I доктор Тоссуилл — ббрш1з казба жумыстары жургЫлш жаткан жерге бардьщ. Табылган нерселердщ непзплер1 Каирге женелтшпгп, б!рак калган кейбф зират буйымдарыньщ 031-ак меш оте катты кызьщтырды. Жас баронньщ жумыска дегеи ынтасы зор екен, алайда оньщ журю-турысыыан урешп сезшнен кутыла алмай журген мазасыздьщтьщ нышаны байкалады. Кешю астьщ алдында жуынып алмакшы болыл, б1зге арналган шатырга юрш едш, ак, киш киген, узын бойлы кара К1С1 кол кусырып, бгзге жол берш арапша амаидасты. Пуаро токтай калып: “С1з маркум сэр Джон Уиллардтьщ кызметппс1 Хасансыз гой?” — дедд. — Лорд сэр Джонга кызмет еткеншн, ендг улына кызмет етш журмш. Ол бдзге карай бдр кадам жакындал, бэсец унмен: “Елдщ айтуынша, с1зд1 сикырдыц тЫн 61летш окыган адам дейд1 гой. Жас кожайынныц бул арадан кеткеш жон. Тондрегш1з толган жын-шайтан”, - дедь Ол сезш келте кайырып ымдады да, жауап кутпестен тез шыгып кета. — Тещрек толган жын-шайтан, — дел кубфледд Пуаро. — Иэ, мен оны сезш турмын. Ас устшде аса кендлдд болмады. Эндтме тшгшш доктор Тоссуилл алып, бастан-аяк Египеттщ есю мэдениетш соз ета. Демалайьщ дел тарауга ендх ыцгайлана бергенде, Сэр Гай Пуароньщ колынан устай алып, саусагын шошайтты. Шатырлардьщ ортасымен куцпрттеу б1р нэрсе жылжьш бара жатыр екен. Адамга уксамайды. Зираттьщ кабыргаларына ойылып салынган ит басты бейиеш тани кетам. Элглл коргенде тебе шашым тш турды. — Цудайым-ау!—дедг Пуаро, тез-тез шокынып. — Анубис1, елгендердщ коркау басты кудайы гой. — Б1зд1 бхреу алдал сокпакшы болып жур, — дел дауыстап ж1берд1 доктор Тоссуилл, ашулана орнынан турьш. — Жадагы сешц шатырыца юрш кета, Харпер, — дед1 енд куарып кеткен сэр Гай. — Жок, — дедд Пуаро басын шайкал, — ол ана доктор Аместщ шатырына юрш кета. Дэрггер сенддюремеген пшйн танытып, Пуарога бажырая карады. Сосын доктор Тоссуиллдыц айтканын кайталап: “Б1рак ол 61ЗД1 алдал тус1рмекнп бол жур. Жур1вдер, устал алайьщ”, — дел айкайлап ж1берд1. Жадагыньщ содына туспекии болып тез алга умтылды. Оньщ соцынан мен де кеттш, б1рак канша 1здегенмен, ол 1 Анубис — Ертедег! Египетактердщ кудайы. 4-49 49
маднан тарх жанньщ белпсш таба алмадьщ. Дегбхршхз дашьщ, дайтып оралгаггымызда, Пуаро басыньщ амандыгын ойлал, езшше тездетш б1р дам жасал жатыр екен. Б1з жататьщ шатырдьщ айналасьшдагы думньщ устше ор турлх диаграмма, белплер салды. Бес жулдыз немесе Пентагон гимараты терхздес бес бурыш б1рнеше рет дайталанган. Онымен доймай, эдеттепсйиие дуа мен сидыр, ад магия мен дара магия, аруадтар, тозад штабы жайлы одгшелеп жатты. Мунысы доктор Тоссуиллдщ жынына тид1. Ол меш былайырад шыгарып алып, шынымен жшркенш: “Сэр, мынауы сандырад дой”, — деп, дауыстап ж1бердо ашуланып. — Нагыз сандырадтыд езь Мынау — алаяд, алдамшы адам. 031Н1Ц орта гасыр сешм1 мен байыргы Египет нанымдарыныд айырмашылыгынан мулдем хабары жод екен. Мундай сандырадда сенгсш, топас адамды бурын- сонды керсем кезхм шыдсын. Мен абыржыган галымга тодтау айтып, шатырда жатдан Пуарога келдш. Кипкентай досым миыгынан кулш жатыр екен. — Енд1 б1зге тыныш уйдтауга болады, — дед1 ол шаттана. — Б1раз уйдтап алмасам болмас. Басым тус1п барады. Эттед, туймедагы гул1н1д тунбасы болар ма едк 0лг1 С03Д1 естш турган адамша, шатырдьщ есптн ашып, ннке Хасан кхрш келд1. дольпхдагы буы бурдыраган кесеш Пуарога усына бердо. Онысы туймедагы гулшщ тунбасы екен. Бул сусынды Пуаро ерекше жадсы коретш. Маган да бгр кесесш екелмекпп болтан Хасанга керегт жод деп, радмет айтып, езЬпз тагы одаша далдыд. Мен шешппп болтан соц, еснс алдьшда шел далага дарап бфаз турып далдым. — Тамаша жер, — дедш мен дауыстап, — жумыс та жадсы. Еажап дуниен1 жаным суйед1. Мына жапан даладагы ем1р мен келмеске кеткен еркениеттщ сырын ашудьщ ерекшел1г1н сезесщ бе сен, Пуаро? Ол жауап датпады. Мунысына ренжйт далдым. Б1рад реншпм су сепкендей басылып далды. Бет-аузы дисайып, Пуаро тесепне келденендей дулап, шалдалай сулап далыпты. дасында бос кесе тур. Жанына жетш бардым да, дереу лагерьдщ дарсы бетшдег! доктор Аместщ шатырына дарай жупрдш. — Доктор Амес! — деп айдайлал жгбердш. — Тез1рек журшдз. Не боп далды? — дед1 дерЛгер, сыртда пижамасымен шыгып. Жолдасым датты ауырып далды. Туймедагы гулшщ тунбасын шип едо. Хасанды лагерьден ешдайда ж1бермещз. 50
Дергаер шатырдан лезде атып шьщты. Пуаро сол мен керген далпында жатыр екен. — Еажап, — деп дауыстады Амес. — Талмага удсай ма ЖОд олде... немене шгп дедшдз жада? Ол бос кесега кетерда. — Б1рад мен оны инкен жодпын! — дед1 Пуаро байсалды дауыспен. Б1з оган тавдана дарадыд. Пуаро тесегшде отыр екен. Жымиып дояды. — Жод, — дед1 ол адырын тана. — Мен оны инкен жодпын. Досым Гастингс тунмен сырласып турган кезде, дапысын тауып, тунбаны бшдормей кннкентай ботелкеге дуйьш дойганмьш. Оны аналитикалыд химияньщ маманьша ж1бертем1н. Олай болмайды, — деда ол дорнердщ одыс димылын байдал далып, — адылды адамсыз, тусшес1з гой, оныцыздан тук те шыдпайды. Гастингс с1зда шадырып келуге кеткенде мен бетелкенх сейфке салып улгергенмш. Эттеген-ай, Гастингс, тез уста ананы! Мен Пуароньщ неге екшгенш тусшбей далдым. Досымды доргау ушш алдына тура далдым. Б1рад дернердщ одыс димылыньщ мага белек бои шыдты. долын аузына апарганы сол ед1, бадамньщ ащы шс1 мурынды жарып кетт1. Ол тедселш барып, алга дарай дулап тустп — Таты да б!р дурбандыд, — деда Пуаро сабырлы унмен.— Б1рад ед содгы дурбандыд. Осылай болтаны да дурыс болар. Ол бадандай уш адамныд басын жалмады гой. — Доктор Амес пе? — дедш мен тадгалгандыдтан даусым даттырак; шыгып. — Б1рад сен, бцгушше, дудареттщ кушгне сенш жур едщ гой? — Сен мега дурыс тусшбей далдыд, Гастингс. Сенемш дегенде мен содыр сегамгад ете даушт1 куш екендагше сенетшдагшда а^^^данмын. Б1р топ адамньщ ел1м1 дудареттщ 1С1 деген угым берш орын тепкен сод, тапа-тал тусте К1СШ1 пышадтап елт1рсед де, ел оны дудареттен керет1н болады. Адамныд санасына ондай сешм бурынгыдан да бетер сщеда. Мен о бастан-ад муны б1реудщ жадсы пайдаланып жургеган сезгенмш. Элгт адамта жаман ой сэр Джон Уиллард дайтыс болтан сетте келген болуы керек. Дудареттщ 1С1 деген ладап лап ете далды. Мешд б1лу1мше, сэр Джонныд елшшен пайда тапдан ешшм жод. Ал Блайбнердщ жега басдаша. Ол ете бай адам болатын. Нью-Йорктен алган мелшеттен б1раз нэрсега угуга болады. Меселен, кшп Блайбнердщ Египетте дарызга адша бере алатьш жадсы досы бар делшген еда гой. Сырт кезге нагашысын айтьш отырган сиядты болып кер1нед1. Олай болса аты-жешн атар ед1 гой. Айта 51
кететш бф нэрсе, ол Египетке жететш даражаттыд ©зш эред дегенде дарызга алган. Ал нагашысы оган как тиын да бермей дойган болатын. Солай бола тура ол Ныо-Йоркке дайтар жолдыц адысын тауып алды емес пе. Демек оган басда б1реу дарыз берген. — Муньщ бер1 де мыдты дэлел бола алмайды, —- дедш мен жадагы тшрге досыла алмай. — Гастингс, коп жагдайда ауыспалы, астарлы магынадагы создер тура магынасында, кершшше тура магынасындагы создер астарлы магынасында дабылданатын кез1 де болады. Мына едпме етш отырган жагдайда ©зшщ тура магынасында долдакылган создердо журт кер1сшше тусшген. Киш Блайбнер ап-аныд “Мен алапеспш” деп жазып кеткен екен, бфад ол езш-031 жазылмайтын ауруды жудтырып алгандыдтан атып олтфгенш ешшм де тусшбедь — Йемене дейсщ? — дедом мен танданганымды жасыра алмай. — Бул муттэшм адамньщ адылмен 011лап тапдан дулыгы едо. Киш Блайбнер болымсыз тер1 ауруъшан зардап шегетш. Одтустж тендз аралдарында турган кезде, сол арада кец тараган осы ауруга шалдыкдан болатын. Амес еск1 досы эр1 0ЙПЛ1 дор1гер болатын. Эр созге мен беретш. Осы арата келгеннен бер1 мен Харперден де, дэрнер Аместен де куджтенетшмш. Берпн келе дылмысты жасыру тек дэршердщ гана долынан келетшше кезш жетта. Сосын Харпердщ созшен дернердщ киш Блайбнермен бурыннаи таныс екенш сезш далдым. Соз жод, киш Блайбнер кезшде мура туралы есиет кагаз жазган немесе оз емфш дернердщ пайдасына дамсыздаидырган болуы керек. Амес калай баюдьщ жолын б1рден корген. Блайбнерге датерл1 дерттщ микробьш жудтьфу оган онша диынга туспесе керек. Дерггер досы жазылмайтьш дертке шалдьщтыц деген сод, жиен жнтт озш-031 атып олтфген. Оиында не бар екенш кш 61ледо, б1рад улкен Блайбнер мырза мура жоншде ешдандай дагаз далдырмапты. Мына жагдайда оныд мурасы жиенше, одан сод дориерге калган болар едо. — Ал Шнайдер мырза ше? # \" Бутан кезш аньщ жеткен жод. Ол да кптп Блайбнердо б]летш. Бф нерседен сезжтенген шыгар. Болмаса жене б!р адам себепс1з олш кетсе, табигаттан тыс куш бар деген сейм кушеие тусед1 деген дерггердод сасыд кулыгы шыгар. Саган тагы бф дызыд нэрсеш айтайьш деп отырмын, Гастингс. К1С1 олтфген адам, егер дотеген дылмысы сеН тусш ешкереленбеи далса, соны тагы дайталагысы келш турады 52
жэне тезфек юке асыруга асыгады. Киш Уиллардка бола коркканым да сондьщтан. Кешке карай езщ керген коркау басты Анубис Хасан болатын, оны ютеткен мен едш. Дор1герд1 коркытам ба деп ойлап едш. Б1рак ол одан зоргы болса да коркатын емес. Байкауымша, ол менщ касакдна табигаттан тыс куштерге сенемш дегенше де нанбады. Комедияга алдана коймады. Келес1 курбандыгы озхм болатынымды сездш. Несш айтасыц, курып кеткф тендз ауруына да, ыстыкда да, мазаны кепрген кумга да карамастан мына миым 1степ кетт1 гой! Пуароньщ ойлаганыньщ бер1 де дурыс болып шьщты. К1ш1 Блайбнер осыдан б1рнеше жыл бурын, мае кез1нде К0н,1лшектен1п, мура туралы кагаз жазыпты. Онда: “0ле кетсем, оз1Д катты унататын сигарет салатын корабымды, артымда калатын бар мулк1мд1 б1р кезде суга кеткенде ол1м аузынан алып калган жаксы досым, Роберт Амес, езще арнаймын”, — деген екен. Бул окиганыц ман-жайын елден копке дейш мукият жасырып келгенджтен, осы кунге дешн журт Мен-хер-Ра зиратымен байланысты б!р топ К1С1 олшш зиратты бузгандарды баягыда откен патшаньщ каргысы атты, киес1 урды деген лакаптьщ тамаша делел1 рет1нде экгшелейдк Б1рак, Пуароньщ айтуына Караганда, бундай сен1м египетт1ктердщ нанымына да, ойына да кайшы келедг. МЕТРАЖДАН КЕЛГЕН АЛСАЛ Мисс Полит шыгыршык туткадан устал, коттеждщ еептн жайлап тыкылдатты. Сол кццрш, есшт1 жайлап кайта кагып едо, сол жактагы колтыгына кыскан ораулы заты томен сыргып кетп. Онысын кайта кымтып котерш койды. Элгшщ пгпндеп Спенлоу ханымнъщ жандцан кыекы маусымга арнап т1кк1зген жасыл койлеп болатын. Даяр болган соц, кипзш коруге алып келген. Метраж, ине-туйреуннтерге арналган жастыкдна, улкен ю кайшысы салынган кара жгбек матадан тптлген узын баулы сомкесш мисс Полит сол карына 1ле салыпты. Ол суцгак бойлы, ашандау, кыр мурынды, оймак ерш, жукалау сары шашты ейел болатын. Есжп уппнпп рет согуга батылы жетпей ойланьш турганда, коше жакка кез1 туеш, жедел басып келе жаткан б1реуд1 байкап калды. Бул шат КОЩЛД1, бетш кун какдан, жасы елу бестердеп мисс 53
Хартнелл болатын. Ол зор даусымен едеттепсшше гурхлдей сейлеп: “Сэлеметшз бе, мисс Полит!” — дед1. Тионпп: “Есеншз бе, мисс Хартнелл”, — деп жщйпке ор1 дуладда жагымды унмен сызыла жауап датты. — Кенирнцз,— дед1 ол сезш дайта сабадтап, — с1з Спенлоу ханымнын, уйде бар-жогын б1лмейс1з бе? — Мулде бейхабармын, — дед1 мисс Хартнелл. — Ептеп ыцгайсыз болып турганы. Спенлоу ханымньщ жаца тгплген кейлегш кигкзш коруге алып келш едщ. Уш жарымга келгскен едш. Мисс Хартнелл дол сагатына уздлш: “К^азф уш жарымнан асып кетп”, — дедь — Иэ, есшт1 уш рет дадтым, бфад уйде ешюм жод сиядты. Келет1ншд1 умытып, Спенлоу ханым б!р жадда шыгып кетт1 ме деп дал болып турганым. Эдетте уэдел1 уадытты умытпаушы ед1 ол кнд. Оньщ устше бул кейлект1 бурс1гун1 киш шыдпадшы болатын. Мисс Хартнелл дадпаньщ 1нпне енш, коттеж есшщщ алдында турган мисс Политтщ дасына келд!. — Глэдис ес1г1н неге ашпайды? — дед1 ол.— Бугш бейсенбх — Глэдистщ бос куш. Спенлоу ханым, менщше, уйдтап калган. С13 даттырад содпагансыз гой, с1ре. Ол есжтщ туткдсьш устал тарсылдата дагып-дагып жШерда. Онымен доймай аладанымен сартылдатты. датты дауыстап: “Эй, ните б1реу бар ма?”, — деда. Ешкш жауап датпады. Мисс Полит куб1рлеп: “Иэ, Спенлоу ханым умытып б1р жадда шыгып кеткен болды. Кешшрек тагы б!р дайыра согармын”, — деп жолга тусш, керг дайтпадшы болды. — Мумкш емес, — деда мисс Хартнелл сеьпмда турде. — Ол ешдайда кете дойган жод. Сыртда пгыддан болса, оны кездеспретш едам. Терезеден ундлш, ките тф1 жан бар-жогын б1шп беремш. Ол одеттепсшше мэз болып кулда, еспт иес1 далжындап, эдей1 ашпай отырган болар деген ойда болатын. Ол жадындау турган терезенщ эйнегшен ппке коз тастады. Сеоео1 ауызгы болмеде ерлГзайыпты Спенлоулар ете сирек болатын. Олардьщ кеб1несе тупк1, шнпрек белмеш тэуф керет1н1н бул жадсы бшетш. Жай коз жупрткешмен, мисс Хартнелл 1здеген адамын бфден корда. Бф гажабы, дыбыр еткен тфпшик белг1сш баидамады. Каминнщ алдындагы шлемшенщ устшде Спенлоу ханым сулд жатыр. Эрине, — деда мисс Хартнелл кешшрек элп жагдайды даита соз етаенде, - мен титтей де сасдан жодпын. Ана Полит беишара не кггеп, не доярьш да бшмес еда. Мен оган: 54
“Саспауымыз керек. Сен осында тура тур, мен полисмен Палкты ертш окелемш, — дедам. — Ол кдлгысы келмей б!рдеме дей берш еда, созш кулагыма да 1лген жокдын. Ондай юсшен солай сейлеспесе болмайды гой. Ондайлардыц талайын коргенмш. Сонымен койшы, мен енда журейш деп турганда, уйдщ б!р бушршен Спенлоу мырза шыга келда. Осы арада мисс Хартнелл б1раз кадрю жасады. Тындап отыргандар ентелеп: “Ол ©зш калай устады, осыны айтпайсыз ба?” — деп отшдп Мисс Хартнелл сонда: “Шынымды айтсам, маган табан астында бф жаман ой келда. Спенлоу мырза титл жайбаракат коршдк Танданган адамга уксамайды. Едалай десендз де ©з еркадз, б1рак 9Йел1 олда деген суьщ хабарды есттген еркектщ м1з бакдауы, абыржымауы мумкш емес кой, — дед1. Буган журт та кулак асты. Полициянъщ ойы да солай болатын. Спенлоу мырзаньщ салкынкандылыгынан кудактенгендер1 сонша, эйел1 кдйтыс болтанная кешнп жай-куйпг тексеруге б1рден кгрюп. Спенлоу ханымньщ кезшде акдналы адам болганын, турмыскд шыккэннан кешн коп узамай-ак эли акшаиьщ куйеушщ атына кошкенш аньщтады. Енда кудак одан бетер кушейе тусгп. Кил ©ЛШ1 белгцп болганнан кешн арада жарты сагат отпей-ак дан кызметпдсшщ ушмен керпплес туратьш мисс Марплды полиция суракда алыпты. Ол эдемнпе келген, кейбфеулердщ айтуьгаша, т1л1 удай, жасы егде тарткан кэр1 кыз болатын. Полиция констебл! Палк колына устаган койьш дэптершен оган таял келш: “Егер айып етпесещз, ханым, менщ с1зге кояр б1раз сурагым бар еда”, — деда. Мисс Марпл: “Спенлоу ханымньщ олшше байланысты ма?” — дедь Палк сасып калып: “С1з муны кайдан бьлесю, ха- ным?” — дед1. — Бальщтан, — дед1 мисс Марпл. Бул жауап констебль Палккд тусшнт болатын. Мисс Марплга бул суьщ хабар кеппа тамакда кажет етп альш келген балыкшыньщ баласымен бфге жеткенш ол дурью укты. Мисс Марпл созш одан эрг жалгастырып: “Кданак кутетш болменщ еденшде жатканына Караганда, оны б1реу жщнпке белдшпен буындырып ©лт1рген болуы керек. Б1рак немен буындырса да, затты калдырмай ала кеткен”, — дед1. Палкты ыза кернеп: “Анау кпнкентай Фрэд муньщ бэрш кайдан бшеда...” — дей берш еда, мисс Марпл созш болш: “С1здщ мундиршДзде туйреузш жабысьш жур гой”, — деда. Констебль саскалактал устше карады. Сосын ол: — “Жолы болар житгтщ жецгеа шыгар алдьшан” демеупп ме ед1 хальщ? ~ дедк 55
— Хальнс айтса, цалып айтпайды, болса болар. Ал маган цандай шаруамен келш еднцз? Констебль Палк тамагын цырнап, мацгаздана цолындагы цойын дэптерше ундлш: “Марцумныц куйеух Артур Спенлоу мырзаныц М0л1мдемес1 бар муида. Айтуынша, сагат ек1 жарымда оган мисс Марпл телефон согып, сагат уштен он бес минут откен кезде келш кетуш сураган. Б1р нэрсеге алан, болып отырганын, соган байланысты ацылдаспацшы ойы бар екешн айтцан. Ханым, осы шындыкда жанаса ма?” — дедь — Эрине, жоц, — дед1 мисс Марпл. — С1з ек1 жарымда Спенлоу мырзага телефон соццан жоцсыз ба? — Ек1 жарымда да, баска уацытта да телефон соццан емесшн. — Солай дещз, — дед1 констебль Палк рацаттана муртын сипап. — Спенлоу мырза тагы не айтты? — Спенлоу мырзаныц айтцаны сол, ушнен сагат еюден он минут откеиде шыгьш, айтылган уацытта осы жерге келнгп, алайда цызметнн ойел оган сюда уйде жоц деген кершедд. — Онысы дурыс, — дед1 мисс Марпл. — Мунда келнгп, бграк; мен ол кезде эйелдер институтында жиналыста болатынмын. — Солай денДз, — дед1 констебль Палк тагы да. Мисс Марплдьщ даусы цатты шыгьш кета: “Айтъщызшы, констебль, с1з осы Спенлоу мырзадан кудштенш турган жоксыз ба?” — Дол цаз1р олай деп айта алмаймын, б1рац белгюю бфеудщ кулыгын асырып келгеш айцын. Мисс Марпл ойга шомып: “Спенлоу мырза ма?” — дед1. Мисс Марпл Спенлоу мырзаны унататьш. Ол ашандау келген аласа бойлы адам болатьш. Сезш салмацтап сойлейтш, одепт1 юс!. Селольщ жерге не унпн коппп келгенш жан адам туснпп болмайды. Эйткеш ол цалада турган болатын. Эйтсе де ол мисс Марплга: “Мен бала кезшнен селода туруды, озшнщ гул багым болуын армандаган едш. Гулдерда ерекше жацсы керемш. Кезщце ойелом гул сататьш дукеннщ иеа болатьш. Алгаш рет мен оны сол жерде кездеспргенмш”, — дегендд айтыпты. — 1^ургак; ецгше, ойткенмен муныц ар жагында тал ай дуниенщ жатцанын байцау циын емес. Айналасын гул цоршаган, ез1 жас ор1 одемх Спенлоу ханымды б!р сотке коз алдьщызга елестетш кор1ндзпп. 56
— Хальщ айтса, далып айтпайды, болса болар. Ал маган дандай шаруамен келш едгщз? Констебль Палк тамагын дырнап, мадгаздана долындагы дойын дэптерше ундлш: “Мардумный, куйеух Артур Спенлоу мырзаиьщ М0л1мдемес1 бар мунда. Айтуынша, сагат ек1 жарымда оган мисс Марпл телефон согып, сагат уштен он бес минут откен кезде келш кету1н сураган. Б1р нерсеге алан, болып отырганыи, соган байланысты адылдаспадшы ойы бар екенш айтдан. Ханым, осы шындыдда жанаса ма?” — дедь — Эрине, жод, — дед1 мисс Марпл. — Саз ек1 жарымда Спенлоу мырзага телефон соддан жодсыз ба? — Ек1 жарымда да, басда уадытта да телефон соддан емесшн. — Солай дендз, — дед1 констебль Палк радаттана муртын сипап. — Спенлоу мырза тагы не айтты? — Спенлоу мырзанъщ айтданы сол, ушнен сагат ешден он минут откенде шыгып, айтылган уадытта осы жерге келнги, алайда дызметнп эйел оган шздо уйде жок, деген кершедь — Онысы дурыс, — дед1 мисс Марпл. — Мунда келнт, б1рад мен ол кезде эйелдер институтында жиналыста болатынмын. — Солай дещз, — дед1 констебль Палк тагы да. Мисс Марплдьщ даусы датты шыгып кетп: “Айтьщызшы, констебль, с1з осы Спенлоу мырзадан куджтешп турган жодсыз ба?” — Дол даз1р олай деп айта алмаймын, б1рад белгюю бдееудщ дулыгын асырып келгеш айдын. Мисс Марпл ойга шомып: “Спенлоу мырза ма?” — деда. Мисс Марпл Спенлоу мырзаны унататьш. Ол ашандау келген аласа бойлы адам болатын. Созш салмадтап сейлейтш, едепт1 ЮС1. Селолыд жерге не уппн кошш келгенш жан адам тусппп болмайды. Ойткеш ол калада турган болатын. Эйтсе де ол мисс Марплга: “Мен бала кезшнен селода туруды, озшнщ гул багым болуьш армандаган едш. Гулдерда ерекше жадсы керемш. Кезшде ейелгм гул сататьш дукеннщ иеа болатын. Алгаш рет мен оны сол жерде кездестфгенмш”, — дегещц айтыпты. — Куфгад ецгше, ойткенмен муньщ ар жагында талай дуниенщ жатданын байдау диын емес. Айналасын гул доршаган, ез1 жас ор1 одема Спенлоу ханымды б1р сатке коз алдыдызга елестетш керодзпп. 56
Эйтсе де Спенлоу мырзаньщ гул атаулыдан хабары мулдем жодтыд к,асы болатын. Оньщ козше хош шст! дызыл- жасылды гулге толган кшшентаи коттеждщ дасындагы бадтыд сурет! гана елестейтш. Мисс Марплдаи гулдер жайлы адпме айтуьш отшетш. Еспгендерш кгшкентай б1р кггапшага жазып доятын. Ол жайбасар адам болатын. Мумкш, эйелш олтфш кеткеннен кейш полицияиьщ дыр содына тусш алганы да осы сылбыр мшезшен болар. Полициядагылар мардум Спенлоу ханымньщ жай-жапсарын жалыдпастан тексерш шыкты. Коп узамай олардьщ бшгенш Санкт Мэри Миидтщ тургындары да тугел ест1Д1. Маркум Спенлоу ханым ошрш б1р бай уйдщ дызмет!шс1 ретшде бастаган екен. Сол уйдщ екшпи багбанымен турмыс дурган сод, бурынгы дызметш тастап, куйеу! екеуг Лондоннан гул сататын дукен ашкан кершедь 1с1 одга басып, жагдайы тез тузелштк Алайда коп узамай куйеу1 наукастанып каза тапкан коршедь Жес1р эйел шаруасын жалгастырып, дукенш одан эрг улкейт1пт1. 1с1 бурынгыша одала берсе керек. Сосын ол дукешн мол адшага сатып, Спенлоу мырзага еюннп рет турмысда шыгыпты. Куйеу1 орта жасда келген, зергерлш дукеннщ иес1 болатын. Экесшен мурага калган элп дукен онша мандымапты. Коп узамай олар оны да сатып, Санкт Мэри Миидке кош1п келштк Спенлоу ханым адшасы мол ойел болатын. Гулден тускен пайданы “аруадтар аян берген” 1ске жараттым деп, ол кез келген адамга айтып журетш. Аруактар оган адыл косса керек. унем1 жолы болып, кандай 1С1 болмасын, адам тадгаларльщтай он;га басып журе берген. Алайда осыдан кешн аруадда деген сешм1 кушейе тусудщ орньша Спенлоу ханым дшдар адамдардан бойын аулак сальш, олардьщ жиындарьша катыспай, б1раз уакьптан бер1 белпаз бф сеншге жан-тэшмен берилл кеткен. Онысы ундшштердакше уксас теред дем алудьщ1 ер турше непзделген наным болатын. Алайда коп узамай Санкт Мэри Миидке келш коныстанган сод ол агылшьш ппркеу1 уагыздайтын дшге кайта бет бура бастаган. ПЛркеуде жш больш, дани жоралгыларды удыптап сактап журда. Селодагы дукендерге дамкорльщ керсетш, жерг1шкт1 жерде болып жатдан ютердщ барлыгьша да ат салысып, сондагы адамдармен б1рге карта да ойнаган. Жайбарадат куши кепип жур еда. Енда мше... тосыннан ккп долынан даза тапты. Йоганы айтып отыр. 57
* ‘А* 'А* Бас констебль полковник Мэлчет шкпектф Слэкта шацырып алган. Слэк бфбеткей адам болатын. Шешш кабылдаса, катып калатын. Х^азф де сонысына басып: “Куйеу1 елтфген”, — дедх ол. — Солай деп ойлайсыз ба? — Бутан сеншш мол. С1з оган коз салып кор1ндзшх. М13 бакпайды, ощнде кайгы мен абыржудын, титтей де белпсг жок,. Уйше оралганда ейелшщ ©лш жатканын 61лш келген. — Сонда ол абыржыган еркектщ кейпш танытуга да тырыспаганы ма? — Былк еткен де жок, сэр. бзшен озг болып журген бфеу. Баскалар булай ете алмас еда. Тым катыгез адам екен. Менщше, ол эйелшен ебден мез1 болтан. Акта ейелдна, оныц устше ойелг б1ресе ана днгге, б1ресе мына дшге бой урып, ебден титыгына жеткен. Сондьщтан да аспай-саспай оныц козш жойып, тыныш ом1р сурейш деген гой. — Мен де солай болуы керек деген ойдамын. — Осыган сеннцз, дел солай болтан. Эйелден кутылудьщ жолын жан-жакты ойластырган. Б1реу телефон сокты дегендг ойдан шыгарып отыр... Мэлчет оныц сезш бол1п: “Ешкш телефон сокпап па?” — дед1. — Жок, сэр. Бул жерде ол не ©тфж айтып отыр, не болмаса бфеу кошеден телефон соккан. Б1ра1< селодагы бар болтаны ек1 телефон кондыргысыныц бф1 тем1ржол стансасында да, екшнпс1 байланыс бол1м1нде. Байланыс бел1м1нен согуы мумк1н емес. Блейд ханым келгендердщ бэрш де байкап отырады. Ал стансадан согуы мумшн. Ол жерге пойыз сатат екщен жиырма жет1 минут откенде келед1. Бул кезде адам да бфшама коп болады. Бфац телефонды ол мисс Марпл сокты деп отыр той, мунысы, ерине, отфш. Телефон ол уйден сотылтан жок, ойткеш мисс Марпл бул кезде институтта болатын. — С1з бул жерде Спенлоу ханымды елт1рмекш1 болтан адамныц куйеуш едеш алдап шакыруы мумкш екешн естен шыгарып отырган жоксыз ба? — С1здщ ойлап отырганыцыз Тэд Герард дейтш жас жтт кой, сэр, солай ма? Мен лгуны тексерш шыкканмын. Олай етет1ндей себебг жок* — Дегенмен де ол оцган адам емес. Кез1нде казьшаныц бфталай акшасын с1щр1п кеткен болатын. — Мен оны жаксы адам деп отырган жокпын. Бфак ол ез еркшен бастытьша барып, 1стеген кылмысын тугелдей 58
мойнына алган болатын. КаРамагындагы дызметкерлер бул жагдайды б1лмей де калган. — Оксфорд тобыньщ1 мушес1 гой, — дедг Мэлчет. — Дэл солай, сэр. дазынаныд адшасына кол салып, СОСЫН ез еркшен урлыгын мойындаган. Ешндзде болсын, кулыдпен одет 1стеу1 мумкш деп отыргаи жокдын. Мумкш, ол баскалардыц сезжтешп калганын байкап, шындыдты айтып дутылып кетпекпи болган да шыгар. — Еш нэрсеге сенбейтш сьщаржаксыз, Слэк, — дедг полковник Мэлчет. — Айтпадшы, с1з мисс Марплмен С0йлест1щз бе? — Онык буган кандай катысы бар? _ Катысы жод. Б1рак ол ете судгыла адам, б1ле б!лсендз. Барьт неге сойлесш кайтпайсыз? 031 т1лд1 кемтпр. Слэк эдпмешд аркауын баска жаккд бурып: “СЯзден сурайын деп журген нэрсем бар, сэр. Маркумньщ уй дызмепша ретшдеп алгашкы жумысы Сэр Роберт Аберкомбидщ уйшен басталган екен. Бул — б!р кап адшага татитын асыл тастары урланган уйдщ дэл ©31. Асыл тастар сол бойда таптырмай кеткен. даз1р кайыра б1р карал шьщтым, асыл тастар маркум кызмет еткен кезде урлануы да ьщтимал. Эрине, ол кезде ол тым жас кыз болатын. Урльшка катысы болуы мумкш деп ойламайсыз ба, сэр? Спенлоу ол кезде колы кыска, усак зергердщ б!р1 гана болатын. 1здегенге сураган дегендей, колды болган заттарга одан лайьщ кандай адам болмак. Мэлчет басын шайкал: “Мумкш емес. Кыз о кезде Спенлоуды талымайды да гой. Бул ю менщ есшде. Полицияда муны сол уйдщ улдарыныд б1р1, колынан акта шашканнан баска тук келмейтш Джим Аберкомби бейбактыц 1С1 деген кауесет тараган болатын. Ойткеш ол шаш етектен карызга батып журген. Урльщтан сод оныд б!р бай эйелден алган борыгны лезде етелш шыга келген деседа. Б1рак аныгына жете алмадым. Карт Аберкомби тура жауап беруден тайкып кетт1, бул 1ске ол полицияны араластырмауга тырысты. — Бул б1р ойда журген нэрсе еда, сэр, — дед1 Слэк. Мисс Марпл ппспектф Слэкт1 жылы дабылдап, оныд полковник Мэлчеттщ айтуымен арнайы келгенш естхгенде тшт1 риза боп калды. — Полковник Мэлчетке улкен радмет. Мет умытып кеткен шыгар деп жур едш. С1зд1 ол К1С1 аузынан тастамайды. Санкт Мэри Миидте болып жатдан одигалардыд с1зд1д назарыдыздан тыс далганын бглуге де турмайды дейдг ол маган. 1 Ока]юрд университетшде 1921-жылы америкалыд евангелиеип Фрэнк Бухман курган бул дши агым адалдыдты, тазалыдты, махабаггты жэне ез1мшц1Д1ктен аулад болуды Д0р1птеген. 59
_ Тым мадтап жШерштд б!рад^шындыгында да ещ нэрсе бЪшеймш. Элп К1С1 0ЛШ1Н айтамын да. _ Ел 1шшде узындуладтьщ бул жоншде не деп жургешн бшетш боларсыз? — Эрине, б1лемш, б1рад сол бос созд1 даита дозгаудыц кереп бола дояр ма екен? — Муны ресми эдпме екен деп далмадыз, екеум1здщ арамызда далатын сез гой, — дедх Слэк букпес1з сойлеуге тырысып. — С1з, шыныида да, елдщ не деп жургешн бьяпидз келе ме? Шындыдда жанасатын соз ое, жод бос соз бе, сол гой б1лг1д1з келеташ? — Доп бастыдыз ойымды. — Иэ, журт арасында бщдауым эдпме де, дауесет те болды, эрине. Менщ созше дулад ассадыз, журт копе- корнеу еш топда болшш алган. Мэселен, б1ршзш топтагылар муньщ бэр1 де куйеушщ 1С1 деп куджтенедо. Эдетте кудхктщ не куйеухне, не эйелше тусет1Н1 ха!^ дой, солай емес пе? — Болса болар, — дед1 1н1спект1р садтыдпен. — Етене жадын адамдар, езгдгз б1лес1з. Оныд устгне моселе адшага келш т1релед1 гой. Менщ есту1мше, адша Спенлоу ханымд1К1. Демек бул ел1м Спенлоу мырзага пайда экелмесе, зиянын типзген жод. Дурып кетк1р бул заманда неб1р сумдыд болжамдардыд кобше рас боп шыгатынынан дордамын. — Ол, соз жод, мол мурага ие болып далады. — Рас айтасыз. Шындыгында, булай болуы да ыдтимал гой. Эйел1н ©31 буындырып олтхред!. Сосын артды ес1ктен шыгып менщ уй1ме сырт жадпен жетедь Мен телефон соддандьщтан келген адам болып, меш сурастырады. Содан сод ушне керг дайтады да,оз1 жодта б1реу олт1рш кеткен ойашн кореда. Енда ол, соз жод, дылмысты не б!р дайыршыга элде болмаса уй тоиаушы у!эыга жабар деп ум1ттенед1. 1шспект1р басын изедг: “Адша жошнде не ойыдыз бар... айталыд, содгы кезде олардьщ арасына к1рбщ шрш...”, - дей берген. Б1рад мисс Марпл оньщ созш бол1п: “Жод, ола!1 болган емес”,— дед1. — Бутан долелщш бар ма? . Олар урсысдан болса, журттыц бэр1 б1лген болар ед1. 1^ызметш1 эйел, Глэдис Брент, муны бук1л селога жайып ж1берер ед1 гой. 1шспект1рд1д даусы озер шыгып: “Оньщ 61лмей далуы да мумкш гой , ^ деп ед1, жауап орнына мисс Марплдыд аяуШЫЛЫД б1ЛД1ргеН КУЛК1С1Н еСТ1Д1. Мисс Марпл созш сабадтал: “Озгеше ойлайтын екшпи топ бар деп едш гой элгшде. Олар Тэд Герардтан коредо. 031 01р эдем! ж1г1т. Сулулыд деген нэрсенщ кейб1реуге 60
ерекше эсер ететшш с1з жадсы б1летш боларсыз деп ойлаймын. Мэселен, б1здщ дазфп викарийдщ алдындагы священник барып турган сидыр еда гой! Ь^ыз бггкеннщ барлыгы тадертед де, кеште де нпркеуден шыдпай дойган жод па? Оиы аитасыз, жасы егделеу ойелдердщ де б1разы ерекше белсендо болып кетт! гой. Соган арнап шорке гпгш, мойьш орауыш тодитьшды шыгарды емес пе? Байгус жнтгке тшт1 диын болды , дед1. _Айтпадшы, мен не айтайын деп едш олгшде. — Иэ, алп жас жшт Тэд Герард туралы одпме дозгап едш гой. Эрине, ол турасында да есек-аяд болган. Мардумга жш келш туратын болса керек, умытпасам, Спенлоу ханымныд 931 де Герардтыц Оксфорд тобы деген б1р уйымныд мушес1 екешн айп^ан болатын. Дши агым гой. Б1лу1мше, ол топтьщ мушелерг шындыдты, тазалыдты уагыздайды. Бул Спенлоу ханымга датты эсер етсе керек. Мисс Марпл демш алып, созш дайта жалгастырды: “Бул жерде одан басда т1лге тиек етер ештеце де жод. Бутан мешц секш1м мол. Бград халыдтьщ аузыиа дадпад бола алмайсыз гой. Бграз журт жттт1 Спенлоу ханымныд басын айналдырып алган, сондыдтан да эйел оган кеп адша дарыз берген деген ойда. Е^ылмыс болган куш жнтгтщ стансада болгаI^ына ешбгр кумой жод. Себеб1 оны сагат екщен жиырма жет1 минут кеткенде келет1н пойыздыд шднен керген адамдар бар. Эрине, коттежге келе жатданын ешкш кермеу1 ушш, пойыздьщ ар жагьшан сытыльш шыгьш, тем1р жолдьщ ойпандау тустан ететш жершен журш отырып, шарбадтан асып тус1п, бута доршаудыд далдасын жагалап кел1п, вокзалдан шыгатын ес1кт1д мадына жоламау онша диын шаруа болмаса керек. Солай емес пе?” Сосын журт Спенлоу ханымныд устше киген ки1м1 бхр турл1 екен деп жур. — Б1р турл1С1 далай? — Жай койлек емес, кимоно ше салга!1ын айтады да, — деп, мисс Марпл уялганнан дызарып кетт1. — Кш бшедо, кейб1реулерге ондай крпм жедштектжтщ белпсг больш кершу1 де мумкш гой. — С1з де солай ойлайсыз ба? — Жод, о не дегетд1з. Мешдше, огаш ештеме жод, бор1 де орынды сиядты. — Бор1 де орынды деп ойлайсыз ба? — Ио, дол осы жагдайда солай дер едш, — дед1 мисс Марпл сабырлы шшшмен ойлана дарап. 1н1спект1р Слэк: “Бул жерде 613 ушгн куйеуше татар тагы б1р айгадтыд бет1 ашылып далуы мумк1н. дызганыш сезшш айтамын”, — дед1. 61
— Спенлоу мырза еш уакытта да кызганбайдьь Ол ещ норсеш байкайтын, оган мэн беретш К1С1 емес. Айтальп^ егер эйел! б1р жакща кетш калып, кагаз жазып, оны уйдеп туйреупп шашнитьш жастыкдганьщ устше калдырьщ кетер болса, дуниеде жадагы жастьщша сиякты буйымдар болады екен-ау деп тавданар ед1 ол. 1шспект1р Слэк мисс Марплдьщ озше тесьле карап отырганын байкап, ойланып калды. Эйел баганадан бер! ецгшесшен б!р норсеш едет туспалдап бшдфгкл келхп отыр-ау деген ой келд1 оган. Мисс Марпл енда сезше ерекше мэн берш: “К^ылмыс болган жерден ешбф айгад таба алмадьщыздар ма, шкшектф?” — деп сурады. — Бул кундер1 кылмыскерлер саусактарыньщ 1зш де, сигареттершщ кулш де калдырмайды, мисс Марпл. — Бфак, бул,— дед1 мисс Марпл,— ескине жасалган кылмыс кой... Слэк жулъпт алгандай: “Мунымен не айтпаксыз?” — дедь Мисс Марпл соз1н сылбырлау жалгастырып: “Менщше, б1ле бшсенДз, с1зге констебль Палк кол ушын бере алар ед1. Елдщ айтуына Караганда, кылмыс болган жерге ец бфшпп жеткен сол шс1 екен”, — дед1. Спенлоу мырза орындьщта отырган. вщнен абыржыганы байкалады. Эдеттегт жп-цшке даусына салып: “Маган солай есталда гой деп ойлаймын. Бурынгыдай емес, кулагым каз1р тосандау еститш болып жур. Б1рак арт жагымнан жас баланьщ: “Уа, кш Крршен1?”, — деп мазактай дауыстаганьш ест1гендей болдым. Мунымен влп бала мет эйелш ез1 0лт1рд1 дегенда б1лдарг1с1 келд1 гой деп уктым”, — дедг. Мисс Марпл солып калган раушан гулш кайшымен еппен гана киып алып жатып: “Соз жок, солай депй келген гой”, — деда. — Б1рак баланьщ басына ондай ой кайдан келед1? — Мисс Марпл жетшршш, — Эрине, улкендердщ айтканын естЛген гой, — дедг. С1з ... с1з шынымен-ак баска журт та сондай тюрде демекс1з бе? Санкт Мэри Миидтега журттьщ тец жартысы солай ойлайды. Ь1рак» айналып кетешн-ау, булай деуте кандай непз бар? Эйелшда мен шыныменен жаксы коретш едам гой. Крипен — 0з эйелш елпргеш уппн асу жазасына кесшген эйгЫ кылмыскердщ есть 62
Барак» амал данша, село ешрше дэл мен ойлагандай уйренш неге алмады. Ойдагы арманньщ бар1 бфдей орындала бермейда рой. Маган сешндз, жан жарымныц елш1 жаныма датты батып жур. . „ -„ — Мумкш. Бград меш аиыпда буиырмацыз, С13 жудеп- жадап журген адамга мулдем удсамайсыз. Муны еспгенде Спенлоу мырзаньщ арык, денеа шымырлап кетт1. Кымбатты леди, осыдан кеп жыл бурын мен б!р кдлтай ойшылы туралы штап одып едам. Ол ез1шд сушкт1 я<аН серил, айелшен айрылып калган шадта, еш нерсе болмагандай, сауыгын салып, бурьгнгысынша дабыльш дагып журе берген коршеда. Кала журты оньщ дажырлылыгына датты тадгалса керек. _Б1рад, — дед1 мисс Марпл, — Санкт Мэри Миидтщ халды бутан мулде басдаша дарайды. Кытай ойшылыныд олармен уш дайнаса сорпасы да досылмайды гой? _ Б1рад с1з тус1нес1з гой? Мисс Марпл басын изеп: “Метц Генри дейтш нагашы агам ете сабырлы адам болатын. Ол “сабырлы болу керек” дегенда уран дып устайтын. Гул десе, ол да 1шкен асын жерге доюшы ед1”,— дедь — Коттеждщ батыс жагына б!р саяжай салып дойсам ба деп ойланьш журмш, — деда Спенлоу мырза диялдап. — Оны дызгылт раушан иэ болмаса глициниямен кемкерш тастаса, сосьпг олп жулдызга удсайтын ад гул бар емес пе, аты есше туспей отырганын дарашы... Уш жасар жиен немересш алдандырып отырган адамша, мисс Марпл: “Менде гулдердщ суреттер1 салынган мынадай б1р эдема ютап бар едь Мумкш, осыны дарап шыгарсыз... ал енд1 дайтпасам болмае”,— дедь Спенлоу мырзаны мэз далпында штабымен б1рге бадта далдырып, мисс Марпл ушне келд1 де, шаршы доцыр дагазга б!р кейлектг асыгыс орал ала салып, уйден шыгып, тездете басып байланые белшше жетть Мисс Полит, алп Т1гшпп айел, осы уйдщ жогаргы дабатында туратын. Б1рад мисс Марпл инке ешешен баспалдадпен бфден жогары котерхлген жод. Сагат тура ею жарым болатын. Б1р минуттан сод есж алдына жук таситын байланые машинасы келш тодтады. Бул Санкт Мэри Миидтеп кунделлеп больш туратьш уйреншж'п одиганьщ б1р1 болатьш. Байланые белшшдег! айел дораптарды дысып устал сыртда асыгыс шьщты. Байланые белш1 непзп жумысынан белек кампиттер, арзан ютаптар, балалардыд ойьшшыдтарын сататын дукен дызметш де доса атдаратын. 63
Мисс Марпл торт минуттай пите жалгыз далды. Байланыс белшшдеп эйел орныиа дайта келген сод гана мисс Марпл жогары котершш, мисс Политтен койлепд мумкш болса озгертш, эдемьлеп дайта тхгхп беруш отщдх. Тшнни эйел долдан келсе тырысып корейш деп уэде берд!. Бас констебль озше мисс Марпл келш тур дегенд! еспгенде тавданып далды. Эйел кике кеипрш сурап, дысыла юрт: “Мазацызды алганыма айьш етпещз, кеипрш отшемш. Жумыс басты екеншдзд1 жадсы бшемш, б!рад маган деген ьщыласьщызды ескере отырып, кпспектф Слэктен гер! озпцзге жолыгып кетуда мадул кордам, полковник Мэлчет. Бфкшпден, маган унамай отырган нэрсе, констебль Палкты босда эурелегенскз. Турасын айтсам, менщ ойымша, оны еш иэрсеге де араластырмау керек едд”, — дедк Полковник Мэлчет тук тусшсем буйырмасын дегендей: “Палк дейс1з бе? Ойбай-ау, ол Санкт Мэри Миидтщ констебл! емес пе? Ол не булдорш дойып ед1?” — дедг. — Ол б!р туйреупи тауып алыпты. Оны мундирше туйреп дойыпты. Туйреушгп корген кезде, элит Спенлоу ханымньщ уйшен тауып алган болар деген ой сап ете калган болатын. — Эбден мумкш. Солай-ад болсын делш. Бфад ол туйреудште турган не бар? Шынында да, констебль оны дэл Спенлоу ханымньщ денес1 жатдан жерден алыпты. Кеше Слэкке келш айтып турганын естшенмш. С1з оган бул жошиде бфдеме деген сиядтысыз гой, шамасы? Еш нэрсеге де ти1спеу1 дажет едд эрине. Бфад туйреу1ште турган не бар? Жай гана туйреухш. Кез келген эйелде болады гой ондай туйреу1ш. — Жод, о не дегенкцз, полковник Мэлчет, дэл бул жерде с1з дателесш турсыз, еркекке туйреуинтщ бэр1 бфдей болып коршу1 мумкш. Бфад олай емес. Бул — ерекше туйреуш, ©те жщипке, дорабымен сатылатын, кобшесе тшнпплер пайдаланатыы туйреу1ш. Мэлчет оган кдрал далды. Енда гана тусше бастаган сиякты. Мисс Марпл “иэ, бэрекелда” дегевдей дуптап басын изедд. — Иэ, эрине. Маган бэр1 де ап-айдын. устше кимоно 1ле салган себеб1 жада тнтлген койлектт киш кормекпп болтан. Ауызгы болмеге шыддан кезде мисс Полит б1р нэрсеш олшеу керек деген болып, метражды мойньша салъш ждберген. Сосьш калганы диын емес, ек1 жагын айдастыра тартып дылгындыра салган... Оп-он,ай шаруа деп есткешм бар-ды. Тктшш сыртда шыгып, есдктх жабады да, жада гана келш 64
турган адам секглда есит цата бастайды. Ал олг! туйреу1ш болса, Т1ГШШ1НЩ ннте бурынырац болганын айтып тур гой. — Сонда цалай, Спенлоу мырзага телефон соццан мисс Полит болганы ма? 11 Иа, байланыс белшшен ею жарым кезшде соедан. ДелПомлакшоивнниаккМелэшлч,ет1:ш“тМе иесшсюМмарбполл-амуа,йбтуылн кез гой бул. цалай? Цудай уШ1н айтьщызшы, неге олай дейс1з? Себепс1зден себепсгз адамды елтаре салмайсыз гой?” — деда. ___ Полковник Мэлчет, естушше, бул кдалмыстьщ басталуы ертеректе жатыр. Бул оедга нагашыларымньщ Энтони жэне Гордон деген ею улын еске салып тур. Энтонидьщ цашанда жолы болгыш еда де, Гордонньщ керюнше 1с1 оцта баспайтын: жарысца жаратцан аттары ацсап цалатын, 1ске цосцан ацшасы енбейтш, шаруасы кер1 кететш... Менщ бшушше, бул 1ске ею эйелдщ де цатысы бар... _ 1^ай 1СТ1 айтып турсыз? — Урлыцты айтып турмын да баягыда болган. бте багалы зубэржат асыл тастары болатын, естушше. цызметнн ейел мен жалшы цыздан келсе керек. “Жалшы цыз багбан жштке куйеуге шыццан кезде олардыц гул сататын дукен ашатындай царжылары болды ма?” деген сурац жауапсыз калган болатын. — Менщше, — дед1 мисс Марпл сезш жалгастырып, — жацагы сурацтыц жауабын марцумныц енпнсше тиген урланган буйымньщ улесшен гздеген дурыс болар еда. Оныц кез келген шаруасы оцга басып кетш ед1 гой. бйткеш ацшаны ацша жасайды гой. Ал ана цызметгш эйелдщ жолы болмай цалса керек. Ол село т1гшппс1 болудан эрг аспай цалган. Енд1 мше олардьщ жолдары цайта тушскен. Менщ ойымша, Тэд Герард араласцанга дейш бэр1 де ойдагыдай болган. Дише ден цойган соц, езнцз сезш отырган боларсыз, Спенлоу ханымныц уяты оянып, зардап шеге бастаган. Ала жшт оган, соз жоц, ыцпал жасап, кггеген кунэс1 болса, адалдыцпен мойындап, тазартута угггтеген. Оньщ кендаргенше менщ титтей де кумешм жоц. Ал мисс Полит болса, кунеден цутылудыц басца жолын дацеген. Оныц кокейшен есю цылмыстыц бет1 ашылса, турмеден бф-ац шыгамыи деген жаман ой кетпей цойды. Сондыцтан да ол шенпм цабылдап, бэрше де нукте цоймацшы болган. Оныц цаныпезер, безбуйрек эйел екешне с1здщ кезшдз жеткен болар деп ойлаймын. Ана бейшара маубас Спенлоуды дарга асса да оныц бет1 булк ете цоймас едь Полковник Мэлчет: “С1здщ болжамдарыцыздыц... б1разын тексерш корупупзге мумкшдш бар. Мына Полит 5-49 65
атты ейел мен елга Аберкомбилердщ ушндеп дызметщ] ейелдщ бцэ юс1 болып шыгуы, ей кайдам...” ~~~ Дед! сылбырлау жауап датып. Мисс Марпл оныц кудагш су сепкендей басты. — Бул оп-оцай персе гой. Шындьщты бетше басып б1раз дысса, б1рден сылд ете тусетш ейел гой. Сосын, бшесхз бе, оньщ метражы менде. Кеше ушнде болтан кезде... ебш тауып долга тусдрш алганмын. 031 ацгырттау ейел, метражын жодтаган кезде, сез жод, полицияньщ долына туст1 деп шамалайды да, 1стелген дылмысты езше жабатын бултартпас айгак, болып шыгатынын ойлайды, — дед1. Мисс Марпл полковниктх ж1герленд1ре култсхреп: “Маган кемш сешндз, бер1 де ойдагыдай болады”,— дед!, Баягыда Сэнхерске1 дабылдау емтихандарын тапсырар кезде полковниктщ дурмет тутатын нагашы апасыныц оган “берг де ойдагыдай болады, сен мудармей етесщ” деп сендфгеш сек1лд1, мисс Марплдыц уншде де сондай сеншдШк байдалады. Полковник, шынында да, сынадган мущрмей еткен болатьш. ЖУМБАЦ Э31Л Джейн Хелиер таныстыруын аядтай келш: “Ал мына К1С1... Мисс Марпл болады!” — дедк Актрисаньщ аты актриса емес пе, ол кекешндепсш кездеген жерше типзш, сезшщ соцьш кетерщю, салтанатты дауыспен аядтады. Шындыгында ушнде толку мен салтанатты шаттыд бар едг. ©кшЬнке орай, соншама жар салып, ауыз толтыра мадтаганы незж келген дарапайым, жасы егде тартдан кер1 дыз болып шыдты. Джейн ардылы елгхнде гана жадагы ейелмен танысдан дыз бен ж1г1тт1д кездершен кещлдер1 толмаган домсыну мен толду сезшеда. Екеу1 де келбетть Б^ыз, Чармиан Страунд, дара торыныц мусшд1с1 де; Ж1гт, Эдвард Росситер, ад сары шашты, я^ылы шырайлы, ецгезердей жас екен. Чармиан ентитн баса алмай: “Скзбен танысданыма ете дуаныштымын”,— деда. Бфад кезшен кудак байдалады. Ол Джейн Хелиерге муньщ далай дегендей б!р дарап дойды. Дымбаттым-ау, — деда Джейн елпге жауап ретшде, — бул ете тамаша кня, бзрш сол юсгге сенш тапсыр. Осы жерге алып келемдн деп едам гой саган, айтданымды орындадым. Евд ол мисс Марплга бурыльш: “Булардьщ шаруасьш реттейс1з, оны бдлемш. Бул с1зге тукке де турмайды”, — деда. Сэнхерст 1802-жылы ашылган керелдж ескери Академия. 66
Мисс Марпл жайдары кокшш кезш Росситерге к,адап: “Кандай шаруа ед1? Дулагым с:зде”,— дед1. __ Джейн - б1здщ досымыз, — деп, Чармиан шыдамсыздана вцпмеге гархсш кетта. — Эдвард екеум!з туйыкка -ирелт далдык,. Джейн “цонакда келсендер, б!р кисшей таныстырамын, ол юс1... былай... деген сон,...” Эдвард оган кемекке келш: “Джейн б1зге ызден аскдн детектив жок; деген, мисс Марпл!” — дедн Карт эйелдщ кез1 жыпылыцтап, уялганынан: “Жо, жок, ол не дегешщз! 0м1р бойы селода туратындьщтан, адам жанын терец тусшеинпупз рас. Дегенмен с1здер мен1 катты кызыцтырып отырсыздар. Шаруаларыцызды айта бернцздер , дед1. — 031 б1р жауыр болган оцгше, тыгулы цазына десе де болады, — ДОД1 Эдвард. — Солай ма ед1? Ендеше цызыц нэрсе екен! — Бьлемш, элп кепке белгЪп цазына аралы сияцты. Бграк 613Д1Ц хикаямыз цызыцтан журдай. Мунда бассуйек пен айкастырылган жЪпктердщ бейнес1 бар карта да, солга карай торт кадам, солтустж батысца карай... сияцты багыт сштейтш белплер де жоц. Масцара болганда кай жерд1 казарыцды да бьлмейсщ. — Дегенмен казып керд1нДздер ме? — Ек1 акрдай1 тыц жерд1 цопарып тастадыц. Буган т1пт1 бау-бакша отыргызса да дап-дайын тур. Асцабак егемаз бе элде картоп егемю бе, соны ойластырып жатцан жайымыз бар. Чармиан тетесшен кшпгш: “СЛзге тугелдей баяндап берсек кайтед1 осы?” — дедь — Эрине, калцам, солай еткенщ жен болады. — Онда б!р тыныштау жерге барайьщ. Кепок, Эдвард, — деп, кыз тутшге толы белмеден шыгып, оларды соцына ертш, баспалдакпен жогары кетерЬпп, екшип цабапагы б1р кншрек белмеге алып келдь Бер1 жайгасцан соц Чармиан бгрден: “Сонымен, эщтме былай! Мэселе Мэтью нагашымыздан басталды. Ол, шындап келгенде, екеумазге де туп нагашы болып келедй 031 ебден картайып б1ткен болатын. Оныц Эдвард екеупупзден бетен туысы да жок. Б1зд1 ете жацсы керетш. “0ле кетсем, бар акшамды екеуще калдырамьш”, - дегенда ердайым айтып журетш. Сонымен, ол еткен наурыз айында кайтыс болды да, жиган-тергенш Эдвард екеушшдщ ешшмюге тастап кетп. Шынында да, 613 оны ете жацсы керетшбю. 031 кептен наукас болатын. Меселенщ ток етер! сол, нагашымыз бгзге 1 Акр — 4047 шаршы мет1рге тец жер елшемь 67
кок тиын да далдырмапты. Ашыгын айтсад, бул 613 уцдй улкен содды болып отыр, солай гой, Эдвард?” Жылы ЖУЗД1 Эдвард дуптап: “Эжептэуф умтенш журген болатынбыз”, — дедг. — Айтайын дегенш, коп адшаныц жуырда ез-озгнен келетшш бглсец, кур босда тер текпейсщ гои. Мен болсам оскерде журм1н. Жаладымнан ботен кок тиыным жод. Ал Чармиан болса, театрда режиссер болып гстейдо. Жумысы дызыд, езше унайды, бград адшасы аз. Уйленешз деген де умшшз бар, бград адша меселесш ойлаган емеслгз. Себебг екеумгз де бг.р куш байып шыга келемгз деген сешмде болатынбыз. — М1не, ендг олай болып шыдпаганын козщгз керш отыр гой! — дедг Чармиан. — Ол ол ма? Энстейзд1 — ата-бабамыздьщ жерш - Эдвард екеушгз оте жадсы корем1з. Енд1, мше, соны сатып жгберуге тура келетш шыгар. Екеу1м1з де мундай сумдыдда тозе алмайтынымызды гштей сеземгз! Нагашымыздыц адшасын таба алмасад, басда амал бар ма, сатып жгберуге мэжбур боламыз. Эдвард сез алып: “Чармиан, бгз элг мэселенщ тушнгн айтпадыд дой”, — дедг. — Олай болса, сен айт. Эдвард мисс Марплга бурылып: “Бул былай болган. Нагашы атамыз дартайган сайын ешкгмге сенбейтгн КУД1КШ1Л боп кеттг. — Онысы адыл болган, — дед1 мисс Марпл. — Адам бойындагы кемшглшке сан жетпейдг гой. — С13Д1К1 дурыс та шыгар. К^алай дегенмен Мэтью дарт солай ойлайтын. Оньщ бгр досы банкке салган адшасынан айырылып далган, екшписш адвокаты алдал соддан. 0з1н1д де аузын аддитып кеткен бг.р алаядтар. Аузы куйген урлеп гшедг дегендей, ол кюг ендг адшаны алтынга айналдырып, кемш тастаганнан дурысы жод деген шешшге келген. — -^\"е> о— ДеД* мисс Марпл, — ендг тусше бастадым. Солай. Достары одан еш пайда туспейдг дегендо талай айтыпты, бград ол айтданынан дайтпай дойган. “Бар адшанды жегшкке сап тесектщ астына тыд иэ болмаса бадтыц шине комш таста”. О кюг ылги осыны айтатын. Чармиан длш алып: “Сонша бай болса да, адша болар артында кеп ештеме далдырмапты. Соган дараганда, кемгп тастауы да ыдтимал”, — дедг. Эдвард озгнше тусгндгрдг: “Бгз оньщ анда-санда мол дуние сатып, коп адша жасаганын бглемгз. Бград оны 68
•айда яабергениг ешкш де айта алмайды. Ендеше, ойында- ^трттн хеке асырып, алтын сатып алып, кемт тастауы дакЫ гой”, - дед!. ____ р^айтыс болардан бурын ештеме демед1 ме? Хат, кагаз калдырмады ма? — Цорлыдтыц улкеш сонда болып турган жод па. Ештеде де калдырган жод. Б1раз кун бойы ес-туссю жатты, б!рак, олершщ алдында езше оз1 дайта келдь Екеушзге карал мырс етш кулде. Онысы елею, болар-болмас дана ясымиыс болатын. Сосы. н ол. : , “Берг де дурыс болады, мешД едем1 дос кегернпндерш , — деда. Ол кезш... од К0зш жыпылыдтатып б!р дысты да, ендш сотте журш кегп. Бишара дарт Мэтыо. _Ол кезш жыпъшыдтатты, — деда мисс Марпл ойланып. _С1з еш нерсе удтыцыз ба? Бул маган Арсен Люпенда1, бхр адамныд ейнектен 1стелген жасанды коз1не елдеб1р затты жасырып доятыны жайлы эцпмесш еегме тус1рд1. Б1рад иагашымныд кез1 жасанды емес ед1. Мисс Марпл басын шайдап: “Жод, дел дазф ештеде де айта алмаймын”,— дедг. Чармианныд кещл1 толмай: “Джейн с1зд1 дай жерд1 дазу керек екешн б1рден айтады деп сендгрш ед1”, — дед1. Мисс Марпл жымиьш: “Мен сидыр еместн гой. С1здщ нагашыдыздьщ гам екенш, даг-одай адам екенш дайдан бшейзн. Тит оныд уйш де, жерш де корген еместн”, — деда. — Егер бурын корген-бшген болсадыз ше?—деда Чармиан. — Онда, шынында да, бэр1 оп-оцай болар ед1, солай емес пе? — дед1 мисс Марпл. — Оп-оцай! — дедг Чармиан. — Олай болса, Энстейзге жур1ндз, керщгз, одай болса! Кыз оны б1рден журе дояды деп ойламаган болар, бфад мисс Марпл жылдам сейлеп: “Радмет, далдам, элбетте барамын. Шынымды айтсам, тыгулы дазынаны гздеудщ сэт1 туспей жур ед1. Оныд уетше, — дед1 ол жастарга дарап жымиып дойып, — бул 031 махаббатпен де байланысты шаруа екен!”. * — Кердпцз гой! — деда Чармиан долын ренжи сштеп. Олар жада гана Энстейздад бурьпн-бурышын далдырмай, тугел аралап кайтдан болатын. Бастан-аяд дазып тастаган бадшаны да, бадтагы айналасы допарыльт далган агаштарды 1 Арсен Люпен — француз жазушысы Морис Лебланктыд детективт! ецгшелершдеп бас кей1пкер. 69
да, шурыд-тесж боп калган б!р кездеп. теп-тепс кегалдм дмае,’нуйждещшшжаттеырдраынддеа,гытеамстеаннд-кеепетеущрашныыцкдаендеешскнхесатнедсыелдгтеа*р, эрб1р плитанъщ астын да, дабыргалардьщ дуыс жерщ де тугендеп тштш шыддан. Олар мисс Марплга тартпалары немесе жасырьш дуысы болуы мумкш-ау деген еск! жийаздьщ б1рш далдырмай корсеткен болатын. Тадертецп ас ннетш болмедеп устел устшде б1р уйме дагаз жатдан. Оныц бэр! де мардум Мэтью Страундтан далган дужат едк Б1реухн де булдфмей Чармиан мен Эдвард оларга дайта- дайта ущлш, жумбадтыд К1ЛТ1 табылып далар деген мадсатпен арасынан жалыдпай есеп дагаздарын, шадыру билеттерш, дызмет бабымен жазылган хаттарды юдедь — Б1з тштшеген тагы не далды деп ойлайсыз? — дед1 Чармиан ел1 де умшн узбей. Мисс Марпл басьш шайдап: “Менщше, далдам, епггецещ де умыт далдырмаган сиядтысьщ. Тяги маган салсад, тым артыдтау кеткенсщ дер едам. Кшнщ де болсын езшше жоспары болтаны дурыс. Досым Эльдрич сиядты. Оньщ сондай б!р жадсы дызметпп дызы бар-тын. Линолеумдерда айнадай етщ тазалайтьш. Артыд етем деп тыртыд етеда демекпп, бфде ол ванна белмесшщ еденш тым артыд ысдылап лаберсе керек. Эльдрич ханым ваннадан аттап шыга бергенде аягьшыц астындагы резина тосенин лсыллсып кетш, оцбай дулап, аягын сындырып алтан. Масдара болды, ейткеш ванна белмесшщ еснт кшгтеуш болтандыдтан, багбан жилт ншне саты агапшен терезеден тусуге межбур болтан. Эльдрич ханым тым уялшак, адам еда, жерге шрш кете жаздапты”, — дедь Эдвард шыдамы таусылып, дипаладтап кеттк Мисс Марпл оны сезе дойып: “Кеппре кер1ддер меш, б1рш айтып, бцлне кететшш бар осылай. Б1рад б1рш айтсад, ек1нш1С1 еске тусед1 де. Кейде ондайдыд пайдасы да тиед1. Мендд бар айтайын дегетм, л^ан-жадты ойланып керешкдц, ештеде далып дойган жод па?..” — дедь Эдвардтыд мазасы кетш: “Скз ойланьщыз, мисс Марпл. Чармиан екеушпздщ миымызда дазф дым да жод!” — деда. К°идым, доидым. Эрине, сендер ебден титыдтадьшдар. Е^гер дарсы болмасадцар, мен мьша дагаздарды б!р дарап шыгайьш, — деда ол, устелде лсатдан дагаздарды керсетш. — Онда да егер дупия болмаса тана, ейтпесе бфеудщ юше дол суддандай больш л^урмейш. Ерк1д1з бьпсш. Б1рад с1з одан еш нерсе таба алмайсыз-ау деп дордамын. 70
Ол устелге жацын отырып, к,ужаттарды ккерлжпен озенры сала царап шьщты. Эрбф кагазды караган сайын ыдгайына карай саралап, тептшггеп, жеке-жеке топтал йды. Берш карап болган соц, б1раз уакыт алдына караган куй! отырып калды. Эдвард кекете сойлеп: “Ио, мисс Марпл, сонымен не айтасыз?” - Деда- Мисс Марпл селк етш, озше озг келдг де: “Кепириадз, муныд пайдасы тиедо”, — дедь _ 1ске татыр б1рдеме таптьщыз оа/ — Жок, ондай еш нэрсе байкамадым, бграк есесше нагашы атаныздыц дандай адам екешн бЬхдш. Менщ нагашым Генриден айнымайды екен. К^алжыцбас. Салт басты бойдак болса керек, бфак неге булай етт1 екен элде кондлх калып е^рте тундлгеш ме? Белпл1 б!р дэреж„ег.е дейш гана болмаса, басыбаилылыкты онша жаны суимеида. Бойдак бггкеннщ коб1 солай! Мисс Марплдыц арт жагынан келш Чармиан Эдвардка ымдап бели берда. Онысы “мынау алжыган кемгар шыгар” дегеш ед1. Мисс Марпл маркум Генри нагашысы жоншдеи вцгшесш рахаттанып айта бастады. — Буралцы сезге эуес ед1 ол. Коп адам ондайды унатпайды. Тшт1 жай гана бура сойлегеннщ оз1 шамына тию1 мумкш гой. Онымен коса оз1 сондай кудакпнл болатьш. кызметпплершщ берш де уры санайтын. Кейде ондайлары да болды, шпнара. Б1рак бейшара ешкшге сенбей-ак кетт1 гой. 0м1ршщ соцгы шагында кызметнплершен тамагыма бгрдеме косып берш жур деп куджтендь Цауштенгеш сонша, гпскен жумырщадан баскд нэр татпайтьшды шыгарды. Ондагысы — цабыгын бузып жумыртканы ешкш де булдаре алмайды дегеш. Е^айран нагашым-ай, кезвде одан кондлда адам болмаушы еда. Туск1 астан кешн кофе шжендг цалай унатушы еда. “Мына кофе нагыз Мавританиятю гой”, — дейтш унатып, тагы да шпас1 келсе. Мисс Марплдыц Генри нагашысы туралы енд1 б1р-ею ауыз соз ест1се, Эдвард жынданып кететшдей сезшдь — Жастарды да жаксы коретш, — дед1 мисс Марпл сезш одан ары жалгастырып, — олармен ептеп эзшдегенда, ойнаганды тэу1р коретш. Менщ неш айтып отырганымды тусшетш боларсыз. Моселен, кемпит салган кораптарды балалардыц колы жетпейтш жерге одет коятын. Чармиан ацгалдыцпен: “031 б!р кубыжыц адам екен гой”, — дедь 71
— Жок, о не дегешндз, жаным, балалардыц не екенЬ бьле бермейтш сур бойдак болатын. Тук бЪшейтш топас т емес-тш. Ол ушнде сейф устал, бар адшасын сонда сактайтыц Сейф'п дызгьтггай коргайтын. Коп сойлеунп еда, тццнен тапты гой деймлг, б!р туш урылар тусш, сейфш бузып кетп — Сауап болган екен, — дед1 Эдвард. — Сойтсе, сейфке ол кок тиын да салмапты, _ дед| мисс Марпл. — Кордидз бе, акшасын ол баска жерде устаган, мэселен, штапханадаеы дали ютаптардьщ ар жагына тыгып койган. Ондай ютаптарга ешкшшд де тимейтшдапн айтдан ед! б1р кезде. Эдвард шыдамсыздана созге араласьш: “Мына создал жаны бар. Шталхананы карал шъщсак кайтеда?’’ — деда. Б1рак Чармиан жактырмай басын шайкап: “Мен оны ойламады гой дейсщ бе? Откен бейсенб1де озщ Портсмутке кеткенде к1таптардьщ бар1н де калдырмай карал шыккам. Онда дым да жок”, “ дед1. Эдвард курсшда. Сосын ол орнынан турып, оздерш мез1 кылган конактан ренжггпей тезгрек кутылгысы кеп: “Б1зге кол ушыи бергешщзге дон ризамыз. Боска ауре еткенншзге кеипрш сураймыз. Соншама уакытьщызды боскд алганымызды сезш турмын. Эйткенмен де мен каз1р машинамды алып шыгайын, с1з уш жарымдагы пойызга улгерес1з, — деда. — Муньщызга жол болсын, — деда мисс Марпл, — б1рак 013 алг1 акшаны табуымыз керек кой жок олде кереп жок па? “Шешшген судак та11ьгабас” дегендей, Росситер мырза, енда бас тартуга болмайды. Б1рден жол болмаса, тагы да... екншл рет, ушшш1 рет... бакты сынап кору керек. — С1з немене, ал1 де жалгастырмак ойьщыз бар ма? — Дал1рек айтсам, — дедг мисс Марпл, — мен ел1 бастаган да жокпын. “Алдымен коянды уста, куыруы кятппяс” дейда озлиц аспаз к1табьшда Бийтон ханым. Осы б1р тамаша, бфак акесшщ кунын сурайтьш кымбат кггапта рецептердщ копппшп: “Б1р кварта1 каймак пен он такты жумыртканы...— деп басталады. — Айтпакдлы, не айтып отыр едам жаца? Иа, на, соньшен, 613 коянымызды устал алдык, кой! Ол, арине, С1здщ нагашьщыз Мэтью. Ендаг! мэселе акшаны ол кайда тыгуы мумюн, соны шешу керек. Бул одай болуга тшстт”. Одай дейс1з бе? — дед1 Чармиан. 1 Кварта — 1,14 литрге тец. 72
___ дрИне, калкам. Ендхгкй белплх. Ол — жасырын тартпа, менщ шешшш осьь Эдвард онша сенщюремеи: Скз, мэселен, кесек-кесек тггынды жасырын тартпага сактамаган болар едшдз”, — деда. Жок, эрине. Б1рак акта алтын кушнде деуге ешб1р дэлел жок ^ой. — Ол ылги да солаи деп журд1 гои... — Менщ Генри нагашым да сейф жоршгде осылай жар салып журетш! Буныц жай гана бет перде екерпне куман1м жок- Бриллианттарды осы кезде жасырьш тартпага оп-онай тыгып тастауга болады. _Бфак 613 орщай тартпалардьщ бэрш де карал шьщтык кой. ЖиИаздарды тексерш шыгу ушш агаш устасын да шакыртканбыз. — Солай ма, калкам? Оларьщ акыл болган. Бэршен бурын нагашыцныц жазу устелш тексерш шыгу керек дер едш. Ол ана кабыргага такау турган бшк устел гой? — Иа. Мен оны с1зге корсетешн. Чармиан устелдщ касына барып, шалкалап ашылатын естн томен тус1рш ед1, ар жагынан кагаз салатын улкенд1-к1ш1л1 тартпалар кершдк Ортасындагы юшкентай есшшеш ашып, сол жактагы тартпаньщ 1ШК1 жагындагы б1р сершпеш туртш калып ед1, ортадгы тартпаньщ тубг жылжып 1лгер1 шьщты. Чармиан алиш бер1 карай тартканда, астьщгы жагынан шагын куыс коршдь 1нп бос екен. — Уксастыгын карай гор, — деп, мисс Марпл дауыстал лйбердь - Генри нагашымньщ да жазу устел1 дал осындай болатын. Тек ол К1СШ1К1 жадгак агашынан 1стелгерг болса, мынау кызыл агаштан жасалыпты. — Б^алай дегенмен де, — дедг Чармиарг, — мунда ештерф де жок екенш корш турсыз гой. — Байкауымша, — дед1 мисс Марпл, — элп агаш усталарырцлз жас адам болса керек. Ол бар1н бьче бермейдп Бурынгы кезде жасырын куыс жасайтындар оте шебер болган. Б1р куыстьщ йшнен жэне б1р куыс пайда бола калады кейде. Желкесше туйген бурыл шашьшан мисс Марпл бгр туйреу1шт1 суырып алды да, оны жазып тузеттГ Бгр ушын элй куыстыд екшпп жагындагы кппкентай тесжке тыгып, типмдей гарт бхр тартпаны суырып шыгарды. Онъщ шпнен бф бума еск1 хаттар мерг буктелген кагазды ашып корда де, жшркерпшпен: “Тамадтьщ рецепту какталган ет!” — деп жерге тастай салды. Чармиан хаттарды бутан лентаны шешш, б!реуш алды да: “Махаббат хаттары” гой!” — дедь 73
Мисс Марплдыц да шыдамы кетш, ынтыгып: “Б^андай дызыд десещш! Нагашыцныц неге уйленбегеншщ сыры осында болар”, — дедь Чармиан дауыстап оди бастады: “Аса дад!рл1 Мэтью, шынымды айтсам, содгы хатыдцы алганнан бер! талай уадыт откен сиядты. 0зше тапсырылган эр турла мшдетгерд1 орындап, бар уадытты сонымен отюзуге тырысып жатдан жайым бар. Жер шарын шарлал, кеп жерд1 кезбен коргешме бадыттымын. Америкага барганда осындай диыр шеттеп аралдарга кетш далам деген ущ уйдтасам тусше де юрмеп едй..” Чармиан тодтап: “Бул хат дай жерден? О... Гавай аралдарынан гой!” - дедь — Сосын ол хатты ары дарай оди бастады: “вкшннке орай, мундагы жергцпктг халыд ащ тас дэуфшде. Жабайы далпында, устершде льшасы жод, тырдай жалацаш, коп уадытын шомылумен, билеумен отюзедд. бздерщ гул т1збектершен ошекейлегенда унатады. Грей мырза олардьщ б1разын бюдщ дшге шодындырды, б1рад бул мандымайтын диын жумыс екен. Содан да болар, Грей ханым екеущщ унжыргасы тусш жур. Е^олдан келгенше оларды жтзрлендарщ доямын, б1рад озщ де сезесщ гой, дадфл1 Мэтью, менщ де шекем дызьш журген жод. Едоып кетсш, суйгешдмен корюпеу нагыз барып турган тозад екен. Эл1 де суйетшдлтнд1 61л- дорш, ант еткен хатьшды алып датты дуанып далдым. ЕдзЛр де, алда да тек сендшгпн, дымбатты Мэтью. 031ВД1 шын суйетш махаббатыд - Бэтти Мартин”. “Р.8. Хатымды дос конвертке салып, эдеттепше, екеумюдщ ортад досымыз Матильда Грейвзге жолдап отырмын. дудайдыд ез1 кеппрер мундай кунэш”. Эдуард ысдырып: “Эйел миссионер де! Мэтью нагашымыздыд махаббаты осы болды гой. Булар сонда неге уйленбеген?” — дедк — Едлындыгы дуниеш шарлал кеткенге удсайды гой, — дедх Чармиан, хаттарга коз жуиртш жатьш. — Мавритиус1, тагысьш тагы да. Сары безгектен иэ болмаса басда бфдемеден ажалын тапдан болар. Сыдылыдтаган кулк1ш естш олар селк ете далды. Мисс Марпл мэз екенш сездхрхп: “Иэ, иэ, — бэлесш дарай гор озн-пц!” — дедк Мисс Марпл дадталган еттщ рецептш одып отырган. Аналардыд судтана дараганын байдал, дауыстап оди бастады: “Шпинат досып дадтаган ет. Сан еттщ улкен охр кесегш алып, дытай пиязымен араластырыдыз. Бетше доцыр дант себгщз. Отын бэседдеу етш, пешке дадтап пклрвдз. Шпинаттан туздыд жасацыз”. 1 Мавритиус — Мадагаскарга жадын орналасдан арал. 74
туралы кандай ойьщыз бар? ио|^е—, бд1ердаак Эдвард, ' шшмнда да ,'^л тауф жалпы кандай 0ИЬТвард?ьГ^'кул1адвш^н|»ене1мдаы Кенеттен болмаса Чармиан, бул эбден мумкш! Ол уга койды. Эйтлесе жасырын тартпага тамактын, рецептш тыгатын себеб! жок кой.^ _дед! мисс Марпл, — бул — ойланатын _ Дел солап, нерЧсея.лмиан: “Мен бдлсем, бул — кезге коршбейтш сия! л-ряйшер, кыздырьш керешк. Электр пенпн косшы”, — деда. Эдвард Чармианныц айтданын ктеп еда, ала-бетен жазу К0РМисс1<:Марпл жетелш: “Мешцше, сендер тым циындатып Ж1берд1ндер. Рецепт тек дана белг:. Мэселе, менщше, хаттарда”, — ДеД1-о . _ Хаттарда деис13 ое/ — Эыресе, — дед1 мисс Марпл, — ана кол койылган хатты айтамын. Б1рак Эдвард мисс Марплдьщ созш толыц ест1мей калды. Ол катты толкып: “Чармиан! Мунда кел! Бул К1С1 дурыс айтып отыр. Байкашы езщ, конверттердщ бэр1 де ескь Ал хаттар кешн жазылган”, — дедь — Дел солай, — дед1 мисс Марпл. — Хаттардьщ ескшМ жасанды. Оларды Мэтью нагашы- мыздьщ 031 ютегенше титтей де кумошм жок. — Дэл айтады, — дед1 мисс Марпл. — Бастан-аяк от1рш. Эйел миссионер еш уадытта да болмаган. Бул код болуы керек. — Айналайындар, 1СТ1 киындатудьщ тукке де кажет1 жок. Нагашыларыц шынында да карапайым адам екен. Оныц аздап ез1лдег1С1 келген, баска тук те жок. Олар мисс Марплга енд1 гана шын кондл боле бастады: “Турасын айтьщызшы, едздщ ойьщыз кандай, мисс Марпл?” — дед1 Чармиан етшш. — Мен айтсам, калкам, сен дэл казф акшаны колында устал турсьщ. Чармиан томен ундлдь — Крйылган колды айтамын, жаным. Бэрш айтып турган сол. Рецепт тек белп гана. Егер ана кытай пияз, коцыр кант, тагысын тагылардыц бэрш алып тастаса, не калады? Эрине, сан ет пен шпинат калады! Ал оныц магынасы — бос соз1. Ендеше мэселенщ туйша хаттарда екет аньщ. 1 Агылшын т1лшде “сан ет”, “шпинат” деген создердщ екшци магынасы бос сез дегенд! б1лдфед!. 75
Сосын елертщ алдында нагашьщньщ не ктегенше кодал аударып корни. 0зщ айтпакшы, козш ашып-жумып е/ц гой. Бые бшсец, бул да жумбактыц шешу1. — Б1з акымакпыз ба жок елде с1з бе? — деда Чармиан. — фалдам, осы куш цолданыла ма, жок па, бфад б1р нэрсенщ отарж екенш бшдфу унин айтылатын мынадай бф соз тфкесш ест1ген де боларсыц. Дем1 жетпей калган адамдаи Эдвардтыц аузы ашылып кетть Коз1 хаттагы “Бэтти Мартин...” деген создерге туст1. — Эрине, Росситер мъфза. Жака гана ознцз айткандай, ондай адам жок жэне болган да емес. Хаттар нагашыдыздьщ оз колымен жазылган. Менщше, бул хаттарды жазудан ол улкен лэззат алган. Озйдз айткандай, конверттердщ сыртындагы жазулар тым есю. Шынында да, олар шдндеп хаттардъщ конвер!тер1 емес, себеб1 каз1р колыдызда устал отырган конверттеп поштаньщ мор1 1851-жылы басылган, — деда де, мисс Марпл созш жутып, кдарш калды. Сосын мэн бере: “1851-жылы басылган. Япш бар жумбактьщ жауабьш осыдан 1здеу керек, тусннкт1 ме?” — деда. — Тусше алмадым, — дед! Эдвард. — Иэ, ерине, — дед1 мисс Марпл, — егер немере жиенш Люнел болмаса, мен де дым сезбеген болар едш. 031 бф оте суйкшдг балапан, сосын марка жинауга жаны Кумар жэне ол жайлы бЪшейтнй жок,- Сирек кездесет1н кымбат маркалар туралы да, аукдионга кел1п тускен не бф таптырмайтыи марка жоншде де маган сол жиешм айткан бола^ът. Сосьш оныд 1851-жылы шьщкан 2 центтж1 б!р кок марка жоншде айтканы есшде анык калыпты. Умытпасам, ол марка 25000 долларга сатылыпты. Байкайсыз ба? Ана баска маркалардьщ да сондай сирек эр1 кымбат болуы эбден ьщтимал. Дау жок, оларды да нагашыцыз саудагерлерден сатып алган, сосын детектив эдпмелердепдей сактык жасап, 131Н жасырмакшы болган. Эдвард ьщыранды. Колымен бетш буркеп отырып калды. — Саган не болды?—дед1 Чармиан. — Ештеде де болган жок. Мисс Марпл болмаса мына хаттарды 613 б1рш калдырмай, оз колымызбен отка жагып жгберер ед1к-ау, — деген сумдьщ ой келд1 басыма. — Иэ, иэ, — дед1 мисс Марпл, — бул эзЪщой карт джентельмендерда койсадшы. Осы жагын мулде ескермейда. Эл1 ес1мде, Генри наганным б1рде 031нщ жаксы коретш жиен кызына жаца жылга арнап 1 фунт акдга салып Цент — доллардыц жузден бгр бэлхИ. 76
яабередь Адшаны ол жада жылга арналган дуттыдтаудыц ]шк1 жатына жапсырып, сыртына: “Биылгы сыйлыд осы- ак болды. 031ВД1 жадсы коретш, жадсы тшек т1леуш1 нагашьщ”, — Деп жазса керек. Б^ыз бейшара муны нагашысыныд сарандыгы деп тусшеда де, ренжш, бфден отда ладтырып ийбередь Содан сод нагашысы оган екшнд рет сыйлыд жасауга можбур болган. Эдвардтыд мисс Марплдыд нагашысына деген сез1ш курт озгерш шыга келдь — Мисс Марпл, — дед1 ол, — мен б1р шампан доямын. Б13 оны С13Д1Д Генри иагашыдыздыд денсаулыгы уш1н ашепн боламыз. МШС13 ПЕР1ШТЕНЩ ОЦИРАСЫ — О, мадам, мумкш болса, с1збенен б!р ауыз тодесуте болар ма екен? Эднаныд мунысы сандырад сек1лд1 болып коршу1 де мумкш ед1, ейткен1 ол мисс Марплдыд дызметипсьтш. Сосын басда бз.реу емес, мисс Марплдыд езшен сойлес1п турган болатын. Таныс унд1 ест1с1мен мисс Марпл 1з1нше: “Эрине, Эдна. 1шке к1р де, ес1кт1 жап. Не айтайын деп едщ?” — дед1. Айтданын ек1 дылмай ес1кт1 жауып, Эдна 1шке дарай жылжыды. Алжапдышыиыд б!р ушын саусадтарымен буктеп, б1р-ек1 рет жутынып дойды. — Иэ, не айтпадшы едщ, Эдна? — дед! мисс Марпл Ж1герлендфе тусш. — О, мадам, рахым от1нем1н. Немере с1длш Глэдистщ жайы ед1. Жумысынан айырылып далыпты ол. — К,ойшы, рас па? Онысы диьш болган екен. Ол дыз ана Оулд Холлда туратын Скиннерлердщ дызметппс1 емес пе еда? — Иэ, мадам, дурыс айтасыз. Глэдис байгус абыржып, датты дамыгып жур. — Будан бурый да Глэдис жш орын ауыстырып журдг гой, солай емес пе? — Дел солай, мадам, орын ауыстырганга эуес-ад. Б1р жерге турадтап 1стей алмайды. Б1рад, б1р дызыгы, осыган дей1н ол оз еркшен кетш журген! — Ал бул жолы ше, кер1с1нше ме? — дед1 мисс Марпл салдындау сейлеп. — Иэ, мадам, сосын гой оныд датты ренжш отырганы. Мисс Марпл ептеп тавданып далды. Анда-санда долы бос кезшде шай 1шуге дыз кел1п-кет1п туратын. Толыд келген, мшез! ауыр, кул1мс1реп журеНн. 77
Эдна С031Н жалгастырып: “Мадам, бул ана мисс Скиннерден болып отыр”, ДОДГ — Сонда далай, — дед1 мисс Марпл асыкпай, _ Мисс Скиннерге нес1 жакпай калыпты? Бул жолы Эдна б1летшш бастан-аяк баяндап шыцты — О, мадам, Глэдиске бу.л о„те. ауыр тиш .отыр. Мисс Эмилидщ сайд! туйреушггершщ б1р1 жогалып, бурын-сонды болмаган улкен айкай-шу котер1лшт1. Мундайды епщщ де каламайды, орине, уят нарсе гой. Глэдис те кемейн берш, барлык жерд1 тштш шыгыпты. Мисс Лавиния полицияга барып айтпакшы болган екен. Сойтсе, жацагь1 туйреунн табылыпты. Б1реу оны туалет буйымдарын коятын устелдщ тартпасыньщ тубше тыга салыпты. Глэдис катты куанган кор1нед1. — Дал соныц ертесше б1р таксы сынса, МР1СС Лавиния жуйрш шыгып, Глэдиске б1р айдан сод орынды босат депт1. Глэдист1ц байкауынша, тарелканыц сынганын жай желеу етш отырса керек. Ал, шындыгында, ол ОЛГ1 сэнд1 туйреу1шт1 урлаган да, сосын полиция келед1 дегендг есйп, орнына кайта койган да Глэдис деп ойлайтын кершед1. Глэдис олай етпейда, ондгшга ешкашан бармайды да. Эсек тарап, ел соз кылады деп кынжылады ол. Е^ыз балага муньщ киын екен1н тус1нес1з гой, мадам? Мисс Марпл басын изед1. Ол менмендеу, толыкша келген Глэдисй аса жаксы кермесе де, табиги тазалыгына кумэнданба!1тын. Сондьщтан да мына жагдайдыц кыздьщ бейне салык болганын ол оте жаксы сезд1. Эдна жабыркау унмен: “Байкауымша, с1з еш нерсе де 1стей алмайсыз гой, мадам?” — дедь — Акымак болмасын де оган, — дед1 мисс Марпл кабагын шытыдкырап. — Егер туйреу1шт1 алмаган болса, алмагандыгына мешц козш жетед1, онда абыржитын жеш жок кой. — Осек тарайды гой, — дед1 Эдна тунерш. Мисс Марпл: “Мен... е ... тустен кейш солай карай барамын. Мисс Скиннерге б1р ауыз айтармын”, — дед1. — Улкен рахмет, мадам, дед! Эдна куанышы койнына сыймай. * Оулд Холл Виктория1 улйсшен салынган, айналасын жасыл желек бак коршаган улкен уй болатын. Дол сол куйшде жалга беруге де, сатуга да болмайтындыктан, б1р 1скер алыпсатар оны терт потерге бел1п, ыстык сумей 1 Виктория. — 1837-1901-жылдары ом1р сурген агылшын корсшевасы. 78
жылитын орталык жуйе орнатыпты. Петер жалдаушылар жерда ортактасып пайдаланатын болса керек. Бул теж!рибе 63]н актанты. Б1р петерд1 акымактау бай оиел кьхзметипс! екеух жалдап алыпты. карт ейел кустарга кумар екен, кунделйт ермегт кусы барларды конакда шакырып, соларды кутетш кершедк Екшпй пэтерд1 жумысын койган ундхстандык сот пен ейел1, ушхнпд петердг жакында гана уйленген бхр жас отбасы, ал тертшпйсш осыдан ек1 ай бурын эл1 ерге шьщпаган апалы-сщлйп Скиннер дейтшдер жалга алыпты. Петер жалдаушы терт жуп б1р-б1рше катынаспаиды екен, себеб1 олардьщ бастарын косатындай ортак еш нерсе болмаса керек. Уй кожасына керепнщ ез1 де сол коршедь бйткеш дос адамдар суысса, езше келш б1р1ШЦ устшен б!р1 шагым айтады деп коркатын тэр1здк Мисс Марпл петер жалдаушылардыц б1рде-б1рш жаксы бдлмесе де, олармеи таныс болатын. Скиннерлердщ ецбекке жарамдысы тек улкеш мисс Лавиния рана болатын. Мисс Эмили, к1ппс1, аурушад едк Б1рак Санкт Мэри Мийд селосыныц тургындары оныц ауруы жасанды, шып-шылги 0т1р1к деп сенбейтш. Тек мисс Лавиния гана сщлкян шынымен азап шегш жур деп есептеп, оныц асты-устше тусш, айтцанын кггеп, бфдемелерда 1здеп шарц урьш жургеш. Санкт Мэри Мийдтеп. журт мисс Эмилидщ алып бара жатцан ауруы жоц, эйтпесе ол елдецашан дэрггер Хэйдокты шацыртар еда дегеи ойда болатын. Осыны бфеулер огап жукдлап сездарнтп де. Сейтсе, мисс Эмили шрпжтерш зорга щ-шьшдатып, цасын керш, науцасыиыц жай науцас еместйтн, тшт1 Лондондагы ец жацсы деген мамандардьщ да цолынан еш нэрсе келмей, енда б!р аса мьщты емшдге тап болып, коз керш, кулак, естшеген жаца ем цабылдал жатцанын жене денсаулыгы сол емнен тузелуг мумкш деп шынымен ушттенетшш айтьшты. Анау-мъшау дэрггер оньщ ауруьш тусшбейтш болса керек. Ойына келгенш букпей ашьщ айтатын мисс Хартнелл былай деггп: “Менщше, мисс Эмилидщ дэрггерда шацыртпаганы улкен ацыл болтан. Б1здщ дэртэр Хэйдокца салсац, езшщ желшлдек мшезше басып, “Ештеце де жоц, турып журе берицз, цорцатын дым жоц!” - деп цолын бф-ац сЬггер еда. Ондай емда менсшбей, мисс Эмили диванда жата беред1 екен. Жан-жагына дэрьдэрмектщ неше турш ушп цойып, оз1не арнап жасаган тамацтыц бфш де татпай, табылуы циын, цолга оцайшылыцпен туспейтш нэрселердг сурайды екен. 79
Марплга есшт1 Глэдис ашты. Оныц ещ мисс Марпл молшерлегениеи де жабырцау коршдь К^онац кутеттн болмеде (бул о бастагы цонац кутетш улкен болмещц ширеи гана болатын, себеб1 елп улкен болмеш кешн ас пиетш, цонак кутетш, ванна жане ыдыс-аяц коятын белмелерге айналдырып ж1берген) мисс Марплды мисс Лавиния орнынан турып карсы алды. Лавшиш Скиннер боны бшк, арьщтау, суйеп 1р1; жасы елулерге келген, даусы жуандау, мшез-кулцы пк эйел екен. — 1^ош келдвдз, — дед1 ол. — Эмили ауырып жатыр, бугш байгустыц жагдайы онша емес. Сюбен сейлессе, кещл! кетерЪпп калар ед1, б1рак кейде кюшен дидарласуга да муршасы келмей калады. Бейшараны цойсацызшы, шыдамды болганда керемет ит жанды гой. Мисс Марпл 1зетпен жауап катты. Санкт Мэри Мийдте соз кобшесе кызметнилер жайында болатын. Сондыктан эцгшеш солай карай бурып ж1беру оган киынга тускен ЖОК. Ол элг! суйкшд! цыз Глэдис Холмздыц жумыстан кетпекип болып жургеш жайлы естагенш айта бастады. Мисс Лавиния басын изеп: “Б1р жумадан кешн кетеда. Ыдыс-аяк сындырады. Мундайды жаным суймейдо”, — деда. Мисс Марпл курсшп: “Кдз1р бэрше де кенуге тура келедь Селолык жерлерге кыздарды келтцэу киындап кетт1 гой. Мисс Скиннер осы жагын ескерсш, Глэдиспен коштасканды дурью дей алар ма екен?”— деда. — Т^ызметии табу киын екенш бпгемш, — дед1 Мисс Лавиния куптап. — Деверюкстер адам таба алмай жур, б1рак оган танданатын тук те жок. Ылги жанжал, туш бойы у-ду, кез келген уакытта ас даярлау кажет, оныц устше ана цызметни кыз уй шаруасына мулдем жок екен дейд1 гой. Оган кездескен куйеудщ соры да! Сосын Ларкиндердщ кызметннсг де кетш калды. Эрине, соттьщ мшезше шыдау киын, оньщ кулкын сарще тамац пиетш бар, сосын ейелшщ с1ркес1 су кетермейдь Бутан да танданбаймьш. Гармихаел ханымньщ Жанетт туракты мунда, б1рац мен бшсем, ол барып турган суйкшсш эйел. Ана карт ханымды эбден билеп алган. — Олай болса, Глэдис туралы цайта ойланып корерс1з. Ол — шынында да жацсы кыз. Мен оныц уй дшш тугел бьлемш. 0те адал, жацсы адамдар. Мисс Лавиния басын шайцап: “Мешц оз есебш бар”,— дед1 пацданып. Мисс Марпл куб1рлеп: “Туйреу1ипц1зд1 жогалтып алыпсыз гой, бЪтем...” — дед!. 80
— Оиы кш айтьш жур? Ана кыз гой, арэ. Шыньш айтсам, сол кыздан кореши. Доркканынан орнына кдйта цоя калган. Бфак коз жетпеген соц ештеце айта алмайсьщ, — деда од. Сосьш оцпмеш баска жакка аударып: Журодз, Эмилид! К0Р1ЩЗ, мисс Марпл. Соз жоц, онын К0НДЛ1 котершш калады, — дедк Мисс Марпл мисс Лавинияньщ соцынан журдо. Есйсп кагып, рук,сат алган сон;, ол конакты ели петердеп ен, тэуф саналатын, перделер1 жартылай жабьщ, кдра колечке болмеге алып кхрда. Мисс Эмили тосегшде жатыр екен. Кучиртпк пен белпшз азаптыц чушагында секшда. Дараколечкеде ол арык, жасканшач адам сияк,ты болып корщда. налыц, ач шалган сары шашын басына бейберекет орай салыпты. Буйралары крбырап, кодами кустыч уясьш елестетеда. Дус екеш кус та мундай уяны менсше коймас. Болме пшнде ©•пр, когергеи печенье мен зыгыр майыньщ шс1 шыгады. Кезш влшйрей ашып, жщннке, елжуаз дауыспен Эмили Скиннер бупн ауыр кундерппц б1р! екенш айтты. — Аурудьщ ец 1\\иын жер1, — дед1 мисс Эмили солгын дауыспен, — озщнщ басцага масыл екешцд1 тусшу екен. Лавииия маган сондай жацсы царайды. Апатайым-ай, мазацды алдым-ау! Жылытцымныц суын ыцшамдап бермейсщ бе? Тек шацтап цана. Тым кеп болса, з1лдей болып кетедц тым орталап ж1берсе, лезде суып цалады. — Кенпр, цалцам, бер1 берпп, ептеп суын азайтайын. — Олай болса, суын да ауыстырып берерсщ. Уйде кепт1р1лген цатты наи жоц болар, с1ра. Жэ, мешп ештеце етпес. Керег! жоц. Суйьщтау шай мен б1р тШм лимон болса... лимон да жоц цой деймш? Жоц, лимонсыз шай 1ше алмаспын. Бупн тацертец сут ептеп ашып цалган екен, енд1 суттен де бетш цайтып цалды. Еш нерсе етпес. Шай 1шпесем де болар. Тек элс1реп турганым. Естушше, шаян балыц нэрл1 болады дейдь Содан жеп керсем, цалай болар едь Жо, жоц, кун кеш боп цалды, ол оцайлыцпеи цолга туспес. Ертецге дешн ораза устармын. Лавгапхя велосипедпен селоны аралап цайту керек дегендей тус1шкс13 бфдецеш мщпрледг де, болмеден шыгып кеттк Мисс Эмили цонацца болмашы гана кулшс1реп, к1С1нщ мазасын алганды сондай жаны суймейтшш айтты. Сол куш кешке царай Эднага мисс Марпл 1стеген т1рлшнен тук те шыцпаганын тусшдфдк Глэдистщ адал еместт жайлы осектщ селога тарап улгергенше мисс Марпл цатты цапа болды. Поштада мисс Бетерби оны устай алып: “Джейн, бар гой, олар Гледиске жазбаша ынталы, ацылды, 1зетт1 деп 6-49 81
шнездеме берштд б1рад адалдыд жайлы б1р ауыз сез ЖОд дейд1 онда. Менщше, ед кереп адалдыд дой, Естушше, туйреуашке байланысты б!р веек бар, согац дыздыд датысы болса керек. Эйтпесе, озщ бглесщ рой, осы куш асып кеткен сорады болмаса, дызметппещ ешкщ де ж1бере салмайды. Енд1 оларга басда К1С1 табу одайга туспойД1. Будан былай дыздар Оулд Холлга мулде жоламай дояды. Бос кундер1 уйлерше барган кезде олардыд мазасы жод дейд1. Кересщ ел1, елп Скиннерлер басда ешкщд* де таба алмайды. Енд1, мумк1н, ана бхр жексурын наудасшад с1дл1с1шд ез1 турып б1р нерсе 1стейт1н болар! Апалы-с1дл1л1 Скиннерлер елге пайдалы дызмет корсететш бюроныд б1р бол1мшес1нен жоне б!р дызметцц дыз тауып алыпты, онысы нагыз пер1штен1д 031 екен деген дауесет тараганда, село журты датты ыза болды. “Уш жылгы м1нездемес1 тэп-тэу1р, оз1 селоны унатады екен, сосын жаладыны Глэдиске дараганда аз сурайды. Жолымыздыд болганына датты дуанып журшн”, - деген едгшеш мисс Марпл балыд сататын дукенн1д 1ш1нде мисс Лавинияныд ез аузынан естш: “А14татыны жод, тым теу1р кершедо. Тек атына заты сай болса”, — деген болатын. Сосын Санкт Мэри Мийдтеп журт жадагы пер1штеш туб1нде айнып далып, келмейдг дест1, Б1рад елп айтдандардыд б!р1 де болмай, журт селоньщ дад ортасымен Оулд Холл жадда Рвд таксишен кетш бара жатдан, уй шаруасыныд маиталман шебер1, Мэри Хигинз дейтшд1 оз коздершен корда. Сулулыгын мойындамауга болмады. Тым келбетт1, жарасымды кшнген ейел екен. Келес1 жолы, жерг1Л1КТ1 священник уйымдастырган жэрмедкеге барган кезде, мисс Марпл Оулд Холлга тагы да сога кеткен болатын. Есшт1 Мэри Хигинз ашты. Е^ызметш! эйел, шынында да, оте кор1кт1 екен. Шамамен жасы дырыдтарда, жш!ады, дара шашты, ек1 бет1 алмадай. Толыкща денесше уг^леегмда дара койлек пен ад алжапдыш жарасып-ад тур. Басына уй дызметшдег1 ейелдерд1д далпагын киш алыпты. “Кедами баягы замандагы суйкшда жалшы 0Йелдерд1ц б!р1 дерещ. 6з1шц жагымды да бэсед 0р1 1зетт1 ун1 Глэдист1ц тамагынан шыгатын зор даусына мулде удсамайды”, — дедг мисс Марпл. Мисс Лавинияныд одшен бурынгыдай датты шаршамай- тындыгы байдалады. Сиуйсшен долы тимей жермедкеге бара алмай далганына ок1нсе де, ол ипркеуге ожептеухр адшалай улес досыпты. Келесг жолы жормедкеге даламуш 82
тазалайтын буйым мен жас норестелердщ аягына кипзетш байпад тодып апаратын болыпты. Мисс Марпл оган ещшц юрт далганын айтса, мисс Лавиния: Муныц бэр1 де Мэридщ ардасы. Оньщ алдындагы дыздан дутылганыма сондай ризамын. Мэриге бага жетпейда. Тамадты сондай едею шсфедд дастарданныц сети далай келт1ред1 десещзпп. К1шкентай П0тер1м1зд1 мунтаздай таза устайды, Т0сен1штерд1 кун сайын ауыстырып дагады Эмилиге сондай жадсы дарайды”, — дептх. Мисс Марпл одан дереу Эмилидщ жагдайьш сурастырды. — Бейшараны доисацызшы, кеишг! кезде тым нашарлап кетт1 гой. Эдеш 1стемейд1 гой, орине, бфад кейде датты кдналамын. Кедип далаган сон; бфдемелерда тарш, дайындап аддына дойсад, мезплшде иппей дояды да, жарты сагаттан сод дайта сурайды. Ол кезде тамад суьш, дома кетш далады. Енд1 оны дайта жасауга тура келеда. Муныд бер1 коп жумыс, б1рад бадытымызга дарай Мэри мулде ренжшейда. “Жарымжан адамдарды кутуге етш уйренген, оларды тусшемш”, — дейда. Мунысы дандай жендлдак десендзни. — О не дегешщз, — дед1 мисс Марпл, — с1з бадытты адам екеноз. — Айтатыны жод. Жалбарынганымыз дудайдыд дулагына шалынып, Мэрид1 тал дылды гой б1зге. — Сонда да кудопм бар, — дед1 мисс Марпл, — жадсысы жадсы-ау. Лайым солай-ад болгай, б1рад мен с1здщ орныдызда болсам, аз да болса ойланган болар едш. Лавиния Скиннер бул сездщ тушшн тусшбедк “О не дегенвдз, ол ушш долдан келгеннщ берш де жасаймын, бутан сенщкз. Егер кетш далса, не болатынын бЬшеймш”, — дед- — Менщ бшушше, дайъшдьщ жасап алмай турып, ол кете доймайды, — деда мисс Марпл патер неоне теоле дарап. Мисс Лавиния: “Уй шаруасы мазасьш алмаган адамдардьщ дуниео тугел гой, солай емес пе, мисс Марпл? Элл кппкентай Эднадыз далай?” — дедк — Оньщ жагдайы жадсы. С1здщ Мэридей емес, орине. Бфад Эднаны мен буге-нпгесше дешн жадсы бглемш, себеб1 ол осы селоныд дызы гой. Мисс Марпл Д0л1зге шыгып бара жатып, наудас ойелдщ кешген унш дулагы шалып далды. “Мына бф компресс мулдем дургап кетть 0не бойы дымдыл болып туруы керек деп дер1гер Аллертон баса айтып еда гой. Жо, же, таста оны. Маган б!р кесе шай мен бф жумыртда окелш берпп. Жумыртда уш жарым минуттан артьщ дайнамасьш, умытып кетпе. Сосын мисс Лавинияны маган жгбере салплы”. 83
Пысыд Мэри ауру жатдан болмеден шыгып, мисс Лавинияга: “Скздо мисс Эмили шадырып жатыр, мадам”, — дед1 де, тодтамастан мисс Марплга есж ашып бермекцд больш, сол жадда жылжыды. 1зет корсетш, пальтосьш кигкзщ, долыиа долшатырын устатты. Мисс Марпл долшатырын устай берш, жерге тусхрш алды. Еид! оны котермекнп болып ецкейе бер1п ед1, долга устаган сомкесг доса тусш кетп. Аузы ашылып кетш, 1шшдепс1 адтарылып далды. Мэри шашылып далган буйымдарды удыптылыдпен жинай бастады: бет орамал, керектх нэрселерд1 жазып доятын дойын дэптер, ест улпмен жасалган былгары емиен, ек1 шиллинг уш пенни адша жоне б!р тал датты кэмпит. Мисс Марпл комгштп альш жатып, уялганнан к1б1ртжтеп далды. — Кап, енд1 дайтт1м? Клемент ханымныд юшкентай улынан келд1 бул. Кэмпитт1 сол сорып журген. Сомкемдг алып ойнап отырганын кор1п ед1м. Сол салып ж1берген гой! — дед1 ол. — Мен ала салайын ба, мадам? — Е, сойтсед сейте дойшы. Улкен радмет. Мэри ецкейш, ед содгы буйымды жердей котер1п алып берда. Кппкентай айнаны дайта салып жатып, мисс Марпл: “Сынбаганы одды болды”, — деп, дуана дауыстап Ж1берд1. Келес1 сэтте мисс Марпл дош айтысып шыгып кетти 1зетпен есж ашдан Мэри кэмпитт1 устаган куЙ1 бет1 булк етпей дала берд1. Санкт Мэри Мийд жене он кун бойы мисс Лавиния мен мисс Эмилидщ жададан дабылдаган дызметпысх туралы деше турл1 мададтау созд1 ест1п жатдан болатын. Он бфшпд куш село кутпеген жадалыдтан шошьш оянды. Мэри, элп мшс1з першгге, жогалъш кешгп! Тесеп жиюлы далпында, сыртды есж ашылган кушнде дальпггы. Тунделетш ешкгмге сездормей сытылып кеткен болса керек. Жогалып кеткен тек жалгыз Мэри болмай шыдты! Мисс Лавинияныд ек1 едем1 туйреу1ш1 мен бес садинасы, мисс Эмилид1д уш садинасы, алдасы, б1лез1г1 жене терт сенд1 туйреу1ш1 доса жод болып шыдты! Бул масдараныд тек басы гана болатын. Жас келгншек Деверюкстщ дулыптанбайтын тартпага салып дойган бриллианттары мен уйлену тойларында сыйлаган багалы елт1р1лер1нен айырылып далыпты. Элп 84
шксооытсакпте^ынпыейнОеылшпбтныащг.аблЕаыцгадалсаыыттлаысытсалосртталарасгытааннраынГамгреамнниабхфаеемалзесха,аднсшоыанмсыымбеоднпа тар ушне сантал журген коп адшасынан да коса аиырылып калды* Бул кеште Жанет демалыста болатын, ал Гармихаел ханым кешкгсш эдеттепсшше бадтыц шпнде дустарды айналдырып, соларга нанныц додымын шашып, серуен курып журген болатын. Мпкдз дызметоп Мэри першггенщ долында барлыд петердщ ес1гш ашатын юлт болганъша ешшм де куменданбады. Щынын айту керек. Саикт Мэри Мийд селосындагы журттьщ бфазы табалагандай, сауап болды деп журдь ©йткеш мисс Лавиния озшщ жалшысы Мэридг жер- кокке сыйгызбай жи1 мактайтын. — Сумдык-ай, омгр бойы уйд1 уптеп журген нагыз урыныд ©31 екен гой! Тагы б!р жадальщтьщ бет1 ашылды. Мэридщ 031 гана 13-тузс13 жогалып кетпеда. Масдара болганда, Мэри Хигинзге жолдама берген, куэлш дагаздарына кегалдж еткен, арызын дабылдап, шнездемесшеи айналысдан елп мекеменщ, шын машнде, еш уадытта да болмаганы аныдталды. Мэри Хигинз деген б1р шгркеу деканыньщ дарындасымен бфге туратын жалшы ейелдщ ес1м1 болып шыдты. Ол б1рад Корнуолл1 жадтагы б1р жерде сау-саламат ом1р сурш жатса керек. — Бастан-аяд а1^ылмен гстелген, — деда ииспектдр Слэк мойындауга мэжбур болып. — Керек десендз, елп эйел гангстерлермен сыбайлас. Былтыр Нортумберленд2 жадта да дел осындай б1р дылмыс жасалггш. Урланган заттар 1зш таптырмай кеткен. Эйелд1 де устай алмай далган болатын. Б1рад бул жолы б1зден дутыла алмайды! 1шспект1р Слэк ордашан сешмда сойлейтш адам болатын. Арада бфнеше апта отт1, бфад Мэри Хигинз дуниеш белден басып, ел1 еркшджте журген болатын. 1шспектф Слэк данша тырысданымен, тук шыгара алмады. Мисс Лавиния жылап-сыдтады. Мисс Эмили датты абыржып, мазасы болмаган сод, дер1гер Хэйдокты шадыруга мэжбур болды. Букш село мисс Эмилидщ сырдаты ясен1нде дерггер не ойлайды екен деп, соны бкгуге датты ынтазар болды, б1рад дерггерден батып еш нерсе сурай алмады. 1 Корнуолл — Англияныд оцтустж батысындагы жер. 2 Нортумберленд — Англиянъщ солтустж шыгысындагы жер. 85
Дегенмен бул жошнде держана бастыгыныц комекцдс! Миик мырзадан б!р жадсы хабардьщ шет1 шыгып далды. Миик мырза Праис-Ридли ханымныд жалшы дызы Кларамен дэр1хаиадан сыртда бгрге шыгыпты. Эдпме устшде дор1гер Хэйдоктыц тырыспа ауруына дарсы б1р суйыд дэр1 мен валерианка жазып бергеш белил! болып далды. Миик мырзаныд айтуына дараганда, жадагы дэршер армияда от1рш ауыргандарга бершетш болса керек Кеп узамай мисс Эмилия жерг1л1кт1 дэр1гердщ жасаган емше К6ЩЛ1 толмайды екен, денсаулыгыныд даз1рп жайына байланысты “Лондонда туратын, ауруыныц емш бьлетш мамаи дэр1герге баруды жен кередг екен, тек Лавинияныд дамын ойлагандыдтан гана солай етпекнц екен” деген сездер де елдщ дулагына шалына бастады. Олардыд петер1 басда бгреуте жалга берьлетш бопты. Осыдан б1раз кун еткен сод мисс Марпл ею бет1 дызарыл, асып-сасып полицияга келда де, ннспектф Слэкты сурады. 1н1спект1р Слэк мисс Марплды унатпайтын. Бфад бас констебль, полковник Мэлчеттщ мисс Марплга басдаша дарайтынын ол бглетш. Сондыдтан онша жадтырыддырамай дабылдап: “Есенскз бе, мисс Марпл, маган не жумыспен келднцз?” — дедД. — Кап эттеген-ай, — дедо мисс Марпл, — байдауымша, . асыгыс екенскз гой. • — Жумыс бастан асады, — дед1 ДшспектДр Слэк, - б1рад ею-уш минут уадыт табуга болады. — Кап, — дедг мисс Марпл, — ойымдагыны дурыстап жетюзш улгерсем, тэуф болар ед1. Ойынды жетюзуден диыны жод. БДлесДз бе, жадаша одып, бЪим алмаган сод, жай одытушыны дойсадызшы. Англия кэролдершщ омфбаяндары мен жалпы маглумат бергеннен басда не б1лед1 дейс1з. Тит бфазыныд эрьберщен сод кереп жод. Бул надты бЪпм беру емес, эр нэрсенщ басын шату деген соз гой. Мен де солай еткелг турмын. Айтайын дегешм, мисс Скиннердщ дызметгшсД Глэдистщ жайы ед1. — Мэри Хигинз, — дедД шДспектф Слэк. — Иэ, ол екшнпсп Бфад менщ айтып турганым Глэдис Холмз. 0жет, оркешрек дыз. БДрад оте адал. Осы адалдыгына елдщ ендД кезш жетюзу дажет. Мэселе сонда. Менщ бДлуДмше, оган тагылган айып жод дой, — дед1 Дшспектдр. Айып тагылмаганын бДлемш. Бфад бул айып тадданнан да ясаман, себеб1 ел олД осек аитуын тодтатдан жод. Кдп, эттеген-ай, ^сасдаладтал турганымды дарашы. Менщ ед непзга айтайын дегешм: Мэри ХигинздД табу керек. 86
Эрине, табу керек, — дед! шкшектф Слэк. Ол р]тт Н0Р^® 61Л6С13 бб? ^нде; б1лем1И) _ деД1 мисс Марпл. — Сгзден бф \" т’ бола ма? Саусак, тацбасыньщ с1зге пайдасы сурак сураУГеаи? болар ма е1^ дед1 1н1СПектар Слэк, — бул женшен ол .. кулыгын асырып кетта. Польша резщке колгап бге кызметшх вйелдщ колгабын киш алып бтрген керек жумысыныц кеппшппн. 0те сак гстеген. у“ктайтын белмес! мен ыдыс-аяк жуатын жердеп ттардын; б1рш калдырмай суртш кетшта. Пэтерден бар саусактын да 1з1н таба алмадым! — Егер табылса, комеп оолар ма еде/ — Эрине, болар еда, мадам. Скотленд-Ярд бЗлу1 мумкхн ол тацбаларды. Бул оньщ бфгнид дылмысы емес, айтпадшы! Мисс Марпл басын изеп, лсадырап сала берд!. Ол семкесш ашып, кпикентай б1р датырда дорапты шыгарды. Оньщ шинен жумсад матага оралган айна кершда. — Кол семкеге салып алып келдам, — дед1 мисс Марпл. — Элп дызметпи эйелдщ саусадтарыныд тадбасы бар онда. Менщше, онды болуга тшсгп, ойткеш айнаны алардьщ дал алдында ол ете б!р жабысдад зат устаган болатьш. Ьпспекир Слэк тесше дарап: “Оньщ саусад тадбаларын эдеш алдьщыз ба?” — дедь — Эрине, солай. — Ендеше, с1з одан сезжтенш далгансыз гой? — Калай десем екен, мен оньщ атына заты сай еместМн сезгенмш. Муны мисс Лавинияга айттым да. В1рад ол менщ айтданымды дулагына да дыстырган жод! Жаман жерш, б1лсещз, 1шспект1р мырза, мшсдз пер1штелерге сенбеймш. Бершдздщ де кемш1Л1Г1М13 бар, ал уй шаруасы ол кемцпл1ктерд1 бфден корсетедй — Сонымен, — дед1 инспектор Слэк езше-ез1 енд1 келш, — мен с1зге шыныменен дарыздармын; мыналарды Скотленд-Ярдда жхберемзз. Олар ад пен дарасын айтуга тшсп. Слэк сезш аядтаганда мисс Марпл басьш б1р жагьша ептеп дисайтьш, оган мудият мэн бере дарап отырган болатьш. — Шамасы, уйге жадынырад осы тощректен гздеу керектшн ойланбаган болдыдыз гой, 1шспект1р? Мисс Марпл, осы сдздщ не айтдыцыз келш отыр? 7\" Муны тусщщру диьш, дисынсыз нэрсеге тап болсад, кебше ол тукке турмайтьш усад-туйек болуы да мумкш. Сенсендз, мен муны кептен байдаганмын. Элгх Глэдис пен туйреуплт! айтамын. Ол ете адал дыз, туйреушгп алган 87
ЖОд. Олай болса, мисс Скиннер неге ол дыздан перед# Мисс Скиннер адымад емес, шаруасын бьлетш эйел! 1^ызметцц табудьщ диын екешн бше тура, ол жап-жадсы дызды босатьщ жШеруге сошна неге асыдты? — Бул ойландыратын нерсе, бшсещз. Сондыдтан мен ойландым. Коп ойландым. Сосын тагы б!р нэрсеш баидадым! Мисс Эмили наудасшад эиел, бфад аурушад адамньщ ешбф дэрнерда шадыртпаганьщ бфшгш рет кездестфгп отырмын. Дшкэс адамдар эдетге дэрнерннл болушы едд. Мисс Эмили ондай емес! — Вунымен не айтпадсыз, мисс Марпл? — Меган; айтайын деп отырганым, бшсещз, мисс Лавиния мен мисс Эмили ерекше жандар. Мисс Эмили уадытыньщ кебш дарадгы белмеде отюзедк Ана шашы жасанды болмаса... мен дулагымды кесш берешн. Айтайын дегенщ, ана ашад, ад дубаша, сургылт шашты дшкэс эйел мен дара шашты, дызыл шырайлы, толыдша эйелдщ бф адам болуы эбден ыдтимал. Сосын мисс Эмили мен Мэри Хигинз/ц б!р мезплде корген адамды кездестфе алмадым мен. К1лт б1ткеннщ улпсш тусфш алуга да, пэтер иелершщ дыр- сырьш, нес1 бар, нес1 жогын бщуге де уадыт эбден жеткЪшш болды. Ендг жергшнт жалшы дыздан дутылады да, мисс Эмили селодан жалу тартып кетедь Келес! куш ол мисс Мэри Хигинздщ кейпше енш, вокзалга дайта келш туседь Сосьш шаруасьш бтрген кезде, Мэри Хигинз зым-зия жок, болады. Оныд содында улап-шулап, опыд жеген ел далады. Оны дайдан табатыныдызды мен схзге айтайьш, нпспектф, мисс Эмилиуц Скиннердщ диванынан табасыз. Маган нанбасацыз, саусадтарынъщ тадбасьш альт корнцз, бфад менпа дурыс екенше кезшдз жетедо! Скгшнерлер — айлакер урылар жэне, соз жод, олар задсыз сауда жасайтын альшсатарлармен сыбайлас. Бфад бул жолы олжаларьш альш кете алмайды! Мен оларга жергишт бф дызымыздьщ арьш таптатьш доя алмаймын! Глэдис Холмз — адал дыз, ары таза, елдщ бэр1 муны бшетш болады элз! Сау болыдыз, дшспекпр! 1н1спектф Слэк есхн жиганша, мисс Марпл аягын ныд басып шыгып кеттк Мше, керек болса, — дед1 ол мщгарлеп, — Ал егер осынык1 дурыс болса ше? Коп уадыт етпей-ад мисс Марплдьщ созшщ дурыстыгьша коз! жеттг. Полковник Мэлчетт Слэкт1 улкен табысымен дуттыдтады. Ал мисс Марпл болса, Глэдисп Эднамеи доса шайга шадырып, оган бф дурыс жердей жумыс табылса, сонда турадтап тубегеши далуга адыл досты. 88 ЯШ
КУД1КТ1 Т0РТЕУ ашылмай калган кылмыстар мен жазасын алмаган ^^скерлердан; тощрепнде болатын. Кезепмен соз алып, кьт;?м 03 щк1р1Н айтып жатты: полковник Бэнтри мен °рК1д толыкша келген жайдары мшездх ейел1 де, Джейн Уелиер Де> Д°Р1геР та> т1пт1 иартац тартцан мисс Марпл да. Аузын багып ундемей калган - бф-ац адам. Ол сМаснРадамибьущрышнкг1ыр1нкотмыивсдсаапрыобдСенэрмаГшеныркитанКглаинт,еСрикнотглеендд1-. Ундемей муртын шиырып сипап коиып, иптеи бф нэрсеге маз болган адам сиякты кулшсхреп отырган. _Озр Генри, — дедх Бэнтри ханьш шыдамы таусыльш, — епзр сю б!рдеме демесещз, тура айкай саламьш. Тгасгп жазасьш алмаган кылмыстар коп бола ма, жок элде болмай ма? — Скз газетке беретш макдланъщ такырыбын ойлап отырсыз, Бэнтри ханым. Таты да Скотленд-Ярд юнел! деп, ары карай ашылмай калган купиялардьщ Т1зшш тюбекшз гой. _ Ондайлардыц саны, менщше, коп бола коймас? — дед1 дэрягер Ллойд. — Иэ, солай. Ашылган жуздеген кылмыс пен жазасын алган кылмыскерлер туралы коп жазыла да, айтыла да бермейдп Бфак бюдщ талкылап отырганымыз ол емес, солай гой? С1з ашылмай калган кылмыстар мен шепилмей калган купиялар жошнде соз козгаганда, бф-бфше катысы жок ек1 маселеш айтып отырсыз. Бфшип топка Скотленд- Ярд мулде естшеген, болганын жан адам б1лмейтш кылмыстар жатады. — Бфак ондайлардыц жалпы саны коп бола коймас? — дед1 Бэнтри ханым. — Коп бола коймас дейсю бе? — Сэр Генри! Сонда с1з коп дегел1 отырсыз ба? — Маган салсацыз, — дед1 мисс Марпл ойга кетш, — ондайлардыц саны жетерлга дер ед!м. Коркш ел1 жогалтпаган, еск1 дэстурд1 устанган карттау ейел айтайын дегешн оте байсалды унмен жетюздь — Кымбатты мисс Марпл, — дед! полковник Бэнтри. — Эрине, — дед1 мисс Марпл, — ацымак адамдар баршыльщ. Ондайлар не ютесе де бЬпшп калады. Керюшше ацылды адамдар да жеткцикт!. Егер олар адамгерпплжтен кет1п, ойына келгенж ютесе, не болар едл. Ондайды ойласац, тобе шашыц тж турады. — Дурыс айтасыз, — дед1 сэр Генри, — ацылдылар баршылыц. Блрак коп жагдайда цылмыстыц бет1 тэж!рибес1зд1ктен кеткен болар-болмае катеден ашылады. 89
Ондайда озще озщ: “Егер элгт цате болмаганда, цылмыстьщ бет1 ашылар ма ед1?” — деген сурац цоясыд. — Эйткенмен бул кондл аударатын нэрсе, Клитеринг, ^ деда полковник Бэнтри. — Айтатыны жоц, ете ойланатын норсе. — Солай ма? — Солай ма дегенйцзге жол болсын? Эрине, бул ете мадызды маселе. — С1з цылмыс жазасын алмай журе беред1 дейс1з, солай деуге бола ма? Зад тарапынан жазасын алмай журе беру1 мумкш, б1рад задныд сыртында б1реуге 1стеген жамандыц тыныш жатпайды. Эр цылмыс ерте ме, кеш пе, оз жазасын алады деу тым дарапайымдылыд болар, б1рац, мешдше, ар жазасы бар жазадан ауыр. — Мумкш, мумкш, — деда полковник Бэнтри. — Б1рак, будан мэселешд мадыздьшыгы ... иэ... мадыздылыгы езгермейда. Ол не дерш бглмей богелш цалды. Сэр Генри Клитеринг лсымиып: “Жуз адамныд тоцсан тогызы, сез жоц, с1з сек1лд1 ойлайды”, — дед1. — Б1рад, бшсендз, шындыгывда, мадызды нэрсе кше емес, адалдьщ дер едам. Буны елдад бэр1 бфдей тусше бермейда. — Тус1нбед1м, — дед1 Джейн Хелиер. — Мен тусшемш, — дед1 мисс Марпл. — Мэселен, Трент ханым семкесшен жарты крона1 адшасын жодтаган кезде елден ерекше кдшалган кундазп уй дызметшде журген Артур дейт1н цызметни эйел болатын. Шынында да, Тренттер сол эйелден корген ед1, б1рад мешр1мд1 адамдар болгандыдтан, олар жалшыныд коп балалы эйел екешн жене куйеуппд шнмдп^ке салынып кеткенш ескерш, еррше, онша датты кете доймады. Б1рад дызметш1 ейелге олар енд1 бурынгыдай емес, басдаша дарады. Былай-былай шыдданда оган уйд1 сенгп далдырмайтын болды. Эйелге бул ©те ауыр тида. Басдгшар да оггш тер1с дарап кетт1. Кенеттен урлыд жасаган уйге келш одытатын мугал1м екеш белг1л1 болды. Трент ханым оны ашыд турган ес1кт1д садлауынаI^ айнага тускен бейнесшен байдап далыпты. Таза кездейсодтыд. ^Код мен муны цудареттщ куш1 дер едам. Элг1 сэр Генридщ айтып отырганы да осы, мен бшсем. Журттыд копшшпшд назары мундайда адшаны урлаган адамда болады. Ал жадагы одигада уры уш уйдтаса туске шрмейтш, басда жан болып шыдты. Кэдамг! детектив оцига сиядты. Ал шындал келгенде, кондлд! бейкунэ эйел 1 Крона — агылшын адшасы. 90
белу кажет еда. О» ойыныздан шьщтым гой деЛйя. сэр исМарга.”да\"1тебейнет тустщм. См айда - и”' м? ырушы ейел бакыггы адам екек. Ояык оК*\"“\"“«'ей деледашпй. Край кейбфеулер мундаи ары4 Та3айм1о бойы аркалап кетеда. _ ^алаиьг Р б1 болган окиганы аитып отырсыз ба, - С13 ед1 Бэнтри ханым квреген адам секшденш. СЭР \"Г Бэнтри ханым, вмхрде болган жэйтт! айтып „ ’ 0те кызын норсе. Баздщ ойымызша, бул онигада отырмьль 0л1м1 болады, бхрак оны долелдеудщ ^Гмумк^п табылмайды. ешб1Ру берГен шыгар бШнбейтш, - дед! Джейн. Дэрхгер Ллойд мазасыздана дозгалактап кетта, ал сэр Генри басын ШШ1КаЖол, дымбатты леди. Бул Оцтустш Америка унд1стерш1д улы жебес! емес! Солай болганын давлар едш. Б1рад б1здщ жайт ондай дызыд емес. 1%ылмыскерд1 таоудыц ешб1р рет! келмедь Б1р дарт джентельмен томенде баспалдадта дулал далады да, мойны узили мерт болады. Кунделшт! болып жататын екшшт кездейсодтыдтыц б!р1, — Ал шындыгында не болган? — Кш б1лед1? - Сэр Генри иыгын кетерш: - “Арт жадтан б1реу итер1п ж1берд1 ме? Элде б1реу баспалдадда жщипке жш керш дойып, кешн алып тастады ма? Ол жагын 613 ешдашан б1ле алмаймыз”, - дедь — Б1рад с1з муны кездейсодтыд деп ойламайсыз гой? Оган дандай делелЬцз бар? — дед1 дэршер. — Бул ез1 узад одига, б1рад... б1здщ кумешм13 жод. Жаца айтдандай, айыпты адамды тауып, дылмысын мойындатудьщ рет1 келмедк Ойткеш айгад елс1з ед1. Айтайын деп отырган ецгшенщ екшнп жаты бар. Бул дылмысты осыган датысы бар торт адамньщ твртеу1 де жасауы мумкш едг. Б1реу1 айыпты болса, басда ушеушщ ары таза. Ал эз1рше, шындыдтыц бет1 ашылмай, елп уш адам да кудштен арыла алмайды. у- Менщше, — дед1 Бэнтри ханым, — б1зге сол узад эцпмехцзд! айтып берсендз, дурыс болар еда. — Онша созбай-ад айтуыма да болады, — дед1 сэр енри. — Берш болмаса да бас жагын ыдшамдайьш. Бул Ж■Ла7аПмточар„ра иэ болмаса ^ арасында Каморра жайлы айтылып ™^аУеС^НЗабыса1ЪШ> нем1стеРДш; “дарадол” деген ^ния уйымымен байланысты жайт. Шагыстыру мен террордьщ 91
купил жоспары бар мунда. Бул уйым бфннш дуниежузйц^ согыс бтсшеи аяд астынан пайда болды да, тамыРЫн кец жайып кеттк Муныд дурбандыгына айналгандарра сан жетпейда. Укшет буган дарсы жарытып еш нэрсе 1стей алмады. Себеб1 влг1 жасырын уйымныц мущ0Л0р| дупияларын дызгыштай доргайтын. Олардыц дулия сырын ашу мулде мумкш емес. — Англияда бул туралы ешкш еш норсе бЪщейтхн, ал Германияда уйым ете датты тамырланып алган болатын. Адыры ело уйым б1р адамныд ецбегшщ ардасында ешкере болып, ыдырап кетть Ег*бек сшДрген доктор Розен - кезшде аса мацызды барлау жумыстарына датысдан адам, Ол 0лг1 дупия уйымга муше болып, 1ипне енш алып, жада гана айтданымдай, оньщ тамырына балта шапты.* Б1рад ол озшщ ш екенш сездарш алады, сондыдтан Германиядан бфаз уадытда кетуге тура келген. Бул дурЫС тпргтпм болатьш. Ол енда Англияга келда. Берлин пшшциясынан б1з ол туралы хабар алганбыз, маган 031 келш ауызба-ауыз сейлескен еда. Келешекте езш дандай сыбага кутал турганын ол ете жадсы тусшетш. Сейте тура мойымай, тагдырдьщ жазганын керш алармын деп журе беретик —- Меш олт1ред1, сэр Генри, оган титтей де куменш жод, — дейтш ол. Бойы бшк, адылды, зор дауысты, ептеп дырылдап сойлейтш. Мунысы оньщ басда улттьщ адамы екенш бщщрщ доятын. “Бул баягыда уюш шыддан нэрсе. Болатыны болар, мен оган дайынмын. Бул 1ске о баста тргскенде-ад басымды олшге тнскен болатынмын. долымнан келгенда аяганым жод. Цупия уйымнъщ дузгындары басын енда еш уадытга да бфнтре алмайды. Бфад мушелершщ бфазы эт еркшдакте жур. Б1р гана кек алады. Ол — менщ ошрш. Бул — уадыттыц шаруасы. Менщ тшейтгшм: сол уадыт узагырад болса екен. Озшдз бшеаз, мен бф ете дызьщ материал жршап бастьфьш журмш. Бул — емфлж камнщ дорытындысы. Мумкш болса, сол ецбегшда бгарсем бе деймш”. — Ол сондай дарапайым, бфад езше тэн парасатпен сейлеупп ед1. Онысы маган унайтын. Кфлдан келген шараныц бэрш де жасайтынымызды айтсам, менщ сэзшда елемей: “Эйтеуф, бф куш, ерте ме, кеш пе, олар меш олтфед1, — дейтш ол, — сол кун жетсе, дамыдпа. Р^олдан келгеннщ бэрш де жасайтыньща кумэшм жод”. — Сосын ол ойындагы жоспарын айтты. Тым дарапайым екен. Селолыд жердей б!р коттеж тауьш алып, сонда тыныш омф сурш, жумысын жалгастыргысы келетшш бщдарда. Сайып келгенде, ол Соморсет1 жадтагы Кингз Гнэтон дейтш 1 Соморсет Англияньщ одтустж батысындагы жер. 92
тандады- Ол темф жолдаи жета миль кашьщтьщта селоны дркениеттен аулак, село болатын. Эдем! коттеж орЯаЛаялып, оны бфаз озгертш, жендегп де, квцйп ориына саТЬ1П жайг’асып алды. Ушнде езшен баска жиен кызы хатшысы, озше кырык жылдай сешмдо кызмет ГР®»’уй шаруасындагы нем1с ейелк сырттагы жумыстар менбагоандык шаруаны аткаратын Кингз Гнэтон селосынъщ б1р_!^Куд1кт1 тертеу, — дед1 дерагер Ллойд жайлап. __ Дэл айтасыз. Купит тортеу. Баска айтатын коп еш НЭрСб Де ЭКОК* Кингз Гнотондагы бейбгг омфдщ бес айга ейхн шыркы бузылган жок болатын. Енда, мше, бэр1 аяк Аастынан булшдь Б1р куш ертещлсш доктор Розен баспалдакпен томен тусш келе жатып, кулал калады. Оньщ 0лш калганы жарты сагаттан кейш белгцп болады. Оюншгп болган кезде Гертруд ас уйде отырып, есж жабык болгандыктан, ештеце естгмеген. Озшщ айтуы осылай. Грета бикеш бактьщ шинде кейбхр гул тукымдарын кайта отыргызып журит. Багбан Доббздьщ айтуына Караганда, ол кыш куыыраларда осетш гулдер туратьш кшдсентай сарайда ертецп тамагьш шип отырьпггы. Хатшысы сыртта серуендеп журит. Е^ылмыскд катысы жоктыгын дэлелдейтш айгак бцэеушде де жок. Б1рде-б1р1 екшппсшщ айтканын растай алмайды. Б1рак б1р мэселе айдан аньщ: кылмысты сырттан келген бдееудщ 1стеу1 мумшн емес, себеб1 бейтаныс адам Кингз Гнэтон секцад. кшжентай селода барден кезге тускен болар едп Алдьщгы есж те, арткы есж те к1лттеул1 екен, ойткеш еркшнщ оз кит бар-тын. Байкал отырган боларсыздар, кудж сол торт адаммен гана шектеледа. Солай бола тура оркайсысыньщ да ары таза сеюлд1. Грета болса, доктордьщ Ш1С1НЩ кызы. Гертрудка келеек, ол — кырык жыл бойы озше адал кызмет етш келе жаткан адам. Доббз — ем1р бойы Кингз Гнэтон селосынан карыс адым шыгып кермеген адам. Ал хатшы Чарлз Темплтон... — Ио, — дед1 полковник Бэнтри, — ол ше? Менщше, сол куд1кт1 сек1лд1. С1з ол туралы не б1лес1з? — Ол менщ б1лет1нд1Г1мшд аркасында гана соттан аман калган болатын кезшде, — дед1 сэр Генри жабыркап. — Чарлз Темплтон, бгпсещз, оз адамдарымньщ б!р1 болатын. — Не дейда? — деп полковник Бэнтри тадгалып калды. — Иэ, солай. Сол тондректе б1р адамньщ жургешн макул кордш, б1р жагынан селода артык ецгше шыгып кетпеу жагын да ойластырдым. Розенге шынында да хатшы керек болгандыктан, Темплтонды орналастыра койып едш. Ол — нагыз жеггплмен, немДсше судай, сосын оте каб1летт1 Ж1ггг. 93
— Ал енд! кшнен кудштенесш сонда? — дед1 Бэнтри ханым тадданган уимен. — Олардыц барлыгы да... иэ, тук тусшсем буйырмасын. — Иэ, езфге осылай болып тур. Бфак бул мэселеге баска жагынаы да келуге болады. Мэселен, Грета бикеш — Розеннщ жиеш — эте суйкшдо кьш. Бфак согыс не керсетпедо. Агасын карындасына, экесш баласына жау етщ Ж1берд1 гой. Ал ец эдеш, ец мейфшдо деген жас кыздардьщ ез1 не бф сумдыктарды 1стед1 емес пе? Бул айтылганньщ Гертрудка да катысы бар. Кш бшед1 оньщ басынан не откешн? Цожайынымен бет жыртыскан кездер1 де болган шыгар. Реншд жыл откен сайьш улгаюы да мумкш, “соннга жыл кызмет хстегенде тапканым осы ма” деу1 де гажал емес. Ондай шаруадагы егде эйелдердщ мшезг кейде ете шатак болады. Ал Доббз ше? Отбасына туыстыгы жок деп, оны бул ютен аулак ггур деуге бола ма? Акша не 1стетпейд1? Мумкш, байкатпай келш оны б1реу сатып алган да шыгар. — Б1р нэрсе анык сиякты: сырттан не хат, не б!р буйрык, келген болуы керек. Ойтпесе, бакандай бес ай бойы ешнерсе болган жок кой. Демек купил уйымньщ агенттер1 карал жатпаган болды. Розенн1ц саткын екенше эл1 кездер1 анык жетпей, 1СТ1 тексерш алганша кгдфте турган болар. Сосын егжей-тегжешне аныктап к©здерщ эбден жетюзген кезде сол уйде журген жансыздарына хат жолдап: “влтхр!” - деп буйрык берген болуы керек. — Неткен сумдьщ! — дед1 Джейн Хелиер калшылдал. — Б1рак хат калай жету1 мумшн? Жумбаг^тьщ шешу1 сонда болар деп, осыны аньщтауга тырыстым. Элп тертеудщ бфеуше келш, бфеу жолын тауып б1рдеме деп кету1 мумкш гой. Мундайды коп созбайды. Буйрык жетсе болды, ол бфден орындалатын. “Е^ара колдьщ” зады солай-тын. — Мен 1ске Кф1ст1м. Б1рад бул с1здерге тым усак дуние болып кор1ну1 де мумкш. Коттежге сол куш кш кел1п кеттг? Солардыд б1рде-бф1н калдырмай тексерш ШЬЩТЫМ. М1Не Т131М1. Ол калтасынан конвертт1 шыгарып, 1ппнен бф кагазды суьфып алды. — Дойдыц мойын омъфткасьш алып касапшы келшт1. Тергеп епггеде таба алмадым. Бакалея дукешшсшщ комекпда б!р капшьщ жутер1 унын, екх фунт1 кант, бф фунт май жэне бф фунт кофе алып кеп тастапты. Ол да таза болып шыкты. Хат тасушы келш Розен бикешке ек! каталог, жершшш жерден Гертрудка бф хат, доктор Розенге бфеущце шетелдж маркасы бар уш хат, Темплтон мырзага шеттщ маркасы бар ею хат тастап кет1пт1. 1 Фунт — 453,6 граммга жуьщ. 94
Сэр Генри сезш догарып, конверттен жане б1р дагаз щыгарды. Карал шыгуларыцызга болады, даласацыздар. Мен буЛ дужаттарды *ске ^атысты адамдардан жане керекс1з кагаздарды тастайтын себеттерден жинап алдым. Козге кершбейтш сия, тагы баск,асын аньщтау удин, мамандарга бер1п тексертш алганымды айтып жатудыц дажет1 де бола доймас. Ол жагына алан, болмай-ад дойыцыздар. Керуге умтылып, отырган журт сэр Генрцда айнала крршал алды. Каталогтардьщ бфш гул есфетш питомниктщ иес1 лабернтп де, екшзшсг Лондондагы багалы ад тершершен айналысатын мекемеден келпгп. Доктор Розеннщ атына даберген еш шоттыд б1р! бакда отыргызатын тудымдардж1 екен де, екшппсх жазу-сызуга арналган буйымдар шыгаратын фирмадан келштг Розенге лсазылган хаттьщ мазмуны мынау: “Курмотх Розен, даз1р гана доктор Гельмут Спаттан келш отырмьш. Алдыдгы куш Эдгар Джексонды кордам. Амос Порри екеу! Шанътаудан1 оралыпты. Дол шындыдты айтсам, олардьщ саяхатына дызыгатын тук те жод. Тез1рек хат жаз. Бурын айтданымдай, ана б!р адамнан сад бол. Кшда айтып отырганымды озщ бшесщ, б1рад маган сенбей журсщ гой”. Сэлеммен Георгина. — Темплтон мырзаныд поштасы мына б1р оздер1д1з кер1п отырган тЫнпиден келген тот пен Германияда туратын б1р досынан келген хат екен, — деп, сэр Генри сезш одан ор1 жалгастырды. — бкшппке орай, олп хатты ол серуенге шыддан кезде жыртып тастапты. Ал енд1 мынау — Гертруд алган хат: “Кымбатты Шварц ханым, 613 сет жума куш кешке болатын жиналысда келеда гой деген умггтем1з. Священник те солай ойлайды. Ел тугел шадырылып отыр. Сур еттщ рецепт! ете жадсы екен, ол ушш улкен радмет. Хат долыда тисе, жума куш кер1серм1з”. Сэлеммен Эмм Грин. Дершер Ллойд буган жымиды. Бэнтри ханым да доса КуЛД1. — Менщше, содгы хатты 1стен альш тастаса да болады, — деда дор1гер Ллойд. — Менщ де ойым сол, — дед1 сэр Генри, — б1рад циркеуде Грин ханым мен жиналыстыц болган-болмаганын тексерт1п алдым. Садтыдта дорлыд жод деген. — Бул б1здщ мисс Марплдыд аузынан туспейтш мэтел1 гой, — дед1 дорггер Ллойд жымиып. — Ойга шомып кет1пс1з гой, мисс Марпл. Не ойлап отырсыз? Мисс Марпл селк ете далды. Шаньтау — дытайдьщ шыгыс жад жагалауындагы портты дала. 95
— Акымак басым, — ДЗД1 ол. Ано. доктор Розенге келген хаттагы “шындык деген создщ неге оас эршпен жазылганына миым жетпей дал болып отырганым. Бэнтри ханым 1лш алып: Солай де. Охо! двдх. — Ио, шырак, — ДвД1 мисс Марпл. — Мен сен1 байкады гой деп отырсам! — Хатга ап-анык ескерту бар, — дад полковник Бэнтри. — Менщ ойыма бфшгш сап ете тускеш сол болды. Иэ, анык ескертш отыр, бфак шмге нет ескергш отыр? — Жадагы хатка байланысты тары б1р тусшжскз жэй, — дед1 сэр Генри, — Темплтонньщ айтысына Караганда, доктор Розен ертедп ас кезщце хатты ашып окдды да, оны жазган ер адамньщ К1м екенш б!ле алмай Темплтонньщ алдына тастай салган. — Б1рак хатты лаберген ер адам емес кой, — дед Джейн Хелиер. — Хатка “Георгина” деп кол койыпты гой. — Юм екенш айту киын, — дед1 дэр1гер Ллойд.— Георгий больны да мумкш, б1рак, орине, Георгинага кобгрек уксайды. Б1рак мен1 катты ойландыратын нэрсе хат ер адамньщ колымен жазылган. — Жок, мунда б!р гэп бар, — дедо полковнргк Бэнтри. — Енггеце бшмегенсш хатты устелге тастай салганы нес1? Б1реудщ бет-елпетшен олденен1 адгаргысы келда ме? Сонда кшда бакыламакшы болды, кызды ма жок элде ж1птт1 ме? — Жок элде аспазшы эйелд1 ме? — деп, Бэнтри ханым ез ойын кыстырды. — Сол кезде ол тамак тасьпт журген болар. Бфак менщ коре алмай турган нэрсем... оз1 бф турл1... Ол кабагын тушп хатка ундлд1. Мисс Марпл оган таял келш, саусагымен хатты шукып, екеу1 озара б1рдемелерд1 айтып жатты. — Б1рак 0ЛГ1 хатшы ек1нш1 хатты неге жыртып тастайды? — дед1 Джейн Хелиер кенеттен. — Бымеймш, мунда да б1р сыр бар сек1ЛД1. Оньщ Германиядан хат алатын кандай кисыны бар? Т1пт1 ол кудгктен аулак дел с1з айтканньщ езшде де... — Б1рак сэр Генри олай деген жок, — ДСД1 Мисс Марпл созд11лш альт. Ол Бэнтри ханыммен сыбьфласканьш догара койып, басын котердг де: “Тертеу1 де кудпт деген болатын. Еидете Темплтон мырзаны да косьт отыр. Кдлай, менж1 дурыс па, сэр Генри?” — дед1. — Иэ, мисс Марпл. Баска туссе, баспакшыл боласьщ дегендей, ом1р уйреткен бф сабак сол: ез басым еш уакытта да бэленше кудштен таза дегенге сене алмаймын. Мен с1здерге жаца гана ана уш адамньщ кшвЛ1 болуы мумкш екешн дэлелдеп бердш. Чарлз Темплтон таралында кезшде ондай ештеце айта алмадым. Б1рак жгщагы принципт! бетке устал, акыры оган да жеттш. Сосын мен мынаны 96
мойындауга межбур болдым: кандай болмасын армияньщ, флоттыц, полицияньщ 1Ш1нде белпл1 б1р мелшерде саткьшдары болады. Кдншальщты мойындагымыз келмесе де, бул солай. Сондьщтан мен мына 1ске Чарлз Темплтонньщ кдндай цатысы бар екенш де едшетп. 'гурде тексерш шьщгым. Жака мисс Хелиер койган суракты мен де кеп койдым. Елден ерекше ол неге алган хатын бфден суырып бермейда? Хатка нем1с маркасы жапсырылган гой. Оньщ Германиядан хат алатын кандай реп бар? Сондьщтан мен оган елп суракты койдым. Ол богелместен жауап кайтарды. Шешесшщ сщласшщ куйеух нем1с екен. Хат оган нагашы карындасынан келпгп. Сонымен мен бурый озш бшмейтш б!р нэрсеш, ягни елп Чарлз Темплтонньщ Германиядагы адамдармен байланысты екенш аштым. Бул оны кудоктшердщ катарына косуга б1рден-б1р себеп болды. Ол - менщ адамым, озш жаксы керетш ер1 сенетш житпм, б1рак, едшетпк пен шындыкда жупнсек, куджтшердщ тобында бфшип болыл турганьш мойындамаска болмайды. Кезш аньщ жетпейдИ Бишеймш... Мумкш, еш уакытта да бше алмаспын. Меселе кнд олпрген адамды жазалауда емес. Меселе мен ушш мулде баскдца. Ол жуз есе мацыздырак. Бул кудпске бола адал адамньщ арын аякда таптау гой. Ал елп кудшпен есептеспешн десец, тагы да болмайды. Мисс Марпл жотелш, сыпайы гана: “Егер мен с1здо дурыс тусшсем, сэр Генри, есгресе Темплтон мырза гой мазацызды алып турган?” — дедь — Ие, б1р есептен солай десе де болады. Теория жузшде тортеу1 де кудшп, ал 1С жуз1нде олай емес. Мэселен, Доббзды алайык* Одан да кудштенемш, бграк мансабына будан келш кететш тук те жок. Ойткеш селодагы журттыц бер1 де доктор Розенд1 абайсызда кулап олд1 деп жур. Ал Гертрудка кудж кобгрек. Ойткеш Розен бикештщ оган деген козкарасы озгеру1 мумкш гой. Б1рак, будан Гертрудка келш-кетер пелендей ештеце жок сиякты. Ал енд1 Грета Розенге келетш болсак, ие, бул жерде меселе киындау. Грета ете сулу кыз, ал Чарлз Темплтон болса едем1 жШт. Олар бес ай бойы б1р уйде тургандьщтан, назарларын аударатындай ботен ешкшдг коре алмады. Екеу1 б1р-б1рш суйш калган болатын. — Сойтш жургенде жацагы сумдьщ сап ете тусп. Осыдан уш ай бурын, мен кайтып оралганнан сон; бде-еха куннен кейш, маган Грета Розен келш кетп. Ол коттежд1 сатьш, нагашысыньщ шаруаларын реттеп, Германияга кайтып бара жатыр екен. Менщ кызметтен кол узш кеткешмдо бше тура, ол кыз меш озшщ жеке басьгаа катысты меселеге бола 1здеп келшп. Алгашкыда б1раз шбфтжтеп отырды да, сосын 1шшдепсшщ берш актарды. Элп нем1с маркасы 7-49 97
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
