Жұмағали Саин

Сыбанулы кос б1лек, Жаркылдап кунгс шалгысы. Гурды экса, — «Батько!» деп, Келд1 айгайлап калгысы, 0ТТ1, ЭКСС1 жок болды, Созылды алда тары ем 1р. Колхозы» керд)', кеп керд|, Талай куй эти, талай сыр. ... Тары да оймем уштасып, Алды на келд1 жас жары. Колдарын кысып устасып, Еагш ем!р ашканы... Уш-ак кун турды, уш-ак, кун, Баскам жок маукын журектщ. Жау тид! елгс болды сын, У31ЛД1 ЖЮ1 Т1ЛеКТ1Ц... Оным, да 01 й тым катал. Бузардан кыйын камалды. «Мойиында сен1ц карыз бар» — Дегеидей буран кадалды. Курении солдат арымен Ссылай Т!Л каткамдай... Жан жары, турандаргмен Кисет1 мде жаткаида й.. Автоматчик жолдасы, Бутан ашу шакырды; - «Сен неа'ие тунжырап, Бола калдыц акылды!» - Жай, эншей!'н ес1ме, Тус1м кетт1 еткен куй. Куй дегенше байрус-ау, Гурасынан дссен.нп «уй». - Уй де ес!'мде. Ал мынау ЖэЙ1т сд1 баскарак. Бастам етпес сыр ед|, Кетт1М сомы тастап-ак- - Тастам кетпей немене! Какпаиды жау шапкаида, Не табар ец Ш!рен1п, 9з уГп'цде жаткаида! Гаптар ед1 сеш жау, Гаптар е/п уй|'нд| юз

К,улым дер ед ез1нд1, Берер ед! сыйыцды... — Тастап кеттш дедш рой, Сен 0Ш1КТ1Ц пеане? Бос отырыс, аз тыныс, Туаргеш есше... и Алтай келд1 окопда, (Турегелд1 бар солдат), Над эскери уставша, Алды рапорт дабылдап. — Отырыидар,— дед! Алтай,. Кдбагын аз шытыиды, Солдаттар коз айырмай, Не айтар деп кутшд1. Отырды ез1, жерде тар, Кауыпты майдан аспаны, Судтанган жургда даз-датар Жагалай дозш тастады... Андыса далды барлыд коз, К.УДЫ Т1ЛС13 ОЙДЫ ОЙ. Ун катты журек... шыдпай сез-. Жардылдап акыл жазды бой... Осылай бфаз отырды ол, Элденеге бой урып, Ауыр жорыд, узад жол, Турызрандай 61 р куди<.. 0дшен ызрар кетпед1, Кдбару тундей жабылып, Еншмге зэрш текпед!, К,ынжылмады «аИ» урып, Бетшдег1 ек! дад, Кершд1 кектщ зшндей. Зыр какты ойы шымырлап, Тудрыйыд дария тубшдей. Колдеиед тартдан автомат. Кезге ерекше шалынды. Велшде ею гранат, Жуз1 де бугш жалынды... Бул айрайы жорыдтыд, Алтай солай ордашап,

Такынар барлык каруын, Кутер болса зор майдан. Сондыктан сержант коз ал май.. Телмфт узак кадалды. Бшгеише жайды тозе алмай, Туйыкка талай камалды. Кауыпты кунд1 бф кешкен, Серисгер ед1 сыналган. «0лерм13 бфге 613» дескен. Достар ед1 сьф алган. Тапкандай ойдын. шешуш, Сержантка Алтай тип катты — Кузегп кушейт сен бугш Кауыпты аса тун катты. Соцры хабар, сонры «тип», Бастамак. дейд1 шабуыл. Шолар олар тунде б!р, Сак бол, сержант, дайын тур!' Эткен шайкас ойындай... Осынау сурен, тым катал. Солдаттарын турсын сан, Бул улы отдел, мезгйл тар.. Сержант турып орнынап: — Макул жолдас лейтенант! — Дед1 бейне окоптап — Серт еткендей бар солдат.. «Сережа!» Кен кегерде,- Сержа нтка кол усы иды. Достыкка Т1л жетерме, Журек пен ойын туанди Барлык солдат карады, Жорык, дауыл куткендей Уакытты 1штен санады Бэйгеге басыи лккендей. **Ф Алтай, Алтай, ‘уа, Алтай! Мен келемш жугфт. Кайда кегли таптырмай, Калдын, кайда юдфш? 1здегешм сен ед|ц, Пкоптарды аралап. 105

Бф кездесер деп едш, Осы маннам тамадам. 0зщ келдщ мше ендд Баста мандам жолы.мсм, Баста тынмен, жотамем. Баста мем| сонымем! Акындагы саптагы — Солдат сенсщ эмфпйм! Акындагы жорыкта, Ка ру-жарак тагы нсыи. Суюпп он катты елйцр. Журен имен, жамыцмен, Суюпп ем. байтам, жерпцп, ■вмфщмен, каныцмен, Суюпп он артык, езгеше Керумп ец отам арындай — Сталимд]. Ол десе, Жаймаушы е/и'ц жалындай. Максатыц, барлык плепн, Арнаулы е;п бф сотам. Жан едщ таза бкпемш, Дос едщ коптен сен магам. Кара дауыл тунерш, Карыса сокты кунд13-тун, Кайрам ерлер кан кешп, Отанга сын—елте сын. Сем де журсщ жорыкта, Ок себелеп жауып тур, Элде талам сем отер, Алда мыц сам кауып тур. Бфге отеГмк, кел достым! Сынар жерш осы жер, Тая шауып, мулт кетсен, Жыгар жерш осы жер. К.и;пм солдат шииелш, Алдым мылтык колыма, Баста, Алтайым, — ерешм, Ррдш ммьэ соныца! *** .. Окоитарды аралап, Алтай кет' езше, -0М1р квШ1 булдырап, 106

Елее берд'1 козже. •1 Бугш майдан кеймп Бурынрыдан баскарак. Эр бутадан, эр жердей, Ажалды ажал баспалап, Тунере калган бф куйдн Алтай К0Н.Л1 сезгендей, К.1рп1к какпай кун 1-туи. «Тосепнеи» безгеидей. Коле жатыр ссылай О йл а рымен т\\лдес1 п, Жел дс ойиады далада Ырде токтап, бфде есш, Макпал кара керпесш, Анкара жапты бугш’ тун. Дуние тепе мулпдц Тысыр еткеи шыкпады ун. Кундактарды жастанып, Солдаттар да калгыды. 6л ш ней ДС КуН1Т! боп, ППркш уйкы жарлыры.. К©з шырымыи ал маетан Кузеттер тур жан-жакта, Шыгар кейде жамыраскаи, Мылтык даусы аулакта... Осынау камал, осы куй, Ортага алып камалап... Келед1 Алтай жолдармен Окоптарды аралап. Урыс емсс бул калжыи. Осылай сотые ойыпы. Сакылдап кулер алыетаи вЛШ бОП ОК1 койыпы. *** Ьлиидажга келд1 Алтай, Жата кетл шалкалап. Горец ойга ен/и Алтай, Майдан жупи аркалап. .. ©тп алдынан бфшдсп, Дыйын-кыстау тар кезен, Гурды алында дфкидеп, 107

Курулы ажал, канды озен.. 0м 1 р... 0лш шайкасып, р 1н-б1 р1 жеп жатты, Тынымсыз кол айкасып, Жаралылар кеп жатты. Сатырласып штыктар, Сабырсыз алтеи жан-жактан, Куныра бект1 жанра ажал, Ыныранып жердс жатты адам Аударып жузш будан да. Батыска козш тастады. Айналды ом|'р туманга, Кормед! коз! б асканы. Тунерш турды кара тун, Кок ЖИСПН булт басып, Айгайы шыкты ажалдын. Тулабойы кан сасып. ** * Кара туннен булдырап, Козине б 1 р зат шалынды. Кас бэледей тунжырап, Кара шапан жамылды... Ею бет1 долырып, Саусарынан кан тамды, Жутам дед! елфт, Бар адамды, бар танды Берт жатты ажалра — Европанын, жандарыи, Айдап жатты камалга Жутып жатты кандарын.. Осылай Гитлер корпад, Карацры батыс торшен, Жутамын деп елйци, Жутамын деп сеш мен... 0тт1 алдынан бул кезен, (Уа, Россия, кем. байтак!) Ардакты Отан когтей Коз тастады болашак. Коз тастады болашак Россиядан кун болып, Турды бултсыэ жаркырап, Турды емфге нур болын 108

Уа, Россия аспаны! Жшт болып мен оскен, Елжфемес кш жаны, Кш шыгарар сеш естен! Кш шыгарар сеш естен, Кш суймепд! жернщП 0з улыидай тец оскеи, 0з ел1ндей ел1нд1. О У/ Уа, Россия КУНД131, Тугаи жерш озшшн! Арманы — бадыт жулДызы, Мендеп бар сезшшц К,аныммен сщген журекке Кеи, байтак, казак елшдей, Бастадьщ улы т:лекке 031ИИЩ келешепндей. ** * Кремль... Кундей бф жарык, Аспанды жапты нурымен. Карады дуиие тан калып, Тушмеиен, кушмен. Тур ед1 батыс жабыркап, Курсшт ауыр жаралы, Куткендей улит болашак, Жаутандап бугаи карады. Турды Сталии салмакпеи; Элемге кезш тастады. Акылмен, улы кайратпен, Жендске елш бастады. Ол турды. Аскар шыцындай. Жана елпр, жана гасырдыд, Ол турды халык нурыидай, Сабыры калмай састы тун. Кез нурын салды батыска, Тун иес1 селк егп, Каарегп жетш сол елдщ, Кезптеи жасы мелт еги. Салмакпеи карай турды ол бмфдей, улы ссишдей. 109

Жецерш шындык бйпд! ол ЖиНанн ы 11 келсшег111деи. Колында турды кызыл ту. Сапта турды барлык ел. Жещске бастап эскерш Турды айбатты кемецгер К.ер)ид1 солай кезше, Сталин, 013Д1Н тугаи ел Тургандай карав езше Суйпсп улы кемецгер... ©тп осылай алдыиан 0м1р сыры бфшдеп. Карады Алтай, болды гац Койды езшше кулшдеп!.. Командирлер взводтаи Келдк Ой да жоралды. Ояпрандай уйкыдан, Турды да Алтай кол алды - Отырьпщар, достарым! Не жацалык, не хабар? Таи, да таяу. Терт жарым.. Гездетелж уакыт тар!.. :•• * - Кап-кара аспан сурдяный Кос кабарыи туГпп гур. Олдек I м ней урл а и ы п, Булт несерш жыйып тур. Куяр сел1н тацменен, Аянбас жау алам дер! Туншы ктыр ы п канменеи Окпсце кол еалам дер! Окпен карсы алындар! 0л ш кушсыи, Жер болсын! Окпен аузын карыидар! Кфер жер! кор болсын! ... Сез б1тт1, унс!3 карасты, 'ПО

Журектер тич каткандай... Сорт еттк. бэрI трасты, Урыста жещс тапкандай. Кегп достар коштасып, Блидажда калды Алтай, Ерлжпсн ой уштасып, Автоматка ок салды Алтай . Дауылда I Таи. бозарды. Жок, достым Тац аткаи жок тещи туи. Жердщ жузш шан. басты, Керше алмай калды кун. Тастардакы атылды, Кек тутш боп топырак, Дуниеге ажал шакырды. Осы кезен... осы шак... Тецселд1 жер шыдамай, Гещздей дала буркаиды. Шатырлаи бомбы, Снаряд Дуниеш кою булт алды. Жер де, кек те ок болып, Ойнады ел1м жанменен. Тещрек кызыл шок бочып Басталды урыс тадменен. Несер дейш жауды октар. Автоматтар колда ойнап. Жутамын деп тещи ажал, Карсыласты б'здщ жак. бкшелеп те, туспалап, Жапырлап фашист каптады Бф1и-б1р1 кыспалап. 0Л1ПН 031* таптады... *** А(ылды жаулар, агылды, Салды бэрш «алам» деп Кумырскадай жабылды ///

Кайтсем «жендс» табам дсп... Тойтарыстан канына Какалса да-коймады. Бастырмалап тары да ©лшменен ойнады. Жаугам октан букбалан, Солдаттарын шубыртты. Кайта-кайта тыкпалап, Цеппен ал?а жугфгп... Еселеп кегп фашистер. Онынан, солдан, мандайдан. Кайыскандай болды жер, Кара будак шыкты шан... Болжау кыйын сан жарын, Батальон... Одан коп... Жалмайтындай жан-жагын, Журе урт1с жаудырды ок. 0тт1 талай сараттар, Кутырды сорыс, кызды урыс, Азайды куш... ауыр хал, Шабуылмен ауды туе. Рота турды карысып, Табандады, таймады, Жан шыкканша алысып. ©луге бел байлады. Он канаттан бф хабар: — Куш азайды, жау ектем Взводта он-ак адам бар, Шеп'нем бе?.. Мен кайтем? — Кыскарт, неткен шегпйс! Козгалмасын б!р солдат! Шыда казф берем куш, Калгансыц ба жабыркап?... Кетт! кэ.мек... хабарлат! Каз^р жетер, куте тур! — Автомат на? — Автомат. Ырык берме, талкан кыл! Сол канаттан б1р хабар Келд| тары тым ауыр. т

' ' ♦ Саас — Туст1 баска кезец тар, Кайтем, жолдас командир? — ТуСШДфШ! тзрттпен Не бои калды?.. — Сен кайда ен.! — Болмакпысын, окай жем! Шыда! Казф мен келем... *$* — «Сергей кай!да? — Мен мунда! — Уакыт тыгыз, тывда сен! ЕК1НШ1 взвод кыррында, Казф кетем, тез жетем. Ггрс:.н маран он солдат. Уакыт бердш уш минут Жетерлш бер гранат, Уш минутте хабар ет! Окоптарра кфД1 жау, Хабар алдым шырын коп. (Сураткан кс-мек келмед1-а> Мен бармаска шара жок.) Сен осыпда берж бол! «0Л1М жаура болсын серт! Б1'здерге жок баска жол Каптаса да калы и. арт! ©ллр, 0лт!р, тары 0ЛТ1*р! Буйрырым да, серп*м де. Катал сорыс зады бул, Баскасы езт ерюиде!..» II Калшылдап кегп ер Алтай Тулабойын кек басып, ЯСбермеспш, —дед! Алтай Гранатка жармасып... Жыйнады калран достарын Карады унс13 тесшп. Кернед! бойыи бф жалын. Куннен де эрмен есфш. ИЗ

брт болып Алтай тутаиды, Куйдфер мацым жанасан, Жалыны лаулау кун шалды, (Абайлап сырттаи карасац) — Достарым,—дед! жарк етш. Кез1нен ушкын атылды. Журегш жанпьщ тербетш, Отаи атын шакырды. — Турындар, борщ, — жауынгер! Отаннын адал улдары! Алдьшда ез:н тутам жер Алдында Отан кырлары! Кдсиегп ана сутшдей, Алдында ескен топырарын! Алдында елщ бутшдей — Балалык емф, жас шагыц. Мейр;мд1, кымбат Украина, Тур алдында бор1ишн, Тур алдында жалынныц... Отпесш мунда бф жауыз! Кутылмасын бф залым! Кабынсын ерткё журегш — Туспесш жерге бф жалын! От тимесш жерше! Орт шалмасын б5р тал шел! Жау кфмесш елше! Жоламасыи жалрыз ок! — Дед! Алтай. Уранды — Сталин ушш! — деп салды, ЖугфД! жаура. «Сталин!» — Деген даусы топ жарды, Алтай сез1 от болып, Тутандырды жалындай, Алтай сез1 денеге Куат берд1 каныидай. «Ура» лаган дауыстан Жацрырды дуние, аспан-кек Жуг1рд1 бэр'1 арчынан Букпада еишм калган жок. Майданды басты галамат Тан калгандай керген жан. Анкасты ерлер кат-кабат 114

Минут сайын акты кап... «Сталин!», «Отап!» дегеи ун Шарыктан туеп аспандап. Турып алды батпан кун Кек жиепн булт' кандап... Сайысты ерлер ажалмзн, Кулады сумдар капты шан Ерлерге куат болдыц сен Кдсиегл анам — улы Отан! Коштасты мэнп емфмен Жер кушты талай кыршындар. Сагаттар егп жылга тек, Канжылап талай калды жер.. * *• * Ок жаудырып кым-кыйгаш, Тенд1 Алтайга барлык жау... ©лмей бузып шыга алмас, Алды ортага тас камау. Бул да карсы жаудырды ок, Зттен саулап акты кап... 0лшге бас иген жок, Эзер шыкпай турды жан... Андыспен егп минуттер, Жау кыстьг, жара кыйнады. Кернед1 намыс болды сел — Кега'регше сыйыады... Соулс-|ден коршап куп жагып, УстIне кара кишш, Суктанып канды тырнагын Ажал да турды туйшп, Жарадан саулап акты кап, Тынымсыз жутты кара жер, Кажыды 61'лем кайран тэн... Кажыды б!лсм кайрап ер... *** Удед1 октар жауыны Жапырды шептей сел баска и Удед1 сотые дауылы, Калтырап кети жерде, аспан - 115

V- ж катты дабылы. учмуннзм тацыныц! 1ште жалыны \\ ем>р арынык. 4: С * С:лкшД1 кэр1 дуние Аршылды юрден—ушты шан— <5ерменмш, саган мен не!» - Деп майданда калды адам Ч\\абыскан тэнге кетт1 шан Жоралды тускеи татсымак. Советник журек, таза жан. Гурды ал.м а стай жаркырап 0у.1р1 ушпн, еЛ1 уш1н Ажалменен салды айкас. бздер: туран жер! ушш. Элтмге де тпсп бас. Сокты дауыл тунерш Майдан ажал шакырды. 5:р! ьщьфсып, б1р{ елш, Солдат басты такырды... Сергей даты тунерген, Каскасы бар басьшда, Урыста журд1, кердьм мен Жас солдаты касында... Буларга да талай топ *©лт:рем» деп жармасты. К,арсы шапты, кенген жок. Урыска урыс жалгасты.. ЕкЛ етепп орт шалды, Безд1 ез\\ де жанынан, Б!р ок тиюге аз калды... 5ф ок &тт1 санынан. Б1р ок. жыртып жонелд! — Каскасыныц тебеан. Бф ок тсст1 шинельдй Б1р ок сызды денес!н.. Шыккан жерш... экесй! Сыбайды бул ызалы. Ждбермейд1 есесж, Тынбай сотые кызады Пакет пенен жарасын Пб

6з1 кысып байлапды, — Мз, саган деп коргасын' - Жетшс бфдсн айданды *** Калтырайды фашистер Окобыиа тырылып, Жеркенед1 кара жер И\\ау тусед1 жыгылып... — Бермеймш, дсп ез жешн Жагаласып елшмен ©3 ТфЛ 1ГШ, 03 еЛ III Окпен сурап емфден — Келе жатты Сережа Осынау кыррын «тершде...» Кыймылы, ойы — елтфу, ©31 ле кейген елшге... Сорыс сез1 бфеу-ак, ©лтфмесен. елесщ. Бф-ак шешу, б!р жауап Кендфмесен кеиесщ, «Жауды аяран жаралы Жаралы емес елесш. ЕЛ1'к, уГп'ц каралы Кул боласын, конесш. ©лтф жауды жаныш, кес! Керек болса саган жан! Дипломаттык тер емес, Бул жауган ок. Кан майдан Мен тигем жок, тид1 ез!, Кан сурады, алсын кан. Б1*лем1з, согыс мшез1 Ссылай атам заманнан... *** Сергейменен журегьм, Бфге сокты меш'ц де. Бклем бфге п'легщ 117

Ей, достарым, ссн1н, де. Майдан дегеи тым катал Белгш куй бэр'1 не.. Кдидыран ок кейде а жал Жанап кетее тэшце... Ауыр жолы сэрыстык... Ажал, ажал, тек ажал! СОНДЭ К1ЛТ1 ЖСН1СТЩ. 0т ажалдан. Тартып ал! К,ызган шагы урыстьщ... Ортасыида буй ар жур. Журегшдей орыстыц Отанга адал туран ул. Мше, уш фашист кенеттен Шыга келд!, Банты олар, К.утнар м ады кезектен Окпен жайын тапты олар. Басты 1лгер1 тары да Жалтармады, ыкпады, — Хаут кой деп жаныма -- Сес.кенбед1, бунпады! Орыс колы ооылзй Тидщ 631 н елееш! Сонкан сеш ол талай Умыттын, ба! Корес:м! ш «Алтай!», «коршау» дегек сез Элденайдан сап еттк Умтылды алга булар тез «©лд| ме Алтай, жау петт1?..» Умытты 631 н ер Сергей Октай алра атылды. К,аптаган полк эскердей «Алралап» уран шакырды — «Алга, алга, алгалап!» Тары тертеу косылды. Жердщ жуз1 кайталап, Айтып жатты осы ущц... Опнан, солдан косылды ел, Буларды кутш турраидай, 118

Кенет шуга толды жер, Дуние дабыл ургандай. Аспан асты, жер усД Селюлдед! «ура!» дан. Кудырет басты б;р куцгп Тещзден катты тударан. «АлраЬ, «Сталин!», «Тугаи жер!» Кек жацрыртты осы уран... Урыста журген Сергейлер Куанды, эр! болды тан... *Ц Кушейд1 майдан тута иды — Каитадан врб'ш ерт-жалын. Жанышты, сы1чгы душпаиды «Сталин!», «Стан!» деген ун.. Канат б1тт5, жаи бггп, Жаралы турды ормынан. Кансызга кайта кап бггп, Касиетп болды осы уран Басылар дауыл, тынар жел Ышкына сокты кайтадан. КаЬарына мшд1 ел Катуланды улы Стан! — Б1ЛД1 кемек келгешн Сергей тобы тасыды. Кыргыпдады эскерш Кайысты жау, жасыды... Минут сайын «уралар» Кушейд! теш'з таскандай, Соктырып жарга толкындар Кемеошен аскандай— * * >:■ ...Ес|‘н жыйып бф мезп'л Мацыла Алтай карады. Достар жок- Алда хау!п тур Тун баскандай даланы. Жакындап канты фашистер Жауыпты алдын кызыл кап. Ел!м дсп тугаи ес!л ер, //У

Автоматка жалма-жан — Жабысты. Колы кысты эрен Кундагын... кару от алды. Жау састы «елд! бул» деген Журе алмай окка какалды... Жалп етт! бф1, кутпеген Туар деп енл! ыундай куй Автомат сейлеп, келденен — Ок еебелеп тартты сый, Удед1 атыс. Кан каткан Кайтпады жау, касарды. Ысылдап октар жан-жактан Куйше басты кашангы... Тус-тустан жау ентелеп. Келе жатты тары да, Бар тагдырык мен!де деп. Куныкты ез канына. Алтай да жан ушырды. Аткылады тынымсыз. Тары 61 рIн тусшд1, Тары шыкты бф1 унс1з... Орап кегп алды-артын Темф курсау салынды. — «Келд1 ме ажал енд1 шын> Сенд1 ме емф жалынды? Жок, сенген жок емфш — Лапылдап оттай каулады Астында Алтай орынын Эл1 де Отан жаулары. Акырры тыныс келген жок. Атылган жок акырры ок! Айтылган жок актык свз Жумылган жок ею\" кез!..» *** Сол кезде шыкты кунгп уран. Жацрыртып майдан даласын Келд1 деп достар сагынран Умытты Алтай жарасын. Умытты Алтай жарасын, Билед1 муны бф куат. Сеюлд! булттан шыккан кун. 120

Кыздырды «Отан» деген а~ сОтан» деп буда умтылды. Уш турды, кайта уш дул ап... Кулшдеп кекте кун турды, Кемсендеп кара туи жылап Жырылды, турды тары да Жанталасты, кыеылды... Карады жан-жарына Кутылмасын ТУС1НД1... Кармады колын кабурын Пистолет... енд1 пистолет! — «Кош бол, гулдей емф!м.. Журепм окты кабыл ет! блебш енд1, елейш! Жау алмасын, жер алсын! Ал, 631МД1 берей1н, Ажал алсын, кер алсын! 'Племен жаным калсын деп. Жау алдында калтырап. Турмыи ажал алсын деп. ГауЬардайын жаркырап... Салып ем сорыс б\\р кезде Айкасып ажал сешмен Курырандай жан ©зге Жарысып ед1н мегпмен, Кагып ем окпен мен тала А Жолатпап ед1м мацыма. Енд1П бетщ деп былай, Келш турсыц тары да, ..Ашылды кабур, тид! кол, — «Пистолет. Келнл* пистолет Жас ©М1р, енд1 сен кош бол' Журепм окты кабыл ст! Тулап ел талай сен тентек Бф ©М1р аздай б!р саган, Мен1К1 деушец келешек, Мен1К1 деушец бул заман! Тыиасыц енд1 сокпайсыц! Тындьграр ажал жалгыз ок! Туламайсыц токтайсыц, Енд! басар жерщ жок! Токтадым мен де асаудай /2/

Буралык тускен мойныыа. Кфейш маукын басардай, Кара жер анам койньща... Жумылды К031, кетп ерп< Асау дене болды тас. Ес жыйсын Бауырыц дем берш - Суйемп басып карындас!.. /Кок, елген жок ер Алтай Талып кегп кансырап... Калар ма колда япырым-ай! (Калайша кыяр жан шыдапП *** Умтылды фашист, мерт болды ер, Женд! жара, жещи елкм... Урлед! беттен коцыр жел Ыныранып ашты он, кезш... Туман ба дуние, элде тун. Карацгы тартты кез алды. Жарк етш кенет б!р ушным Свнд1 ме кайта жогалды.... Жакындап калды-ау мемютер Алады-ау ерд1 капыда, Суйей бер басын турам жер Дак о.ялмя Отам атына! *** Отан, Отам, сем Отан!! Отансыз емф кара тун. Отансыз жаннын, неа адам Отансыз суык шыккан кун Отанмен емф базары Отанда бакыт, махаббат. Отансыз халык азалы, Отанда адам деген ат. Отаным, меш’н беапм. Журепмдей, арымдай СуЙ! КТ1 кокшем, еСШМ Турамымдай, жарымдай.' Зарлап ед сеш кере алмай Бф кезде казак баласы. 122

Гулдешг. есш-ене алмай, Саркайып шелде даласы. Косып ед соида Отанга Берт ед жарык жаца емф, Жаркырап куплей адамга, Келт ед маган Октябрь. Келт ед сонда бостандык, Жайнап ед казак даласы, Туып ед сонда жака ум гг, Жазылып журек жарасы. Отанды сонда корт ем, Кушактап ед'ш мен кысып, Айрылмаска сент ем, Кушактап едш мен кысып, Айрылмсака сент ем, С.уына мейрш капа йшп., Кекшемде соида кулпырып. Кысып ед меш бауырына, Как жарып тунд! кун шырып, Топп ед нурын аулыма. Отанды соида корт ем, Кушагын жайып тур едк Баладай жасым топп ем, Ыстык ед1 журен. Айрылмаска мен одан Ант етш ем жаныммен. Сактаймын деп сен! Отан Арымменен, каяыммен! Сэулемдей жарык, санамдай — Т!реп!щей ел;мк)Д, Сушп ем сонда анамдай Партиясын Ленннш'н. Журен' магам елжтеп, Туыскандык жанымен. «Калыпсыц деп сен жудеп!» Шын адамды'к арымен — Кушканда, — орыс улдарын • Бауырым деп ем, суйш ем, Тогшп ед1 мун, зарым, Жасымды эрсц тыйып ем. Экемдей меш'н сп'ркеп ■Суртш аккаи жасымды, «Мэ, сенш келемшк!» — 123

Деп суйеген басымды — Акниет орыс улдары — Канымда журсщ сен мент Жаны бф казак, туганын,, Арымда журсщ сен мент Кдрындас, ара, шшдей, Елшде журсщ сен менщ, Туранымнык б!р!ндей Жершде журсщ сен мешн Кеп айтамын атынды Мын кайталап, жуз толгап. Алармын демд1 акырры Журектен ыстык жыр жолдап Куатымсын, элшсщ Отан, Отан, сен Отан! Денемдеп канымсын Сеназ бар ма меиде жан Акынмын сенщ нурынды 0зше сэулет пур еткен, Акынмын сенщ жырынды Азык еткен, жыр еткен. Токтаттым енд|, кел достар! • Алтайга таман баралык! Хауш сонда, уакыт тар, Вул бегл эз1 р жабалык! *#* — Алтай, Алтай деп, Алтай Келд1 Сергей жупрт, Бф асудан асалмай Калып ед! к!Дфш... Жегп Сергей атыспен Жау шепнд1, жау састы.. К,айтты ерлеген бетшен, Денелерщ кан басты. Кушейд1 613Д1Ц шабуыл Кайраты жауды шулатты. Орасан жешс болды бул Серейт кырда жау жатты. Сшкшгендей болды жер Дфйщед1 бар аймак! Кудфеттенд! Кызыл ер. 124

Жау шег1нд1 калжырап... Жау шег1ид1, жау кашты блжтерш жыя алмай, Жан саугага жармасты Аккан каныи тыя алмай. 1\\уа сокты артынан Куткарман деп б1здщ жак. Кутырран сумдар берд1 жан Гуткындар турды калтырап Кушактап басьш Алтайдын Отырды Сергей тунерш, Кызарып батпай турды кун КетеГпн деп б!р корт. Жел де тынды жым-жырт бом Долы ашуы басылып. Жерге тент турды кек К,ап-кара булт ашылып. Тыныштанды бар аймак, Дауыл кысып туншыккан. Сек1ЛД1 мезг!л б!р ракат Жанбырдан кейш кун шыккик Отырды Сергей ун1ЛД1 К,ыймылсыз Алтай бетше Ойы мыцга кубылды... Баткандай жара етше. «Алтай!» дед1 ун катты, Сез!не жауап таппады, Майдандас досы кымбатть: Ес жыйып Т1л катпады. Журен\" баяу тыныс ап, Уне13 рана жагты жан. Калгандай-ак катты уйктап Шаршап ауыр жорыктан. Узак жатты осылай. Белп'аз емф жогалды. Жара тыныс таптырмай Кысылды... ауыр дем алды Тына калды б1р мезп'л, Ирл1кт1К оты сенгендей. Уз1Л1п жерде кызыл гул 0м1рс13 курап семгеидей. Ыныранды... Т1С1Н кайрад N Сыртына ашу тепкендей. /25

Айкасып жаумен кайдагы Тары да азап шеккендей... Кезш ашты... кадалды... 'Гурды дуние кулшдеп, Жутты соккан самалды, Сейлед! ©мф бфшдеп. Калжырады ер, кегп ерж, Тенкерд1 кезш тары бф. Токтады журек, болды ©лж, К.ЫЙЫЛДЫ СОЛЫП КЫЗЫЛ гул. Кош дед1 Сергей, тегилд! Кезшен жасы тамшылап, Тербегп сэзбен емфдь Тура алмады жан шыдап. — Советт'ж алтын беагш Сапта турып саналы. Аттанды сеней ер бугш, Солдатыц ед! жаралы. Майданда кегп, жан бердь БермедТ журтын сактады, 0з жарындай суйд| елд1 Адам атын актады. ©тсеидер урпак дасынаи Танырсын, сэлем берерсш, «Отан» деп жанрам жасынан Журеп'н ердщ теерерсш! *** Кушейд1 б1здI н, шабуыл Куйретп, жауды шулатты... Орасан жещс болды бул, 0з сазайын -жау тартты. *** Каралы ажал, канды ажал! Алам деген барды ажал! Жутам деген жанды ажал! Жуталмады какалды — Ардакты адам журегш, Жута алмады шашалды — Сол адамныц илепн, Жута алмады вмф/м, Жута алмады куп кв'пн. 126

Жута алмады темфдей — «Жедем» дегем ел соз:м! Турды ажалдан жогары — 0мф — кадам жулдызы. Турды ажалдан жогары —■ Жешс туы кырмызы. Турды ажалдан жогары —• Отан, урпак, болашак.. Турды ажалдан жогары— 0м!р кун! жармлрап. 1950 127

К V ло иДА Б1Р1НШ1 0ЛЕЦ I Кулэнда колан. шашты, алма бетт!, Кыз болды куралайдай бф келбетт1. Торрындай улбфеген ак. тамары Кунменек шагылысып жарк-журк етп 5!р м:н жок карал турсац тал бойыида Ажары тамсандырды керген кегш. Кулк1С1 куплей ку.\\пс кыз еркес! Керкшен. енершен кезге йпекп. п Орынсыз бф кулмейд! езу тартып, Мшез1 жаратылтаи жаннан артык, 9.\\п'рге он тертшен туран айдай Жаркырап жузшен нур турар шалкьп Окыгаи жас кун:нде узш-шалып, Эйтсе де зирекпкпен кара танып, Умтылып б1лем деумен шгергид Кдтапты ез бетшше кеткен алып. Дастанды, ертегпп тугел жаттап, Сактайды шад тиг1збей уйде ардактаг. Жыйыкда курбысына анткан сезш Тамсанып отырады ауылы мактап. Суйюмд1 ауыл уйге тым лэззогп, Улкенге, юдпге де инабатты, К,ары жок кабагымыи, жаз сыкылды Кымбатты м:нездер1 балдан тэтп. Кулэнда осылайша есп бастан, Жер1 жок од аягыи тер1с баскан, Мактаулы ез елшщ ак маралы, Ауылдыц суйгеи кызы болды жастан 128

III Тан кез1 кун шырыс жак, мунарлаткан, Сырылып кек жиеп' кубац тарткан. Тып-тыныш маужыраган табш-атка — Дамылсыз тайным кусы тек ун каткан. Беймаза бытпылдыктыд.жары тынбай, Даурырып кем далада бебеу каккан... Мунды б!р он шырады танмен талас Алыстан — куба жоннан жылкы жактан... IV Тынышсыз тун азабын тарткан жалрыэ, Кайрылы тесегшде Кулонда кыз. Аунакшып ой тубше шомылады, Муз тесел жамбасына баткандай сыз. Толкынды терем кыял тербелед1 бшпестей журег1нде калдырып 13... V Саз берш там шапары кызарады, Сэулеан сура тартып куз алады. Тым ЭЛС13 шурылалы там мунары, Ес1ркеп кел бетше б1р карады. 0згерд1 аспан бетш тунде жапкан К,ою булт, тунн!м мем1реу тулралары, Кун сулу пердес1*нен бет!н ашып, Кулшдеп кек жиектеи сыралады. VI Сол кезде жас Кулэнда сыртка шырыи, Кене-тоз иырына шапан 1Л1*п, Ветке устал езен жакты элдекалай, Акырын Iлб1 п басып кетт! журш. Кей кезде жан-жпгына кез салады Жур1С1н бегемк!реп аз К1Д1 р!п, Жай рана баяулатып он козрайды, Камыккан кешл1не медеу кылып. 9-Ж. Слип 129

VI! Коршаган бф жак бетш шрш тал, бзенш'н койнауыттау б!р жер1 бар. Жыландай бураидаран су таскыны, Окшыйып сорэн тент турады жар. Каиды су деп атайды адам жуткан, Бул жер'д1 ертек етт кемтр мен шал. Жакындап жагасына барран жанра, Жалактап туррандайын тент ажал. (Карарым, карындасым, капы болма) Ашулы барар жерд! акылра сал! Итерме 631НД1 езщ казран орра Кыстама шыбымынды кезенде тар! Буралран балдыррандай карындасым, Алдьщда эл! де у.\\пт-т1лег:к бар... VIII ©рмелеп келе жатыр бит шынрэ, Кайрылы кара тундей батып мудра. АН урып тас журеп жарылраидай Белент кайрылы унге, зарлы жырра. Аккудай айдын келге жузем деген, Жаркылдап ку.чпс канат шомып нурга, — Керклген ак маралдай кыздыд жаны, Шнш туррандай-ак жалрыз кылра. IX ...Елестеп кез алдына бф жылы жуз, <Кайтесш» дегендей-ак «Кулэнда, аз» К,айрымен катуланран кыздын, бетш 0з1не магниттей бурды ершаз. Кадалып б!р нокаттан кез алмады. Ыне тускен б1здщ геройымыз. Кубылып акшыл бет! Кызыл тартып, Кубфлеп сейлей берд! кайгылы кыз. Кулэнда: «Карайсыц маран неге кезнцй алмай? Мен тоты сум емфден еткен зарлай. Бесжтен мехнаттыд уын штш, Мацдайда бак жулдызым койды жанбай. оарлаумен су тубше кетем мше, 130

Турмыстан кызык керш лэззэт алмай. Естде жалгыз гана ана сут1 Тшмнен дэм1 кетпес шекер, балдай, 0л1 м мен т1рШ1Л1кт1н тартысыпда, Дал болган оуре-сарсад мен сор мандай. Тасташы, меш оцаша курбыласым, Дерт косып журегше кайры салмай>\\ Елее: «Ларпат сум турмысы бай-патшаныц, Ойласам мешн, дары каннар каным. Жаратын туар ма екен алдан емф Адамра мзцг1 сенбес бакыт шамын. Меи келдш жордем колын созайын деп, Есплш кулагыма зарлаганыц! 0Л1мнен сен! алып кетсем деймш, Кезбес*1 болсамдары сака раи ы н Куреспен кутсек деймш алдымыздан, Бейнет1н, мехнатыи, не салранын... Алтайдыц кулан 1лер сандагындай Душпаиныц майдандасып 1шсем канын. Кез жасын сейп'п капа тыйсам деймш. Зулымнан жапа керген ;кан-карраньщ. Колыц соз, б1‘лег1ниен устат марай Жан кыяр ем!р сер!к бола аламын. Кушайыи — жубайым, — деп Кулзндашьш. Журекте каулап жанраи сенсш жалыи» Кулзнда: «Таныймын... суйем сен!, т1Л1*нд1 угам! Уялма, кеш сез1’мд1... тзж1м кылам. Сен маран достык Т1лек б]лд1ргенде, Сыр ашпай мен орыисыз етт:м шыдам. Келд1Ц сен мше тары кушак жайып, 0л1мге бел буранда... шырарда жан... Курысын жылау-сыктау, кайры мен зар, Мше кол, тэуекел деп ерд1м саган. Есметке енд1 мен жар бола алмаймын, Тартыста улес!мд1 алам онан...» X Селт ет1п ес!н жыйды кайгылы кыз, Жок болды елестеген алдынам жуз. Кулэнда жан-жарына карап ед1, 131

Керд'1 езш жар басында турган жалгыз. Кун шырып мал ертке кетт лапты, Тфшшк кыймылына беленш туз. Уйкыда керген тустей манаты :стен, Мыйында шырматылып калгандай ш. XI — Апырмау, элп Эбжеш кетл кайда?! Дыбыс жок, жан кершбейд бул манайда. Елее пе кез алдыма кершгендер, Ауды ма мешн, есш, элде жай ма?.. «Сэулем» деп кушагына алып сд1, Укс-аган жан саясы кун мен айга. Асылып ныгына мен турранда, Кун нурын тег1п ед1 ак мандайра, Дед! де ол ез-езшеи дауыстады: «Эбжеш, кегли кайда, кеттщ кайда?» XI! Ойлады ол бастан еткен 1стщ бэрш: ©зш;н жас емфш, ауыр халш. Ананын бауырында ескен балалык шак, Алдынан булдырады болып сарым. «АЬ» деп жаралы жас екагенде, Аузынан дем орнына шыкты жалып. Кезшен ыстык жастар тамшылады, Сэбидт, аулы суйген жан-карганыц. Ер1КС13 ер1ндер1 Дф-Дф етт1, Мунды кыз кааретл Кулэнданыц, Канды жас кездеи аккан жуып кетл Устаран колындары орамалын... Ызгарлы бшк жартас сура,.шеккен, Бауырында талай мунды жасын теккен, Елж:феп кыздыц басын суйемейсщ, Журегщ сети катты не себептен? Бауырында Баян сулу каза тауып, Зарлынын кулагына даусы жеткен. Жар тасты талай шерл1 баспана гып, Кангырып жылдар бойы мекен еткен. Тун тунеп жетш кыз да кушк тартып Боздаган, суйегнш елжфеткен. Солардын ащы зарын адамра айтпай, Келесш журег!нде сактап кептеи. 132

ЕКIН ШI 0ЛЕЦ I Ул тауып Сауырбайдын. Акбепсс!, Куанып уй 1Ш1ШН кеткеи еск Далыйып Каржаубай шал кулшдейд{ Шаттанып туранына немереск II Алыстан, ел арасы жакын жерден, Адамдар сапырылысып тойга келген, Эр уйде эрб5р тобы гу1лдесш, Мэжшске ©здершше к©рп< берген. Акылды сез иес! кариялар Шубыртып накылдарын аттай желген. Сыр ашып бф-бфшен сукбаттасып, Айтысып кызыктарын жаста к©рген; Куаттап, к©термелеп отыр кеш Шешен Т1л карияны, еск! женмен. Ырралып аксакалды тары б!р1 Арытты эцп’мен! ©ткендерден, Ерл1кт1, батырлыкты мадактады Козрады ертег1с1н Жуйемерген. III Ас шлп болран кезде журттыц бэр!, Ж1ПТТ1Н той бастаран шыкты «жары», — Халыкты кыр басына жыйналсын—деп, Атшабар, атшабарлап хабарлады. Суырылып топтан шырып ат кеткенде Кез болды сыналатын Ж1Г1Т бары, Тойшылар как жарылып 6©Л1НД1 де, Палуанын даярлады ек! жары. IV Басталды кызык курес, улы думай, Кем емес екшндер! есрафелдаи, Устасып ек1-ек1’ден жагаласты Ж1пттер куресуге дайын турган. Бф Ж1Г1Т узын бойлы, шойын кара, Ерекше к©зге тусп жеке дара. Шок желке, алакан к©з, жырык ер1н, т

Денеа алкам-салкам бф дагара. Б1р деммеп устасканды тымакша урып, .Жапьфып ж'бергендей жерге гыгып, Каймырып оран карсы жан шыкпады Эр Ж1Г1Т ор нэрсесш сылтау кылып... Бфеулер: мунын ез1 бузык,—дедн —■ Ты.м ожар, курсе! де кызык,—дед1,— Тойында Токсанбайдын бф палуанды Талдырран, жшшшгш узт,—дедк.. V Керген соц мына жактыц ол ынрайын Мактанды жан тенгермей баргаи санын, Кужфешп кец ортада отыра берд'1, Дегеидей курешз-ак бэйгеы дайын. ■—Бул м!н, —деп, — емфде ешпес бвдщ топка, Табанын алгандай-ак басып шокка. Ашулы Есенгелд1 айрай салды: «Мен» дейтш бул топтан ул турам жок па? Барлык ел селт еткендей жалт карады, (3!ЛД1 С83 тастаран сон аксакалы), Суырылып топтан шырып келе жаткаи Халыктьщ коз! шалды бф балаиы. VI Дембелше, бала жтт орта бойлы, 031 не бф каратты буюл тойды, Киьмш шеш!нд1 де шекпен кжп, Балуанмен устасуга бегл койды: Тэкэббар туйе балуан шойын кара, Мыскылдап кулд| огап «кой» деп «бала!» «Жараниан ашуменен мен устасам Болмайма суйектерщ поре-поре?! 0ле алмай сен сыкылды журген неме Кетпей ме эркшдерге артып жала! Шырарым, ОЛ1НД1 бш, жен1 не кеш 03!'не басын олжа, жан саугала!» VII Каранын сез1 оган жаман батты, Долдантып журегшде кек кайпатты, «Сураусыз елеем куиым сен иттен» деп, Ызалы жолбарыстай ж1г1т атты, 134

Шап етш б1р-б1р1не тид1 колы «Кап бэлем елг.рмесем осы жолы» — Дегендей кабактарыы карсы жауып, Дэу кара уысына алды омы. Капсырып жарасынан кегп ушрш, Жерге урып Ж1берердей тал кап кылып, Уршыктай бала Ж1пт денгеледк Колында «дэу першщ» суйретшп. Сол кезде калын копте калмады урей, блтчрш тастайды-ау деп мынау дулей Япырмай-япырмай-лап састы бор! Жас топп коздершен кэдшпдей. Эуш деген катты дауыс шыкты жопа Лебшен жанрыррандай болды дала, Дэу кара пэрмешмен лактырганда ДГк етш тура калды элп бала. VIII Сонда журт уЬ деп бф демш алды, Урандап отырран топ айгай салды. Жас Ж1пт дэу карата кайта умтылып, Шап ет1п коян-колтык келш калды. Бул жолы бала ж»пт андып бакты, Караны еш!КТ1рд1, шп какты, ©ктем гып жулкуына бой берместеи Орест ориында тастай катты. Б ала га ел кецш енд1 толды, Журектен коркыныштыц оты соши, Кез кел1*п ею арыстан шайкаскандай. Б;р кызык курес усп майдан болды. Тштесш, сузплесш олар жатты, Алысып жагаларыи скпке тартты, Уршыктай бфш-бф1 денгелентш, Лактырып жерд1*ц шанын буркыратты. Кармактай майыстырып дэу караны Кайырып бала бф кез шалкалатты, ЖагГдэрмен ол да аягын босатып ап, Ж1ПТТ1* сыпырадаи бфер какты. Енкейш иыкка иык тфесед!, Буррыштап аяктарын бклеседк Умтылып шаламын деп Ж1пт тартса Дэу кара кейш карай сфеседк Куш алып кейде колдар сартылдайды, 135

Уйфт бфш-бф1 алкымдайды, Кетерш жамбаска алып алтескенде Аппак боп балтырлары жаркылдайды. Калын. топ кез алмайды балуандардан Кутетш батса да кун, атса да тан,. Дуылдап кыйкуменен кетеред! Жулкыстын думпушен шыкканда шан,. Б1р кезде бала катты айгай салды Б1'р 1СТ1 куткендей топ тына калды. Серейтт сыйрактарын елген жандай Караны жердей лез жулып алды. Тымакша донгелентт айналдырды, Уйфш серендетт б!раз журд1, Сол бонда кыймылдауга келт:рместен, Тулактай таре етгазГп жерге урды. IX Балуанга ел дурл1пп курмет етт1, Айгайлар куанышты кекке жегп. Той бастап, эдеп сактап журген ж!г1т Колтыктап вз тобына алып кеттн Разы боп аксакал шал Есенгелд1 Касына бул жшптщ таяу келд1. Эдеппен балуан онын, колын алып, И1Л1П карияра сэлем берд!. Ол айтты: — мен кермеген бала кшанг (Эркашан мерешнд1 устем кылсын). Егер де осы жерде туран болсан,, Жасырынып кезге туспей кайда журещ? — Уа, ата, жаЬан кезген мен б!р бала, Менде жок туран-туыс, ата-ана, Б1реуд1Н малый барып, отын тасып, Басымды асыраймын жалрыз рана. Эбжеш 031 м атым койган жаста Экемде ул жок екен менен баска. Тардырда жазу солай болганнан соц, Еш шара болмады елден айрылмаска. х Ест1ген Ж1Г1Т С031И Есенгелд), Кемсендеп ©з-031нен жылай берд!, Есше элденелер тускен жандай Тунжырап таягымен шукып жерд!. па

Бф кезде ол кетерш алды басын, Жешмен суртш койды кезден жасын, Буйырды б1 р Ж1Г1тке касындары Осетин, алып кел деп агаласын. Ол барып араланы алып келд1, (Ойнакы 01 р ат екен ей желд1), — Карарым, саран берген сыйлырым, — дек. Шал тастап Эбжешке журе бердк Б1ле алмай аларын да, алмасын да Эбшеш турып калды ат касында, Ойлады бф сыр бар деп араламен Тегшде осы шалдыц кез жасында... XI Тур екен арала да оттай жайнап Жер тарпып ауыздырын карыш-карыш шайнак, Кайшылап кос куларын анда-санда Карайды тым алыска одарайлап. Жкбектей судыраган куйрык жалы, 0р кеуде, омыраулы, бекен саны, Туяры от орнындай, салпы ер!НД1, Жанына кш баламас араланы! XII Туе ауа осылайша той тарады, Жямырап кайтты уй1*не жанныц бэр1, Есметке шаншудай-ак жаман батты Бул тойда. 1ШС1Н1Ц жырылраны, Бэйгеден ен болмаса аты келмей, Тайрандай болып калды бастан бары. Ойлады ол колдамады калайша деп, Киел1 ата-бабам аруары. Бул елден б\\р озбырлык корген жандай Кайтты ол ауылына сынып сагы XIII Эб1кеш араланы жетекке алып, Ушне Ыбырайдын туст1 барып, Бэйек боп кара кемп^р кут1п алды Басына жастык койып, керпе салып. 137

XIV Эбжеш бул уйменен кептен таныс, (Болса да жылкы банкам ауылы алые) Ертп коста жаткам жылкышынын, Келмей ме жур!стер1 шзлкем-шалыс. Эткен куз жылкылары булар банкам, Осы елге жакын жерде уш ай жаткам. Сол кезде жылкышылар кезектест, Сауыкшыл осы ауылды жагалаткан. Бф кун 1 кезек тит Эбжешке, (Булдары жалындагам жас емес пе?) Желдфш осы ауылга жетш келт, Кез болтан естен кетпес кызык кешке. XV ... Думам рып жаткам сол кеш вишен, жастар, «Жас курбым деген буран отыра кал». Эз1лдеп кыз, бозбала ортага алып, Карыткан Ж1Г1Т кой деп, емер1 бар. Канырган эз1лге эзкл бул да саспай, Бвгелмей журекешш евздем кашпай, Токтаран муным берген жауабыиа Кадалып отыргам топ кара тастай. Сол кеште жюек киген алка тагып, Кер1кт1 талай кыздар сылан кагып, Тенкерш кара кезш б!р тастайды Ж1пгпн журегше оттар жарып. Жузшен карангы уйге нур туаре, Белейд] кумдей ку.\\пс кулкюне, Мыц турмен карсы алдымда буламдайды Кейде уксап кырдын кызыл тулюеше... XVI ...Талай куй, талай эсем дилер кегп Талай кол домбырамы без!лдегп, Б»р кезде терде отырран 0бп<ешке, Ойыннын кезеп де келт жегп: 0б'н<еш домбырамы колына алды, Конырла у бф сарынды эмге салды, Басылып гушдескен уйдщ 1Ш1, 138

Бэр! де су сепкендей тына калды. Сарынды он б!р калыппеи баяулады, Кейде алые, кейде жанра таяулады, Аттыдай кей жершде жортып алып, Токталып кей мезплде жаяулады. Безилдеп юдфгенде он аяры, 0Т1НД1 отырган ел айт деп тары, Кандырып мейрмерш тындаранныц Эндерден айтты бфаз аркадары. XVII Отырран оуезше оншн ерш, Барлык журт б!р козгалды кешлдент, Кездескен келдененнен бул жылкышы Ойыира Ж1бергендей кер1к бер1п. «Тары айтсын, б©гелмес1и айтсын тары», Деп б 1 р кез онге ел1ккен ел шулады, Не дегеи сег1з кырлы бул Ж1Г1Т деп, Кыздар да бф-бфше сыбырлады. Б1р Ж1п*т дед1: курбым дем!н алсын, Б13Д1Н. де огйлп'зге кулак салсын, Керд!*м деп курбылардан сый-курметт! Разы боп ауылына айта барсын». Бул айткан Ж!Г1т сез1 кепке унады, Тер1с дер ешбф панде табылмады, Ойыннык тэрт1б1ише басшы Ж1‘пт Ретпен жагалатты домбыраны. Б1реулер1 домбыраны дынылдатты, Какырынып, мойный кей1н бурып жатты, Эрк!мнен эркыйлы боп коп алдына Кезекпои он сорттары шырып жатты. Эрине оран халык кул!п жатты, Ку т!лмеи кейб!реулер 1*л1п жатты, Ойыпда ерск1Л1к жок. дегендсЙ1н Бор! де копке майдай сноп жатты... XVIII Бф кезде б\\р он шыкты кекке зулап, Жыйын да тына калды жаткан шулап, Эрк! м Iи’н тул а бойын шым ырлатты, Жанылтып естершен обден улап, 139

Зымырап кек жузшде гу!лдед1, Балаша желмен ойнап уйлдед!, Толкындай кей кездерде тецкершп, Тымыктай кейде ештеце бшнбедй Аспандап кейде б!р кез турып алдьд Айналып ай касында журт алды, Жаркылдап тусетурын найзагайдай Зымырап булт 1Ш1'не К1р1п алды. Куйылып сонан темен булдырады, Булактай таудэн аккан сылдырады. Оралып журегщнщ дэл басына Эдем! эн эуезт тундырады. Шымырлап журт денеа энд1 жутып» Сол минут ТфШ1Л1КТ1 кетт1 умытып, Беленген осы куйге сезгш журек Согалмай, эн аягын турды кутш. 0скен ел эти сушп бала жастан, Отырды тырп етпестен, козралмастан, Кыздары дауысын мыирэ кубьглдырдьг;. Эн сазын етюзгендей кара тастан. Тындады ел аржактагы-бержактагы. Эн кернеп, дуниеш сел каптады. Кетерт тебесте балапандай Эннлсш мадактады, ардактады. Кубылып, буктетшп эн токтады, «УЬ» дед1 К1'ргендей боп журттын жаны. Кемшрлер тус-тусынан шулап кета'. «Карарым, карарымдап» кыз баланы. Эбжеш таныркады ес1 кетт, Журегт балбыратты эн тербетт, Ынтырып энш1 кызга карай берд5 Суйшмд! кара кезш мелдфётт... XIX Кызды ойын тун ортасы болган шакта Отырып кыз бен Ж1Г1Т аралатпа, Кол сокпак, кызды мактау сеюлденген Ойындар журт жатты жагалатпа. Зар шеккен боран буркт тар заманнак Жарты тун бастарына ерж алган. Тордары тоты кустай казак кызы Сырласып суйгешмен шыкты арманнан...- но

Бф! айтып онын свзш 61 р1 тывдап, Бфеулер 1лш сьфын кезбен урлап, Эйтеуф осылайша ойын кызып, Тынымсыз жастар жары жатты жырлап. XX Эбп<еш касындагы эшш кыздыц, Жузше тура карап, шыгармады ун, Тек кана бф мезплде сез бастады — Атыцыз к:м болады, курбым, аздщ? Сыпайы ол «Кулэыда» деп жауап бердк Сейгп де, уЫлед! жаидай шерл1, Жалгасып эз1лге эз!л содан былай Ек! жас Т1лге келд!, кенеске енд1... Эз1лмен талай-талай сезге барды, Жумбактап сейлессе де кегт ангарды. Бф кезде элдекалай кыз мунайып, «Бакытсыз б1 р жанмын» деп айтып салды. Кыз тур1 кер1нбед1* ашатын сыр, Сондыктан С03Д1Н артын казбады бул. Оклады апырмау бул неткен жан деп, Мезплс13 курт жайларан нерылган гул?.. XXI Артынан еткен тойдыц, ду курестщ Шынтактап уйде жаткан Эб1кешт1н. — Т131Л1П кез алдынан ©тт! осылай Сурет! осы ауылда болтан кештщ. Осы уйд1н, Разез деген ер баласы (Он алты, он жепде жас шамасы). Таркаган сол ойыннан бермен карай Боп кеткен Эб1кешт1Ц жан жолдасы. Бул уйге сонаи бер1 талай келген, Ьпдей бфге тугаи огам сенген, Кемп1рд1 анасындай жаксы кор1П, Заттарын беруш1 .ед1 жыйган-терген. Осы уйде махаббаттыц балын таткан, Осында Кулэнда алгаш мунын шаккан. Осында ек1 рашык талай кез боп, Осында талай таги тандар аткан... 141

* :>• Эбшеш тары талай ой ойлады, Болдырды ушыгына жете алмалы. Б1р дауыс уйкысынан оятты оны: Тур каргам, элдекашаи шай Кайнады. Орнынан шошырандай ушып турды Далага шыгайып деп тез умтылды. Кызарып кун де батып барады екен Кол жуып, кшм шенпп, шайга отырды._ XXII Шайдан сон тыска шыкты аттангалы,. Кез салды жан-жагына б]р карады, Атынын жалын кушып ойга батып, Мунайды, элденеге жабыркады. Даланын сорып сол кез самал жел1 Сыбырлап кулагына элденеш, Сыр угар сырласын, мен дегенцей-ак Оралып мойынына еркеледк Разездщ амаидасып колын алды — Манаты умытпа—деп, — айткандарды. Сэлем де Кулэндага дед1 даты Журуге 0б1кеш те ыцрайланды. Ерке жел опыменен б:рге аттанды, Кетерш ат туяры тиген шанды. «Кош, 0бе» деген бойы кулшареп, Разез де уй касыкда турып калды... УШ1НШ1 0 Л Е Н, I Мезп'лаз шешек аткан кырдыц гул1, Акыннын жакын досы — суйген жыры. Алдында анасыиын сулык жатты Тым-тырыс Т1Л катпады, шыкпады унь Кундей-ак кундш-туш булт коршап, Айрылган сыйпатынан кетт муры. Болмаса ел-елгенше адамга айтпас Буркеул! журегшде бардай сыры. М2

II «Апа» деп, ол кетерш алды басын, Аударып элденеге ыкыласын. Кестел! орамалын колыма алып, Мелтллдеп коздси аккан суртл жасын: —Дерт жайлап журег:мд1 болдым муцды Бойыма тарамайды 1шкен асым, Бул куйде тура алмаймын, мен елемш Себебш апа-ау, сурап не кыласын! Жауап бер шын журектеи мен ллеймш 0лшге кыяр ма ана ез баласын? Сала ма шыжылдатып жанрам отк,а Кезшщ карашыгын, жас ботасын. III — «Шыбыным неге мунша капаландыц (Ананды сонша кыйиап отка салдын) Калайша калыц дертке душар болып 0ртен1п алас урдын, куГпп жандын? Кунэс1’з пер1штедей кулыншагым Жазыксыз кандай жаннан каргыс алдын,? Алдында жаным шыксын деген жалгыз Баласы сен емес пе ен кемшр-шалдын.. Алданыш карашыгым, сен болмасац Опасыз кереп не дуние, малдыц? @м 1 р 1, ллеп де жалгыз сенс!н Ак сут1н ем!п ескен жаи анациыц. IV Ю’рш1кс13 ак денемд! кунэдан фак — Б1р дерт бар кептен бер1 жаткам жайлап, Кез жумып талай кыйын :ске умтылдым, Сол дертл’н журектеп елпн ойлап. Бф кезде Т1арш1л1кпен кош айтысып, Мезп*лс1з ©Л1мге де басты байлап, — Кетсем де караша уйге кайта оралдым, Ызамен душпаныма лам кайрап, Ум1тпен жастык шагым алдыма кеп, Шакырды лрш1*л1*кке калкатайлап, Жан ана, мше бупн карсы алдында, Булбулдай торга тускен турмын сайрап. — Карагым, айтшы маган дерлц жайын? 143

— Айтайын... аз токташы!.. жасырмаймын.. Калайша... жалмауызга жет1 басты, \"Прцрей долга тусш жар болайын, Жан суймес жат твсекте кун. бола ма, 0р туган анасынан ак мандайын.! Кернейд1 журег1мд1 осы жара, Жас тег1п калай рана зарламайын! 0теме сум вмфдщ тешосшде, Бота коз Кулэнда атты куралайыц, Не елш, не бостандыд бф1 маран, Тересш 031н бернп, апатайым?!.... V Кулэнда осыны айтты анасына, Жалынды корранына-панасына. Боздады, кущренд! найрам тоты, Кен аспаи тар бол рандам бф басына. VI Кенкшдеп анасы да кезш басып, Балага махаббаттын нурын шашып, Бейнетпен бер1ш болгаи кэр! к©н,1Л1 Кайгыра кетт1 мулдем араласып. Кор ранды, кауштещи Есметтен де Корлыкпен калган К0Н1Л1 мулдем жасып. Ол жауыз рахымсыз рой эбжыландай, Куныккан момындардын канын шашып. Жутпай ма кыз орнына шал-кемп1рд! Арандай ертенг1 кун аузыи ашып. Куш кайда сорлыларда тетеп берер/ Ысдырран аждаНамеи карсыласып. — Мен сегн жас кушннен суйген анан, Дерт1не над ©31ндей куйген анан, 0ртед1 взег1мд1 айткаи с©31Ц Шыдарлыд бул куй1не жок-ау шамам. Куда боп калын малдын кызыгына Б13 емес обалынды аркалаган, Кадалсыи мандайыма шеп'р болып, Бар болса сенен алган жалгыз карам, Зарлатдан уйл1 жанды кушт1Л!Д дып, Толайым Есмет серии багсын даран. .Кул-кул боп шанырагын аспанга ушып, 144

Жыртылсын быт-шыт болып алтын жарак. Тебеннен нажа Райдыд оты тус!п, Артында шулап калсын катын-балад. Элгенде кор азабыи берсш тэдф1, Каптасын жылан-шаян кабырыцнан. Карагым, карт анакиыд тиег! осы Кулак сал, зармен айткан созше план! Талап кып ©з бетщмен емф кешсед, Болайык б!з курмалдык, 613 садарад! VIII Сэулесш тары да ана суйд1 катты, Касына ап мандайынан шскеп жатты, Еске алды бала кезш Кулэнданьщ. Кызыкты м1нездер1н балдан тэтт!, Жасынан керген талай бейнеттер! Мунарлап ек1 кез^н булдыратты. Козраран бар арманын кешл ку?й Ал|дынан сарымдайын зырлап акты. Жстп1стен асып кеткен шалы анау Бакыт пен б!р кормеген рахатты. Б1’реуд1Н. ИПЛ1ПН сактаймын деп, Демалмайд уйге кел1п жан сыякты. УЫлеп ©те ауыр курс1нд1 ана, Тэнирге жалбарынды, мукын такты. КеЙ1Д1 не жазырым бар деп саран Болрандай осыншама тастан катты. Кемшрдщ кайгысына мукайрандай Батые та кызрылттанып келе жатты. Секкендей кабыррасын кед аспанныд Канданып уясына кун де батты. Т0РТ1НШ1 0ЛЕЦ I Кун батты, уясына барып конды. Шу токтап, жер ошакта оттар сенд!, Басылып сапырылыскан кыдырмалар Уйкыра ел жататын мезг1л болды. Жар таска Эб1кеш кеп атын тусап, Мадайын жан бар ма деп квзбен шолдй. Ю—Ж. Сани 14&

II Бф турып, б1 р отырып карайды алдын, Таянран келер кез1 рашык жардыц, Квз талды, шыда.м кетп, сондадары Карасы кершбещи еш адамньщ. Журекке от устше от жакдандай Жымындап карараны жулдыздардьщ, Эрепю'п екпеа де алып ушад, Есепаз белг!С1 ме сарынранын,? III Тулкщей жастык, такта буландаран, Ойлашы сол жар таска кш бармаран? бмфдщ кыйлы-кыйлы еткелшдей Неше алуан тубшде оный, сыр калмаган! Сурашы сахарада мунды барма, Жар таска урланып кеп эн салмаган! Шерл1 ана, кайрылы ару, карыидастар Ертеде, тау-тас кезт кеп зарларан. IV Тыкыршып тас тубшде отыр эл1, Уэдел1 мезп'лшде келмей жары, Жастыкка ойды бер1п, бойды алдырран Ж1ПТТ1Д тым-ак ауыр осы халд V Б1р минут кыйын болып бастан эткен, Отырды ол, болса дары тардыр ектем. КуттфД1 9б1кешт1 алдары ум1т, Жар сую, бакыт керу келешектен. Кез салып жан-жарына карап тары, Танданды, тамаша деп мынау неткен! Ай туып шалкасынаи алтын иек, Бедерш керсет1п тур кек жиектен. Далада майда коныр жел гана жур, Дуниеш уйкыдары суй!п беттен. Тербетш 61 р топ гулд1 шайкалдырад Сек1лд1 алдына алып еркелеткен. Кадалды ол шайкалраи гул келбет!не 146

Сулудай касындагы бIр бой жеткен. — Я, дед!, бул далада мен-ак жалрыз, Гул екеш гулд1 дары жел тербеткен, Келмейд1 жарым неге сагындырып, Бар ма, уйде, элде жок па... кайда кеткен?! VI Турды да тесеглнен ептеп басып, (Акырыи сыкырлатпай есж ашып) 'йг Жамылран желен, шапан Кулэнда кыз, Жок болып кегп тунге араласып. Дфшдеп буындары бастырмайды, 1лгер! аттаса да жанталасып. Адамдай элдеиелер елестейд!, Туррандай бф-бфшен сыбырласып. VII Кер1нсе карсы алдынан б1рер кара. Сескен1п жасырынад кыз бишара, Отырып журеанен тындап... карап, «Томар» деп айырады ореи, рана, «Жай ел ме, авдушы ма барып журген Эйтеу1р толып кеткен бугш дала». Ербиген нэрселерд1к бэр1 адамдай Елестейд коркыныш боп Кулэндага. VIII Эбжеш, шыдашы сен калмай капыл! Кулэнда уэдес!нде келе жатыр, Бшемш мен де куткем сен сек1лд! Ол тунн1н б1р минуты танда татыр. Асыкпай, абыржымай акырыи кут «Сары алтын сабыр туб1» дегеи иакыл, Азырак абайласан естен кетпес, Мезг1ллер оттай ыстык алдында тур... *** Эбжеш тындап ед1, шыкты сыбдыр, (Су етт1 куанганиан журек кургыр), — Куланда! — 9, — деп каткам кыз жауабы 147

Болды оран экелгендей бф терец сыр. Кушарын жайып карсы умтылранда Ж1бермей етегше жабысты гул. Осындай ынтыктардыц кездесуш Жетюзе баяндаура келмейд! Дл. IX 131 р 1 шок сеюлденш, б5р1 жалын, Жайылран ен бойына сахараныц, Жастыктыц шарпуында турды екеу1 Тап солай аткызардай емф танын. УнС13 тун, Т1ЛС13 МИНут 0Т1П ЖЭТТЫ, Калткысыз жел де койып сыбырларын, Орман да жапырарын козрамайды Дегендей ерш'и суйсш Ж1пт жарын. Ай керш курсшгендей болды аспанда Сулудыц кфипп жок ак тамарын, Алма бет, акша мацдай, бота кезд!, — Шырын сез, бал кемекей Кулэнданын.. Суктанып к©рмегендей келбет1не, Эб1кеш б!лмей калды не айтарын, «Сэулем» деп катты кысып суйе бердц Жолында кыярдай боп шыбын жанын. Ай батты уялгандай ек1 жастан, Жамылды бозгыл перде ашык аспан. Мейр1мс1'з жартас кана тус1 суык, Калшыйып орнында тур козгалмастан. Аспанда бфен-саран жулдыздар бар «Керд'к» деп бф-бфше жымындаскан. Айтпаса жел ауылра, жулдыз кекке, Булардыц пенде болмас сырын шашкан. Япырмай жастык дегеи кандай кызык Тун ^сез1п куба жонда кушактаскан, Адамнын ек1 келмес албырт шары Бурканып ерттей лаулап, судай таскан. х Талай куй, талай сырлар бастан еттц Тан таяу коштасарлык уакыт жетт1, Даланыц тац салкыны куЙ1и бузып, Желдагы Ш9ПТ1Н, басын желп1лдетт1. т

«Жаным» деп одан эр! сейлей алмай Кулэнда кара кезш мелдфегп, Толыксып, Эб1кешт1ц кушагында, Алдына моншак-моншак жасыи токть XI — Шын гашык суйгешмеи турмыс шекпек, Кан жауып, ерт алса да сертке жетпек, Шыбынын шуберекке туйт алып, бткелаз тал ай кыйын-кыстауды етпек. Жан берш, жан алура кейген рана, Ум1тс1з емфш кел дарил етпек. — Солай ма сешн. маран бергеи сертщ, Ойлап айт турранында басында еркщ, 1з1нмен кей'ш карай кайта кайтпа Тартыстын керген1вде дауыл, ерт1н:, — Дед1 де жас Эбжеш бел1п сез1н, Кадады суйгегпне ек! кез1Н, Дарияра баткандай-ак отыр ед*1 К©п ойдан шырара алмай Кулэнда езш XII — Эб1кеш, болдыц ба айтып? — Айтып болдым. Демеппем кыйындыкка мен де кеид!м, Каи теп'п, жан беру1 былай турсыи Шыдармын ©ктемнге одан зордыц. Асамын тэуекел деп 61'рге белден Сен уш1н айрыламыи туран елден, Болса да алдым туман, артым азап Кетемп! туран уйден, ескен жердей, Бар болса жерде эулие, кекте кудай, Аямас ракымдарын сергелденнен, Ант етем, айнымаймын ©лгерпмше Сертьм серт, кол алысып саран берген. XIII Бакыт деп узак жолга бастым кадам, Сыйынып жараткан мен жалрыз саган, Залымныц кастан аткаи оры ти!п, 149

Кипели, лары едш кансыраран. Ещреп ек1 кезш жаспен жумак, Артымда калган менщ сорлы ата-анам, Шакырып лршшкке куат бер!п, Шайкаган сол емес пе жумырткадан. Керсеткен жаксылырым кайсы менщ Мэз болып жургенде олар бар деп балам, Жар ушш, ллек ушш кыйылды рой Кыймас жан емшек сутш берген маран. XIV Кш б1лед максатка 613 жетем13 бе? ©ткелден есен-аман етем1з бе? Андыран алды-артымньщ бэр! де жау Колында бфеушщ кетемв бе? Калсам мен жау колында сенен лр1, ©лермш колдарына тускен куш. Сонда сен ата-анама бгр сорарсьщ Жок ед1 алдымда ара, артымда шь Калайда колын ушын сен бермесен Олардьщ не болмакшы керер куш? Жем бод ар ит пен куска жапан кезш, Жалгыз каз канкылдаран шыкпай уш. Мен десен ата-анамды илетпей'зар — Бхр тунде ез елще кенпрш ал! Осы ед1 кептен айтпай журелшм, Деп саран мойнында б!р борышым бар. Сарынсан белг1 болсын менен алган Шуберек болсадагы маукын басар, Кш 61'лед элдекандай кун боларын Жанында журеш сенщ мына орамал. XV Шетшде саган арнап кесте салган, Зарыма орамал ед менщ кангаи, Б1збенен кестесше б!рге оралып, Моншактай кездершнен жасым тамган, Дед1 де жас Кулэнда койды евзш, Ж1герл1 еркшджте устап езш, Жузшде каталдыкпен кайрат туып, ,К©р1нд1 езгерткендей кыз мшезш. 150

XVI Эбжеш орамалды колына алып, Терт буктеп калтасына койды салып. Бетшен кезек-кезек суйе берд1, Кымбатты Кулэндасын алдына алып, Алыстан тан, келед деп, шолпан кулд1 — Аспанда ез-езшен жымьщ карып, Кесшп буталар да кезге циши, Жел урген су бетшдей буйраланып. XVII — «Кош соулем!» — Болсын саган тэнр! пана, — «Кош кунш» деп суЙ1СТ1 нуштарлана. Эбшеш салт атына мшд1 дары Женелд! ез бетшен жортып ала. XVIII Кеткенше Эбшеин эбден узап, Кулэнда тапжылмастан турды карап, Ак тандак кетер1Л1’п кек жиектен Булдырап алабуртып кершд! алап. Минуттар бастан еткен балдай тэтт1, Ойлантып Кулонданы келе жатты. Бетен ел, кетер уак.ыт бэр!дары Алдынан Т1збектел1п ет1п жатты. Кенеттен кектен тускен адамдай-ак — Эй к.ыз, — деп б:реу алдан жауап катты, Караса Жэьпш деген кемп1р екен Кулэнда ой куйшен байкамапты. — Тац атпай кайдан журс!Н ел сыртында? — Шырып ем жай эшей1н тузге... мыиа... Дед! де Кулэнда оран кегп жур1п, Жок. болды кез алдында уйге К1р1п. XIX Ес1Г1н ашты дары сыкырлатып, Шеш1Н1п тесеп’ие калды жатып, Тек кана уйктаран боп кезш жумдь' Тары да токсан турл! ойра батып, 151

Кешлше элдекандай кудж берд1, Жэшштщ кездес\\ч таныркатып. «Япырмай тумде осында келмеп пе едл, Сумырай элденеш сылтауратып? Кун кешкен анкаулыкпен сорлы басым Калайша байкамадым тэшр атып!» Шошынып «Жэн1ш, Жен1ш!» дед: дары Козгалмай елген жандай калды катып... XX Тынык тун, жаркыраран айлы аспан, Кум1'с су, сэнд! дала жупар шашкан. Менщ де журегше жылы тиш, Суйетш мезгшм ед бала жастан. 1шш кер, 1ШК! сырым б5л дегендей Сек1лд1 дуние маран есж ашкаи, Уназ тун, Т1ЛС13 дала маужырауы Б1р сарын канымменен араласкан. БЕС1НШ1 0 Л Е Н. I Турды ауыл тесегшен тундш ашты, Жан ерд! енбегше араласты, Малынып алтын-кум 1с моншарына Мардамсып байдыц кызы маи-ман басты, Кун болран бай уйше сорлы кемшр Су куйып колдарына, есш ашты, Сонан сон бэйб1ше оран тым тзкаббар, Усынды «же» деп туннен калган асты. II Шандатты сонау кырды жылкы кулап, Арылып кара курттай убап-шубап, 1шшде топ жылкынын еркесшдей Кулындар ойнак салып жур зымырап Шыбындап талай кср:м аттар келед'| Бос мойын, бота тфсек, каМыс кулак.- 152