່ງຂອງນັົນ້ ກແໍ ມນູ່ ຕກົ ຢູ່ໃນສະຖານະເປັນປະຊາຊນົ ຂອງປະເທດສະລາດ ຄື ເປັນເມອື ງຂນົ້ຶ ແລະ ເມືອງຊວູ່ ຍ. - ໃນ ປີ ຄ.ສ 1783 -1785 ເຈ້າົ ນັນທະເສນ ໄດ້ຮບັ ຄໍາສັ່ງົ ຈາກເຈົ້າຊີວດິ ສະຫຍາມໃຫ້ເກນກໍາລງັ ພນົ ຫົວ ເມືອງລາວນະຄອນວຽງຈັນຈໍານວນ 5.000 ຄົນ ແລະ ບັນດາຫົວເມືອງອີ່ືນໆອີກຈໍານວນຫຼວງຫຼວງ, ໃນນົ້ັນມີ ບັນດານາຍຊູ່າງສີລະປະສິົ້ນດີຂອງລາວລ້ານຊ້າງໄປນໍາເພ່ືີອເຮັດວຽກສີລະປະກໍາ ແລະ ການກ່ໍສ້າງທຸກຢູ່າງ ຕາມໃຈ ມັກຂອງເຈົາ້ ຊີວດິ ສະຫຍາມ. ຍ້ອນແອກປກົ ຄອງກົດຂ່ີຂູດຮີດອັນປູາ່ ເຖີອື່ ນ ຂອງພວກສກັ ດີນາສະຫຍາມຄືດ່ງົັ ກ່າູ ວມານນົັ້ ມນັ ໄດເ້ ຮັດໃຫ້ ເສດຖະກິດຊີວິດການເປັນຢູ່ ແລະ ວັດທະນະທໍາສັງຄົມຂອງປະຊາຊົນລາວບໍ່ມີການຂະຫຍາຍຕົວ ຍ້ອນຖືກກົດນູ່ວງ ຢູ່າງໜັກ. ມີແຕູ່ນັບມົ້ືນັບສຸດສ້ວຍລົງຊັກໄຊ້ ອັນໄດ້ເຮັດໃຫ້ປະຊາຊົນລາວບັນດາເຜ່ົາຜູ້ມີມູນເຊົື້ອຮັກຊາດ. ຮັກ ອິດສະຫຼະພາບ ແລະ ບ່ໍຍອມຈໍານົນ ຍີິ່ງເພ່ີມທະວີຈິດໃຈຮັກຊາດ, ຄຽດແຄ້ນສັດຕູຜູ້ຮຸກຮານຄືພວກສັກດີນາ ສະຫຍາມ. ສິລະປະວັນນະຄະດີມີລັກສະນະຕໍ່ສູ້ເຊ່ົັນ: ສານລຶບພະສູນກໍໄດ້ປາກົດຕົວຂົ້ຶນ ແລະ ຂະຫຍາຍຕົວກວ້າງ ອອກ. ຂະບວນການຕໍ່ສູ້ຕ້ານພວກສັກດີນາສະຫຍາມຜູ້ຮຸກຮານ ແລະ ຍຶດຄອງລາວໄດ້ເລີ່ມຂະຫຍາຍຕົວໃນຫຼາຍໆ ບອູ່ ນ 27

2.3 ການປຸນ້ ສະດົມເອາົ ຊັບສມົ ບັດ ແລະ ສີ່ງິ ຂອງທມີ່ ີຄູາ່ ຂອງປະຊາຊົນເພ່ີອື ສ່ົງໄປບາງກອກ ກອງທັບຫຼວງຂອງສະຫຍາມ ກໍໄດ້ເກັບກວດເອົາຊັບສົມບັດ ແລະ ວັດຖຸທ່ີມີຄູ່າທັງໝົດຢູ່ໃນຣາຊະວັງ, ຫໍ ໂຮງ ແລະ ສ້າງມ້າພາຫະນະສົງຄາມ. ນອກນ້ັົນ, ກໍແມູ່ນວັດຖຸບູຮານ, ວັດຖຸສິລະປະ ທີ່ຢູ່ຕາມວັດວາອາຮາມຕູ່າງໆ ໃນນະຄອນວຽງຈັນເຊ່ັນົ : ພະພຸດທະຮູບປາງຕູ່າງໆ ທີ່ຫຼໍດ້ວຍແກ້ວ, ທອງສາໍ ລິດ, ທອງເຫຼືອງ, ທອງແດງ, ເງິນ ແລະ ຄໍາ ເປັນຈໍານວນຫຼາຍຮ້ອຍອົງ. ໃນນ້ັົນ, ມີພະແກ້ວມໍລະກົດ, ພະບາງ ແລະ ພະແຊກຄໍາເປັນຕ້ົນ. ນອກຈາກສີ່ິງທີ່ ກູ່າວມາແລ້ວນັ້ົນ ຍັງແມູ່ນບັນດາຄໍາພີດີກາ, ໜັງສືພົງສາວະດານ, ນິທານພ້ົືນເມືອງ, ວັນນະກໍາ ແລະ ຕໍາລາ ຢາພ້ືົນເມອື ງຕູ່າງໆ. ເມ່ືີອຊອກຄົ້ນເກັບກວາດເອົາວດັ ຖມຸ ີຄູ່າ ຊັບສົມບັດທງັ ໝດົ ແລວ້ ກຂໍ ົນຂ້າມໄປໄວວ້ ຽງພັນພ້າວ ໝດົ ແລ້ວສາ້ ງຫພໍ ະແກ້ວຊ່ົວຄາວໄວ້ວຽງພັນພ້າວ. 2.4 ການກວດຕ້ອນເອາົ ຄອບຄວົ ຄົນລາວໄປສະຫຍາມ ກອງທັບຫຼວງຂອງສະຫຍາມ ເມ່ືີອສາມາດຍຶດເຂາົ້ ນະຄອນວຽງຈັນໄດ້ແລ້ວ ກໍຈັບເອົາເຈົ້າມະຫາອຸປະຣາດນັນທະ ເສນ, ເຈົ້າຍິງຍອດຟາຸ້ ກັນລະຍານີ ພ້ອມສາວສະໜົມທງັ ໝດົ ປະຈາໍ ຣາຊະວົງວຽງຈັນ ແລະບັນດາເສນາມົນຕີທັງຝາູ່ ຍ ພົນລະເຮອື ນ, ທະຫານ ແລະ ກວາດຕ້ອມເອົາຄອບຄົວຊາວວຽງຈນັ ຂາ້ ມໄປວຽງພນັ ພ້າວ. ມະຫາກະສັດສຶກ ເມີື່ອສາມາດຍຶດເອົານະຄອນຈໍາປາສັກຂອງເຈົ້າໄຊຍະກຸມມານ ແລະ ຍດຶ ເອົາອານາຈັກວຽງຈັນ ຂອງເຈົາ້ ສລິ ິບນຸ ຍະສານໄດ້ແລ້ວ ກໍບງັ ຄັບໃຫເ້ ຈາ້ົ ສຸລຍິ ະວົງ ເຈາ້ົ ແຜູ່ນດິນອານາຈກັ ຫວຼ ງພະບາງ ຍອມເປັນເມືອງສວູ່ ຍ ຂອງສະຫຍາມ. ໃນເວລາກອງທັບສະຫຍາມຍງັ ຕັງົ້ ຢູ່ເມືອງພນັ ພາ້ ວ ເພີືອ່ ລໍຖ້າກວດຕ້ອນເອາົ ຄອບຄວົ ຊາວວຽງຈນັ ທີ່ ລົບລ້ົີເຂົ້າປູ່ານ້ົັນ. ມະຫາກະສັດສຶກ ກໍມີຄໍາສົ່ັງໃຫ້ເຈົ້າສຸລິຍະວົງ ຫຼວງພະບາງ ໃຫ້ເມືອກວດຕ້ອນເອົາປະຊາຊົນເຜົ່າ ໄທດໍາ ຈາກເມືອງທົນ ແລະ ເມືອງຢູ່ຕິດຊາຍແດນປະເທດຫວຽດນາມ ມາມອບໃຫ້ແມູ່ທັບສະຫຍາມທ່ີເມືອງພັນ ພ້າວ, ກອງທັບຂອງສະຫຍາມໄດ້ຕັ້ົງຢູ່ວຽງພັນພ້າວຈົນເຖິງລະດູແລ້ງ ປີ 1780 ເພືີ່ອລໍຖ້າການກວດຕ້ອນເອົາ ປະຊາຊົນບັນດາເຜົ່າລາວ. ກູ່ອນຈະເລີກທັບກັບກຸງເທບ ມະຫາກະສັດສຶກ ໄດ້ແຕູ່ງພະຍາສຸໂພ ເປັນຜູ້ປົກຄອງ ນະຄອນວຽງຈັນ ເພືີ່ອຮັກສາຜົນປະໂຫຍດແກູ່ສະຫຍາມ, ແລ້ວມະຫາກະສັດສຶກກໍໃຫ້ທະຫານສະຫຍາມຄຸມ ປະຊາຊົນລາວບັນດາເຜົ່ານັບເປັນພັນໆຄອບຄົວ, ເຊ່ິີງມີຣາຊະບຸດ, ລາຊະທິດາ, ເສນາມົນຕີທັງຫຼາຍ ພ້ອມທັງພໍ່ຄ້າ ຄະລືຫະບໍດີ ເສດຖີ ພ້ອມດ້ວຍຊັບສົມບັດ, ວັດຖຸສິລະປະ, ພະແກ້ວ, ພະບາງ, ພະແຊກຄໍາ ແລະ ສາດຕາອາວຸດ ລົງ ໄປກຸງເທບ. ເມືອໄປຮອດເມືອງສະລະບູລີແລ້ວ ມະຫາກະສັດສຶກ ໄດ້ໃຫ້ຄອບຄົວລາວຈໍານວນໜີຶ່ງ ຕັົ້ງຖິ່ີນຖານທໍາ ມາຫາກິນຢູ່ທ່ີນັົ້ນ, ສູ່ວນປະຊາຊົນລາວເຜ່າົ ຜູ້ໄທດໍາ ຖືກສ່ົງລົງໄປຢູ່ເມືອງເພດັ ຊະບູລ,ີ ສະເພາະເຈົ້ານັນທະເສນ, ເຈ້ົາ ວງັ ໜ້າ, ເຈົ້າຍງິ ຍອດຟາຸ້ , ເຈ້ົາຍງິ ຍອດຟາຸ້ ກນັ ລະຍານີ, ເຈາົ້ ອະນຸວົງ ພອ້ ມດວ້ ຍເສນາມົນຕີທ່ສີ ໍາຄັນ ແລະ ນາງສະໜົມ ທງັ ຫຼາຍ ຖກື ມະຫາກະສດັ ສຶກຄມຸ ຕົວໄປໄວກ້ ຸງເທບໝົດ. 2.5 ການທໍາລາຍເຮືອນຊານບາ້ ນຊອູ່ ງ ແລະ ການທບຸ ຕທີ ລໍ ະມານປະຊາຊນົ ລາວຂອງສະຫຍາມ ພວກສກັ ດນິ າສະຫຍາມເກບັ ເກນແຮງງານຢາູ່ ງໜັກໜູວ່ ງ, ປະຊາຊົນລາວຈໍານວນໜຶ່ີງທີ່ຖືກກວາດຕອ້ ນລົງ ໄປຢເູ່ ລິກໃນດນິ ແດນສະຫຍາມນັົນ້ , ແມູ່ນລວ້ ນແຕູ່ຕົກເປນັ ຂ້ອຍຂາ້ ມ້າໃຊພ້ ວກເຂົາຢາູ່ ງໂຫດຮ້າຍປູາ່ ເຖ່ີືອນ. ພວກ ເຂາົ ຖືວ່າູ ປະຊາຊົນລາວຈໍານວນນແົ້ີ ມູ່ນ “ຂ້າທາດຮັບໃຊ້”, ສວູ່ ນປະຊາຊົນລາວທີ່ຍັງຢູ່ໃນດນິ ແດນທງັ 2 ຝັ່ງຂອງນ້ັົນ ກແໍ ມນູ່ ຕກົ ຢູ່ໃນຖານະເປນັ ປະຊາຊົນຂອງປະເທດສະລາດຄື ເປັນເມືອງຂົຶ້ນ ແລະ ເມືອງສ່ວູ ຍ ຈຶງີ່ ບໍມ່ ີສດິ ເທາົ່ ທຽມກັບ ປະຊາຊົນສູ່ວນກາງຂອງສະຫຍາມແຕູ່ຢູ່າງໃດ, ສູ່ວນສັກດິນາສະຫຍາມໄດ້ສ້າງຄວາມຮູ້ສຶກແກູ່ປະຊາຊົນຄົນ ສະຫຍາມໃນສູ່ວນກາງນ້ັົນ ວູ່າຕົນເປັນນາຍຂອງປະຊາຊົນໃນປະເທດສະລາດທັງປວງ, ປະຊາຊົນໃນປະເທດສະລາດ 28

ທັງປວງເປັນຂ້ອຍຂ້າຮັບໃຊ້ຕົນ. ດັ່ົງນົັ້ນ, ຈ່ຶີງເຫັນໄດ້ວູ່າໃນການສ້າງເມືອງບາງກອກໃໝູ່ ທີ່ເອີົ້ນວູ່າ “ກຸງເທບ” ນັ້ົນ ແມູ່ນປະຊາຊົນລາວລ້ານຊ້າງ ແລະ ປະຊາຊົນຂະເໜມ ເປັນຖືກເກນໄປອອກແຮງງານໃນການກ່ໍສ້າງຢູ່າງຂ້າທາດ ໂດຍບໍ່ໄດ້ຮັບຄູ່າຈ້າງລາງວັນຫຍັງໝົດ ແຖມຊໍ້າຍັງກິນເຂົ້າປາຂອງຕົນອີກດ້ວຍເຊັ່ົນ ປີ 1783 ເຈົ້ານັນທະເສນ ໄດ້ ຮັບຄໍາສັົ່ງຈາກເຈົ້າຊີວິດສະຫຍາມ ໃຫ້ກໍາລັງພົນຫົວເມືອງລາວລົງໄປຊູ່ວຍສ້າງບາງກອກ. ມາຮອດ “ເດືອນ 3 ປີ ມະເສັງ ຈ.ສ 1147 (ພ.ສ 2328) ຄັນຂຸດຄອງ ແລະ ກຽມດນິ ຈີ່, ປນູ ແລະ ໄມ້ ສໍາລັບກສໍ່ າ້ ງພະນະຄອນຮຽງຮ້ອຍ ແລ້ວ ຈ່ຶີງໄດ້ເກນລາວເມືອງວຽງຈັນ 5.000 ຄົນ ແລະ ມີການໃຫ້ຫາຜູ້ວູ່າການຣາຊະການຫົວເມືອງ ຕະຫຼອດຈົນ ຫົວເມືອງລາວຮີມແມູ່ນໍ້າຂອງຝາກຕາເວັນຕົກ ເຂົ້າມາພ້ອມກັນໃນກຸງ ແລ້ວປັບປຸງໜ້າທີ່ ທັງຂ້າລາຊະການໃນກຸງ ແລະ ຫວົ ເມືອງໃຫຄ້ ຸມໄພຊູ່ ູ່ວຍກນັ ຂຸດຮາກກໍ່ກໍາແພງຮອບພະນະຄອນ ແລະ ສາ້ ງປຸອ້ ມໄວເ້ ປນັ ໄລຍະຫ່າູ ງກັນປະມານ 10 ເສົັ້ນອ້ອມພະນະຄອນ” ເຈົ້ານັນທະເສນໄດ້ຄຸມກໍາລັງພົນຫຼາຍໝີ່ືນຄົນລົງໄປບາງກອກ ໃນປີ 1785 ພຽງແຕູ່ ປະຊາຊົນຈາກຕົວເມືອງວຽງຈັນໄດ້ 5.000 ຄົນ ແລະ ບັນດາຫົວເມືອງອີື່ນໆອີກ ກໍຖືກເກນລົງໄປຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ ໃນຈໍານວນນ້ົີໄດ້ມີຈໍານວນນາຍຊູ່າງ ສິລະປະຊັ້ົນດີຂອງລາວລ້ານຊ້າງລງົ ໄປນໍາ ເພື່ີອເຮັດວຽກສິລະປະກໍາ ແລະ ການ ກໍ່ສ້າງທກຸ ຢ່າູ ງຕາມໃຈມັກຂອງເຈົ້າຊີວດິ ສະຫຍາມ. ໃນປີ 1789-1790 ປະຊາຊນົ ລາວວຽງຈນັ ແລະ ຫົວເມອື ງລາວອ່ີືນໆ ຕາມສອງຝງ່ັ ແມູ່ນໍ້າຂອງຈາໍ ນວນຫຼາຍໝ່ີື ນຄນົ ໄດ້ຖກື ເກນລງົ ໄປບາງກອກ, ເຊິີ່ງເຮັດໃຫ້ປະຊາຊົນທີ່ຖືກເກນລົງໄປນັ້ົນ ໄດ້ຮບັ ຄວາມທຸກທໍລະມານຢູ່າງແສນ ສາຫັດ ແລະ ລົ້ມຕາຍດ້ວຍພະຍາດອະຫິວາເກືອບໝົດ ມີຈໍານວນໜ່ຶີງກັນມາຮອດບ້ານເກີດເມືອງນອນ ແລະ ແຈ້ງ ຂາູ່ ວຮ້າຍອັນນົີແ້ ກຍູ່ າດຕພິ ີ່ນ້ອງຂອງຜ້ຕູ າຍຮູ້. ຈຶີງ່ ເກີດຄວາມໂສກເສົ້າ ແລະ ສບັ ສົນໄປທົ່ວແຜູ່ນດນິ ລາວທັງສອງຝ່ັງ ຂອງ. ໃນປີ 1792 ສະຫຍາມມີຄໍາສ່ົັງໃຫ້ວຽງຈັນຂຶົ້ນໄປຕີແຄ້ວນພວນຊຽງຂວາງ ແລະ ໃຫ້ກວດຕ້ອນເອົາຄົນລົງໄປ ບາງກອກ. ກອງທັບວຽງຈັນພາຍໃຕ້ການນໍາພາຂອງເຈ້ົາແກ້ວໄດ້ຂ້ົຶນໄປກວາດຕ້ອນເອົາຄອບຄົວຍິງຊາຍນ້ອຍໃຫຍູ່ ໄດ້ຈໍານວນຫຼາຍພັນຄອບຄົວ ແລ້ວສົ່ງໄປບາງກອກ ເພອີ່ື ໃຫໄ້ ປຊູ່ວຍກັນສາ້ ງເມືອງບາງກອກ ຄກື ບັ ປະຊາຊົນລາວໃນ ແຖບແຄມຂອງ ທີ່ເກນລົງໄປກູ່ອນ ຄຽງຄູ່ກັບການເກນແຮງງານນັົ້ນ ເວລາມີເສິກສົງຄາມ ພວກເຂົາກໍເກນເອົາ ກອງທບັ ຈາກປະຊາຊນົ ລາວຫາຼ ຍຄົ້ງັ ຫຼາຍຫນົ ເພີືອ່ ໄປຕາຍຕູ່າງພວກເຂາົ . ຍ້ອນເເອກປົກຄອງກົດຂີ່ຂູດຮີດອັນປູ່າເຖື່ີອນ ຂອງພວກສັກດິນາສະຫຍາມ ຄືດ່ົັງກູ່າວມານົ້ັນ ມັນໄດ້ເຮັດໃຫ້ ເສດຖະກິດຊີວິດການເປນັ ຢູ່ ແລະ ວັດທະນະທໍາສັງຄມົ ຂອງປະຊາຊນົ ລາວບໍ່ມີການຂະຫຍາຍຕົວ ຍອ້ ນຖືກກດົ ໜູ່ວງ ຢູ່າງໜັກ ມີແຕູ່ນັບມືົ້ນັບສຸດສ້ວຍລົງຊັກໄຊ້ ອັນໄດ້ເຮັດໃຫ້ປະຊາຊົນລາວບັນດາເຜົ່າ ຜູ້ມີມູນເຊົື້ອຮັກຊາດ, ຮັກ ອດິ ສະຫຼະພາບ ແລະ ບ່ໍຍອມຈໍານົນ ຍິ່ີງເພ່ີມທະວີຈດິ ໃຈຊາດ. ຄຽດແຄ້ນສັດຕູຜຮູ້ ຸກຮານຄືພວກສັກດິນາສະຫຍາມ, ສິລະປະວັນນະຄະດີທີ່ມີລັກສະນະຕ່ໍສູ້ເຊ່ັົນ ສານລຶບພະສູນ ກໍໄດ້ປະກົດຕົວຂ້ຶົນ ແລະ ຂະຫຍາຍຕົວກວ້າງອອກ, ຂະບວນການຕໍ່ສູ້ຕ້ານພວກສັກດິນາສະຫຍາມຜູ້ຮຸກຮານ ແລະ ຍຶດຄອງລາວໄດ້ເລີ່ມຂະຫຍາຍຕົວໃນຫຼາຍໆບູ່ອນ ເຊ່ັົນ ຂະບວນການຕ່ໍສູ້ນໍາໂດຍ ເຈົ້າໂອ, ເຈົ້າອິນ ປີ 1780. ຂະບວນການຕໍ່ສູ້ນໍາໂດຍເຈົ້ານັນທະເສນ ປີ 1782- 1784 ຂະບວນການຕໍ່ສູ້ນາໍ ໂດຍອາ້ ນຊຽງແກ້ວ ປີ 1791, ຂະບວນການຕໍ່ສູ້ໂດຍ ພະຍາສາຂຽດໂງ້ງ ປີ ຄ.ສ 1819 ແລະ ຂະບວນການລກູ ຮ້ົຂື ນຶົ້ ຕໍສ່ ້ຂູ ອງປະຊາຊນົ ລາວ ພາຍໄຕ້ການນໍາພາຂອງເຈາົ້ ອານວຸ ົງ ປີ ຄ.ສ 1825-1829. 29

ບດົ ທີ 5 ຂະບວນການຕໍ່ສຂູ້ ອງປະຊາຊນົ ລາວກອູ່ ນປີ ຄ.ສ 1804 1. ຂະບວນການຕໍສ່ ູ້ຂອງປະຊາຊົນລາວຢູ່ຈາປາສກັ ນາໍ ໂດຍເຈົ້າໂອ-ເຈ້າົ ອນິ ນັບແຕູ່ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງຕົກເປັນປະເທດສາລາດ ຫຼື ເມືອງສູ່ວຍຂອງພວກສະຫຍາມແລ້ວ, ພວກເຂົາໄດ້ ດໍາເນີນການປາບປາມ ແລະເກັບເກນແຮງງານຂອງປະຊາຊົນລາວລ້ານຊ້າງ ໄປເຮັດວຽກຕູ່າງໆທີ່ບາງກອກ ເຊັົ່ນ ການກໍສ່ ້າງກໍາແພງອ້ອມຕວົ ເມອື ງບາງກອກ, ຂຸດຄອງອອ້ ມ ແລະ ວຽກສັບພະທຸກອີ່ືນໆ ເຮັດໃຫ້ປະຊາຊົນລາວລ້ານ ຊ້າງເຈັບປູ່ວຍ ແລະ ລ້ົມຕາຍບໍ່ເວັ້ົນແຕູ່ລະວັນ, ອັນໄດ້ເຮັດໃຫ້ປະຊາຊົນລາວທັງສອງຝັ່ງແມູ່ນຂອງເກີດຄວາມຄຽດ ແຄ້ນ ແລະ ທໍາການຕໍ່ ຕ້ານສັກດິນາສະຫຍາມຕະຫຼອດມາ, ໃນນົ້ັນປະຊາຊນົ ນະຄອນຈາໍ ປາສກັ ກໍແມນູ່ ບູ່ອນຫນງ່ີຶ ທ່ີ ໄດ້ ຮັບ ຜົນກະທົບຈາກການກົດຂ່ີຂດູ ຮດີ ຂອງສັກດນີ າສະຫຍາມໃນຖານະທີ່ເປນັ ຕົວເມືອງຂນຶ້ົ ແລະ ກໍໄດ້ຕົກໃນສະ ຕາກໍາອັນດຽວກັນກັບປະຊາຊົນລາວລ້ານຊ້າງ. ດົ່ັງນົ້ັນ, ຈິີ່ງເກີດມີຂະບວນການຕໍ່ ສູ້ຂອງປະຊາຊົນລາວຈໍາປາສັກ ຕາ້ ນກັບສກັ ດນິ າສະຫຍາມ ເຊນັ່ົ ຂະບວນການຕໍ່ສ້ຂູ ອງ ເຈ້ົາ ໂອ, ເຈາົ້ ອນິ ທັງສອງເປນັ ບຸດຂອງ ມະຫາອຸປະລາດທໍາ ມະເທໂວ ແຫູ່ງອານາຈັກຈໍາປາສັກ ຜູ້ທ່ີເຄີຍ ຮູ່ວມກັບບິດານໍາພາກອງທະຫານຕໍ່ສູ້ກັບກອງທັບສະຫຍາມຂອງ ພະ ເຈົ້າ ຈັກເກີ ແລະ ພະຍາ ສຸລະສີ ທີ່ເຂົ້າມາຮຸກຮານລາວລ້ານຊ້າງ ໃນປີ ຄ.ສ 1777, ສົງຄາມໃນຄົັ້ງນັົ້ນກໍາລັງຂອງ ເຈົ້າ ອິນ ແລະ ເຈົ້າໂອ ບໍ່ສາມາດເອົາຊະນະກອງທບັ ຂອງສະຫຍາມໄດ້, ເຮັດໃຫ້ກອງທັບຂອງສະຫຍາມ ສາມາດຢດ ເອົານະຄອນຈໍາປາສັກ, ເຈ້ົາອິນ ແລະ ເຈ້ົາໂອ ໄດ້ນໍາກໍາລັງຂອງຕົນໄປຕັົ້ງໝັ້ົນເມືອງ ອັດຕະປື, ເພີື່ອກຽມສືບຕ່ໍການ ຕໍ່ສູ້ຕ້ານສະຫຍາມ, ເຈົ້າໂອ ໄດ້ຕົັ້ງຕົນເອງເປັນ ເຈົ້າເມືອງອັດຕະປື ແລະ ໄດ້ແຕູ່ງຕັ້ົງ ເຈົ້າອິນ ຜູ້ເປັນນ້ອງເປັນມະຫາ ອຸປະລາດ ບ່ໍຍອມຂ້ົຶນກັບນະຄອນຈໍາປາສັກ ແລະ ສະຫຍາມອີກ. ພ້ອມທັງໄດ້ປັບປຸງກໍາລັງທະຫານຂອງຕົນໃຫ້ ເຂົມັ້ ແຂງ ເພ່ີືອຕຕີ ້ານກັບ ກາໍ ລັງຂອງສັກດນິ າສະຫຍາມຜູ້ຢດຄອງ ແລະ ເພ່ືອີ ຂັບໄລູ່ ເຈົາ້ ໄຊຍະກຸມມານ ທ່ີກົ້ມຫົວ ຢູໃ່ ຕ້ ແອກປກົ ຄອງຂອງສັກດິນາສະຫຍາມໃຫ້ອອກຈາກນະຄອນຈໍາປາສັກ. ພາຍຫັຼງການຍຶດຄອງຂອງສະຫຍາມກໍໄດ້ມີຂະບວນການລກຸ ຮ້ົຂື ນົຶ້ ຕ່ໍສຕູ້ ້ານສກັ ດີນາສະຫຍາມ ເຊ່ີິງນາໍ ໂດຍເຈາົ້ ໂອ - ເຈ້າົ ອນິ (ເຊີິ່ງເປນັ ລູກຂອງມະຫາອຸປະຣາດ ທາມະເທໂວ ແຫ່ງູ ເມອື ງຈາປາສກັ ຜູທ້ ເ່ີ ຄີຍຮູ່ວມກບັ ບິດາ ແລະ ພະຍາ ນາງຮອງ ຕ້ານກັບສັກດີນາສະ ຫຍາມໃນປີ ຄ ສ 1777-1778) ຂະບວນການ ນ້ີົໄດ້ໜີໄປຕ້ົັງທີ່ໝັົ້ນຢູເ່ ມອື ງອັດຕະ ປເື ພີ່ືອກຽມສືບຕໍ່ ຕໍ່ສູ້ຕ້ານພວກສັກດີນາສະຫຍາມ, ເຈົ້າໂອໄດ້ຕ້ົັງຕົນເອງ ເປັນເຈົ້າເມືອງອັດຕະປື ແລະ ແຕູ່ງຕ້ົັງເຈ້ົາ ອິນ (ນ້ອງຊາຍ) ເປັນອຸປະຣາດ ພ້ອມທັງປະກາດຕົນບໍ່ຂຶົ້ນກັບຈໍາ ປາສັກ ແລະ ສະຫຍາມ, ເຈົ້າໂອ, ເຈົ້າອິນໄດ້ ປັບປຸງກໍາລັງພ້ອມທັງປຸກລະດົມຂົນຂວາຍປະຊາຊົນບັນດາເຜົ່າ ໄດ້ຮູ່ວມກັນລຸກຮົ້ືຂົຶ້ນຕ້ານສັກດີນາສະຫຍາມຜູ້ຮຸກ ຮານ ແລະ ປະຊາຊົນເຫັນວູ່າຂະບວນການຂອງເຈົ້າໂອ, ເຈົ້າ ອິນ ນີ້ົແມູ່ນຂະບວນການທີ່ຮັກຊາດຢູ່າງແທ້ຈິງ ຈຶີ່ງ ເຮັດໃຫ້ປະຊາຊົນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍໃຫ້ການສະໜັບສະ ໜູນ ໂດຍໄດ້ຍອມເສຍສະຫຼະຄໍາ ແທູ່ງຄອບຄົວລະ 240 30

ບາດ (3 ຖ້ຽວໃຫ້ແກູ່ຂະບວນການຕໍ່ສູ້ຂອງເຈ້ົາໂອ, ເຈ້ົາອິນ). ສູ່ວນເຈົ້າໄຊຍະກຸມມານ ເມ່ືີອເຫັນວູ່າ ເຈ້ົາໂອ, ເຈົ້າ ອິນ ຕ້ົັງຕົນແບູ່ງເມືອງບ່ໍຍອມຂ້ຶົນກັບຈໍາປາສັກ ແລະ ສະຫຍາມ ພ້ອມທັງມີປະຊາຊົນຊູ່ວຍເຫືຼອແນວ ນົັ້ນ ຈ່ີຶງໄດ້ ແຕູ່ງຕັ້ົງກອງທບັ (ເຈົ້າເຊດ ແລະ ເຈ້ົານູ ຫຼານ ຂອງເຈົາ້ ໄຊຍະກມຸ ມານ (ລູກເຈົ້າໜ່ໍເມືອງ )ເປນັ ແມູ່ທັບ) ມາຕີກໍາລັງ ທະຫານຂອງເຈ້ົາໂອ, ເຈົ້າອິນ ທີ່ເມືອງ ອັດຕະປື ສົງຄາມຄົັ້ງນົີ້ໃຊ້ເວລາຕ່ໍສູ້ກັນເຖິງ 2 ປີ ກອງທັບຂອງຈໍາປາສັກ ສູ້ ກອງທບັ ເຈົ້າໂອ, ເຈົາ້ ອນິ ບໍ່ໄດ້ຖືກຕີແຕກໜີໄປຈາໍ ປາສກັ ພ້ອມທັງໄດຮ້ ບັ ຄວາມເສຍຫາຍຢາູ່ ງຫຼວງຫາຼ ຍ. ເຈົ້າໄຊຍະກຸມມານ ເຫັນວູ່າຈະບໍ່ສາມາດສູ້ກັບກອງທັບ ເຈົ້າໂອ, ເຈົ້າອິນໄດ້ຕາມລໍາພັງແລ້ວ ຈ່ິີງໄດ້ສົ່ງ ລາຊະສານຂໍໃຫເ້ ຈາົ້ ຊີວດິ ສະຫຍາມ ສງົ່ ກອງທບັ ມາຊູວ່ ຍ. ເຈ້ົາຊວີ ິດສະຫຍາມຈ່ຶີງໄດສ້ ງົັ່ ໃຫ້ ເຈ້າົ ນະຄອນລາດຊະສີມາ ໃຫ້ຍົກທັບມາຊູ່ວຍອານາຈັກຈໍາປາສັກຕາມຄໍາຂໍ. ກອງທບັ ນະຄອນລາດຊະສີມາໄດ້ສມົ ທົບກັບ ອານາຈັກຈໍາປາສັກ ແລ້ວກາຍເປັນກອງທັບໃຫຍູ່ ຍົກທັບມາຕີກໍາລັງທະຫານ ເຈົ້າໂອ, ເຈົ້າອິນ ທ່ີອັດຕະປືໃນປີ ຄ.ສ 1782 ເຈ້ົາໂອ - ເຈ້ົາອິນ ໄດ້ນໍາກໍາລັງທະຫານສູ້ຮົບຕ້ານສັດຕູຢູ່າງອົງອາດກ້າຫານ ແຕູ່ຍ້ອນກໍາລັງທະຫານຍັງບໍ່ທັນເຂ້ັົມແຂງ ແລະ ສາດຕາວຸດກໍຍັງມີແຕູ່ດາບ, ຫອກ ແລະ ໜ້າໄມ້ເປັນສູ່ວນໃຫຍູ່ ຈຶີ່ງບໍ່ສາ ມາດຕ້ານທານກອງທັບຈໍາປາສັກ ແລະ ເຈ້ົານະຄອນລາດສະສີມາ ທີ່ມີອາວຸດທັນສະໄໝກວູ່າ ຈໍານວນພົນກໍຫຼາຍ, ສູ່ວນກອງທັບເຈົ້າໂອ - ເຈ້ົາອິນ ຕໍ່ສູ້ຈົນ ສຸດຄວາມສາມາດ, ເຈົ້າໂອ ພ້ອມດ້ວຍກໍາລັງພົນຈໍານວນໜີ່ຶງ ຕົກຢູ່ໃນວົງປິດລ້ອມ ໃນທ່ີສຸດກໍຖືກທັບຈໍາປາສັກ ແລະ ເຈົ້ານະຄອນລາດສະສີມາຈັບ ແລ້ວນໍາໄປປະຫານຊີ ວິດ ໂດຍເອົາເຊືອກຮັດຄໍ ເຈົ້າໂອ ຈົນເຖິງແກູ່ຄວາມຕາຍ (ບູ່ອນທີ່ເຈົ້າໂອຕາຍນັົ້ນໃນຕ່ໍມາປະຊາຊົນໄດ້ພາ ກັນກ່ໍສ້າງໃສູ່ກະດູກຂອງເພ່ີນໄວ້ ເຊິີ່ງເອົ້ີນວູ່າ : ທາດເຈ້ົາໂອ ເພືີ່ອ ເປັນທີ່ລະນຶກແກູ່ຄຸນງາມຄວາມດີແຫູ່ງຄວາມຮັກຊາດ ແລະ ຄວາມອົງອາດກ້າຫານຂອງເພ່ີນ ຈົນຮອດປັດຈຸບັນ). ສວູ່ ນ ເຈົ້າອິນ ພອ້ ມດ້ວຍກໍາລັງທະຫານຂອງເພ່ີນໄດ້ຖືກຕີແຕກ ກອງທັບຈໍາປາສັກ ແລະ ນະຄອນລາດສະສີມາ ໄດ້ ຕດິ ຕາມໂຈມຕກີ ໍາລັງຂອງເຈ້າົ ອນິ ຢາູ່ ງບລໍ່ ດົ ລະ ເພ່ືອີ ຍຶດເອົາເມືອງອັດຕະປື ໃຫໄ້ ດ້ຢູາ່ ງເດດັ ຂາດ ແລະ ເພ່ືີອປາບປາມ ຂະບວນ ການຕສໍ່ ູ້ຂອງປະຊາຊົນໃຫ້ໝົດສ້ິນົ ໄປ ແຕູ່ຂະບວນການ ເຈົ້າອນິ ກໄໍ ດນ້ ໍາພາກໍາລັງທະຫານ ແລະ ປະຊາຊົນ ຕ່ສໍ ້ຈູ ນົ ຕົວເອງຕາຍຄາສະໜາມຣບົ . ຈ່ງຶີ ເຮດັ ໃຫຂ້ ະບວນການຕສ່ໍ ູອ້ ູອ່ ນກໍາລັງລົງ. ຂະບວນການຕ່ໍສູ້ຂອງປະຊາຊົນລາວ ນໍາໂດຍ ເຈ້ົາໂອ - ເຈ້ົາອິນ ໃນຄ້ົັງນ້ົັນມັນໄດ້ສະແດງໃຫ້ເຫັນມູນເຊ້ົືອ ຮັກຊາດ ແລະ ບໍ່ຍອມຈໍານົນຂອງປະຊາຊົນລາວ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນການນໍາພາອົງອາດກ້າຫານ ແລະ ຍອມ ເສຍສະຫຼະຈົນຮອດຊີວິດ ນັ້ົນມັນເປັນແບບຢູ່າງອັນໜ່ີຶງແຫູ່ງນໍ້າໃຈຮັກຊາດຂອງປະຊາຊົນລາວ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນ ຊາວເມອື ງອັດຕະປື, ເລອື່ີ ງການຕໍ່ສູ້ ນໍາໂດຍ ເຈົ້າໂອ - ເຈົາ້ ອນິ ນັ້ົນກໍໄດ້ກາຍເປັນນທິ ານ ພື້ົນເມືອງຂອງເມືອງອັດຕະ ປື. ເຊິງ່ີ ປະກົດວູ່າໄດເ້ ລົາ່ ສບຶ ທອດກັນມາຈນົ ຮອດປັດຈບຸ ັນ 2. ຂະບວນການຕສໍ່ ຂູ້ ອງປະຊາຊນົ ຢູ່ວຽງຈັນ 2.1 ລາຊະການເຈາົ້ ນນັ ທະເສນ ໃນປີ ຄ.ສ 1779 ເຈົ້ານັນທະເສນ (ລູກກກົ ຂອງ ເຈ້ົາສິລິບຸນຍະສານ) ໄດ້ນາພາປະຊາຊນົ ລາວຕ່ໍສູ້ປ້ອຸ ງກັນ ນະຄອນວຽງຈັນ ແຕູ່ກໍປະລາໄຊ ແກູ່ກອງທັບສະຫຍາມ (ສົມເດັດພຸດທະຍອດຟຸ້າຈຸລາໂລກ ຫຼື ພະ ຍາມະຫາ ກະສດັ ສຶກ) ແລະ ຕົກຢູ່ໃຕ້ການປົກຄອງຂອງສັກດນີ າສະຫຍາມ. ຈົນມາຮອດ ປີ ຄ.ສ 1781 ສະຫຍາມໄດ້ແຕງູ່ ຕົ້ັງ 31

ເຈົ້ານັນທະເສນ ມາປົກຄອງນະຄອນວຽງຈັນ (ເວລານົີ້ ເຈ້ົາສິລິບຸນຍະສານ ເຖົ້າຊາລາຫຼາຍແລ້ວ). ກູ່ອນເຈົ້ານັນທະ ເສນ ຈະກັບຄືນວຽງຈັນນ້ັົນ ພະອົງໄດ້ຂໍເອົາພະບາງກັບຄືນມາພ້ອມ (ຕອນນັົ້ນ ຢູ່ບາງກອກເກີດໄພແຫ້ງແລ້ງແລ້ວ ເຈົ້ານັນທະເສນ ໄດ້ສວຍໂອກາດເວົ້າວູ່າ: ຄວາມຈິງແລ້ວພະແກ້ວ ແລະ ພະບາງຢູ່ນໍາກັນບໍ່ໄດ້ ເພາະຈະເກີດໄພ ແຫງ້ ແລ້ງ ເມືີ່ອສະຫຍາມໄດ້ຍິນເກີດຄວາມຢຸ້ານກວົ ຈີ່ງຶ ຍອມສົ່ງພະບາງໃຫ້ແກູ່ ເຈົ້ານັນທະເສນ). ພາຍຫງຼັ ເຈົ້ານນັ ທະ ເສນ ຂ້ົຶນປົກຄອງລ້ານຊ້າງວຽງຈັນແລ້ວກໍໄດ້ແຕູ່ຕ້ົັງເຈ້ົາອິນ ທະວົງ ເປັນອຸປະຣາດ, ສູ່ວນເຈົ້າອານຸວົງ ແມູ່ນຍັງຢູ່ກຸງ ທົນບູລີຢູ່ ເພອີ່ື ເປັນຕວົ ປະກນັ . ແຜນການກອບກູ້ເອກະລາດໃຫແ້ ກູ່ອານາຈັກລາວລາ້ ນຊາ້ ງນ້ນົັ ມັນເປັນພາລະກດິ ອັນ ໜັກໜູ່ວງທີ່ສຸດ, ເຈົ້ານັນທະເສນ ໄດ້ປະຕິບັດພາລະກິດ 3 ຢູ່າງໄປພ້ອມກັນຄື : ບູລະນະສ້າງສາປົວແປງບ້ານເມືອງ ຄືນໃໝູ່, ພະຍາຍາມທ້ອນໂຮມດິນລາວລ້ານຊ້າງໃຫ້ເປັນເອກະພາບ ແລະ ດໍາເນີນນະໂຍບາຍເອົາໃຈສັກດີນາ ສະຫຍາມເພອ່ີື ປດິ ບັງແຜນການກອບກູ້ເອກະລາດ. ຮບູ : ພຣະເຈາົ້ ນັນທະເສນ ພງົ ມະລາວ 2.1.1 ການບລູ ະນະສ້າງສາອານາຈກັ ແລະ ການຈັດຕົັ້ງການປກົ ຄອງອານາຈກັ ຄນື ໃໝູ່ ພາຍຫຼັງທ່ີ ເຈົ້ານັນທະເສນ ຂ້ົຶນຄອງລາດແລ້ວ ກູ່ອນອືີ່ນໝົດແມູ່ນໄດ້ມີການສ້ອມແປງຫຣໍ ົບ ແລະ ກາໍ ແພງເມືອງວຽງຈັນ ທີ່ກອງທະຫານສະຫຍາມໄດ້ທໍາລາຍໃນປີ ຄສ 1779 ນັ້ົນໃຫ້ຄືນສູ່ສະພາບເດມີ . ພ້ອມດຽວ ກັນນ້ົັນ ເຈົ້ານັນທະເສນ ຍັງໄດ້ສ່ົັງສອມແປງບັນດາກໍາແພງ ແລະ ຫໍຮົບຕູ່າງໃນຕົວເມືອງວຽງຈັນ, ຢູ່ຫົວເມືອງປາຍ 32

ດູ່ານຂອງອານາຈັກລ້ານຊ້າງວຽງຈັນ. ພ້ອມນີົ້ຍັງໄດ້ສົ່ັງໃຫ້ບັນດາເຈ້ົາເມືອງຕູ່າງໆນໍາພາປຸກລະ ດົມຈິດໃຈຮັກຊາດ ກຽມພອ້ ມເພືອີ່ ຕສໍ່ ູ້ຍາດເອາົ ເອກະລາດຄືນມາສອູ່ ານາຈັກລາວລາ້ ນຊ້າງ. ນອກຈາກນົ້ີ ເຈ້ົານັນທະເສນ ໄດ້ມີການຈັດຕົ້ັງການປົກຄອງ ແລະ ຊັບຊ້ອນຂ້າລາດຊະການຄືນໃໝູ່ ໃຫ້ ເໝາະສົມເຊນ່ົັ : - ແຕງູ່ ຕົັງ້ : ທ້າວມາ ໄປປກົ ຄອງເມອື ງພານພູຊົມ - ແຕ່ງູ ຕັົ້ງ : ທາ້ ວພົມມາ \" ພະບຣໍ ົມມະຣາຊາ \" ໄປປົກຄອງເມອື ງສໂີ ຄດຕະບອງ. ແຕໃູ່ ນເວລານົ້ັນ ເມືອງສີໂຄດຕະບອງ ມຄີ ວາມເສຍຫາຍຫຼາຍຈາກການບຸກຍດຶ ຂອງສະຫຍາມຄົງັ້ ນົ້ັນ. ພ້ອມກັນນົີ້ ປະຊາຊນົ ກໍໄດ້ອົບ ພະຍົບໜີຈາກສົງຄາມໄປຫຼາຍບ່ອູ ນ. ສູ່ວນປະຊາຊົນທີ່ອາໃສຢູ່ເມືອງສໂີ ຄດຕະບອງນນັ້ົ ແມູ່ນມີ ໜ້ອຍດຽວບວກໃສູ່ ຄວາມເສຍຫາຍຂອງເມືອງຈຶ່ີງບ່ໍສາມາດສ້າງຕັົ້ງເປັນເມືອງໄດ້, ພະບໍຣົມມະຣາຊາພມົ ມາ ພ້ອມດວ້ ຍເສນາອາມາດຈ່ີຶງ ໄດ້ປກສາກັນຂອໍ ານຸຍາດ ເຈົ້ານນັ ທະເສນ ໄປ ຕ້ົັງເມືອງຢູ່ບູ່ອນໃໝູ່ເຊ່ິີງຕັົ້ງເໜືອ ຈກັ ໜູ່ອຍຈາກເມອື ງເດີມຄື: ເມືອງ ນະຄອນພະນົມ ໂດຍເອົາຊີ່ືຂອງພະທາດພະນົມ ເປນັ ປູຊະນິຍະສະຖານ ທ່ີສໍາຄັນໃນອານາເຂດສີໂຄດຕະບອງມາເປັນ ກຽດໃຫເ້ ມືອງໃໝູ່. ສວູ່ ນສີໂຄດຕະບອງກາຍເປັນເມອື ງຮ້າງ ນັບແຕນູ່ ້ົັນມາຍັງເຫືຼອກໍພຽງແຕູ່ ພະທາດສີໂຄດຕະບອງ ( ປະກົດໃຫເ້ ຫັນຈົນເທາ່ົ ທກຸ ວນັ ນີົ)້ . 2.1.2 ການທອ້ ນໂຮມແຜນູ່ ດນິ ຕົກມາໃນປີ ຄ.ສ 1787ເຈົ້ານັນທະເສນ ໄດ້ຍົກທັບໄປຕີເມືອງຊຽງຂວາງ ເພາະໃນເວລານ້ົັນ ເຈົ້າໄກ ເຊີນ ພະເຈ້ົາແຜູ່ນດິນປະເທດຫວຽດນາມ ໄດ້ສົ່ງທະຫານມາຄວບຄຸມເອົາເມືອງຊຽງຂວາງ, ເຈ້ົາຊົມພູ ເຈົ້າ ເມອື ງຊຽງຂວາງ ກໍໄດ້ຍິນດສີ ົ່ງເຄອ່ືີ ນບັນນາການໃຫ້ແກູຫ່ ວຽດນາມ. ສະນນົັ້ ພະເຈ້ົານັນທະເສນ ຈຶີ່ງໄດ້ຍົກ ທັບຂົ້ຶນ ໄປຕີ ເມືອງຊຽງຂວາງ ແລະ ຈັບເອົາເຈົ້າຊົມພູລົງມາວຽງຈັນ. ເຈົ້າໄກເຊີນ ໄດ້ແຕູ່ງຕົ້ງັ ກອງທັບຫວຽດ ນາມ 3000 ຄົນ ແລະ ສົມທົບກບັ ຊາວເມືອງພວນອີກ 3000 ຄົນ ລົງມາຕີນະຄອນວຽງຈັນ ໃນປີ ຄ.ສ 1788 ເຈາ້ົ ນນັ ທະເສນ ເຫັນວູ່າເປັນສົງຄາມທ່ີຫຍຸ້ງຍາກຫຼາຍຈຶີ່ງໄດ້ສົ່ງເຈ້ົາຊົມພູ ຄືນໄປຄອງເມືອງຊຽງຂວາງ ຕາມ ຄໍາຂໍຂອງ ແມູ່ທັບ ຫວຽດນາມ ແຕູ່ໄດ້ໃຫ້ເຈົ້າຊົມພສູ ົ່ງເຄ່ືີອງບັນນາການເຄ່ີິງໜ່ີືງ ດົ່ັງດຽວກບັ ສົ່ງໃຫ້ຫວຽດນາມ ຫັຼງຈາກ ນັ້ົນກອງທັບ ຫວຽດນາມກໍຖ່ ອຍກບັ ຄນື . ມາໃນປີ ຄ.ສ 1789 ເຈົ້ານັນທະເສນ ໄດ້ສູ່ວຍໂອກາດສ່ົງກໍາລັງໄປປິດລ້ອມ ຫຼວງພະບາງ ໂດຍອ້າງ ວູ່າ ຫວຼ ງພະບາງ ໄດສ້ ົມທບົ ກບັ ພະມາ້ ແລະ ເຈົ້າຊຽງຮູຸງ່ ເປັນກະບົດຕໍ່ປະເທດສະຫຍາມ. ເຈົ້ານນັ ທະເສນ ໄດຕ້ ງັົ້ ຄ້າຍປິດ ລ້ອມ ແລະ ໄດ້ສູ້ຮົບກັບເຖີງ 15 ວັນ ຈຶີ່ງສາມາດເຂົາ້ ເມອື ງໄດ້ ແລ້ວຈບັ ເຈົ້າອານຸຣຸດທະ ພ້ອມ ດວ້ ຍພະນຸວົງສານຸວົງ ໄປບາງກອກ. ປີ ຄ.ສ 1791 ຢູ່ເມືອງພວນ ໄດ້ເກີດບັນຫາອີກໂດຍໄດ້ມີສັກດີນາຜູ້ໜ່ຶີງຊີື່ວູ່າ : ທ້າວ ຊຽງ (ເວລານັົ້ນ ບໍ່ ໄດປ້ ົກຄອງເມືອງເທ່ີືອ) ໄປຂໍກາໍ ລງັ ຈາກດາຍຫວຽດ ບກຸ ຍຶດເມອື ງພວນສໍາເລັດ ແລະ ຍັງໄດສ້ ຶບຕໍມ່ າຕີວຽງ ຈັນຕື່ມີ , ແຕູ່ວຽງຈັນສາມາດປ້ອຸ ງກັນໄດ້ ແລະ ວຽງຈນັ ໄດ້ຂ້ຶົນມາຕີເອົາເມືອງພວນຄນື ແລະ ກໍສາມາດຍຶດເມືອງພວນໄດຂ້ ຶົ້ນ ກບັ ວຽງຈັນຄເື ກ່ົາ. 33

ພາຍຫຼັງເຫດການນົີ້ສະຫຍາມໄດ້ແຕູ່ງຕັົ້ງ ເຈົ້າອານຸຣຸດທະ ຂຶົ້ນປົກຄອງແທນ ເຈ້ົາສຸລະຍະວົງສາ (ເພາະໄດ້ ສົິ້ນພະຊົນ)ພ້ອມດຽວກັນນີົ້ກໍໄດ້ຍຸຍົງໃຫ້ມີຄວາມຂັດແຍູ່ງກັບວຽງຈັນ. ສະນົັ້ນ, ເຈົ້າອານຸຣຸດທະ ໄດ້ ສົບທົບກັບ ກະບົດ ເຈົ້າຊຽງ ພ້ອມດ້ວຍກໍາລັງຂອງດາຍຫວຽດ ບຸກຕີເອົາແຄ້ວນພວນໃຫ້ຂ້ົຶນ ກັບຫຼວງພະບາງ ແລະ ໃຫ້ເມືອງ ພວນ ເສຍຊູ່ວຍຫຼວງພະບາງ ແລະ ດາຍຫວຽດ. ເຈົ້ານັນທະເສນ ໄດ້ໄປຍຶດເອົາແຄວ້ນພວນຄືນອີກ ສົງຄາມໄດ້ແພູ່ ກວ້າງອອກກາຍເປັນສົງຄາມລະຫວູ່າງອານາຈັກ ແລະ ໄດ້ບຸກຕີຍຶດໄດ້ເມືອງຄໍາເກີດ, ຄໍາມູ່ວນ, ນອງ, ເຊໂປນ ນ້ົີ ເປນັ ສງົ ຄາມແບບສວຍໂອກາດ. ພາຍຫຼັງສົງຄາມ ເຈ້ົາ ນັນທະເສນ ໄດ້ກູ່າວຟຸ້ອງ ເຈົ້າ ອານຸຣຸດທະ ໃນຂໍ້ຫາທີ່ພົວພັນກັບພະຍາເພືີ່ອຕໍ່ ຕ້ານ ສະຫຍາມ. ແຕໃູ່ ນການຟອຸ້ ງຄງັົ້ ນົ້ີ ຈະມທີ ັງຜົນດີ ແລະ ຜນົ ເສຍ ຄື : ໄດ້: - ສາມາດກໍາຈັດສັດຕຄູ ແູ່ ຂູງ່ , ເປາຶົ້ ໝາຍເພ່ອືີ ທ້ອນໂຮມ - ໄດຄ້ ວາມເຊືອີ່ ໜ້ົັນຈາກສະຫຍາມ ເສຍ: - ເສຍຄວາມສາມກັ ຄລີ ະຫວາູ່ ງສອງອານາຈກັ - ເສຍຄວາມເຂມົັ້ ແຂງຂອງອານາຈັກລາວ 2.1.3 ສະຫຍາມທາໍ ການປາບປາມຂະບວນການຕສ່ໍ ຂູ້ ອງເຈົາ້ ນນັ ທະເສນໃນປີ ຄ.ສ 1792-1794 ປີ ຄ.ສ 1792 ສະຫຍາມຈີຶ່ງສັົ່ງໃຫ້ວຽງຈັນ ໄປຈັບເອົາເຈົ້າອານຸຣຸດທະໄປບາງກອກ. ການບຸກຕີ ຫຼວງພະບາງແມູ່ນໄດ້ຮັບການຊູ່ວຍເຫືຼອ ຈາກພະຍາຫຼວງເມືອງແສນ. ພາຍຫຼັງການຈັດການເລີື່ອງຫຼວງພະບາງຮຽບ ຮ້ອຍແລ້ວວຽງຈັນໄດ້ສົມທົບກັບຫຼວງພະບາງ (ພະຍາຫຼວງເມືອງແສນ) ພ້ອມກັບບຸກຕີດາຍຫວຽດ ທີ່ເມືອງພວນ ຂບັ ໄລູ່ເຈ້ົາຊຽງ ຈາກນັນົ້ ໄດສ້ ບື ຕຂ່ໍ ຶົ້ນໄປພາກຕາເວັນອອກສຽງເໜອື ໄປຍຶດເອາົ ຫວົ ພນັ ກັບ 12 ຈຸໄທ. ສາເລັດໃນປີ ຄສ 1792. ມາຮອດເວລານົ້ີຍງັ ເຫອຼື ແຕູ່ຈາໍ ປາສກັ ທີ່ບໍ່ສາມາດທອ້ ນໂຮມເຂ້າົ ກນັ ໄດ.້ ວຽງຈັນມີແຜນການ ຮູ່ວມກັບພະບໍຣົມລາຊາ ພົມມາ (ເຈ້ົາເມືອງນະຄອນ) ເພີື່ອຈະທ້ອນໂຮມຈໍາ ປາສັກ ແຕູ່ແຜນການບໍ່ສໍາເລັດຍ້ອນຖືກກູ່າວຮ້ອງຟຸ້ອງຈາກ ເຈົ້າ ອານຸຣຸດທະ (ບາງເອກະສານເວົ້າວູ່າ: ເຈົ້າ ອານຸຣຸດທະ ພະຍາຍາມດົ້ິນຮົນຕໍ່ສູ້ຄະດີແລ້ວກູ່າວວູ່າ ເຈົ້າ ນັນທະເສນ ຍາກເປັນໃຫຍູ່ ) ສົບທົບກັບການກູ່າວຟຸ້ອງຂອງ ດາຍຫວຽດ. ເຈົ້າຊີວິດດາຍຫວຽດໄດ້ສົ່ງສານໄປຫາເຈ້ົາຊີວິດບາງກອກ ໃນ ປີ ຄສ 1794 , ແລະ ບາງກອກໄດ້ສົ່ງ ສານໃຫ້ເຈ້ົາ ນັນທະເສນ ວູ່າ: \" ເຈົ້າໄດ້ຖືກກູ່າວຟຸ້ອງເປັນກະບົດແຕູ່ຂ້ອຍບໍ່ຍາກເຊີ່ືອ ຖ້າເຈົ້າບ່ໍມາກຽມຮັບເສິກ \" . ໃນເວລາໄດ້ຮັບສານໄດ້ປກສາຫາລືກັບ ພະບໍຣົມຣາຊາພົມມາວູ່າຈະໄປ ຫຼື ບໍ່? ຖ້າໄປຕ້ອງສູ່ຽງອາດລອດຄືເຈົ້າ ອານຸຣຸດທະ ແຕູ່ຖ້າບ່ໍໄປຕ້ອງກຽມຮັບເສິກ. ສະນ້ັົນ, ເຈົ້ານັນທະເສນຈີ່ຶງຍອມໄປບາງກອກ. ສຸດທ້າຍກໍ່ຖືກຕັດສີນ ປະຫານຊີວິດ, ພາຍຫຼັງຕັດສນີ ແລ້ວມີເຊື້ົອສາຍກະສດັ ສະຫຍາມທີ່ອອກບວດແລວ້ ໄດ້ປອມຕົວມາຂໍຊີວດິ ຈາກໂທດ ຕາຍເປັນການຕີ 500 ບາດແລ້ວຖືກຈໍາຄຸກໃນທີ່ສຸດ ເຈົ້ານັນທະເສນ ກໍບ່ໍສາມາດທົນຜິດບາດແຜໄດ້ຈີຶ່ງເສຍຊີວິດ ໃນຄຸກ ໃນປີ ຄ.ສ 1796. ສູ່ວນພະບໍຣົມຣາຊາ ແມູ່ນໄປສະໜາມຣົບເພື່ີອຕໍ່ສູ້ກັບພະມ້າ ຖືກຂ້າຕາຍໃນສະໜາມ ຮົມສັນນິຖານວ່າູ : ຖກື ວາງຢາພິດ ບ່ແໍ ມູນ່ ຕາຍຍອ້ ນການສູ້ຮົບ. 34

2.2 ລາຊະການຂອງເຈົ້າອິນທະວົງ 1794-1804 ມາເຖີງປີ ຄ.ສ 1795 ເຈ້ົາອິນທະວົງ ໄດ້ຖືແຕູ່ງຕ້ົັງເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນວຽງຈັນ (ນ້ອງຊາຍເຈົ້ານັນທະເສນ) ພ້ອມດຽວກັບການແຕູ່ງຕົັ້ງ ເຈົ້າອິນທະວົງ ນົ້ີ ເຈົ້າອະນຸວົງ (ນ້ອງຊາຍເຈ້ົາອິນທະວົງ) ກໍຖືກແຕູ່ງຕົັ້ງເປັນມະຫາອຸປະ ຣາດ. ເຈົ້າອິນທະວງົ ໄດ້ເພີ່ມທະວກີ ານເອົາໃຈສກັ ດນີ າສະຫຍາມຫາຼ ຍກູວ່ າເກາ່ົ . ມາຮອດປີ ຄ. ສ 1799 ເຈົ້າອິນທະວົງໄດ້ໃຫ້ເຈ້ົາອະນຸວົງເປັນແມູ່ທັບຍົກໄປຕີເມືອງແຖງ (ດຽນບຽນຟູ) ໃນປີ ຄ.ສ 1800 ໃຫ້ຍົກທັບໄປຣົບພະມ້າ ທີ່ເມືອງຊຽງແສນ, ເຈ້ົາອິນທະວົງ ມີໂອລົດຈັກອົງບໍ່ປະກົດ, ປະກົດແຕູ່ ວູ່າ ມີທິດາອົງໜີ່ຶງ ໄດ້ເປັນເຈົ້າຈອມມານດາຣາຊະການທີ 1 ຂອງສະຫຍາມ ແລະ ໄດ້ມີພຣະທິດາເປັນເຈົ້າຟຸ້າ ນາມ ວ່າູ ເຈົ້າຟ້າຸ ຍິງກນຸ ທົນທບິ ຍະວະດ,ີ ພຣະເຈ້ົາອນິ ທະວົງຄອງເມອື ງມາເຖງິ ປີ ຄ.ສ 1803 ກເໍ ຖງິ ແກພູ່ ລິ າໄລ. 2.3 ການດາໍ ເນນີ ການເອົາໃຈສະຫຍາມເພ່ອີື ສາ້ ງຄວາມໄວ້ເນ້ອືົ ເຊ່ອີື ໃຈ ໃນປີ ຄ.ສ 1797-1798 ໂດຍໄດ້ຮັບຄໍາສັ່ົງຈາກສະຫຍາມໃຫ້ໄປຊູ່ວຍສະຫຍາມ. ເຈ້ົາອິນທະວົງ ໄດ້ແຕູ່ງ ກອງທັບມກີ ໍາລັງພົນ 20.000 ຄນົ , ເຊິີ່ງນໍາໂດຍເຈົ້າອານຸວົງ ໄປຊູ່ວຍຕພີ ະມ້າ ທີ່ລງົ ມາຍດຶ ຊຽງແສນ-ຊຽງໃໝູ່. ໃນ ເວລາຍົກທັບຂົຶ້ນໄປນົ້ັນປະກົດວູ່າພະມ້າ ໄດ້ຖືກຂັບໄລູ່ອອກຈາກຊຽງໃໝູ່ ແລ້ວໄປຢູ່ຊຽງແສນ ສະຫຍາມກໍໄດ້ສົັ່ງ ໃຫ້ຢຸດພັກການຮົບກູ່ອນເພາະຮອດລະດູຝົນ ແລະ ໄດ້ໃຫ້ກອງທັບ ເຈ້ົາອານຸວົງ ກັບຄືນ ແລະ ມາຮອດປີ ຄ.ສ 1803 ເຈາ້ົ ອານວຸ ົງກໄໍ ດໄ້ ປສູ້ຮບົ ກັບພະມາ້ ທ່ເີ ມືອງຊຽງແສນ. ພາຍຫຼັງທີ່ກັບຈາກຊຽງໃໝູ່ - ຊຽງແສນ ເຈົ້າອີນທະວົງ ກໍໄດ້ແກ້ໄຂບັນຫາທີ່ ເມືອງນະຄອນ ທີ່ມີບັນຫາ ຂດັ ແຍູ່ງກັນລະຫວູ່າງ ພະບໍຣມົ ຣາຊາສຸດຕາ ຂັດແຍູ່ງກັບກຸູ່ມ ທ້າວຈຸລະນີ ກັບ ທ້າວກ່ິີງຫົງສາ ເພາະຕູ່າງ ຝູ່າຍຕູ່າງ ຄິດວູ່າຕົນເອງຮັກຊາດ. ພະບໍຣມົ ຣາຊາສຸດຕາ ພະຍາຍາມເອາົ ໃຈສະຫຍາມເພອືີ່ ປກົ ປດິ ການ ເຄອ່ີື ນໄຫວຂອງຕນົ ເອງ, ສວນ ທ້າວຈຸລະນີ ກັບ ທ້າວກິ່ີງຫົງສາ ແມູ່ນຕໍ່ຕ້ານສະຫຍາມແນນໂດຍກົງໂລດ (ບໍ່ຍາກເອົາໃຈສະຫຍາມ) ສະນ້ັົນ,ຈຶີ່ງເກີດຂໍ້ຂັດແຍູ່ງກັນ. ເຈົ້າອີນທະວົງ ໄດ້ໃຫ້ຜູ້ໃກ້ຊິດກັບສອງທ້າວນັ້ົນ ໄປອະທິບາຍໃຫ້ເຂົ້າໃຈ ຂໍ້ຂັດ ແຍູ່ງນີົ້ນັບມ້ົືນັບສູງຂ້ຶົນ ເຮັດໃຫ້ທັງສອງທ້າວນົ້ີເຂົ້າເຝົ້ຶາ ເຈ້ົາອີນທະວົງ ໄກູ່ເກຍ ໃຫ້ເຂົ້າໃຈໃນທ່ີສຸດທັງສອງຝູ່າຍກໍ ຮວູ່ ມມືກັນ. ປີ ຄ.ສ 1800 ເຈົ້າອີນທະວົງ ໄດ້ຮັບຄໍາສ່ັົງຈາກສະຫຍາມໄປຊູ່ວຍຕະກຸນຫງວຽນ ທີ່ຂັດແຍູ່ງກັບຕະກຸນ ໄຕຊອນ. ເຈົ້າອີນທະວົງ ໄດ້ສົ່ງກອງທັບໄປ ເຊິ່ີງນໍາໂດຍ ເຈ້ົາແກ້ວ ແຕູ່ພໍໄປຮອດເມືອງພວນເຈົ້າແກ້ວ ໄດ້ລົ້ມ ປູ່ວຍ ແລະ ເສຍຊວີ ິດ ສະນນັົ້ , ກອງທັບຂອງເຈາົ້ ແກວ້ ຈ່ີຶງໄດ້ຖອຍທັບກັບຄືນ, ກອງທັບຕະກຸນໄຕ ຊອນ ກັບ ເຈົ້າ ຊົມພູ ຈຶີ່ງໄດ້ສວຍໂອກາດເຂົ້າຍຶດເມືອງພວນ. ເຈ້ົາອານຸວົງ ໄດ້ນໍາກອງທັບຂ້ົຶນໄປເມືອງພວນ ດ້ວຍຕົນເອງ ແລະ ສາມາດຈັບ ເຈົ້າຊົມພູ ມາໄຕູ່ສວນອັນເຮັດໃຫ້ ເຈ້ົາຊົມພູ ຄຽດແຄ້ນຫຼາຍ ຂ້ົຶນກວູ່າເກົ່າ ໄດ້ສົ່ງກອງທັບມາບຸກຕີ ລ້ານຊາ້ ງເຊ່ີິງເຂົ້າມາທາງເມືອງມະຫາໄຊກອງແກວ້ . ພະເຈົ້າອນິ ທະວົງ ຄອງລາຊະ ສົມບດັ ມາເຖງີ ປີ ຄ.ສ 1804 ກໍ ໄດເ້ ສຍຊວີ ດິ ເມອ່ີື ເດືອນ 3 ຂົ້ນຶ 7 ຄໍ່າ ວັນສກຸ . 35

ບດົ ທີ 6 ຂະບວນການກອບກເູ້ ອກະລາດຂອງປະຊາຊນົ ລາວນາໍ ພາໂດຍເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ 1. ປະຫວັດຫຍ້ໍຂອງເຈົາ້ ອະນຸວງົ ຮບູ : ພຣະເຈາ້ົ ອະນວຸ ງົ ເຈ້ົາອະນຸວົງ ພຣະຣາຊະໂອລົດອົງທີ 3 ຂອງພຣະເຈ້ົາສຸລິຍະວົງສາອົງທີ ໄດ້ຂ້ົຶນຄອງລາຊະສົມບດັ ໃນນະຄອນວຽງ ຈັນ ແທນເຈົ້າອິນທະວົງ ຜູ້ເປັນພຣະເຊດຖາ ມີພຣະນາມຕາມສີລາຈາລຶກວູ່າ ພຣະເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາທິຣາດສາມ ຫືຼ ພຣະສີຫະຕະນຸ ແຕູ່ຄົນທັງຫຼາຍຮຽກວູ່າ ພຣະເຈົ້າອະນຸວົງ ເມີື່ອອາຍຸໄດ້ 37 ປີ ເຈົ້າອະນຸເປັນກະສັດທີ່ສາມາດ ແລະ ເຂັ້ົມແຂງໃນການສົງຄາມ, ພຣະອົງເຄີຍຍົກທັບໄປຊູ່ວຍສະຫຍາມຣົບພະມ້າ ແຕູ່ເວລາດໍາລົງຕໍາແໜູ່ງເປັນເຈົ້າອຸປະ ຣາດຢູ່ສອງເທີື່ອ, ເທີ່ືອ 1 ໄປລັດຕີພະມ້າ ທ່ີເມືອງຊຽງແສນຈົນໄດ້ຮັບໄຊຊະນະ, ເມືອງເຈ້ົາອິນທະວົງໄດ້ເປັນເຈ້ົາ ແຜູ່ນດິນໃນນະຄອນວຽງຈັນແລ້ວນົັ້ນ, ພຣະອົງກໍໄດ້ຈັດແຈງສ້າງສາບ້ານເມືອງໃຫ້ຈະເລີນຮຸູ່ງເຮືອງຫຼາຍປະການ 36

ເປັນຕ້ົນວູ່າໃນທາງພຸດທະສາສະໜາ ພຣະອົງທັງປະຕິສັງຂອນປົວແປງວັດວາອາຮາມຂ້ົຶນຫຼາຍແຫູ່ງ, ໃນທາງການ ທະຫານກໍສົ່ງເສີມໃຫເ້ ຂ້ົັມແຂງຢູ່ສະເໜີ. ໃນດ້ານການເມືອງພຣະອົງໄດ້ຂໍໃຫ້ເຈົ້າຣາຊບຸດໂຢຸ້, ຣາຊໂອລົດຂອງພຣະອົງ ໄປເປັນເຈົ້າຄອງນະຄອນຈໍາ ປາສກັ , ສູວ່ ນທາງຫຼວງພຣະບາງກໍໄດ້ທໍາໄມຕີຕິດຕໍ່ກັບເຈ້າົ ແຜູ່ນດນິ ຫຼວງພຣະບາງ ໂດຍໄດສ້ ົ່ງບັນນາການໄປຖວາຍ ເຈາົ້ ແຜນູ່ ດນິ ຫວຼ ງພະບາງ ແລະ ຂໍໃຫລ້ ມື ເຫດການແຕເູ່ ກົາ່ ມາຫຼັງເສຍ ແລະ ພຣະອົງໄດກ້ ະທໍາມີດົງ່ັ ນົີ້: - ປີ ຄ.ສ 1805 ໄດ້ຍົກທັບໄປຕີນະຄອນຊຽງຕຸູ່ງ, ຊຽງຮຸູ່ງຕະຫຼອດເມືອງລ້ົືທັງຫຼາຍ, ຊູ່ວຍກອງທັບ ສະຫຍາມ, ໄດ້ຊ້າງມາ້ ສາດຕາອາວຸດ ເປນັ ອັນມາກ. - ປີ ຄ.ສ 1806 ໄດສ້ ້າງພະຣາດຊະວງັ ຫໂໍ ຮງຂຶນົ້ ໃນນະຄອນວຽງຈນັ - ປີ ຄ.ສ 1808 ໄດ້ປົວແປງເມືອງໜອງຄາຍ, ສ້າງວັດສີບຸນເຮືອງຢູ່ໜອງຄາຍ ແລະ ໄດ້ສະຫຼວງ ຂົວຢູ່ ທາດພະນມົ - ປີ ຄ.ສ 1809 ພຣະເລີດລ້ານະພາໄລ ເຈ້ົາແຜູ່ນດິນສະຫຍາມ ໄດ້ຂຽນຈົດໝາຍຝາກຄວາມຮັກແພງມາ ຫາ - ປີ ຄ.ສ 1810 ໄດ້ສ້າງຫໍພະແກ້ວທ່ີວັດຊ້າງເຜືອກ ຢູ່ສີຊຽງໃໝູ່ (ປະເທດໄທ) ແລະ ໄດ້ສ້າງຂົວຂ້າມ ແມນູ່ ້າໍ ຂອງຂຶ້ນົ ຈາກວດັ ອຸບມງຸ (ວຽງຈນັ ) ໄປຫາວັດຊາ້ ງເຜືອກ . - ປີ ຄ.ສ 1813 ສະເດັດໄປໄຫວ້ພຣະທາດພະນົມ ແລະ ທໍາບຸນສະຫຼອງຫໍພຣະແກ້ວ ແລະ ໄດ້ທານຜ້າຈີ ມອນ 7.000 ຜນື . - ປີ ຄ.ສ 1816 ປະຕິສັງຂອນວັດຫພໍ ະແກວ້ ( ວຽງຈັນ ). - ປີ ຄ.ສ 1818 ສ້າງວັດສະຕະສະຫດັ ສຣາມ ຫຼື ວດັ ແສນ ( ວດັ ສສີ ະເກດ ) - ປີຄ.ສ 1819 ໄດ້ເອົາເຮືອຄໍາໄປຖວາຍ ພຣະເຈົ້ານັນທາຕຸຣາດ ເຈົ້ານະຄອນຫຼວງພະບາງ ເພ່ີືອຜູກ ສໍາ ພັນທະໄມຕີ ແລະ ປີລຸນມາກໍໄດ້ສົ່ງຊ້າງຕົວໜີ່ຶງສູງ 7 ສອກໄປຖວາຍອີກ ເພີື່ອປະສານຄວາມແຕກແຍກກັນແຕູ່ ກອູ່ ນໆໃຫ້ດຂີ ົ້ນຶ . ປັບປຸງການປົກຄອງ : - ປບັ ປງຸ ຂນ້ົັ ສູນກາງ ໄດມ້ ກີ ານຈດັ ຕ້ງົັ ຕາແໜູ່ງງານຄືນໃໝູ່ : - ແຕູ່ງຕງ້ັົ ອປຸ ະຣາດຕິດຊະ ເປນັ ມະຫາອຸປະຣາດ - ແຕູ່ງຕງັ້ົ ເຈົ້າໂປຸ້ ເປັນເຈົາ້ ສດຸ ທິສານ (ຕໍາແໜູ່ງພິເສດທີ່ແຕງູ່ ຕງ້ັົ ຂ້ົຶນໃນລາຊະການ ເຈາົ້ ອານຸວົງຕໍາ ແໜູ່ງນ້ີົ ມີອໍານາດທາງດ້ານການທະຫານ ແລະ ການປົກຄອງ) ຜູ້ທ່ີໄດ້ຮັບຕໍາແໜູ່ງນີົ້ຊືີ່ວູ່າ : ເຈ້ົາໂປຸ້ (ລູກຊາຍ ຂອງເຈົ້າອານຸ ວົງ ) - ເຈົ້າເຫງ້າົ ເປັນລາດຊະວົງ - ເຈາົ້ ໂຢຸ້ ເປັນລາດຊະບຸດ 37

ປບັ ປຸງຂັົນ້ ທ້ອງຖນ່ີິ : ເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ຂນ້ຶົ ສະເຫວຍີ ລາດ ແລະ ຟື໊ນຟປູ ະເທດ ອໍານາດການປົກຄອງທ້ອງຖິ່ີນແມູ່ນເນ້ົັນໜັກໃຫ້ມີການປັບປຸງໃຫ້ເຂົັ້ມແຂງ, ທ້ອງຖ່ີິນທີ່ປະກົດຂ້ຶົນ ໃນ ເວລານ້ີົບໍ່ເຂ້ັົມແຂງແມູ່ນ ເມືອງພວນ. ສະນັ້ົນ, ໃນເມື່ີອ ເຈົ້າອານຸວົງ ຂຶ້ົນຄອງລາດແລ້ວກໍໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ ປັບປຸງເປັນ ພິເສດ. ເວລາທີ່ ເຈົ້າອານຸວົງ ໄດ້ຄອງລາດແລ້ວ ເພ່ີິນໄດ້ແຕູ່ງຕ້ົັງ ເຈົ້ານ້ອຍ ຂົຶ້ນປົກຄອງເມືອງພວນແລ້ວສັົ່ງໃຫ້ສໍາ ຫວຼ ດພົນລະເມືອງ, ຈັດສາໍ ມະໂນຄືນໃໝູ່, ຈດັ ຕັ້ງົ ກອງທັບ. ມາຮອດປີ ຄສ 1823 ເຈ້ົານ້ອຍເມືອງພວນ ໄດ້ຖືກກ່າູ ວຟຸ້ອງວ່າູ ເປັນກະບົດຢາກແຍກຕົວອອກຈາກ ວຽງ ຈັກ, ເຈ້ົາອານຸວົງ ເມ່ືີອໄດ້ຍິນຂູ່າວກໍໄດ້ເຊີນເຈົ້ານ້ອຍ ມາວຽງຈັນ ແລ້ວກັກບໍລິເວນ ແລະ ໃຊ້ການສຶກສາ ອົບຮົມ ຈົນຍອມຮັບວູ່າປູ່ຽນໃຈແລ້ວ. ມາຮອດປີ ຄສ 1826 ເຈ້ົາອານຸວົງໄດ້ສົ່ງເຈົ້ານ້ອຍ ໄປປົກຄອງເມືອງ ພວນຄືນ ພອ້ ມທັງຍກົ ລູກສາວໃຫແ້ ກູ່ ເຈົ້ານອ້ ຍ. 2. ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງໃນລາຊະການຂອງເຈົາ້ ອະນວຸ ົງ 2.1 ການດາໍ ເນນີ ພາລະກດິ ເອົາໃຈສະຫຍາມ ເຈົ້າອະນຸວົງ ຫລືເຈົ້າອະນຸ ເກີດເມີ່ືອປີກຸນ ຈຸລະສັກກະລາດ 1129 ( 1769) ທີ່ ພະຣາຊະວັງນະຄອນວຽງ ຈັນ, ເປັນລູກຊາຍຫລ້າ ຂອງເຈົ້າສີລິບຸນຍະສານ, ໄດ້ຖືກຈັບ ລົງໄປທົນບຸລີ ໃນປີ 1779 ພ້ອມກັບເຈົ້າອ້າຍເອ້ືົອຍ ແລະ ຜອູ້ ນືີ່ ໆ. ໃນຕອນນ້ັນົ ເຈົາ້ ອະນຸມອີ າຍຸພຽງ 11 ປີ. ໃນປີ 1794 ພວກສັກດິນາສະຫຍາມໄດ້ແຕູ່ງຕົັ້ງເຈົ້າອິນທະວົງ ຂົຶ້ນມາເປັນເຈົ້າ ຊີວິດລ້ານຊ້າງ ແລະ ໄດ້ ແຕູ່ງຕ້ົັງເຈົ້າອະນຸວົງເປັນມະຫາອຸປະຣາດ. ຕະຫລອດເວລາ 10 ປີ ທີ່ເຈ້ົາອະນຸເປັນເຈົາ້ ມະຫາອຸປະຣາດຢູ່ນົັນ້ ເພ່ິີນໄດ້ ຕັດສິນໃຈຕ່ໍສູ້ທ້ອນໂຮມລາວ ເພື່ີອປະກາດເອກະລາດຕາມເສົ້ັນທາງທີ່ເຈົ້ານັນທະເສນເຄີຍເຮັດມາ ແລະ ຕາມການ ແນະນໍາຂອງເຈົ້າອິນທະວົງ, ທັງດໍາເນີນນະໂຍບາຍເອົາໃຈສັກດິນາສະຫຍາມ ຢູ່າງສຸດ ຄວາມສາມາດ, ເພ່ິີນໄດ້ຍົກ ກອງທັບໄປຊູ່ວຍສັກດິນາສະຫຍາມຕ້ານພະມ້າຫລາຍເທ່ີືອ, ເພີ່ິນເປັນຜູ້ກ້າຫານ ແລະ ມີຄວາມສາມາດຕີເອົາຊະນະ ພະມ້າໄດ້, ດ່ົັງນ້ັົນ ເມ່ືີອເຈ້ົາອິນທະວົງສົ້ິນຊີວິດ ໃນປີ 1804 ແລ້ວ ເຈ້ົາຊີວິດສະຫຍາມຈຶີ່ງຈໍາເປັນຕ້ອງຕົັ້ງເຈົ້າອະນຸ 38

ໃຫ້ຄອງນະຄອນສີສະຕະນາຄະນະຫຸດລ້ານຊ້າງຕ່ໍໄປ ໃນປີຂົ້ຶນເປັນເຈົ້າຊີວິດລາ້ ນຊ້າງ ວຽງຈັນເວລານັ້ົນ ເຈົ້າອະນຸໄດ້ 47 ປີ. ພາຍຫລັງທຂ່ີ ຶ້ົນເປນັ ເຈ້ົາຊີວດິ ລ້ານຊ້າງວຽງຈັນແລ້ວ, ເພີິນ່ ຈິງ່ີ ໄດ້ຍົກກອງທບັ ໄປຕພີ ະມ້າທຊີ່ ຽງແສນ ຕາມ ທີ່ໄດ້ນັດຫມາຍໄວ້ກັບກອງທັບຂອງກົມຫລວງເທບ ທະລິລັກ, ກອງທັບນະຄອນລໍາປາງ, ກອງທັບເມືອງນານ ແລະ ກອງທັບຊຽງໃຫມູ່. ກອງທັບທັງ 5 ໄດ້ພາກັນຍົກໄປຕັ້ົງຄາ້ ຍລ້ອມເມືອງຊຽງແສນໄວ້ໃນລະດູແລ້ງ ປີ 1804. ຝູ່າຍ ພວກພະມາ້ ທີຢ່ ູ່ໃນເມອື ງຊຽງແສນ ບໄໍ່ ດ້ຍົກອອກມາຮົບ ເປັນແຕູ່ຮກັ ສາເມືອງໄວ້ ຢູ່າງແຂງແຮງ ກອງທັບທງັ 5 ຫົວ ເມືອງ ບ່ໍສາມາດເຂົ້າຕີເອົາເມືອງຊຽງແສນໄດ້. ເຖິງເດືອນ 6 ຝົນຕົກລົງມາຫລາຍ ໄພູ່ພົນໃນກອງທັບ ເກີດໄຂ້ເຈັບ ລ້ົມຕາຍລົງຢູ່າງ ຫລວງຫລາຍ, ທັງສະບຽງກໍຫນ້ອຍລົງ ແລະ ໄດ້ຮູ້ຂູ່າວວູ່າກອງທັບພະມ້າເມືອງອັງວະ ຈະຍົກລົງ ມາຕີເປນັ ເສິກຂະຫນາບ. ດົັ່ງນັນ້ົ , ແມູ່ທບັ ເມືອງອ່ນີື ໆ ຈງຶີ່ ພາກນັ ເລີກຄືນໝດົ , ສວູ່ ນເຈາົ້ ອະນວຸ ົງບໍ່ຍອມຖອຍຄືນ ໄດ້ ພະຍາຍາມລ້ອມເມືອງໄວ້ຢູ່າງຫນາແຫນ້ນ ເພື່ີອຕີເອົາເມືອງຊຽງແສນໃຫ້ໄດ້ ເຮັດໃຫ້ພວກຊາວເມືອງໄດ້ຮັບຄວາມ ອຶດຢາກຫລາຍ ກໍພາກັນລັກອອກມາຍອມຕໍ່ກອງທັບເຈົ້າອະນຸຢູ່າງຫລວງຫລາຍ. ໂປມະຍຸງອມ ແມູ່ທັບພະມ້າ ຈະ ກີດຂວາງໄວ້ກໍ່ບໍ່ໄດ້ ດັົ່ງນັົ້ນ ເມ່ີືອຊາວເມືອງແຕກຫນີຫລາຍ, ທະຫານຂອງ ໂປມະຍຸງອມ ກໍ່ແຕກຫນີນໍາ, ເຮັດໃຫ້ ເກດີ ຄວາມສັບສນົ ໃນກອງທບັ ພະມາ້ , ເຈາົ້ ອະນວຸ ົງເຫນັ ໄດ້ໂອກາດ ກຍໍ ກົ ກອງທັບເຂ້າົ ຕີກອງທັບພະມ້າແຕກ. ໂປມະ ຍຸງູ່ອມແມູ່ທັບພະມ້າຖືກປືນ ຕາຍຄາສະຫນາມ. ພະຍາຂວາທີແມູ່ທັບພະມ້າຕ້ົັງໃຫ້ເປັນເຈົ້າເມືອງຊຽງແສນນັົ້ນ ພາ ຄອບຄົວລັກຫນີ ຂ້າມນໍ້າຂອງແດນພະມ້າ. ເຈົ້າອະນຸຈ່ີຶງໃຫ້ກວາດເອົາຄອບຄົວຊາວ ເມືອງໄດ້ 24.000 ກູ່ວາຄອຍ ຄົວ ແລ້ວສັງທໍາລາຍກໍາແພງເມືອງ ແລະ ເອົາໄຟເຜົາເມືອງເສຍ ແລ້ວແບູ່ງປັນຄອບຄົວເປັນ 5 ສູ່ວນຫນີຶ່ງໃຫ້ເຈົ້າ ນະຄອນຊຽງໃຫມູ່, ສູ່ວນຫນ່ງຶີ ໃຫເ້ ຈົ້າ ນະຄອນລາໍ ປາງ, ສ່ວູ ນຫນຶ່ງີ ໃຫເ້ ຈົາ້ ເມອື ງນານ, ສູ່ວນຫນຶງ່ີ ສົງ່ ລົງໄປບາງກອກ ແລະ ສວູ່ ນຫນີງ່ຶ ເອົາມາໄວ້ວຽງຈັນ. ເຈົາ້ ອະນວຸ ງົ ພ້ອມດ້ວຍແມູ່ທັບໄປຕເີ ສກິ ກັບພະມາ້ ທາງເມອື ງລະແຫງ ແລະ ເມືອງຊຽງແສນ 39

ເຈົ້າຊີວິດສະຫຍາມ ເຫັນຄວາມພິລະອາດຫານຂອງກອງທັບລາວ “.... ແຕູ່ທັບ ກຸງນົ້ັນ ກັບລົງມາເປັ່ົາ ບໍ່ ໄດ້ຣາຊະການສີິ່ງໃດ ກ່ໍທົງຂັດເຄືອງເປັນມາກ ດໍາລັດວູ່າ ບໍ່ຮູ້ເທ່ົາ ລາວ ໃຫ້ລົງພະຣາຊະອາດຍາຈໍາຄຸກກົມຫລວງ ເທບຫະລິລັກ ແລະ ພະຍາຍົມ ມະລາດ...” ( 110/272) ຍ້ອນຄວາມພິລະອາດຫານຂອງເຈົ້າອະນຸ ເຈົ້າຊີວິດລ້ານ ຊ້າງ ວຽງຈັນຄົນໃຫມູ່ທ່ີສາມາດນໍາພາກອງທັບລາວຕີພະມ້າແຕກໃນຄັ້ົງນ້ົັນ ເຮັດໃຫ້ຊື່ີ ສຽງຂອງ ເຈ້ົາອະນຸ ລືຊາ ຜາກົດວູ່າ ເປັນນັກຮົບຜູ້ ມີຝີມືຍອດຢຸ້ຽມ ໃນບັນ ດາແມູ່ທັບຫົວເມືອງ ປະເທດສະລາດທັງຫລາຍຂອງສະຫຍາມ ຈົນແມູ່ທບັ ຝູາ່ ຍ ສະຫຍາມເອງກໄໍ່ ດ້ເຫັນຝີມື. ໂດຍສະເພາະປະຊາຊົນລາວທກຸ ຖ້ວນຫນ້າຍ່ິີງເພີ່ມຄວາມເຊີືອ່ ຫມ້ັນົ ວູ່າ ເຈົ້າອະນຸ ຈະສາມາດນາໍ ພາປະຊາຊນົ ຕ່ໍສູທ້ ອ້ ນໂຮມລາວ ແລະ ປະກາດເອກະລາດຈາກສະຫຍາມໄດສ້ າໍ ເລັດ. ເຈາົ້ ອະນຸ ຍົກກອງທັບກັບຈາກຊຽງແສນ ມາຮອດວຽງຈັນໄດບ້ ໍ່ພໍຄາວ ກໍໄ່ ດຮ້ ັບ ຄາໍ ສ່ງົັ ໃນເດອື ນ 9 (ເດອື ນ ລາວ) ປີ 1804 ນັ້ົນ ໃຫ້ກະກຽມກອງທັບວຽງຈັນ “ ... ຂ້ນຶົ ໄປຕີ ເມືອງຊຽງຕຸງ ເມືອງລາວຟາກຂອງຕາເວັນອອກ ແດນພະມ້າ ໃຫ້ເຖິງພ້ອມກັນໃນລະດູ ແລ້ງ ດັົ່ງນ້ົັນ ເຈົ້າອະນຸຈຶ່ີງໄດ້ກຽມກອງທັບຫລວງວຽງຈັນ ຂ້ຶົນໄປຕີພະມ້າ ທີ່ຢດຄອງ ຫົວເມືອງລາວພາກເຫນືອ ເຊ່ົັນ: ເມືອງຊຽງຕຸງ, ຊຽງຮຸງ, ເມືອງສິງ.... ໄດ້ຍົກກອງທັບຂົ້ືນໃນຕົ້ນປີ 1805 ພ້ອມກັບກອງທັບເມືອງລໍາປາງ, ເມືອງຊຽງໃຫມູ່, ເມືອງແພ, ເມືອງເຖີນ, ເມືອງຫລວງພະບາງ ແລະ ເມືອງ ຝູ່າຍເຫນືອອ່ືີນໆ. ສູ່ວນກອງທັບຫລວງ ສະຫຍາມແມູ່ນບໍ່ໄດ້ຍົກຂົຶ້ນໄປເລີຍ ຍ້ອນພວກເຂົາມີແຜນການຢາກໃຫ້ ກອງທບັ ລາວໄປຕາຍແທນພວກເຂົາ. ກອງທັບເຈ້ົາອະນຸ ແລະ ບັນດາກອງທັບອີື່ນໆ ໄດ້ເຂົາ້ ມາຮັກສາ ຢູ່ເມືອງຍອງ, ເມືອງຊຽງຕຸງ, ເມືອງແຮມ, ເມືອງຫລວງ, ເມືອງພູຄາ, ເມືອງພົງ. ເມືອງນານ, ເມືອງຮູ່າ, ເມືອງຂອນ, ເມືອງລາ, ເມືອງຊຽງຮຸງ, ເມືອງຊຽງແຂງ... ແລະ ໄດ້ຕີເມືອງເຫລົ່ານີົ້ທັງຫມົດໃນເດືອນຫົກ 1805, ໄດ້ຕີເມືອງໃຫຍູ່ ເມືອງ ນ້ອຍ ລວມທງັ ຫມົດ 50 ກວາູ່ ເມືອງ ແລະ ຢດໄດຮ້ ຽບຮ້ອຍ. 2.2 ການປບັ ປງຸ ອານາຈກັ ເພື່ີອກະກຽມໃຫ້ແກູ່ການທ້ອນ ໂຮມລາວ ແລະ ປະກາດເອກະຣາດແຫູ່ງຊາດນົ້ນັ , ວຽກງານບູລະນະສ້າງສາ ປະເທດຊາດຢູ່າງຮອບດ້ານ ຈີ່ຶງເປັນວຽກງານຕ້ົນຕໍທີ່ສໍາຄັນ ທ່ີສຸດ ໃນສະໄຫມເຈ້ົາອະນຸ, ດົັ່ງນົ້ັນ ຫລັງຈາກເຈົ້າອະນຸ ຍກົ ກອງທັບໄປຕພີ ະມ້າ ອອກຈາກ ສບິ ສອງພັນນາລືົ້ແລ້ວ ປາກົດວູ່າການກະເກນເອາົ ກອງທັບລາວລ້ານຊ້າງໄປຊູ່ວຍ ສັກດິນາສະຫຍາມໄດ້ເບົາບາງລົງ ເຮັດໃຫ້ເຈົ້າອະນຸມີເວລາຫັນມາສຸມໃສູ່ນໍາພາປະຊາ ຊົນລາວປັບປຸງວຽກງານທີ່ສໍາ ຄັນຂອງຊາດໃຫ້ເຂ້ມົັ ແຂງຂ້ນົຶ ໃນຫລາຍດ້ານໄປພອ້ ມໆກັນ ເຊັນ່ົ : ການບູລະນະສ້າງສາປະເທດຊາດ, ການທະຫານ, ການປົກຄອງ ການເມືອງ ແລະ ດາ້ ນເສດຖະກິດ-ສງັ ຄົມ-ວັດທະນະທາໍ , ເພ່ືີອເຮັດໃຫ້ວຽກງານທີ່ສໍາຄນັ ທງັ ຫມດົ ຂອງ ຊາດ ຂະຫຍາຍຕົວເຂ້ັົມແຂງຢູ່າງຮອບດ້ານ ໂດຍແນູ່ໃສູ່ເພືີ່ອເປັນເງີ່ືອນໄຂໃຫ້ແກູ່ການປະກາດ ເອກະລາດແຫູ່ງຊາດ ໃນຕຫໍ່ ນ້າ. 2.2.1 ການບລູ ະນະສາ້ ງສາອານາຈັກ ພະອົງໄດປ້ ຸກລະດົມປະຊາຊົນດາເນີນການສ້າງສາພະລາຊະວັງ ແລະ ວດັ ວາອາຣາມຂຶົ້ນ ໃນປີ ຄ ສ 1806. ກູ່ອນອືີ່ນແມູ່ນດໍາເນີນການສ້າງສາຂຶົ້ນ ທີ່ນະຄອນຫຼວງວຽງຈັນຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ ເພີື່ອໃຫ້ພຽງພໍກັບຄວາມ ຕອ້ ງການ, ພອ້ ມນ້ົັນກປໍ ບັ ປຸງກາໍ ແພງເມືອງໃຫ້ເຂມ້ົັ ແຂງ, ໃນປີ ຄ ສ 1806 ນົີ້, ພາຍຫງັຼ ຈດັ ຕງົ້ັ ແບູງ່ ປນັ ຫນ້າທີ່ວຽກ ງານຮັບຜິດຊອບສ້າງສາຕູ່າງໆ ຢູ່ວຽງຈັນຮຽບຮ້ອຍແລ້ວ, ພະອົງສະເດັດໄປນະຄອນພະນົມຮຽກປະຊຸມເຈົ້າເມືອງ 40

ຕູາ່ ງໆ ເຊົ່ັນ ພະບໍລົມມະລາຊາສດູ ຕະ, ເຈົ້າເມືອງນະຄອນພະນົມ, ພະຍາຈັນທະສຸລິຍະວົງສາ, ເຈົ້າເມອື ງ ມຸກດາຫານ ເປັນຕົ້ນ, ປກສາຫາລືເລອືີ່ ງການສາ້ ງຂົວ ແລະ ບລູ ະນະສ້ອມແຊມສິມໃນວັດພະທາດພະນົມ. ຈາກນັ້ົນ ພະອົງກ່ໍມອບ ໃຫ້ພະຍາຈັນທະສຸລຍິ ະວງົ ສາ, ເຈົາ້ ເມືອງມຸກດາຫານ ຮບັ ຜິດຊອບນາປະຊາຊົນບູລະນະສອ້ ມ ແຊມສມິ ໃນວັດ, ສູ່ວນ ພະຍາບໍລມົ ມະຣາຊາສູດຕາ ຮັບຜິດຊອບນໍາພາປະຊາຊົນສ້າງຂົວ ແຕວກ ເຖິງ ທູ່ານໄດ້ແກູ່ຖະຫນົນດິນຈີ່ ຊາວບ້ານ ຮຽກຖະຫນົນນ້ີົວູ່າ ຂົວຕະພານ ຫຼື ຂົວສະພານສົບມາ ຈົນເທ່ົາທຸກວັນນີົ້. ໃນ ປີ ຄ.ສ 1807 ການສ້າງຂົວແຕູ່ວັດ ເຖິງທູ່ານໄດ້ສໍາເລັດລົງ. ເຈົ້າອານຸວົງພ້ອມກັບເຈົ້າເມືອງນະຄອນພະນົມ, ມຸກດາຫານ ແລະ ຫົວເມືອງອື່ີນໆ ຈຶີ່ງໄດ້ ເຕົ້າໂຮມປະຊາຊົນ ລາວທັງສອງຝ່ັງຂອງມາຮູ່ວມກັນ ຕົ້ັງກອງບຸນໃຫຍູ່ສະຫຼອງຂົວວັດທາດພະນົມ ໃນປີ ຄ.ສ 1808 ໄດເ້ ລມີ່ ນໍາພາປະຊາຊົນປົວແປງ ເມອື ງ ຫນອງຄາຍ ໃຫ້ຈະເລີນຮຸູ່ງເຮອື ງ ແລະ ສວຍງາມໂດຍສະເພາະກໍແມູ່ນ ການກໍ່ສ້າງວັດຕູ່າງໆ ເຊັ່ົນ ວັດສີບຸນເຮືອງ ແລະ ວັດອີື່ນໆ ໃນຕົວ ເມືອງຫນອງຄາຍ ມາປົວແປງບ້ານສີຊຽງໃຫມູ່ , ໂດຍສະເພາະແມູ່ນພະອົງໄດ້ນໍາພາປະຊາຊົນສ້າງ ຫໍພະ ແກ້ວຂົ້ຶນທ່ີວັດຊ້າງເຜືອກພ້ອມທັງ ສ້ອມແຊມພະພຸດທະຮູບ ໃຫຍູ່ໃນສິມ ແລະ ໄດ້ຊົ້ີນການສ້າງ ສາສ່ີິງຕູ່າງໆອີກຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍຄື ໃຫ້ແຕ້ມຮູບພະພຸດທະຮູບຕາມຝາພະຫນັງ 100 ອົງ, ສ້າງພະ ພຸດທະຮູບໃສູ່ຈົມກົມ 4 ດ້ານ, ລວມມີທັງຫມົດ 114 ອົງ, ສ້າງພະພິມໃສູ່ຊູ່ອງຝາຜະຫນັງ 2602 ອົງ, ໄຖູ່ຄົນໄວ້ອຸປະຖາກຫໍພະແກ້ວຊາຍ 5 ຄນົ . ພ້ອມກັບການສ້າງຫໍພະແກ້ວຂຶ້ົນທີ່ວັດ ຊ້າງເຜືອກນັ້ົນ, ພະ ອົງຍັງໄດ້ນໍາພາປະຊາຊົນສ້າງ ຂົວຂ້າມນ້ໍາຂອງຈາກວັດອູບມຸງ (ວຽງຈັນ) ຕໍ່ໃສູ່ວັດຊ້າງເຜືອກ (ສີຊຽງໃຫມູ່) ໃນ ການສ້າງຂົວນົີ້ເພືີ່ອ ໃຫ້ຄົນທັງຫຼາຍທຽວໄປມາສະດວກ. ໃນປີ ຄ ສ 1812 ໄດ້ສ້າງ ຫໍພະແກ້ວ ແລະ ສ້າງຂົວສໍາ ເລັດ ແລ້ວຈິີ່ງໄດ້ເຮັດພິທີສະເຫີຼມສະຫຼອງຕະ ຫຼອດ 7 ວັນ 7 ຄືນ, ໃນ ປີ ຄ.ສ 1812 ພະອົງໄດ້ໄປນະຄອນພະນົມ ເພ່ືີອໄຫວ້ທາດພະນົມ ແລະ ນໍາພາປະຊາຊົນເຮັດ ບຸນສະ ຫຼອງຫໍພະ ໃນວັດພະທາດພະນົມ, ຮອດປີ ຄ.ສ 1813 ກໍ ມາເຮັດບຸນພະ ທາດພະນົມອີກ. ໃນປີ ຄ.ສ 1816 ການບູລະນະສ້ອມແຊມ ຫໍພະແກ້ວໃນນະຄອນວຽງຈັນກໍໄດ້ ສໍາເລັດລົງຈີ່ຶງໄດ້ ເຮັດບຸນສະຫຼອງ ຫໍພະແກວ້ . ໃນເວລານົພ້ີ ະອງົ ໄດ້ທານ ຜາ້ ຈີວອນເຖງິ 7.000 ຜນື . ມາໃນປີ ຄ.ສ 1818 ເຈົ້າ ອານຸວົງນໍາພາປະຊາຊົນສ້າງວັດສະຕະສະຫັດສາລາມ (ວັດສີສະເກດໃນທຸກວັນນ້ີົ) ທີ່ ນະຄອນວຽງຈັນ ການສ້າງວັດນີົ້ພະອົງໄດ້ໃຫ້ພະປະທາຍໃຫຍູ່ໃນສິມ 1 ອົງ, ສ້າງພະພຸດທະຮູບ ທອງໃຫຍູ່ລຽບອ້ອມຈົມກົມທັງ 4 ດ້ານ 120 ອົງ, ສ້າງພະ ເງິນບຸ 276 ອົງ, ສ້າງພະພິມໃນຊູ່ອງ ຝາສິມ 2.052 ອົງ, ສ້າງພະພິມໃສູ່ຕາມຊູ່ອງຝາ ຈົມກົມ 4 ດ້ານ 6.840 ອົງ, ສ້າງວິຫານ 1 ຫຼັງ, ພະເຈດີ 2 ອົງ, ຫໍໄຕ 1 ຫໍ, ສາລາໂຮງທໍາ1 ຫຼັງ, ກຸຕິຫມູ່ 2 ຫມູ່, ກຸຕິ ລຽບເປັນຫັຼງ 8 ຫຼັງ, ຫໍກອງ 1 ຫໍ, ກໍາແພງ ອ້ອມວັດ 4 ດ້ານ ແລະ ໄຖູ່ຄົນໄວ້ອຸປະຖາກວັດ 18 ຄົນ, ຍ້ອນມີສີ່ິງສ້າງ ສາຫຼາຍຢູ່າງ ຄືແນວນ້ັົນຈ່ີຶງໃຊ້ເວລາກ່ໍສ້າງວັດຫຼາຍປີພິເສດພະອົງໄດ້ໃຊ້ວັດນົີ້ເປັນສະຖານທີ່ຮັບໃຊ້ ຈຸດປະສົງອັນ ເລິກລັບດ້ານການເມືອງຄືໃນແຕູ່ລະປີພະອົງໄດ້ໃຊ້ວັດນ້ົີເປັນບູ່ອນຮັບຄໍາບານຄໍາຈົງຮັກພັກດີຂອງ ເຈົາ້ ເມືອງຕູ່າງໆ ເພີືອ່ ເປັນອນັ ຫນຶີງ່ ອນັ ດຽວກນັ ດ້ານຄວາມຄິດໃນການກຽມພ້ອມລກຸ ຮຕື ໍສ່ ູ້ຍາດເອາົ ເອກະລາດ. 41

2.2.2 ດ້ານການທະຫານ ຄຽງຄູກັບວຽກງານບູລະນະສ້າງສາອານາຈັກແລ້ວ ເຈົ້າອະນຸວົງ ໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ປັບປຸງກອງ ທັບໃຫ້ ເຂ້ັົມແຂງຢູ່ເປັນປະຈໍາ ເພີ່ືອກຽມພ້ອມຕໍ່ສູ້ຍາດເອົາເອກະລາດ, ເຖິງຈະມີວຽກງານສ້າງສາ ຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ ແຕູ່ພະອົງ ໄດ້ໃສູ່ໃຈວຽກງານການທະຫານເປັນພິເສດອີກ, ໂດຍອີງໃສູ່ຈັດຕ້ັົງເພືີ່ອ ປຸ້ອງກັນລາຊະບັນລັງ ແລະ ອານາຈັກ ທັງ ກຽມພ້ອມຍົກກອງທັບໄປຊູ່ວຍສະຫຍາມໃນເວລາສັກ ດິນາສະຫຍາມຕ້ອງການ.ອີງໃສູ່ເງີື່ອນໄຂອັນນີ້ົພະອົງຈຶີ່ງ ປັບປຸງກອງທັບໃຫ້ເຂົ້ັມແຂງກວູ່າເກົ່າເອົາ ທ້ອງສະຫນາມຫຼວງເປັນບູ່ອນເຝິກແອບທະຫານ, ໂດຍແມູ່ນເພ້ຍກວ້ານ ເປັນແມູ່ທັບໃຫຍູ່, ເປັນຜູ້ ຮັບຜິດຊອບວຽກງານການທະຫານ, ແຕູ່ຕໍ່ມາພະອົງໄດ້ຈັດກອງທັບໃຫຍູ່ຂຶ້ົນເປັນຫຼາຍ ກອງ ເຊັ່ນົ ກອງທັບເຈົ້າສຸດທິສານ, ເຈົ້າອປຸ ະລາດຕິສະ, ເຈົ້າລາຊະບດຸ , ເຈົ້າລາຊະວງົ ... ແຕູ່ພິເສດທີສ່ ດຸ ໃນ ສະໄຫມ ນນົັ້ ເຈົ້າອານວຸ ົງ ໄດແ້ ຕງູ່ ຕົັງ້ “ເຈາົ້ ໂປຸ້ ໂອລົດອົງໃຫຍູຂ່ ົຶນ້ ຮບັ ຕາໍ ແຫນ່ງູ ເຈ້າົ ສທຸ ິສານ” ເຊີ່ິງເປັນຕາໍ ແຫນ່ງູ ພິເສດທີມ່ ີໃນ ສະໄຫມ ເຈ້ົາອານຸວົງ ແມູ່ນຜູ້ມີອໍານາດສູງສຸດບໍ່ວູ່າ ທາງດ້ານການ ທະຫານຄືການປົກຄອງ. ໂດຍສະເພາະດ້ານການ ທະຫານແມູ່ນເຈ້າົ ສດຸ ທິສານເປັນຜູ້ບັນຊາການໃນ ກອງທັບຫຼວງຮູວ່ ມກັບ ເຈົ້າອານວຸ ົງຕ່ໍກບັ ບນັ ດາຫົວເມືອງຂນົຶ້ ກັບ ວຽງຈັນທັງຫມົດ, ພະອົງກໍມີຄໍາສ່ົັງ ໃຫ້ເກັບເກນຄົນເຂົ້າກອງທັບໃຫ້ກຽມຊ້າງ, ມ້າ, ອາວຸດ ແລະ ສະບຽງອາຫານ ໃຫພ້ ຽງພໍ ເພ່ືອີ ກຽມ ພ້ອມລຸກຮຂືົ້ ຶນ້ົ ຍາດເອົາເອກະລາດໃນຕຫ່ໍ ນາ້ . ກອງທັບຫລວງໄດຮ້ ັບການປັບປຸງ ແລະ ເອົາໃຈໃສ່ເູ ປັນປະຈາຈົນໄດຮ້ ັບການຍົກຍອ້ ງວູ່າເປນັ ກອງ ທບັ ເຂມົັ້ ແຂງໃນເວລານົ້ັນ, ກອງທບັ ລາວໄດຈ້ ດັ ຂຶົ້ນເປັນ 4 ກອງທັບໃຫຍຄູ່ ື : ກອງທັບ ເຈົ້າສຸດທິສານ ( ຕໍາແໜູ່ງພິເສດທີ່ແຕູ່ງຕັົ້ງຂຶົ້ນໃນລາຊະການ ເຈ້ົາອານຸວົງ ຕໍາແໜູ່ງນີົ້ມີອໍານາດ ທາງດ້ານການທະຫານ ແລະ ການປົກຄອງ ) ຜູ້ທີ່ໄດ້ຮັບຕາໍ ແໜງູ່ ນ້ົີຊີ່ວື າູ່ : ເຈາົ້ ໂປຸ້ ( ລກູ ຊາຍຂອງ ເຈາົ້ ອານວຸ ົງ ) ກອງທບັ ເຈາ້ົ ອຸປະຣາດຕິດຊະ ກອງທັບ ເຈົາ້ ລາດຊະບດຸ ( ໂຢຸ້ ) ກອງທບັ ເຈ້າົ ລາດສະວງົ ( ເຫງົາ້ ) ນອກຈາກນົີ້ຍັງໄດ້ມີການກະກຽມກໍາລັງພົນຊາຍສະກັນເຂົ້າຮູ່ວມກອງທັບ, ກະກຽມພະຫະນະສົງຄາມ (ຊ້າງ, ມາ້ ), ກະກຽມອາວຸດ ແລະ ກະກຽມສະບຽງອາຫານ. 2.2.3 ດາ້ ນການເມືອງ-ການປົກຄອງ ວຽກງານປົກຄອງອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງວຽງຈັນ ໃນສະໄຫມ ເຈົ້າອານຸວົງ ແມູ່ນວຽກງານ ຫນີ່ຶງ ທີ່ເປັນປກແຜູ່ນແຫນ້ນຫນາ ເຊິີ່ງເລີ່ມແຕູ່ສະໄຫມ ເຈ້ົາອິນທະວົງ, ແຕູ່ໃນລາຊະການ ເຈົ້າອານຸ ວົງ ກໍໄດ້ປັບປຸງໃຫ້ ເຂົັ້ມແຂງຂ້ຶົນຕື່ີມອີກ. ການປັບປງຸ ອໍານາດການປົກຄອງສ່ວູ ນກາງນ້ົັນ, ຝູ່າຍ ເຈົ້າພະອົງໄດ້ແຕູ່ງຕັົງ້ ເຈົາ້ ຕດິ ສະເປັນເຈົ້າ ມະຫາອຸປະລາດ, ຕັົ້ງເຈ້ົາໂປຸ້ເປັນເຈົ້າສຸດທສິ ານ, ຕັົງ້ ເຈາົ້ ເຫງາົ້ ເປັນເຈ້ົາລາຊະວົງ, ຕັົ້ງເຈົ້າໂຢຸ້ເປັນເຈົ້າລາຊະບຸດ, ຝູ່າຍ ເສນາອາມາດມີຫຼາຍຕໍາແຫນູ່ງ ຄື ເພຍເມືອງຈັນວູ່າລາຊະການຝູ່າຍເຫນືອ, ເພ້ຍແສນເມືອງວູ່າ ລາຊະການຝູ່າຍໃຕ້, 42