Ауылдан шыққан Миллионер

Сэуле ДОСЖАН ! ! / Ш . / ^Й Ф •! л/ л ж«Зй. ,4 «/■ ли<у ________ 'X'— : г\\Нурпы! Алматы-2020

■■ а 0ОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5 Каз) Д 70 Кипап «Ауыл» хальщтьщ-демократияльщ патриоттьщ партиясыныц крлдауътен шыгарылды ДОСЖАН С. Д 70 АУЫЛДАН ШЬЩКАН МИЛЛИОНЕР. Хикаят. - Алматы: «Нурлы Элем», 2020. - 152 6. 18В1\\ 978-601-205-645-7 Жазушы, /(Я Ецбек с'чррген цайраткер/ Сэуле Досжан- иыц «Ауылдан шыщан миллионер» хикаятында ецбект'щ цад'грш, жастайынан нарьщтыц талабын бтт оскен Жомарттыц жет!сппктер/ шынайы ощигалармеи орб/ген. Автор осы шыгармасы арк,ылы цазацтыц бизнес бас- тауга ниетт/ жастарына жол корсетед/. «6Д/7 болсам!» - с>е/7 армаидаган балага рухани тэлш береди Автордыц 03/ армаидагандай, эр цазацтыц баласы бай болып, мсщсатына жетуге пийспп. Тэуелсп Дазсщстан- ныц болашагы - солар! Кипап жалпы оцырманга арналган. 0ОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5 Каз) 18ВЫ 978-601-205-645-7 ©Досжаи С., 2020 ж.

:: ; зйкодэиын, пдасйы I ! 0 1 - /( -ъ ». 4<> 3/\\х ■■ ' \\1 у \\ч УУ л\\■ . шш? 1 . . . !|'1 шиС ^/ч

чу АНАСЫНЫН, ПАНАСЫ Ол туганда экес! бфден: «Атын Жомарт коямыи» дедк Аиасы: «Ой, экес1, жомарт болу ушш алдымен бай болуы керек кой, колхоздьщ койын баккан экесшен калатын байлыгы жок, ол кшге несш оерщ жомарт болсын? Одан да Байоол деп койсацызшы, бай бол- сын», - деп карсыласыпты. Дегенмен еркектщ аты еркек емес пе, ауылсэбетке барды да, баласыныц метфкесше «Жомарт» деп жазгызып экелдк «Жомарт болады! Биылдан бастап койларым епзден коздап, мен озат шопан боламын, содан улыма мал жинаймын. Ержетш, атадан калган малга 031 ие болып калгаида, одан эр1 кобейтш, байиды. Бай болганда жай бай емес, жомарт бай болады. Агайынга дастарканы жаюлы, жок-жткке кайырымды, ауру-сыркауга мейф1мд1 болады. Колы ашык, коц1Л1 жай, жомарт бай болады», - деп, ерекше киялга бершп, ом1рге жаца келген улына эке мейф1 айрыкша асып-тогшд1. Содан кеюн-ак бойына ерекше кайрат б1ткендей болып, бф тыным таппайтын болды. Кайыстан камшы, жуген ор1п, таспа тшш, аркан есш, оз коцшш 031 аулап, киялмен алдагы ом1рге барып-келуд! жи1летт1. Дуние-ай, арманга К1М жеткен дейс1ц! Жомарт беске толганда экес1 кой толдет1п журш, бфде карасуыкка калып, курткеселге шалдыкты. Авдыган жау алмай коя ма, арада жыл етпей-ак экес1 сол кеселден коз жумды. Ер1нен айырылып, ацырап калган анасы колхоздыр малын ук1метке тапсырып, коп >ш1нде кун корей1н деп, жалгыз уйл! кыстактан ауылга 4

К0Ш1П келген. Эке-шешес1 омф боны кыс кыстауда, : жаз жайлауда мал соцында журш, ел 1шшен баспана алып коюды да ойларьша алмаган екен. Енд1 бастарына Г кун туып, ауылга оралганда, кайгылы жесф мен жетш улга агайындары аулаларындагы жаман лашыктарын ! да кимады. Соры кайнаган ана кулыншагын жетектеп, I амалсыз мал коралардьщкузетипсшеарнаптургызылган жаман жер тамга келш паналаган. Ферма бастыгына жалынып журш, колхоздын арык-турык бузау, таналары мен токты-торымдарыныц карауылдыгына орналасты. Баспана деген жаман тамдары кас карайганда карауытып, когнлге урей юрпзетш коп зираттыц дэл тусында ед1. Апасы ымырт жамыла экесшен калган есю куппй иыгына шп, еркектщ киер керз1 ет1пн колпылдата, кораларды шарлап, жем-шоптерш, каратуздарын науаларга салып, темф телек шнген И1Н агашпен су тасып кун отюзедк Экес1 кушпк кезшде алып келген Таймас деген ит кана кос зарлыкка адал, куш-туш уй кузетш, ит мшдетш мшсЬ аткарады. Кфыны тун баласы болатын. Апасы коралардьщ арасын шарлап кетедг Таймасы бгр ел1 калмай, ауыз жаппай урш, касына ерш журетш. Жалгыз калудан коркып, «Мен де барайыншы!» деп жалынган улына: «кал, бф жерде шалынып жыгыласыц!» деп, зеюп, тастап кететш. Апасы кайтып келгенде, кой майына шылаган пштемен оздерше майшам жасап алып, екеуден-екеу кенло астарын йлетш едк К^ыстыц суыгында куыктай болменщ бурышындагы темф пештщ аузынан жылтылдагаи от сэулесш коцшдерше медеу тутатын. Коздерше уйкы тыгылганда, екеу1 ©«51 5 <25^©

экесшен калган каскыр 1Ш1кке оранып пеш тубше жата кетюетш. Ку1-п боны митьщ журюпен, уй шаруасын куйттеп, шаршаган апасы басы жастыкка тиюшен кор ете тусед1. Таймасы кораны айнала бф урт келт, босага кузетедь Анда-санда сиыр модфейдд кой мацырайды. Айсыз тунде оттын соулеа сонгенде, зират жакка карайтын болмешд жалгыз козд1 терезесшед коплдго соуле кокке карай шалкып тургандай коршетш. Анасы ондайда: «бюмшло, бюмшло!» деп кубфлеп, улын бауырына кыса туст, бесж жырын айтып, уйыктататын. Шешесшщ сол когшдф-жасыл сауледен катты коркатынын бала болса да байкаган Жомарт кейш мектеп кабыргасында жургенде, карацгы кунде зираттар жактан кор1нет1н сол кубыл ыстьщ суйектерден шыгатын фосфор саулес1 екен1н 61лд1. Жел сурш, жауын ез!п, ашылып калган молалардан сол жумбак соуле кер1нет1н1 коркынышты, орине! Анасы мен улы екеу1 ара-тура ауылдагы жалгыз дукенге ас-аукат алуга барады. Ек! ара бф кош жер болгандыктан, к1шкентай Жомарт шаршап калатын. Апасы коб1не оны кайтар жолда аркалап окелетш. Кун санап ос1п келе жаткан улды аркалау одай емес, сондыктан апасы амалын тауып, есек сатып алды да, енд! екеу1 есекке мшгест, шаршап-шалдыкпай-ак ауылга барып кайтатын болды. Есектер1 обден кыдыр ед1, ауыл жакка аттап баскысы келмей, жамбаска токпактаганда барып, оред басатын ед1 де, ауылдан кер1 карай аягы-аягына тимей жоргалайтын. Жомарт: «ауылда туратындар каддай бакытты, б

уйлер1 бар, бау-бакшаларында тэтп алма, уылжыган ер1к оседт Коше толган балалар топтасып асык атып, доп куалап ойнайды. Апалары бф-бфшен араласып, корил болып шэй 1шедЬ>, - деп катты кызыгады. Шомеленщ ортасына отырып алып: «Апам екеумоге уй алып беретш экем жок. Сондыктан 613 осы корада тура берем 13. Мен ана балалар сиякты окыганда, мектепке калай барам, алые кой!» - деп киналатын. «Кок есекпен барсам, мектепке юргенде, есепмд1 кайда калдырам? Ауылдыц сыртына тусап кетсем, мен кайтып келгенше бфеу мппп кетсе ше?!»-деп уайымдайтын. «Кейш мен оскенде трэгпр айдаймыи да, коп акша табам. Содан кешн ауылдан уй сатып эперем апама. Ол орш, алма агаштарын отыргызады. Мен епн орып жургенде, апам ауылда корпи апалармен бфге шэй 1шт, дукен аралайды», - деп армандайтын. Бар максаты - осы сурецсп корадан кутылып, ауылга кошу, ел катарлы апасы эйелдермен, 031 балалармен араласу. Кула дуздеп мына жалгыздыктаи анасы да кажып, 031 де жалыккан болатын. Ештеце ойламайтын, киналуды б1лмейт1н ит1 Таймас кана. Оган ана топырлап журген мал болса, бул сомы ертелькеш куалап, кайырса болды. Жомарт болса, бул соньщ жанында шапкылап, колындагы нанын бол1п жесе, анау узын койлег1 етег1не оралып, жаулыгын шырт туй1п журет1н тынымсыз эйел болса, бул соньщ калайыдан жасалган аягьша куйган сорпа-суын 1шш тьщкиып алып, кундв колецкегп бермей, тун1 бойы кораларды аралап, ур1п шыкса. Таймаска одан баска ештеме керек емес, кайткенмен, ит емес пе! Б1рде апасы шетк1 корадан кызыл кунажынды уйге 7

47Г жакын корага карай жетектедд Жомарт колындагы жпйшке шыбыгымен артынан айдап, комектестй - Зойкам! Зойкам! — деп апасы мойныман еркелете сипап кояды. - Апа, енд1 ол кпл1 корада тура ма? - деп сураган Жомартка: - Иэ, балам. Зойка жакында туады. Сут шип, уыз жейс1н! - дед! анасы. Ауыр турмыстан туижырап журетш кабагы ашылып, жанарынан куаныш ушкымы КврШДК Сол куннен бастап апасы Зойкага шептщ жумсагын фжтеп алып келед1 де, балтамен турап береди Кутшш катты жасап журдп Корасыньщ да тесжтерш б1теп, жылылап бердй Апасы кутт жургем жаксылыкты Жомарт та асыга тосты. КоцЫ аландап, «бузау кашан келед1?» деп апасынан сурап кояды. Бф туш апасыньщ уйге юрт-шыгып жургем аягыныц тарпылынан оянып кеттй К031 бакырайып, кулагы едфешп, шидей аягы жалац, жейдес1 твесше тусш, апасыныц алдынан шыкты. - Жоматай, сен неге турып алдын?! Мына журющ не, тоцып калдьщ гой, - деп котерш ала жонелд1 де, тонный 1Ш1Не экелт тыкты. - Апа, сен кайда кеттщ? - дед! бала. - Зойка туды. Клшкентай кызыл бузауьщ бар, казф экелем,-деп сыртка кайта кетти Мына хабарды естшен сон, уйкысы шайдай ашылды. Мойны кылкиып, тонга оранып отырып, анасын куттн Бф кезде апасы кфД1 бузау котерт. Пештщ екп-шл жагына тастады да, 031 от жагуга кф1стй - Жат ендд едфеймей. Бузауыцмен ертец ойнайсыц, - 8

дед1 баласына. Жомарт апасыньщ созш ею етпей, I орнына барып жатты да, ертен кызыл бузаумен ! ойнайтынын, Таймастыц ездерш куалайтынын киялдап жатып, К031 1Л1НД1. I Тацертец оянып, козш ашканда: - Бузауканым, турдыц ба? - деп кызыл бузауды сипалап отырган апасын кордг - Апа, ол журе ала ма? - дед1 Жомарт басын котерш, былшык баскан козш укалап. - Е, жарыгым, жануар деген туа салып торт аягым тец басады, балам. Адам гой, ана сутш емш, бауырында алты ай жатады, одан торт ай ецбектей/н, жаска толганда барып каз-каз турады. Мше, бузауыц аягын басып тур! - дедг Шынында, кызыл бузаудьщ бойы пешпен бфдей, торт сирагы дфшдеп, мойылдай кап-кара коздер1 бакырайып, Жомартка карап тур. Апасы оны котерш ала жонелдг - Шешес1не емЫп келеЙ1н. Тура гой, балам! - деп сойлеп барады. Сол куш екеу1 уыз деген балдай тэтп б1р тагам жед1. Апасы дастаркан басында уыз туралы эцг1ме бастап: - Уызды жаиа тугаи сиырдыц сут1нен жасайды. Енес11пц уызын тойып емген тол тез ширайды, мыкты болып осед1. Апасыньщ уызын жаксы емген бала да кушт1 болады. Сол уыз ембегендерд1 казак «уызына жарымаган» деп унатпаган. Торт тулпспц элс1з толдер1не де айтады бул созд!. К^ызыл бузауыц ем1п болтан сон, мен мына уызды артынан сауып алдым. М1не, карашы, кандай ак1р1МШ1к болды, - деп, эппак уызды уылжытып, баласыньщ аузына тосты. 9 <23-©

^1. - Толбасы туган кезде осындай уызды катырып, коршй-колавды шакыратын болган. Экец барда коктеудеп коршшершвд! шакырушы едж, «Ак мол болсын!» деп тшек айтатынбыз. Ещц екеумп гана отырып, казф кшд1 шакырамыз, мен ертец уыз катырайын, сен нагашыларьща апарып бер, — дед1 анасы Жомартда. Туске карай апасы есепн ерттеп, колына кшкентай камшысын у.статып турып: - Жоматай, сен улкен Ж1пт болдьщ! Жолда есегщ уркш кетпесш, сипай камшылап, байкап жур, мына уызды нагашы апаца жетюз! - деп, калтага салынган уызды ердщ артына байлап берд1 де, бфаз жетектей тус1п, ауылга баратын жолга салды. Журег1нде б1р коркыныш бар Жомарт ер1п келе жаткан Таймасты иепмен нускап: - Апа, Таймасты ала кетейш, магам ерсш! - деп ед1, анасы: - Болмайды, улым! Ауылга жакындаганда бук1л ит шабаланып, ес1вд1 шыгарады. Есекке ит жупрмейдг Ит - итке кас! Эркайсысы оз кушхн корсетк1С1 келед1, - ДСД1 де, Т13Г1ИД1 Жомарттыц 031не устатты. Таймас арсалавдап есект1ц алдына б!р шыкты да, уйге карай беттеген эйелд1ц шакыруына жалт бурылып, артынан ере жонелд1. Жомарт омфшде б]р1иш 1 рет жалгыз 031 жолга шыкты. Апасынан алысымен шылбырга колы жабысып калды. Ек1 коз1 кара жолда. Жанары анау-у-у коз ушында агаравдаган ауылда. Есепн1ц аркасы ойкы- шойкы жерлерде кисалац-кисалац ет1п, жамбасын ары- оер! козгап кояды. Сондай сэттерде кулап калмайын 10 <23-©

деп, намыска тырысып, такымын кысып отыр. Бф кезде ' коцшне алац юрдп ! «Ана бешт жактан топ каскыр шауып келсе кдйтем? > Откенде «жогаргы ауылдыц бф есепн каскыр тартып кет1пт1» деген ед1 апам. каскыр есекке ош пе екен?» деген сиякты коркынышты ойлар келдг Бфеу окшелеп келе жаткандай, артына, жан-жагына бурылып карайын десе, коркып, басы тже катып калды. Журеп орекшп, камшыны батыра салады. Есек те иеа камшы салган сайын аяк-аягына тимейдк Сол жортканнан жортып отырып, Жомарт нагашысыныц ушне бф-ак келдк «Эй, мына Ж1бектщ -У-Лын карацдар, жалгыз оз1 корыкпай бешт жактан келттг Ой, батырым-ай!» деп нагашы апасы алдынан шыкканда, сол уйдеп балалардын алдыида мерейлешп калды. Есепнен элдекандай болып тусш, оны кашага байлап, апасы берген калтаны нагашы апасынын, колына типздк Анасыиыц алгашкы тапсырмасын тастай етш орындаган Жомарт кун уясына отьфа, аман-сау кора- турагына жакындады. Оны алдымен Таймас байкады. Кок есектщ устшдеп жудырыктай кожайынын алыстаи танып, урш-урш ж1берд1 де, арсалацдай алдынан жупрш шыкты. - Таймас! Таймас! - деп Жомарт та айкай салды. 031 улкен 1С тындырып, нагашыларынан «Адам болып калыпты!» деген мактау естш, мереш осш келе жаткан бала уйге жакындаган сайын есепн бушрге тебшш-тебшш кояды. Анасын коргеише асык. Апасы неге коршбейд1? Кфраныц кашасына есепн байлай сапып, уйге жупрдг Кфлындагы шуберек калтада нагашы апасынын берш жШерген сэлемдемеа бар ©^53 11

ед1 Анасынын сэлемдемесш оларга жет шзш, олардыц сэлемдемесш анасына аман-есен экелгенше журен алып-ушып куанып тур. Жалгыз болменщ сыкырлауык агаш ес1Г1н шалкайта ашып: - Апа! - деп айкайлады. Тым-тырыс, ешкпм жауап бермеген. Уй алакеленке, жан баласы коршбейдк Алактап кайта далага шыкты. Кызыл бузаудыц жанында шыгар деп, К1Ш1 корага жупрдк Жанталасып журш, жапага суршт жыгылды. Абырой болганда жерге жалп ете туспей, денесш тжтеп калды. Тек колындагы калтасы анандай жерге ушып тускен едп Тагы да: - Апа! - деп урейлене дауыстаганда: - О, не кулыным, - деп анасы кора 1шшен шыга келдк Жомартты корт, куанып: - О, Жасаган бергешм! Келт койдьщ ба? - деп баласына умтылды. Келе, кем, кушагына орап алды. Апасыныц езше гана тэн элемде жок ию1 мурнынан енш, туда бойын жайлап, жан дуниесш елжфетш жШердк Юшкентай колдарымен кеудесшен орай, тас кып кушактап, Ж1бермед1. Колы сэл босаса, айырылып калатындай. Анасы оиыц кун сщген тебе шашынан мейф1 канганша шскеп турып, ерекше рахатка белендк - Жоматай, жаксы жацалыгым бар, жаца гама кара кунажын да туды, - дед1 анасы. - Майка ма? - деп куанып кетп Жомарт. Анасы кызыл кунажын мен кара кунажынга Зойка, Майка деп ат койып алган. Бул ек! сиыр да колхоздыц малдары. Сонда да апасы жекемешшпндей ерекше карайтын. Эне, енд! Майканын, кара бузауыньщ устш 12

, тазалап, уйге апаргалы жатыр. Еш кунажыиды жаздай сауып, курт жасап, май шайкап, ауылдагы дукенип кайынсщлюшеи тш табысып, карындагы майын саттырып, акша жииап журдк Ею ортага катынайтын Жомарт. Дарига тэтесше майды, куртты апарады. Ол берген акшаны жанкалтасына аузын туйрепшпен туйреп апасына алып келедг Бхр куш дукеннен коцшдешп кайтып келе жаткам. Алдынан Таймасы шыкпады. Есж алдында бфгэдфдщ карагер! байлаулы тур екен. Кшп кораиыц алдьшда тэштек бфгэдф шепрткенщ айгьфьтндай болып, езшен бшк апасына айкайлап, колындаты камшысын уйIр1 п тур. Апасы басы томен салбырап, жылап калыпты. «КДлкоздьщ малый неге оз менил пне пайдаланасьщ! К^урт-май сатып акшатаптыц! Сеги саудагер, алыпсатар деп устатып берем! Турмеде ипрггем! Балацмен кацгытып жШерем!» деп каИарланып, жшак козшен от шашып, апасына тап-тап бердл Мына сумдыктан шошыган бала есектен тусе сала, жупрш барып: «Урма, апамды» деп бфгэдфдщ балагына жармасты. Бойы жетпесе де сеюрш, колындаты камшысын тартып алмак болды. «О, каскырдыц болтфшП Сен немене?!» деп, б!ргэд1р енд1 апасына котерген камшысымен Жомартты аркадан тартып-тартып жнбердл Баласынын, шар еткен дауысынан есш жинагаи ана кез1 карауытып, еркектщ жагасына жармаса кетп де, бф-ак сэтте жерге алып урып, астына салды. Клшкентай еркек кайратты эйелдщ бауырында тыпырлап, аузына ак ит юрт, кок ит шыгып жатыр. Сол кезде ауылсэбеттщ мэшинеш есж алдына келш токтап, 1шшен ею ер адам тустк Басында шлэшс1 бары алысып жаткандарды коре сала, 0^53 13

тура жупрдк «Эй, эй, койындар!» деп айкайлап келедь Жакындаганда эйелдщ бфгэдфД! басып алганын корд1 де: - ЖШекжан, айналайын, оныц не? — деп дауыстады. Апасы: - Корсетейш мен саган жетьмд! басынганды! Баламды саган сабатып койып карал турам ба? - деп бажылдап, бфгэдфдш кеудесшен кыса тустк Басындагы жаулыгы агарандап, аиадай жерде жатыр. Жыландай кос бурымы кеудесше тусш, астындагы еркектщ жузш сабалайды. Ауылсэбет келе сала эйелд1 еркектщ устшен жулып алды да: - Не болды сендерге, баладан уялмайсыцдар ма? - дед!. Апасы: - Мына таз, жетш баланы сабады, эне камшыныц 131 аркасында! - деп келгендердщ назарын Жомартка аударып, бфгэдфдщ «май саттыц, турмеге жабам!» - деген кокан-локкысын тшт1 бфгэдфдщ езше де умыттырып ж1берд1. Мэшинеден тускен екпшп адам Жомарттыц экесшен аталас Мукан деген к1с1 едк келшшщ мына сезш ести сала: - Ой, экецнщ, ппрж бас! Менщ бауырымнан калган жалгыз туякты сабайтындай сен кшсщ?! 0зщ кэменессщ! К^азф партия жиналысына салдырам, жетшге куш корсета, жесф катынды жылатты деп, - деп, бфгэдфге тап-тап бердк Оны ауылсэбет эрец устап алды. «Мына бэлелерге кайдан тап болдым», - деп шошыган бфгэдф бфдеце деуге шамасы келмей, атына 14 е5>©

мше кашты. Жомартбаганагы жеген камшысынумытып, - апасыньщ б1ргод1рд1 басып алып жулмалап жатканына ' карап, одан агайынньщ оздерше болыскаиына куанып турган. Апасы жерде жаткан орамалын тауып алып, басына орай салды да: - Кдйнага, кенпрп-из, - деп ацырап жылап турып, он твесш басып, кайнагасына сэлем салды. - Ракмет, шырагым! Бул не болганы? - дед1 улкен К1С1 келп-пне карап. Апасы жылап турып, баласыньщ жейдесш котерш, камшы тиген аркасын корсетп. Айкыштана тускен камшы 131 кан шыгармаса да, домбыгып юш, кызарып тур ед1. - Мен оны парткомга айтам. Устшен арыз тусф. Кызыл белетй-1 устелге тастаттырам! - деп туысканы ЭЛ1 К1ЖППП ТурДЫ. - Мен жет1скен1мнен мына зираттардыц жанында малмен бфге жатып журмш бе? Байым кой сонында журш олд1. Басымызда баспана да жок, улымды жетектеп кангып журмш осында, - деп апасы да жылап кояр емес. Келшшщ айтып отырганына кушп кеткен туысы: - Эй, ауылсэбет! Сен осы елдщ иес1 емесшсщ! Неге колкоздыц малый багып журш олген койшьщнын бала- шагасын кацгытасындар? Мен ертен райкомга барам! - деп донайбат корсетп. Жомарттьщ улкендердщ созшен укканы, апасын ешюмге ургызбайтын куши болуы керек. Бфгэдфдщ бугшп апасына ютегенш бэр1бф улкен Ж1пт болганда кайтарады. Осы айкай-шудын аягы, бфгэдф оз агайындарын СЗ4^ 15 еЗ'©

алып келш апасыныц аягына жыгылып, екеушен кенпрш сурады, ауылсэбет пен партком, колхоз торагасы бэр1 жиналыс откпш «колхоздьщ койын коргаймын деп журш ауруга ушырап, кайтыс болтан шопаннын; отбасына камкорлык», — деп апасына кам юртштен каланган, ауыл шетшде бос турган коржын тамды бердг Апасы екеу1 оньщ сыртын сылап, щш эктеп, оймактай уй жасап алды. Оган жанастырып усак- туйек малга камыстан кора жасап койды. «Мектепке барсам ауылга калай жетем»деп уайымдап журген Жомарт сол уйге кошт барганда катты куанды. Таймас пен кок есект1 де оздершен алып кегп. Апасы май сатып жиган акшасына бгр ургашы бузау сатып алды. «Бул осед1, кунажын болганда саган бузау туып бередк Содан уыз жеп, сут шесщ,- дед1. Тагы бес-алты козы сатып алды. Жазда апасы екеу1 кырдан шоп орып, кырманда штеп жем алып, малдарына кыстык азык эз1рледй «М1не, 613 де ел катарлы уй болдык;! Сен ж1пт болып маган комектест1ц!», - деп апасы Жомарттьщ мактауын кел1ст1р1п, оган Жомарттьщ тобес! кокке б1р ел1 жетпей калып, куги бойьт оз-озше риза болып журд1. 16

щ ; ! I

МЕКТЕП ТАБАЛДЫРЫГЫН АТТАГАНДА Жаз шыга апасы: - Кузде мектепке барасыи, соган дайындаламыз, - деп, оку курал-жабдыгын алатын акша керек болган сои, бф койды сатты. Содан колхоздьщ кара жумысынан босаган бф куш улын ертш, аудан орталыгындагы жайма базарга барды. Жомарт мундай кан базарды кормек тугш еспген емес. Катар-катар койылган устелдердщ уел толган мата-сата, жогарыга карап едй кшмшпштерге шп Т131П тастаган небф керемет кшмдер, устелдщ астьщты жагында тЫлген аяк ки1м. Апасы ор затты суфап, колыыа алып кор1п, одаи сои баласыи жетектеп эр1 карай тамашалап келед1. Енд1Г1 катарларда жайып тастаган к1тап-дэптер, аркага асып алатын, колга устап журет1м мектеп куралдарын салатын сомкелер. Кызыл-жасыл неше тусл каламсап пен карындаш, Жомарт атын да б1лмейтп-1 тагы баска окуга керек-жарактар. Базар сорелер1н тугел бф шарлап шыккан апасы ек1нш1 кайтара аралаганда, Жомартка алдымен кап-кара кэстем-шалбар мен ак жейдетаьщады. Шымылдыкка апарып КИГ131П кор1п ед1, шалбардьщ балагы узындау екен. - Ой, оны кыскарттырып аласыз, баланыз эл1 еседй узыны жаксы, - деп сатушы зыпылдатып жатыр. Кэст0мн1ц де жен1 бас бармагынатустг Оган да сатушы соз тапты. Апасы: - Жомарт, шынында 0С1П келе жатырсын гой, - деп ед1, бугаи баланын да кенш ос1п, 03111 улкен сез1Н1п, басыи изеп койды. Эр1 кэстом-шалбар катты унап тур, 18

! тура ауылсэбет аганшндей. Жеидее1 де эппак, эдем к А пасы: - Жейдеден екеуш бер!ц1з, ауыстырып киед1 той, - деп ед1, Т1ПТ1 колын шапалактап куанды. Эаресе кап- кара топылайы мен кедасын айтсаншы! Ей, сонында апасы екеу1 сомке мен штап-дэптер сататын катарга кайта келгеи. Бфпшп сыныпка баратын балага камдай курал-жабдык керегш сауаты аз, байг.ус эйел кайдан бшеш, сатушыга: - Сщлш, мына балам биыл мектепке баратын едц соган керект1 ютап-дэптерш бернй, - дед1 жалынтандай болып. Кдсы-козш баттастыра бояп, басындагы жирен ша- шын тобесше уйме-жуйме жиып, темф кыстыргышпен туйреп койтан, денет корнинщ сэры сиырындай жайыл- ганберекелшйелмынатурысындахангасэлемберпсЬкок. Сатушы емес, колхоз бастыгыньщ эйелшдей кершедй - Кай мектепке барады? - дед] эрен сойлеп. -БфШ1шге...бфшпнгебарады,-деп апасы елпшдедй - Кай мектепке деймш? Орыс па, казак па, уйгыр мектеб1 ме? - деп сатушы эйел апасына зфк-зфк еттй - Казак кой, казактыц баласы, - дед1 апасы Жомартка «осы казакка уксай ма?» дегендей бф карап алып. Тэмшш мурныныц ушы тернпген, казан бас Жомарттьщ турысы мше: анкиып, айналасына тац кала коз тастап тур. Кудагы басындагы кок кункагарынан шыгып калкияды. Базарга барудьщ курметше кипзген кок шакпакты жейдесппн,жогаргытуймелер1 агытылып, кылдай мойны одан сайын узарып коршедй Торгайдын козшдей жылтыраган жанарымен дэу сары эйелге карап калыпты. (0^5 19 еЗ-©

- Жарайды, казак сыныбы екен гой, - дед1 де, арт жагындагы шымылдыктын 1Ш1не юрт кетп. Элден уакытта бф кушак кып К1тап- дэптер алып шыккан. - Мынау бфшип сыиыптыц ютаптары мен жазу дэптер1 жэне есеп пен сурет дэптер!. Каламсап пен карындаш, бояулар берейш бе? - дедк - Бере гой, тагы не керек бэрш бер, шырагым. Бп алые таудын 1пинде турамыз, онда алатын дукен жок. Сондыктан окуына кереп болмай калмасын, - дед1 кайран апасы баласынын жогын тугендеп берейш бфжола дегендей. Сатушы шымылдыгына юрт кетт, тагы бфаз нэрсе алып шыкты да: -Сомке керек пе?-дед! даусы карлыга. Осы азгаитай кимылдаганга алкынып, шаршап тур. Жомарт жуз1 парт кызарган эйелге карап: «менщ апам деген ана бес-алты ю'тап турмак, бузау мен кой- козы, ешю-лактарынды да котерт корадан уйге дейш тасыса да шаршамас едЬ>, - деп 1штей анасыныц кара кушше мактанып турды. - Эрине, керек! Жоматай, кандай сомке аласыц? - деп улына карады. Жомарт эйтеуф б1рдеце1-п оз1не тандауга руксат етт1-ау дегендей, алга умсынды. Ол ауылда мектептен кайткан балалардыц аркасына аскаи «рокзак» сомкеге кызыгатын, казф де б1р-б1р1мен алысып, сабактан кайтып келе жататын балалар елестеп отт1. Кол сомкес! барлар оны жолдыц шетше тастап койып, тобелес1п болган сон 1здеп журед1. Ол б1рден: - Рокзак, - дед1. Апасы: - Йемене? - деп тусшбей, муньщ бет1не уцш1п, кайта сурады. Непз! апасыныц коз11-пц карасынан агы коп. 20

. ' Ашуланганда карасы айналып кеткеыдей, аларып шыга - келедк - Рюкзак па? - деп сэры эйел, жогаргы жакта кыстырулы турганыи шгекпен туарш алып бердг - Арка семке ме? - дед1 апасы оз тппнде. Кольта тиген сомкенщ коп калталарына кызыктап карады да, басын изедг - Нагашыцдшндей сомке неге алмайсыц? - деп апасы жогарыда турган портфельд! нускады. - Ол портфель гой! Кызметкерлер усгайды, - деп сатушы апасыныц карацгылыгына кулш, менсшбей жауап бердк - Менщ де балам окып, кызметкер болады, - деп апасы оны кагып тастады. Кайрам апасы! Бфеудщ созш кайтсш, ол улыныц болашагынан коп ум^гп едк Негш апасыныц бфбеткей мшез1 бар, ол эрюмнщ ыкпалында кете бермейдц керек жершде оз пшрш айтып салады. Сатушы эйел ундемей, алган заттарын апасы айткан арка сомкеге жинап салып берд1 де, есептепшш сьггырлатып кунын шыгарып айтты. - Эй, иемене, тинактай баланыц мектеп ютабы осынша бола ма? - деп апасы баж ете тустк - Иэ! Оку деген кымбат, сондыктан кагаз-калам да кымбат, - дед1 сары эйел, бет! М13 бакпай. Апасы сатушымен салгыласып береке таппасын бшд1 ме, ундемей акшасын берт, сомкеш кушагына кысып шетке шыкты. Жомарт та аяк кшмдерш салган калтаны салактатып ерш келедк Екеу1 базардыц шыгысындагы бгр уйге кфдй 1шшде кужынаган адам. Есйоген аттаганнан дэмд1 тамак и1с1 мурын жарды. Бала карныныц ашып калгаиын тусшдг Апасы шеттеу бф ©^5 21

бос устелге келш, колындагы заттарын бос орындыкка уйд1 де: - Мен тамак зкелем, сен мыналарга ие бол, - деп баганагы елдер шыгып жаткан эинектщ артына енш кеттк Б1р кезде пэтнэсш толтырып оралды. Ортага койып, ыстык тамакты алдымен баласына карай ысырды. Екеуппн де карны ашкан екен, бфаз ундемей тамактанды. 1шке ел конган сон апасы: - Жоматай, сен улкен Ж1пт болдыц, енд! сабагынды дурыс окы. Сатушынын айтканын естщщ гой, оку деген кымбат дед1. Сен окы! Жаксы окы, окыганда да. Экен екеум1з окымаган сон малдыц сонында салпылдап журд1к. Сен окып, баганагыдай эдем1 сомке котеретш кызмет юте! - дед!, бар умтн, бар арманын осы создерге сыйгызып. «Осы соз1мд1 умытпашы» дегендей, дауысы сондай жалынышты шыкты. Апасынын ойын кабагынан танитын бала бул отпицтц жай емес екеьпн тус1нд1 де: - Апа, мен жаксы окып, бастык болам! - дед! уйретш койгандай. Апасы жанарынан шуак тоге карап: - Эумин! Максатыца жет! - деп, риза болды. Екеу1 жаксылап тамактанып, кецтдер! жай болган сон, автобекетке бет алды. Автобуска журтпен таласа-тармаса м1н1п, капшык- тарын орындьщтын астына тыкпалап сыйгызып, жайга- сып алды. Апасынын ыгында, терезеден сыртка коз ж1бер1п келед1. Иык тгрескен би1к таулар узын жолдан калыспай, булардын автобусымен жарысады. «Не деген таусылмайтын таулар. Басына шыгар ма ед1! Откенде б1р балалар айткан, басына тура шыгатын ушак болады деп. 22

Соган мп-пп шыкса. Сол ушакты озш журпзсем!» - деп киялга бершп отырып, эйнектен тускен кун сэулесше маужырап уйыктап кетштг - Жомарт, тур! Келдж, - деген апасынын даусынан бф-ак оянды. Апасы куш бойы колхоздыц жумысында. Кдс карая оралады. Жомарт апасы келетш уакытта самаурынга су куйып, от жагып, кайнатып кояды. Юшкентай шотымен оттыкка агаш шабады. Кдлзуы узак болады, шэй ыстык куйшде турады деп сексеуш салады. Кдзанньщ астына от жагып, апасы келгенде жуынатын су ысытып кояды. Апасы: «арщкеге ыктият бол! Оттыкка жермайды тамызып кана куй!» - деп катал ескерткен. Кейде апасы казанга кол басьтндай ет салып кетед!, устше су куйып, «туе аугаида астына от жагып кой», - деп тапсырады. Жомарттыц колынан келетш1 от тугатып, самаурын мен казанды кадагалау. Бала боп еркп-1 ойнай да алмайды. Коршшердщ балалары донге шыгып асыктыц туын т1гед1, лэцг1 теу1п жарысады. Такай жарыстырады, кораз тобелест1ред1, кара кешке уйге к1рмейд1. Кейб1реулер11пц каладан кокелер! экеп берген белесебеттер! бар. Сонымен жарысады. Олар от тутатып, казанга су жылытпак туг1Л1 ойыннан оралганда дайыи сумей жуынбай тосектер1не кулайды. Апалары мен эпкелер! тамактарын дайындап, эжелер1: «жарыгым, мынадан бф асашы!» - деп жалынып журедк Сойт1П жургенде жаз 61т1п, куз келд!. Коптен куткен мектепке баратын кун таяды. Апасы Жомарттыц мектепке киер ки1М1Н отектеп, орындыкка шп койды. Туе элет1нде корш1 Эдшкан агага шашын тузеттфД1. 23 <23'©

Бурындары устарамен сыпырып тастайтын агасы бупн: - Жомарт сен ж1пт болдыц, - деп, бул жолы шашын зырылдап турган мэшщкемен эдем1 етт алып бердк Уйге келген сон айнага караганында, шашы укыпты киылган, томпак бет кара бала озше карап кулмсфеп турды. Енд1г1 бастары каткам мэселе, аркасемкеш апара ма, апарса пнше кандай ютап салатыны болды. Апасыньщ акылы коп кой, салып урып нагашы атасыньщ Ырысалды деген мугапш келшшен сурап келдй Бфшнл куги ештеце апармай, тек мектеп формасын кит, сагат оннан калмай барады екен. Сол куш апасы ерте оянып, казанжаппай тсфштп Ыстык нанга сары майдан жагып, аузына буралай тыгып, шэймен итерш тойып алды да, дайын турган эдем1 кшмдерш кие бастады. Улы бф улкен кызметке баратындай апасы устше 1лгендер1н кадагалап шыкты. - Мугалимаца гул керек шыгар, - дед1 де апасы жаздай мэпелеп осфген ауладагы алкызыл гулдерд1 киып алып кел1п, жылтыр кагазга орап, эдем1 гул шогын жасап берд1. К^ара кэстом-шалбар, ак жейде, кара топылыймен колында б1р буда кызыл-сары гул1 бар Жомарт Ж1Г1Т апасымен мектепке келдт. Мектептщ алды толган 031 катарлы балапандар мен жасосп1р1мдер. Ата-аналар мен устаздар амандасып, арка-жарка болып жатыр. Б1р кезде коцырау уш ауланы басына котере шырылдады. Баганадан жан-жакта шашырап журген журт ес1к алдына жиналып жатты. Ырысалды тэте апасы екеуш кор1П калып, кол булгап шакырды. Оны байкаган апасы 24 еЗ'Э 1

!■ Жомартты солай карай суйрей жонелдк Жаныиа бул I куралпас балалар мен олардыц ата-аналарыи жинап алган Ырысалды тэте: - Балалар мен сендердщ алгашкы устаздарын боламын! Мет «тэтей» деп атайсьшдар, -дедк Жомарт апасы екеу1 ауылга кейшдеу кошт келген соц коп ешк1мд1 танымайтын. Кулл1 ауылдагы ец жакын туыс дегеидер1 нагашы атасыньщ уш болатын. Апасы: «менщ торкппмнщ бэр1 окыган, бф келппм - мугалш, тагы бгрг - догдыр, бауырым - есепип», - деп мактанатын. Сол мугалш келий, осы - Ырысалды болып шыкты. ©кеснпцжалгызагайыиы-апасынбфгэдфсабаганда арашалап калып, бастарына киыншылык тускенде уй алып берген Мукам атасы. Бастарына киыншылык тускенде караскан адамды кшжентай журеп жакын тартып, кездесе калса колыи берт амандасатын. Ол К1С1 де: -Жолдыбайдыц Жомартымысыц?! - деп котермелей сойлейтш. Апасы кайнагасыиа ишп сэлем салатын. Бфде сомы корген корни эжей: - Ж1бек, байы олген эйел сэлем салмайды, басы бос деп есептеледц - дед1 апасына. - Менщ Жолдыбайым олген жок! Мына туягы барда олмейдП Ол К1С1 Жолдыбайдыц жалгыз агайыны, - деп жылап Ж1берген болатын. Содам бер1 бала Мукам атасын ттт! жакын корт кеттк Кейде экесш сагынады. 0кесшен айырылганда бес жаста ед1. Имиген, арык адамныц жайлаудагы караша уйдщ ес1пнен ецкешп кфт-шыгып журетин есшде. Ортага жайган дастарканиыц басында малдас курып, 25 ез©

кулагы калкиып, такыр басын косеудей .у.зын да, кара колдарымен сипап койып эцпме айтып отыратын апасына. Бф рет куйрыгы кундыздай жылтыраган кара тайга мшпзд1 де, 031 жетекке алып журдн Сонда бала тайга емес тауга шыккандай болып, мацайындагы жап- жасыл жазык пен Кунмен шагылыскан музарт шыцга карап кецпп оскен. ©кесппцТаймасты юшкентай кушж кезшде ат дорбага салып экелгеш де есшде. Содан апасы екеу1 ушш Таймас экесшщ козшдей кимастары. Кдйда кошсе де тастамайды. 0кес1 ауырып жатканында касына шакырып алып, басынан сипап, мацдайьшан елйрене и1скеп, бауырына кысатын. Сол б1р сэт, мэцгшкке ес1не жазылып калыпты. 0кес1н сагынганда дэл сондай сез1мде болады. Сонымен Жомарт Жолдыбайулы б1р1НШ1 сыныпта эрш танып жатты. Атауын оцай жаттап алып, алгырлык танытканмен, таибалануга келгенде, каламды алгаш устаган саусактары икемге келщюремей, кара терге туст1. Кейбф балалар уйлер1нен окып келген бе, эртт1 жатка б1лед1, т1пт1 тацбасын эдем1 тус1ред1. КеЙ1н 61лд1, олардьщ мектепте окитын оздер1нен улкен ага-эпкелер1 бар екен. Солармен жагаласып журш эр1п танып алады екен. Корнплердщ балалары ойнаганда да Жомартты коса бермейдн 0ркайсысы 0311Й4 11-п-карындасымен, ага-эпкесшен косылып ойнайды. Жомарт: «Сейсен мен Бейсенге кандай жаксы, оздер1 бфге ойнайды, карындастары да бар. «Мен неге жалгызбын, ешк1М мегпмен ойнамайды, эрш те уйретпейдЬ>, - деп катты капаланатын оцашада. Апасы жумыстан шаршап келгенде: «Сабагьщ калай? Окып жатырсьщ ба?» - дейд! де кояды. 3^5 26

I ! Окиды сабагын, окымай-ше! Жомартка эаресе, «Ана тш» мен «Математика» качты .унайды. Сандарды бшедк жузге дейш санай алады. «Эн сабагын» айтсацшы! «Дене шыиыктыру» да керемет! Уйдеп кой-козыньщ, бузаудыц тамагын, суын берт, апасы келгенше шэйш дайындап, пешке от жагып, кш-кшкентай болса да, уй шаруасынан бф босамай, балалармен де ойнай алмайтын, кайта мектепке барса, рахаттанып калады. Бфде Ырысалды тэтей: - Жомарт, ертец апан маган жолыгып кетсшип, айтып бар, - дед1. Устазыныц анасын неге шакырганын кайдан бшсш, апасына жеткЫп келдк Айтуы сол-ак екен апасы: -Эй, жугермек, сен окып жатырмын деп меш алдап, сабакка улгермей жаткан шыгарсыц. Мектепке мугалш ата-ананы баласы тэртшсЬ болса, не сабак улгерш1 нашар болса шакырады, элде бфеудщ баласымен тобелест1ц бе? - деп тергеп ала жонелдг Бул: - Жок, апа, ешк1ммен тобелеспед1м. Сабагымды окып журм1н, - деп актала бастады. Сонда да уйкыга жатканша апасыньщ кабагы ашылмады. Ертес1не мектепке 031 дедектет1п жетектеп алып келдг Тым ерте кел1п алган екен, екеу1 партада жайгасып, устазы мен баска балалардыц келу1н кутт1. - Сен кай жерде отырасыц? - дед1 апасы. - Осы оз1м отырган партада, - дед1. - Жаныцда к1м отырады? - Сайра.. - Ол К1МНЩ кызы? - Б1лмейм1Н, эйту аты - Сайра, - дей бердг (3^55 27

Жомарт «Элшпеа» мен жазу дэптерш парта устше шыгарып койып ед1, апасы дэптерд! алып, ашып карады. Эр бетше анык, эдем1 тпшп тускен эрттерд1 корд1. Содан кешн «Элшпеш» алып ашып, эрштерд) сурай бастады. Жомарт жацылмай атап бердк - Бэрш бшп турсын, жазуыц маржандай. Меш неге шакырды екен? Сфэ, бфдеце жасырып отырсыц../ деп анасыныц коцшше кеше юрген алац эл1 сей1лмей отыр. Сыныпка балалардьщ алды келе бастады, бэр: муныц апасына жамырай сэлемдесуде. Сайра да келш Жомарттын жанына жайгасты. Апасы: - Сен кшнщ кызысыц? - деп сурады. - Желелд1н, - дед| Сайра улкен коздер1 апасына бакырая карап. - Кайсы Желелд1ц, тау жактагы ма? -Жок, жылкышы. - Е-е, - деп апасы дауысын енд1 соза бастаганда, сыныпка Ырысалды тэтей к1рд1 журналы мен кол сомкесш кушактап. Балалар орындарынан атып-атып турып, хормен амандасты. Тэтей кулшефей басын изеп, устел1не жакындады. Осы кезде орнынан турган Жомарттыц апасын кор1п: -Тэте, жаксы болды келгенпнз,-деп жылы жымиды. - Не болды? Жомарт бфдеце булд1рд1 ме? - дед1 апасы б1рден к0Н1Л1вдег1 аланды жасыра алмай. - Жок, Жомарт улпл1 окушы. Мен С13Д1 031м шакырткам бгр шаруамен, сыртка шыгалык, - деп ес|'кке карай беттедт Апасы баласын мактаганга кабагы сэл ашылып, артынан ерд1. Мэселегй кешке карай б1лд1. Мектептеп еден жуушы б]р апай зейнетке шыгып жатыпты. 28

соныц орнына Жомарттын апасын алыцызшы деп ■ директормем сейлесш койгам келшш айналып- толгаиып отырып айтып бердк 0з! барып етнпш жазуы керек екен, соган шакыртыпты. Директор келюш, келер айдыц басынан жумыска алатын болыпты. - Сеш «сабагын жаксы окып жур» дегенге риза болып калдым. Бфеумен тебелесш калды ма деп бф ойлап едш... Ешкшге езщ тиме, ал ез1 соктыкканды аяма! - деп корытты сол куш сезш. Жомарт апасыныц кагидасым кецшше токып алды: «031м ешкшге тимеймш,тисе-аямаймын!». Апасыныц «бфеумен тебелесш калдыц ба?», - дегем сезш Кудай ест1п койды ма, коп узамай Жомарт тобелестщ кокес1н корсетт1. 031 тигенд1 аямады. Сабактан кайтарда балалардыц бэр1 улкен кешемен журет1н. Сабактан кайтып келе жаткан бугаи б1рде сыныптастары Имаш пен Дуйсен: «Сен неге б1здщ кешемен журес1ц? Сегйц уй1ц ауылдыц шет1нде, оган сол шет жакпен бар. Мынау жаксы уйлер1 барларга арналган таза кеше. Кет, жаман кешеце!» - ек1 жагынан кысып, итер1СТ1. Шынында, бул ауылдагы жалгыз асфальт кеше болатын. Апасы Жомартка: «уст1нд1 былгамай осы жолмен жур. Уйдщ тусына барганда бурыла саласыц»,-деген сои ел катарлы жаксы кешемен журет1н. Алдымен ездер1 ти1с1п, «Кет, жаман кешеце!»- дегендер1 намысына тиген ол Имашты аягынан шалып калды. Анау ушып туст1. Оны жыгылганына жаны ашыгансыган Дайраш жет1п кел1п, Жомарттыц жагасынан ала туст1. Ти1скенд1 аямайтын бала да оныц жагасыиа жармасты, аягынан шалды. Екеу! умар- жумар шалшыкка кулады. Имаш кел1п семкес1мен <3^51 29 12$-©

перш калды. Бул Кдйрашты жудырыкпен урды. Дуйсен келш артынан жармасты. Ол тепт1... Уйге батпакка батып, киш1 бупшш, мурны канап келд1. Апасына корсетпейш-ак; деп ед1, ол уйде екен, алдынан шыкты. Айтпасына коймай тергеуге алды. Ертесше мектепке екеу1 бфге келдн Дуйсен, Имаш пен Кайраштыц ата-анасы шакырылды. Узак талкылаудан сон ата-аналарыныц, окушылардыц алдында тортеу1 б1р-бхр1нен кенпрш сурап барып, Ырысалды тэтейлер1 сабакты жалгастырды. 30 <252©

1ЙЩП ОЗфШ! » Щ$М болу ; ' (1 - . ) ■ / 1

К1ТАП ОКЫП - АДАМ БОЛУ Апасы мектепке еден жуушы болып орналасканы мундай жаксы болар ма! Мектепке бфге барады. Мектепте кунде коредг Тусте сабак аякталганда уйге бфге келш тамактанады. Тустен кейш анасы жумысына тагы кетедк Кейде кешке карай Жомарт мектепке барып апасына колганат болады. Су тасысады. Парталарды суртед1 ылгалды шуберекпен. Кум суыта бастаганда, колдагы малдар жылы корага кфш, ерекше кут1мд1 кажет егп. Жомарт кораныц тобесшен мыкшандап шоп туарш, омы юшкентай балтасымен турап, койларга салады. Кун кетершгенде, науаны шелекпем суга толтырады. Жакында кызыл кунажымдары туган, огам да жумсак шоп керек. Колыма экесшен калган дэу колгапты кит алып, уйдеп пешке шенгелден отым эз1рлейд1. Омы кимесе, шенгелд1ц Т1кен1 жаман, юрген жер1н 1р1вдет1п Ж1беред1. Т1кен кфген жерге апасы кара сабын тартып кояды, сол к1рген т1кенд1 сорып шыгады. Коз байланган шакта апасы жумыстан орала сала, сиырым сауып, ала бузауым ж1беред1. Шелектег! сутш экелгемде, П1с1р1п алу уш1н от жанып, дайым т.урады. Уйде айналдырган екеу1 гама болса да, т1рш1л1к таусылмайды. Соньщ бэр1м жайгап болып барып, Жомарт уй тапсырмасын жасауга отырады да, апасы тамак эзфлеуге К1р1сед1. Кундег1 гадет осындай. Аспанды коргасын булт каптап, уш кун жауын токтамады. Апасы екеу1 мектепке барып-кайткан жолда уст1-бастары малмамдай су болатын. Пештен шыккан кулд! апасы уйдщ тобес1М1ц жука жерше тог1п журумп 32

едЁ, сонда да тобеден су отёп кетп. Панадайтын кургак ; б.у.рыш таппаган анасы сол туги жалгызын тан атканша I бауырына кысып, пештЁн тубЁнде отырып уйыктап шыккан. - Жауын отёп, жазда тарттырып экелген уным илектенЁп калыпты, - деп апасы бЁреумен сойлесЁп жатканынан оянды. Мыиа калым, жауында кызыныц жагдайын бЁлгелЁ келген нагашы атасы екен. Апасы канша киналса да экесЁнен комек сурамайтыи. Бул кейЁн 6ёлдё, журт ак кемпЁр деп атайтын сол уйдеп нагашы эжесЁ анасыньщ туган шешеа емес екен. Сол юсЁден батпай, терюнЁне бара бермейтЁн корЁнедЁ. Ал нагашы апасы оте жаксы адам, Жомартты корсе болды бетшен суйЁп, жанкалтасынан кэмпит алып бередЁ. Кдшан корсе де сол, ол негып таусылмайтыи кэмпит екенЁн. Атасы ертесше жастай жесЁр калып, турмыс киындыгын тартып журген кызына комегЁм деп, су откЁзбейтЁн пергамент карагсагаздын он шакты орамын экеп тастады. Ендё апасы екеуЁ куншн ашылуынтЁлеген. БейсенбЁ кунЁ танертен, оянганда, тук болмагандай кун жаркырап шыгып тур едЁ. Апасы ею ересек адамды алып келЁп, нагашы атасы экелген каракагазды тобеге жайдырып, устЁнен агашпен, темЁрмен бастыртып тастады. - ЕндЁ су отпейтЁн болды, Жоматай, - деп куамды. К^ыстьщ кальщ кары уй тобесЁн басканымен, Ёшке су кЁрмедЁ. КоктемнЁц сЁркЁреген жауынында да каракагаз пана болып, уйдЁц ЁшЁне ылгал отпедЁ. Жомарт оз кужыраларыныц мацындагы ак шатырлы эсем уйлерге карап: «оскенде мен де осындай уй саламыи. Апам 33

жауын жауатын куш уайымдамайтын болады, — деп армандайтын. Тортп-шп токсанда Ырысалды тэтей: — Балалар, сеидер енд1 эрш танып, жазу жазып, кейбфщ зуылдатып ютап окитын болдыцдар, - деп котермелеп алды да: - Еид! мектеп ютапханасына барып жазылып, кггап алып окуга жарадыддар. К1тапты коп окыган бала бшмд1 де саналы болып оседп Тш байлыгы молаяды. Ой-орю дамиды. Сол ушш юшкентайларыднан штапты кадфледдер, сушддер! Ертедден бастап ютапхададан штап алып, маган корсетщдер не оки бастагаддарыдды, - деп тапсырма бердк Устазыныд айтканын шэкфттер1 керемет тусше коймаса да, штап окыган адамныд жаман болмасын кшкентай саналарымен сездк Ертедге калдырмай-ак, дэл осы сэттен бэрш угып алайык дегендей, сабактан шыга бф тобы мектеп ютапханасына карай тапырлай жугфюп. Асыгып жетш баргандарымен, ес1к алдында топта- лып, юруге батпай: «Сен к!р! Сен баста!» - деп турып калды. Эрдайым бфп-шп болатын, уздж окушы Мейраш: - Йемене, коркып турсыддар, журпщер кане! - дед1 де, ес1кт1 ашып юрт кета. Калгандары оган ердк Содына карай юрген Жомарттыд белменщ Iдиндеп сорелерге каз-катар тшлген сонша коп ютаптан коз1 тунды. Есжтщ од жагындагы устелде бф апай отьф едд балаларды корт орнынан турып: - Кош келддщер, балалар! Кай сынып боласыддар? — деп, жылы шыраймен карсы алды. 34

— Бфн-нш «Б» сыныбынанбыз, - дед1 Бейб1тгул такылдап. - Сэлеметсщдер ме, балалар?! Бгр жерге барганда, алдымен амандасу керек, - дед1 апай барлыгына коз жупрте карап. - Сэлеметсв бе, апай! - дед1 бэр1 хормен. - Сэлеметсщдер ме, балалар! Ютап элемше кош келдн-щер! Сендер ещи кггап окуды бастамак болган екенспщер гой, куаиыштымын! - деп алды да: - Мына жак капталда сендер сиякты ец жас окьтрмандарымызга арналгаи штаптар бар. Сорелерд1 аралап, калаган ютаптарыцды тацдап алып, магам тфкетуге алып келн-щер, - дедг Окушылар сорелерге карай мойындарын созып, К1тап тавдай бастады. Жомарт жан-жагына алактап карап тур. «Кдйсысын алсам екен? Мына бф катарда «Ертеплер» екен, «Жезз лак пен каскыр», «Жыл мезгшдерЬ), «Кдскыр мен шрш» - дегендерд1 ежжтеп окып шыкты. Клтаптары кандай эдемП Ал мына К1тап «Нан кайдан келедГ?» деген ютап екен! Мына кызыкты кара, «Тастар да сойлейдЫ О, тоба, тастар да сойлещн, калай сойлейд1 екен?» - деп, штей тацдана журт, «ертег1лерд1 апам да айтып беред1 гой, одам да нан мен тас туралы кггапты алайын», - деп шенгп. Уйде апасына Ырысалды тэтейшщ тапсьфмасымен ютапханага баргандарыи, кггап алганын айтып мактанды. - Ойпырмай, менщ балам окымысты болып, эке- шешес1 жетпегенге жетер ме екен?! - деп апасы куанып калды. - Кдне, кандай кггап экелдщ? ©^53 35

- Мше, озш тацдадым: «Тастар да сойлейдЬ> жэне «Нан кайдан келедЬ> деген ею ютап, — деп такылдап, ютаптардьщ атын айтып, апасына усынды. - Жоматай, енд1 сен ютаптарынды окып, маган да айтып бер, - дедг Сол аптаныц сенб1, жексенб1С1 ютап окуга кета. Алдымен «Нан кайдан келедЬ> - дегеннен бастады. Бгр рет окып шыкты, б:рак тусшбедк Еюннп жолы кайтара окыганда укты, бфак мазмунын айтып бере алмас едг Удлини жолы окып шыгып, ©31мен-031 сойлеп отырды. Арасында ютапка карап алып, пысыктады. Жексенб1 кунп кешю тамакта апасы: - Ертен сабакка барасьщ. Тэтейщ окыган ютабывды сураса калай айтып бересщ? - дедк Жомарт апасына ютаптан укканын айтып, узын-ыргасын жетюздь «Атасы, эжес1 жэне немерелер1 тамак тип жатканда, атасы: «Юм бшедк нан кайдан келед1 дастарканга?» - деп сурапты. Немерелерк «Эжем дукеннен экеледЬ>, -депН. Содан кейш атасы эцпме айтып берштк «Жер- анамыздан басталады», - дептк Апа, неге Жер ана? - деп оз анасынан сурап алды. - Из, Жер - адамныц анасы. Ол 613Д1 асырайды, нанды да, суды да, баска коректщ бэрш адам мен жер бет1н т1рш1Л1к ететш жан-жануарларга жер беред1, соидыктан 613 оны Анага балаймыз, - дед1 апасы. - Ал нанды юм осфед1? - Епн егетш ата. 1<;ырга шыкканда кордщ гой, сап- сары болып епн жайкалып тст турады. Соны Дикан ата 0С1ред1, - деп туспцирд! апасы. - Ал бидай деген не?! - Сол сап-сары осшджтщ аты - бидай. Оньщ 36 <25*-©

бф талын - дэн дейдь Дэш топыракка тускеи сод аспандагы Кун оны жылытады, жердеп су оган нэр береди Дэн кузге карай шсед1, оны комбайнмен орады. Таза бидайды кырманга апарады. Ауылдыц шетшдеп кырманды кордщ гой, - дед1 апасы ершбей уктырып. - Иэ, екеумв бардык, койга жем экелдж, - деп есше алды бала. - Сол жем дегенщ - бидайдыц кебеп. К^ырманнан кешн бидайды дифменге апарып тартады. Сен таудагы дшрмещп де кордщ, - дедк - Иэ, екеумп кок есекпен бидай артып барганбыз, - деп есше тус1рд1 улы. - Сол тас дифменге бидайды салып тартып, эппакун жасайды. Оны екеум1з алып келгенбп, каз1р каптарда туф, - дед1 апасы. - Одан сен нам шсфесщ, - деп куанды Жомарт. - Дурыс айтасыц, мен саган нан, бауырсак, шелпек шефш беремш, - дед1 апасы жадырап. Сосын: - Калада оны наубайхана деген жерге апарады. Онда коп нан шефш, дукендерге апарады. Адамдар сол дукеннен алып жейдх, - деп тусшдфт берд1. - Ал мен саган бф такпак айтып берей1и, сен жаттап ал, - дед! апасы. Нан цщымын шашпацдар, Жерде э/сатса, баспацдар. Терт алып, кастерлеп, Торгайларга тастацдар! - деген. Муны жазып алып, жаттап ал, - дедк Жомарт кагаз, каламын экелш, апасыныц бфнеше кайталауымен такпакты жазып алды. — Жоматай, бурым бпдщ эке-шешем1з «нан кокымын 0^3 37

жеген адам бай болады», - деп б1зге жепзетш, келий саган да жепзейга, бай бол, - деп кулш, дастаркан устшдеп нан кокымды алаканына жинап, баласыныц аузыиа тосты. Жомарт жеп алды. - Енд1 бай болам ба? - дед1 сосым мэз болып. - Сенщ атьщды экец Жомарт деп койганда, бай болады, жомарт ж1пт болады деп армандаган, — деп есше алып, баласына экес1 жайлы естелж айтып бердк -Оскенде, улкен оку окып, бай боласыц, содан кешн жомарт азамат боласыц, - деп кекшнен сипап койды. - Жомарт азамат деген кандай болады? - Ол адамдарга комектесетш, жетмдер мен 613 сиякты жагдайы томендерге комектесетш жаксы адам, - дед|. - Апа, мен енд! коп кггап окимын, - дед1 улы. - Окы, балам, к1тап окыган бала - адам болады! - дед1 апасы кулыншагын ем1рене И1скеп, кушагына тарта тус1п. - Окымаган юм болады? - Надан болады... - Надан деген юм? - Ал ештеце удпайтын адам, кой енд1 уйыкта, ертец мектепке барасыц, — деп апасы оныц корпес1н кымтай туст1. Жомарт: — Апа, мен ертец нан туралыны тэтейге, балаларга айтып берем, - деп былдырлап жатып уйкыга кетт1. Б1р1нш1 сыныпты Жомарт мактау кагазбен аяктады. «Жасаган бергешм, бастауыц жаман емес, сен бай, жомарт Ж1пт боласыц!» — деп мактап, бет1нен суйд1 де, баласыныц алгашкы жет1ст1г1н1ц белпс1н торг1 уйге кшем уст1не туйрепшпен кыстырып койды. Уйдеп 38 <гз^>

ен курмегп жерге, экесйпц портретш эйнекке салып койган. Емд! ол жерде баласыныц да алгашкы жецюшщ марапат кагазы катар туратын болды. Келер жылы да сондай «Марапат кагазын» амасына куана экелш бердт Ушпшп сыныпты аяктаганда устазы: «Балалар, сендер жазгы демалыста ютапханадан окуга мына томендепдей ютаптарды алып окыцдар. Былтыргы жазылган «Улан» газеттерщд1 узбей окыцдар. Кузде тортпшн сыныпка келгеидерщде, сендерден не окыгандарыцды, тусшгендерпии сурап, мазмундама жаздырам, эр1 ауызша да айтып бересйщер», - деп, тактага бфнеше ютаптыц аты мен авторын жазып тапсырма бердг ТЫмнщ басында «Мешц атым Кожа». БердШек Сокпакбаев» деп тур едг Сыныптан шыга сала, ютапханага жупрдт К1тапханашы апай: «Менщ атым Кожа» казф колда. Сол окушы экелш тапсырганда, апацнан берш жШерем, сен тЫмдеп баска ютаптарды ал», - дедг «Кап, неге сол баладан бурым келмедш екен, алдымды орап кеткенш карашы!? Енд1 ол ютапты отюзбей койса кайтем?» - деп катты уайымдап, басы салбырап, 1нп оюшшке толып, уйше кайтты. Кун ара есше «Менщ атым Кожа» тусш, ютапханага барып сурай бердг Осы баланьщ сол ютапка ыкыласы катты ауганы ютапханашыны да мазалады ма, бфде ауданга барганда арнайы ютап дукешне барып сатып алды. Ол кезде мектеп жазгы демалыска жабылып калган. Жомарт кезект! жолы келгешнде ютапхана кулыптаулы болып, «Ол бала ютапты кайтармак тутЫ, апай ютапхананы жауып кетштк Енд! кайтпм, кузде Ырысалды тэтэйге не айтып берем?» - деген оюнштен жанары жаска шыланды. 39

Бфде апасы жумыстан колына К1тап устам келдк Ес1к алдын сыпырып, су сеуш журген Жомарт оны бфден байкады. - Апа, магам ютап экелдщ бе, - деп, алдынан арсалавдап жупрш шыкты. - Багама кггапханашы Шэйзат берш ж1берд1 гой, - деп ыстыкдан жуз1 тотыгып, шаршап келген амасы ыкылассыз устата салды. Мукабасыньщ сыртында атка мшгескен ею бала бейнеленген жукалац гама коцыр ютаптьщ бетшде «Мемщатым Кожа»деп тур! Жомарт куанганы нам тобеш кокке бф ел1 жетпей, сек1ре жонелд!. Эй, ацкау апасы- ай! Осы К1тапкаулынымансары ауып, жаздыцжартысын сарылумен 0тк1зген1н кайдап бшсш. К1тапханашы апай Жомартка ерекше бф куамыш сыйлады. Жомарт 1здеген1 колына тиюмеи, уйге де к1рмей, сэк1ге отыра кет1п, парактай бастады. Су жама к1таптыц сусылдагам беттер1нем ерекше иш буркырап, жетк1ншект1ц онсыз да елфген ком1Л1н одам сайьп1 орекгпте туст1. Мунда автордым уш хикаяты топтастырылганын бала кайдан бшс1н, «уш болек екен» деп ойлап: «Менщ атым Кожа», «Жекпе-жек», «Балалык шакка саяхат» деп, аттарын окып шыкты. Сол жерде-ак, окуды бастап ж1берд1. Бастады да, апасы айтпакшы, «к1тапта басы калгыр, жаоысып калды». Жаз бойы уш кайтара окып шыкты. «Жер бетшде осы К1таптам баска тфлп< жок па? Не пэле, кайда барсац да тасып журес1ц?» - деп, апасыныц урысканыма карамай, суга барса да, кой кезекке барса да, Эдшкан агамен шопке барса да, бфге алып журД1. Ол к1таптыц кызыгы сондай, 0д1лкан агасы да окып шыкты. Окыганы муидай жаксы болар 40

ма, енд1 екеу1 Кожаберген, Султан, Жанар, т1пт! устазы Майканованыц кызыктары мен окигаларын таласа айтып, ой боллсетш болды. «Шфкш, осыны апам да окыса гой» деп ойлады Жомарт. Бфак анасы кггап окитындай сауатты емес едк Содам бф куш апама озш окып берсем кайтедЬ> деген ой келш: - Апа, саган колыц босаганда мына ютапты окып берейш бе?-деп сурап едц апасы бутан бфтурл! кезбен каратам. Апасыныц мшезш жаксы бшед! гой, унамаса кагып тастайды, сондыктан асыгып-аптыгып: - 0д1лкан агам да окып шыкты, оган унады, - дегещп косты. —0-э, сол 0д1лкан агаинан мен кеммп! бе, окы, мен де б1Л1палайын,-деп, апасы кел1секеттт.Сол кунненбастап апасы екеу1гпц ермег1 к1тап оку болды, эсфесе «Мегпц атым - Кожаным» кызыгына апасы эбден кфт алды. - Мына к1тап екеум13 туралы гой, - деп Кожаным мамасы туралы жерлер1н окыганда кезше жас алды. Кез жасын корсете бермейт1н апасын мына бит1мдей к1тап елж1рет1п ж1бергегп Жомартты тацгалдырды. - Байгус эйел жуас шыгар, содан жес1р деп басынган гой. Енесшен де уялмайды! Маган б1реу сойт1п К0рС1НшП - деп К1Ж1Н1П КОЯДЫ. Иэ, Жомарттым апасына ешк1м жолай алмайды! Оны абысындары сыртынан: «Дулей жецешем» деп атайды. Апасы улы екеуш ешк1мге басындырмайды. Каратай сиякты жаман ойлары барлар келсе, апасы алып уратыны анык. Апасыныц куйеуге шыкпайтынына Жомарт нык сегпмд!. - Жоматай, мына Кожацныц мугал1М1 эд1летс1з екен, - деп апасы Майканованы унатпай калды. ©«53 41

- Мугалш деген баданы ынталандырмай ма, жазда 0Т1П кеткен бэлеш кузде сабак басталганша умытпай журген кекшш екен езП - дейдк Енд1 ары карай ютапты тыцдагысы келмей кала ма деп корыккан Жомарт: - Апа, сол жаман мугалшд! кайтесь тергеп, кызыгы артында, - деп кояды. Себеб! 031 осыгаи дейш уш-торт кайтара окып шыккан. Апасы: - Анау Султан деген жаман жолдас, 031 тэртшЫз екен, темек1 шегуге уйретш журген1Н кара. «Жаксымен жолдас болсац, жетерс1н муратка, жаманмен жолдас болсац, каларсьщ уятка» деп жаксы айткан. Сен де мектепте жаксы балалармен жолдас бол, - деп, апасы кайтадан к1таптыц кызыгына туст кетед1. Сонымен Жомарт кана емес, апасы да ютап окып, «адам» болып жатты. 42

*

УСТАЗГА ГАШЬЩ БОЛУ Тортшил сыиыпка дейш окыткан Ырысалды тэтеш бепе босанатын болып, екп-шп токсанда ай десе аузы, кун десе коз1 бар, шашы тобыгына тускен бф сулу кыз сынып жетекипа болып келдк Букш мектептеп кыздартамсанып, касынан сэлемдесш откен улдар узап кетпей, артына бурылып карап турады екен. Мектеп директоры Барат агай сыныптарына таныстыруга 031 ертш келдк - Балалар, бупннен бастап сендерд1 мына Айшархан Токтасынбеккызы окытатын болады. Тэтейлерп-цц сыйлап, сабактарьщды жаксы окыццар. Куаныш, Бакыт! Сендер былтыргыдай бузакылык жасамацдар. Талгат, сен староста болтан сон буларга ие бол! Биыл бастауышты бтреЫцдер. Дурыс бшм алмасандар, келер жылгы багдарлама ауыр, улгере алмайсыцдар. Улкен бшмд1 азамат болу ушш алдымен фундаментш дурыс калауларьщ керек. Фундамент деген не, бшесщдер ме? - дедк - Уй салганда цемент куяды, сомы айтады, - дед1 Талгат «бшпш». ~ Д-Урыс айтасыц, уйдщ фгетасын фундамент дейдк Ол нашар болса, уй кулап калады, тукке жарамай. Бшм де солай. Алгаш бастаганда басыца жаксылап куйып алсац, ары карай сешмд1 журщ кетесщ. 0мфде сешмд! журй-щер. Бшм жолдарыц ашык болсын! - деп тшек айтып, тэтейлерш таныстырып кетп. УШШ1Ш сыныпта Дуаныш пен Бакыт сыныпта тобелесш, терезе шакты. Оны экелер1 келш жондеген болатын. Директордыц ек! тентек баламыц атын 0^5* 44 <23'©

айрыкша ауызга алып турганы сол. Енд1 тортй-шп сыныпта сомы бэрше сабак болсын деп ескертп. - Балалар, тагы да сэлеметсщдер ме! - деп бастады Айшархан тэтей алгашкы созш. Бэр1 шулап амандасып болган сом, сынып журналын ашып: - Енд1 сендермен жеке-жеке танысып алайын, - деп жымиып бэрше карады. Жымиганы кандай эдемП Эппак маржандай тютер! коршгенде, кун кулгендей болды. Эр баланыц аты мен тени атаган сайын уп-узын найза юршктерш кагып- кагып кояды. Квздер1 ерекше 61'р сэуле шашады. Жомарт Айшархан тэтейдщ сулулыгына арбалып отырганда, «Жомарт Жолдыбайулы» деген оз аты-женш естшей отыра берштк Сыныптын узд1Г1 Бейб1тгул: «Жомарт, турсаншы!» деп так ете калганда барып, б1р-ак ес1н жиды. Орнынан атып турып: «Мен!» дедк ТэтеЙ1 Жомарттыи белне карап тагы б1р кул1мс1реп ед1, эппак жузшдеп ек1 сутшункыры ойыла тус1п барып жазылды. Содан бер1 Жомарттан уйкы кашты. Бурын сыныптагы Бейб1тгулд1 уздж окыган сон унататын. Ол сабак айтканда аузы ашылып тындап, «Осы бэрш калай б1лед1? Калай жаттап алады?» деп таныркап отыратын. Шашы узын, коз! ботаныи коз1ндей, эппак жуз1 суйк1мд1, эс1ресе тэмпиген танауы 031не жарасатын. Тек кейде орынсыз б1лг1шс1гпп, балаларга шаикылдап сойлейт11Йн жактырмай калатын. «Староста болган сон сойтет1н шыгар» деп, ол М1нез1н актап коятын. Баска улдар сиякты карсы келмей, айтканын ауыз ашылып тындай берген1н байкап калган Талгат бф кугп тактага: «Жомарт жэне Бейб1тгул», деп жазып койыпты. Абырой болганда ортасына косу коймапты. Элде «плюс» коюды <3^5! 45

дегенд! бшмед! ме екен? Содам бер! балалар Бейб1тгул сойлей бастаса, Жомартка карап мырс-мырс кулетш болган. Ал Айшархан тэтей келгелк.. Жомарт нагыз сулудыц кандай болатыньш енд1 коргендей. Ол сабак тусшдфгенде, бетше карам катып калады. Мамдайынан касыиа, касынан кезше, козшен эдем1 кыр мурнына, мурнынан гулдщ Кызыл култесшдей ершне, ерншен улбфеген тамагына тусш, эркайсысына тамсана карал отырады. Эуезд! уш кулагынан юрт, буюл санасын билейдк Тэтеш ары карап тактага жазу жазганда, жуан кара шашы кейлепнщ етепне дейш тусш, кимылдагам кезде тербелш кете/и. Омдайда Жомарт жупрш барып, сол узын бурымды устап алгысы келетш. Жазгы каникулда кггаптардан «Кун астындагы Кушкей кыз», «Кыз Ж1бек», «Баям сулу», «Гулбаршын сулу» деген небф сулулардьщ сипатын окып алган. Айшархан тэтеш солардан аумайды. Ал оныц батыры юм болды екен? Элде эл1 суйген батыры жок па?! «Мугалшще осылай карауга бола ма?!» деген бф ой келш калып, селк ете тустк Турткен Сайра екен. - Жазбайсыц ба? - дедк - Неш? - дед! Жомарт тацыркап. — Кфсындысын, — деп жактырмай карады парталасы. Бул болса, косындысы турмак бастауын да бшмейд1, Т1ПТ1 дэптерш де ашпай, сабак басталганнан сулу мугалимасына тамсанып отыра берттк Бфде апасы: - Ана, сенщ мугалшщ Мэрзияныц келп-п екен, -дед! тамак шпп отырганда. Журе11 Зфк ете туст1. «Батыры бар екен!» дед! 46

кулагына бф дауыс. Жуткан наны кещрдепне турып калды. «Неге ол келш болды? Менщ оскешмд1 неге кутпед!?» деп бакырып жылагысы келд1 жер тепкшеп. Уй жумысын жасайын деп едк Айшархан тэтешнщ тунжьфап карайтын жанары коз алдынан кетпей койды. «Оныц батырын корем! Ол менен артык па екен?» деген ойга ком1лд1. «Мэрзия» деген апа есше тустг Нагашы атасыньщ уш жагында турады. Демалыс куш эдеш сол жакка барды. Ол андып журген уйдщ мацайында алан бар екен. Сонда топ бала улап-шулап доп куалап жур. Бул да соларды тамашалаган болып б!р барып, кайта уй жакка келш, ек1 оргада бфаз магынасыз сенделш журд!. Ары-бер1 жур1п, олд1м-ау деп шаршаганда, эр1 апасы да 1здеп калды ма деген коркынышы да бар, жан-жагына алактап карап тур ед1, уйдем бф эйел мен еркек шыкты. «Суй1кт1с1н» алыстан таныды. Жанындагы куйеу1 ед1. Жакыннан корг1С1 кел1п карсы журд!. «Куйеу! К1шкентай гой!» деп менсшбей калды. «Гашыгы» с.унгак бойлы болатын. Еркек орта бойлы болганымен, жубайымен иьщтас екен. «Мен оскенде, экем сиякты узынтура болам!» деп ойлады. Аракашьщтык ек1-ак адым калыпты, амандасу керек. - Сэлеметс1з бе?! - дед1 устазына. «Анаган» кырсыгып, амандаспауга тырысты. - Сэлеметс1ц бе, Жомарт! - дед1 «асылы» журегш козгардай нэз1к унмен. «Анау» да: - Сэлем! - деп кояды, тап бф соган амандаскандай. Олар ары, бул бер1 ©Т1п кетп. Б1раз кадам жасап барып артына бурылып, ерл1-зайыптыларга карап турды. Жомарт уш1н дуниедег1 ец асыл жан тал шыбьщтай буралып, кос бурымы шубалып кет1п барады. «Анаусы 47

жалпиган сары! Тук те жараспайды! Бекежан!» дед1 1 кызганыштан 1Ш1 куйген «Толеген». Тамагыма оксж I келд1. «Мен неге кеш туылдым екен? 0лI журмш юп- юшкентай болып. 0не, мен суйген Ж1бект! алып кетп!». бкппштеи озеп ортешп уйге апаратын жолга бурылды. Уйге келсе, апасы есп< алдындагы есю сэкще караторы жуз1 курецтп, каЬарына мппп отыр екен. Апасыныц адуын мшез1 озше мэлш. Алыстан аягын санап басып, эрец жакындады. -0й, жугермек, ойынын осылсын, ойынын, осылгыр! Есш-дертщ ойын. Менщ журшш мынау! Мектепте балалардыц аягыныц балшыгы мен дэретханасын тазалап. Уйге келсем кызыл сиыр мен кой-ешкшщ богын тазалап. Кдлым судам босамайды еден жуып. Осыньщ бэр1 К1М уш1н? - деп жер тепсп-пп айгайлап алады да: - Сен ушш! Сен окысын, адам болсын деп журмш. Жаксы болып осш, меж бага ма деп журмш! Сен менен баска кшге керексщ?! Сен болмасац, менщ жалгыз жаныма не керек, олем де калам, бф жшке асыльтп... - деп, токтар емес. Осы апасыныц мшез1 кызык, коп сойлемейд1, бф ашулаиса, шацыцды кагып, жер-жсбфще жетедк «0лем де калам, бф жшке асылып!» детеншен шошып кетть Апасын токтатпаса болмайды! «Апа, олмепп, сеж оскенде багам! — деп, шыр- шыр етж, белшен кушактай алды. Жаныныц жалгыз жапырагыныц шырылдаганы жанына жакты ма, апасы: - Жасаган бергежм-ау, сен екеумпдщ бф-бф1М13ден баска К1М1М13 бар? — деп жылап, баласын кушактап, жерге отыра кегп. 48 <25^©

Кушактаскан ана мен бала бфаз жыласып барып басылды. 0Л1 де отыра берер ме ед1, ерютен кайткан Кызыл сиыр «мен келдш» дегендей, иелерше мощреп белп бердп - Жоматай, Зойка кепт1 гой, кашаны аша гой, - дегенде, орнынан атып турып, кора жакка карай кулдырандай жонелдк Байгус апасы кайдан бшсш, адам болсын деп журген жугермегй-пц Мэрзияныц келпйне «гашык» болып жургенш. Алгашкы махаббат «дер-п» оцай емес екен, Жомарт содан бастап «гашыктыктан» азып-тозып, сабагы нашарлап кегп. Есесше ютапханадан шьщпай, адеби ютаптар окыгыш болып алды. Окитыны кшец гашыктык жыр-дастандар, коне киссалар. Оларды окыган сайын зешш ашылып, жады мыкты болып барады. Т1ПТ1 кейбф жолдары есшде озшен-оз1 жатталып калады. Клтапханашы: - Бул улкендер окитын кггап кой, - десе: - Апама окып берем! - деп отфпс айта кояды. «Алпамыс батырдагы» 031 - Алпамыс, Айшарханы - Гулбаршын сулу, «Козы Корпеш - Баян супудагы» 031 - К,озы, Айшарханы - Баян, «Лэйл1 - Мэжнундеп» 031 - Мэжнун, Айшарханы - Лэшй, «Жует - Зылихадагы» 031 - Жусш, Айшарханы - Зылиха болып елестейдк Олардьщ махаббатка адалдыгы, кайгы-касфет коргегй, кушшш-сушшцп тундерде уйкысын бузып, СОЛ жырларды ойлап шыгатыны да бар. Кыскы каникулда кггаптьщ кызыгына туст, койларга шоп салуды умытып кетштн Апасы аяк астынан келш калып, «штапка жабысып калган жершен» ажыратып, колындагы штапты жулып алды. 49