Жұмағали Саин

III Жел1ге кулындарды тугел байлап, Ак жаулык каты ндар да кайтар жайлап, Сол кезде кымызды уйге кыдырады Ауылда аукатсыздар андагайлап; Телмфер бай уйшщ тегешше Аш карын б!р жутатын кымызды ойлап, Кейбфеу карт кабагын катты жауып, Суцгид! ой тубше терец бойлап... IV Быртык бет, КЫСЫК К03Д1, 1СТ1К мурын, Тершде бф-ак уйдщ отыр кырын, Мес карын, кудф желке, колы кыска, Бф карыс шыккаи туп кабарыныц. Бел де жок, мыкын да жок, мойын да жок^ Еш жер1 уйкаспайды жанра муныц, Уйкыдан шошып сыртка кашкаидайсыц Туанде элдекалай кореец турш. Кудфеттей бар адамра жаратылран Устшде тецселед! тесегй-пц. ©мфде ец-кабары ашылмайды, Уйшде ушпайды оныц жалрыз шыбын. V Кутыцдап талай сопы сэлдеа бар, Касында отыр соныц деп «алдияр», Жаутацдап алды-артына кепцпк койып, Дейд! олар «иесше б!тед1 мал». Жылмандап бф майменке сур тышкандай; «О'зге арнап кешеп' кун ашып ем бал: Олжага етегщнен оралатын Есеке бф кайырлы сапарыц бар...» БIр1 айтад: «туамде сен аспанра уштык Жет1 кун, жет1 тунде жерге тустщ, Алладан ракым келш сол минутте вмфде жан олмейтш бф су штщ».^ Б1реу1: «макшарра аз барыпсыз, дейд, Бфталай кордыц кызын алыпсыз, дейд. Мэжлюте соларменен бфге отырып, 153

Сырына арулардын. каныпсыз, денд. Б!реу1, —«с 1зд1 и, кулыц едш,—деГцц, Олардай айтарым жок. меи'щ, — дейд!, Бф куш С13 бешште отьфдьщыз Колыннан С13Д1Ц желпс жедш,» — дейд1. Бетше карайды олар сомсын твшп, Бфшщ айткандарын бф1 жорып, Каркылдап жас баладай мэз болады Есметтщ тек аксыйган тюн керш. VI Карайды Есмет огам мойный бурып, (Жастырын шынтарымен бф ысырып) Ушырын сумдык ойдын, устатпаура Аксыйтып каскыр тшш кояр кулш. Устшде арам кулю оным, ойы: «Кайсысын осылардыц какпанра шп, Салармын канды аузыма калай рана Буршттей кыр тулюсш жаткан бурш, .Журтты да, сендерд1 де жем кылармын Бфщдьбфще алмас канжар кылып, Касымда ыржактандар сук кушжтей Мендагы есебшд! журмш бшп...» VII Муриттер отырранда каркылдасып, Барданньщ сем1з етш экелд1 асып, Астауда буркыраран егп коршап, Кузрындай кол салысты жапырласып... Урпид1 босарада 61'р топ жетш Тердег1 карындарга жаутандасып, Кезпйн. балашырын салбыратты, Туррансын бишаралар карны ашып, Ешнзрсе телмфуден енбегенсш Дыбыстап койды олар кылкылдасып, Кейбф! жер ошакта сорпа урттайды Урыскак катындармен жагаласып, К,арны аш сорлылармеи 1с1 де жок Ак майды урттарына жатыр басып, Ет бггп, жет1 мдер де тарап кегп Кынжылып аркаларын тыр-тыр касып. * 154

VIII •/ Бэйбше дастарканын жайып салды, Оюлы кулис ожау колына алды, Сапырып сар кымызын шарадары Манкыйып конактарга мацызданды. Биешн. бал татыран сутш 1нип, Тврдеп мес карындар ракаттанды, Ашыран, кем. шарада кымыз ис1 Манайда жургендердщ мурнын жарды. Кымызсыз кеш кепкен кей сорлылар Кезшен атты тары дастарканды, Б!р жутым улесше тигенд1 1ипп Аузынын соныменен дэмш алды. Аякты мелдфетш алра койып Шешендер б1р1н-б1р! шп-шалды. Есметтщ зэр кабарын жазамын деп Бэр! де жокты айтып азаптанды. •Сол кезде торде отырран жел ауыз шал Ырралып соз айтура ыцрайланды, Эуел1 мандайыныд терш суртш, •0зшше карк-карк етш кулш алды. Сез бетш куанышка буралык деп, Бштрсш журт алдыида такаттанды, — Эуел! аузымызга неге алмаймыз Кел1’нд1 жада тусер—Акмаралды. Куйеу боп Есекецнщ барар кез! Мешнше алые емее жакын калды. Кудара артып-тартып баратурын Жен болар дайындаран орамалды. IX Деп ку шал сездщ алдын ашып койды, Мактанып езшше б!р тасып койды, .Жымындап касындагы бастасыныц Бклдфмей такымынан басып койды. Ыммеиен сумдыктарыи уккан кулар Есметке тары 61 раз кепнлк койды. Эз1лмен ойнакы иттей арсаидасып, Кул1С1п, жадырасып жазды бойды. 155

X Ырсылдап демш алды Есмет бфаз, (Май жутып, етке богт жаткан сабаз) Болса да журег1 муз, бип:п тар, О дары жан иеа мактанымпаз, Жар десе муз денеа оныц да ерш, Кешлшде орнарандай болады жаз, Сумдыкпен адам канын урттаса да Бола алсын махаббатпен кайдан араз.. XI Жуйрпс шал талай 1СТ1 бастан кешкек Жоррадай желтширш созбен ескен. \"Пк теиген ажалдан да сан кутылып, Жан алрыш эзфеШлмен эзшдескен. Есметтщ бул жолы да ебш тапты, Сенбейтш журегше от та жакты, Тушлген кос кабарын б1р ашкызып, Кулдфш «жем сауытын» каркылдаттьа XII — Эйтеке^ С13 бтешз сездш затын, Шыкпаран емфще жаман атыц, Кел1нд1 алдакашан зкелер ем Сумдыкты шырарды рой мына катын. Буртандап теркшше хабар- салып, Б1р жактан ез1’мнщ де мазамды алып, Эйтеуф Бэкендары акыл айтып, Елше кешег1 кун кетт! аттанып. — Базына рой бул келшшц айткан сез',. (БЁр кыю катындардын бар мшез1) Кел1'нд1 колканат кып жумсаранды 1шшен жек кермейтш шыгар езк Егерки болыс екен келген болса, Келш де айтканына кенген болса, Жарастык езМзге болар ед1 *К,усыцыз тугырыаа тездеи конса. 156

XIII Бул кезде терде отырран кеп дулады, Эйтекец дурыс айтад деп шулады, Оларра бит шаккандай бшнбед1 Кайрымен ертке айналран кыздын. жаны. Кан жуткан арамдыкпен мес карындар Коры клады зарл атура Кулонданы. Есмегпн токтысы мен кымызына Сатылды, сыпырылды беттщ ары. XIV «Тамаша Кулэндаиьщ нур сипаты Кадырсыз болсадары шыккан заты, Акылды сыпайлык касиетшен Жаксы деп жайылран кыз елге аты». «Уй!не болрандай-ак ©31 кер1к, Тал боны керкемджке тур ран толып, Елдег! талай мацгаз мырзалардын. Бзр! де журген жок па рашык болып, Акан да анау кун1 к©п тан. калды ГауЬардай жаркыраран жуз1н к©р1п. Ыр байдын осы яки кызы болса Мырзалар таласар ет малый т©г1п», «Кубылган мыц турменен эш' кандай, Жай баскан мацразданып сэн! кандай, Буралган тал шыбыктай кыпша бел1 Болашак Есекедн1н; жары кандай». XV Осылай Кулзнданы жатты мактап, Бф! айтып, ек1НШ1С1 оны жактап. Шынтактап Есметтагы тыцдай берд1 Куанып жас баладай ыржалактап, Токтатпай кенестер1н какпакыл кып, Бзр1Н1н тандайлары етт! так-так, 1Шренд! эркайсысы жастырына 31лден1п коргасындай сез салмактап. 157

XVI Арызрэн ецкей кулар Длдщ майып Уйрарды тездетуд1 ютщ жайын, «Ерке кыз кш б1лед! не кыларын Алуды кешеудпдеп созран сайын. «Тэйт» десе бф куш ол не ныламыз «Кыз кетсе турран жок, па Ж1Г1Т дайын» Деп сумдар кобалжу сап кеш'лше — Калай да Есмет ушш жед1 уайым. XVII Дурыс деп бэрщнщ де айткан сезщ, Есмет те жыпыктатып жумды кезш Уйшен конактарын аттандырды IС1Н1н, кутт1 алдагы келер кезш. XVIII Сыбайлас конактарын аттандырып, Отырды карнын сыйпап уйге шрш, 0зшше ол да терен, ойра батты Устшде шайы нерпе тер|де отырып. Ойлады ол: «эйел деген бф мархабат,. Осындай байлыкпенен шыкканда ат, Кез тоймас емфшде б!р кызырыц, Сулуын ала берсек кабат-кабат. Мысалы жас куншде олар ж1бек, Кубылып тоты кустай турар тулеп, Каракас, оймак ауыз, сумбш шашты Б1р М1НС13 маржан Дсп, аппак бшек. Секши сен бф ара бал жыйнаган, Гулге ушып ез еркщше сайрандаган, Бар байлык ез колында болганнан соа Конасын я аиаган, я мынаган... Мына мен бейне арадай журген ушып, Кетсе егер суду кызга кезш тусш, Не бакпен, не зорлыкпен, не дуниемен... Эйтеуф ебш тауып кетем кушып, Солардын ешбфеуш мен суймеймш, Бхр карап беттерше шын кулмеймш. Ауырып бфеулер1 яки елее, Куанам, кайрырмаймын, екшбеймш. 158

Эйелдщ менде казф ушеу-ак бар, (Кызык жок, тек эшешн етемш жар) 9л1 де ею-ушеуш ал гандаймын, Мал барда кш айтады болдыц деп шал...»- XIX Сонан сон, ойлап ед1 Кулэиданы Шыж-быж боп от тигендей куйд1 жаны. Тулюдей тауда жорткан алдын орап Суду кыз сыландады, булавдады. Ойга елтт уйктагандай кезш жумды,. Бф сурет кыз аруы Кулэн сынды — Елестеп сулу шолпан жулдызындай Есметтщ коз алдынам кетпей турды. Куанып жас баладай Есмет кулд1 (031Н1Н, байлырына тэубе кылды) Есштен сэле.м берт сол минутте Жалгаспай дейтш 61'реу келш юрдь XX Эрине бшмейтш кеп Жалгаспайды, Жалгаспай 031 де оран жармаспайды,. Болмай ма эр елде де бф суркылтай\" Сумандап жанамалап журген байды. Секшд1 жылмандаран бф аш кушж, Тойынып бай ушнен фкгг шш, Дурдиш сонан кейш ел аралап Журмей ме момындарды кердей кысыгг.- Тап осы Жалгаспай да соныц 61'р! (Ешт жан, эрнэрсеге барлау кыры). Есмелчн карыздарын елдеи жыйнау «Жэкекнщ» ата кэсш ететшк Ауылдас жамагайын Кулэндамен Куда боп Есметке осы уэде бергеи. Сондагы он такты уйдщ бэйплгегш Бф сутак кемпф! бар Жэшш деген. XXI Есмет: — Жайша ма, Жалгас екен, журген Ж0Н1Н? Жалгаспай: — Бет куйд! азден уят, б1зге елш... 159

Есшет: — Не дейсщ, не !стедщ, кэр: еайтан' Малдыц ба?.. шыгыны ма дуниехпд. Жалгаспай: — Жок ойбай мендепнщ бэрх де аман, Есшет: — Ендеше ол немене сонша жаман! Жалгаспай: — Каты имен 613 екеушв... кыз туралы... Олгенше тым уятты болдык. саган. Есшет: — Не дейсщ аузьщды жап, ей антурган! Булацдап сук. куппктей етт жылман, А'1ал да алдын Кулэнда уипн куда болып; Бул не сез; мен сен игл етермш кан. Канжар алып колына тура умть.лды, «Куныц жок сум, дуннеде тышкан курлы, Кыздан негып айрылдыц ез!н елмей» — Деп акырып ызалы айбат кылды. Жалгаспай: — Ой, Есеке, кыз аман, б\\р ауыз сез... Айта кеп ем сактан деп кергес!н кез... Ек1 И1ннен дем алган ашулы Есмет Жалгаспайдьщ жагасын босатты тез. Сейтш ез1 сендел1п турып калды, Квзбен атып Жалгаска б!р кадалды. Кан т1леген канжарды жаркылдатып Кэр1 колмен кынына кайта салды. Жалгаспай сонда гаиа ес1-н жыйып Соргалаган кезшен жасын тыйып, Д1р-Д1р ет1п буыны зрен айтты Кулэнда Эб1кешт1 жур деп суйш. «....Бупн тун екеуйнц кетпек туш, Айтыскан серттер1не жетпек туш, Жартаста ол екеу1 сейлескенде, Сырттан ест!п турыпты катын муны... » Муны ест1п Есмет тагы ашуланды, Ертерек айтпадьщ деп элек салды, Эб-сэтте дуниехп б!р уыс кып Маныиа Ж1Г1ттер1н жыйып алды. т

XXII — Тында сен мешн айткан сезшдц Экпар, Касыка тацдап турып он Ж1пт ал! Казф бэрщ б!р минут кшрместен Жалгаспаидын ауылына аттаныцдар! Ер1пп коста жаткан жылкышылар Мумкш онын касына ерген шыгар, Жалрыз-жарым адамра ол алдырмайт Сондыктан деп отырмын он Ж1п’т ал! Осыдан тез кеп'цдер суыт журт, (Сак. болындар калмасын б:реу бшп) Кун батканша калайда улгф1ндер Жиделшщ нуына сендер К1р!п. Жалгаспай ауылына сонсоц кетер, (Даурырып журмецдер боска бекер...) Кьгзды Жэн1ш екеу1 п‘ итен андып Кашан... калай шырарып хабар етер. Содан кеШн жар тасты коршап алып, (Тиерандер тус-тустан аттан салып) 0л шип кып соккыра жырындар да 9кел1ндер осында байлап алып... XXIII Буйрык болды, Ж1п‘ттер тез аттанды, Б!р-б!р сойыл карына шп алды, Бэлем кулды мен енд1* корейш деп Есмет те 03-031 ней рахаттанды, Баягы тойдан кейпг Экпардагы Эбжешке журуил ед кайнап каны, Канын 'писем арманым болмас деушет ©шпес танба кершт жыгылраны. АНне, енд1 бурандары кезец келд1, Аспаннан тклегенж жердей бердк Ек! к031* канталап дау караныа, Шым-шым ет1*п денесш намыс кердк Ант етт! а к сут!мен ол ананын, Эб1кешт1ан урттаура буп'н канын, «Атым курсын зз1*рей1л мен болмасам Кеудесшен суырып алар жаиын...» Ашуменен атына камшы басты, Жортуылдап 61’рталай белден асты, 11~Ж. Сая! 161

Ж^пттерге б!р карап койды дагы Сумдык ойга тары да араласты... Булар Есмет айткандай суыт журд1, Аттарын терге малды — булау кылды’, Карауытып дуние кун батканда Жиделшщ нуына келш ю'рд!. АЛТЫНШЫ 0ЛЕН. I Кызарып кор патент шыкканда кун, Карайып бауырында Бурылыныц, Булдырап коз ушында б!р кос турды «Отауы» сеюлдешп ертепнщ. Кыраттан кылац етш ек1 атты, Жортакпен согаи карай келе жатты, Суйреткен карларында курыгы бар Жайдары жас Ж1Г1ттер ииабатты. Астында екеушщ ею сайгак Билейд1 шулгый басып желмен ойнап. Жулкынып басыменен сузе тартып Келед1 ауыздырын карш-карш шайнап, Жолсыз жер жургендер! кальщ кегал, Арт жары каракурым жайылган мал, Бидайык узенг1ге оралады Алдынан 61 р рахат сорып самал. Кен, дала кыйырына кезщ жетпес Дариядай алты ай журсе кеме де отпес, Батыстан шубатылып шыгыс жакка Кес1Л1-п кок жиекпеи жатты шектес. Аслан тур бултысыз ашык жерге тент, Казактьщ жазгы уйшдей деятелей:п. Кун гана дуниеге бшпк еткен Ай батып, тун жогалып, жулдыз сонт. II ЕкеуГ куйылдырып шыркап знд!, Шаттаиып карсы алгаидай аткан танды, Ешкайда бурылмастан коска келш, Сек1*р]*п аттарынаи тусе калды. 162

Бегелмей сонан кейш коска ырдк Далада кантарулы аттар турды, Дэметкен элденеден ала карга К,аркылдап косты айналып ушып журдк Булардын, б!р! Эбшеш, бф1 Сейтеи, Жылкыныи, кайткан тунп кузетшен, Бел шешт, тамактанып тыныкпакка Мше, осы кездер! ед1 коска юрген. Орныгып бул екеу1 тез жайлаиды, Б1реу1 торсык шайкап куйды айранды, Кешеден калган епч белш жест, Косында жылкышылар тамактанды. Шай шпп сонан кешн жатпак болды, Армансыз уйкыга б!р батпак болды, Тушмен так кузеткен кос жылкышы Уй кермен ем'ф бойы еткен сорлы. III Кенеттен, ай Эбшеш, дед1 Сейтен. — Ренж1ме бф эн,пме сурайын мен, Айтсаншы осы сенде кандай сыр бар Мендагы курбын, ед1м ойнап-кулген. — Дурыс-ак, бул айткаиыц, — дед1 ол магаи 031 м де айтайын деп жур ем саган, Махаббат, адамшылык, зердес1Н1ц Оты бар журег)мде мэцп орнаган. Дел-далмын сол сагымды журген куып, Сондыктан С031.М кыска, тусш суык, Сенер1м кайрат пен ел, алдым майдан, Бф жа-нмын 01 р кун елер, б 1 р кун туып.. Талапсыз алдан бакыт ашылмайды, Куресс13 ем1р тауы асырмайды, ©ртеген журеп'ме май куйгандай, Сэулемаз жанган жалын басылмайды. Ол маган ем]'р керк1 кун сыкылды, Жайкалган сакарада гул сыкылды, Дуние онсыз маган тас карацгы Кез1ме тук кершбес тун сыкылды. Ол маган жазгы аткап так сыкылды Жупрген тамырымда кан сыкылды, Зарлаумен ол болмаса ететпшш Жапанда жалгыз калган жан сыкылды. 163

Ол маган ашыкканда нэр сыкылды, Тарыгып шаршаранда эл сыкылды/ Аспанда усынганныц колы жетпес, Тфлжте бф-ак татар бал сыкылды. IV Кулэнда онын аты, жаннан аскан Керкже акылы сай б!р данышпан, ©леек б 1 р кабырымыз болсын деген С©31М1з болушы ед1 уэделескен. Бугш тун екеум1зге уэдел1 тун, Журек пен бклекке б!р болгандай сын. Серт еткен Кулэндамен мыса нага Беттеуге кас карая мшдеттьмш. Аттанып кетпекшь\\пз соман эрман, (Талай жер журмейм1’з бе атканша тан.) Елдетш, суыт журт кунд1з-тун1 Шыкпакпыз баяндагы нагашымнан. Нагашым б!р он шакты уй кедей ауыл, Эйтсе де 613Д1 емфде етпейд1 ауыр — Епсект!, ер журект1 жтттер1 Мен туг1л бетенд1 де етер бауыр. Соларга аман-есен кетсек шип, ©31 м де мал табармын каст кылып, Ес.меттер бклседагы одан кешн Бермейд! нагашылар жаура жырьтп. Мже осы, досым Сейтен, меш’ц сырым, Букпеаз актарылган барлык шыным, Тклегьм, тэшр! алдымнан багымды ашып Кул!’мдеп куншырыстаи шыксын кушм. — Эбжеш жан сырынды уктым сенщ, Теб1скен тай-кулындай досын едш, Осындай кысылшаида б!рге аттанбай Болып па сенен артык жаным менщ. Достыкпен айткан саган сезш тында, (Дегендей жау жок деме жар астында), Сен 61 р жан артыц ашык, алдын туйык Сактанбай албырт болып, ж а стык кылма! Ауылда ©сек тарап кеткен шыгар Юм б1лет Есметке де жеткеи шыгар, ^ Б1р туссен какпанынан шыга алмастай Ол да бф саган айла еткен шыгар. 164

Б1лемш, б 1 р жылы мен баккан малый, Кан 1шер, шектен шыккан ол бф залым? Ашынган коркау каскыр сею’лденш Туармей конмаушед! андыгамын. Сондыктан мен де б1 рге аттанайын, (Аламын дегеи досым квктщ айын) Тар жерде суйешш боп екеуще Кулсендер б!рге култ шаттанайын. Жауынмеи мен де бфге алысайын, Кектесш канды найза салысайын, 0м 1 рд 1 ащы-тущы бфге татып Мэнпл1к туысын. боп табысайын. — Жок, достым, меншенен бфге барма! Жай журш ©з басыцды дауга салма! ©КС1ТПе ©Мф1НД1 МеНЩ уИПН Сешн. де бакытын бар керер алда. Бф шарт кой Ж1птт1кке сезде турмак Бул жолга мен кайтеши сеш шырмап, Не келмек колымыздан коп болганмен Баспаса 1сш онга, байланса бак. Сондыктан тэуекел деп жалгыз барам, Не бейнет, не болмаса бакыт табам, ©лт'ред, я елед1 ек1 удайда Не кылад одан эр! адамга адам. Мен жанды шуберекке туйген пенде, Шыжылдап от 1Ш1*нде куйген пенде, Мехнатпен елшге басты байлап Эуелден канды кейлек киген пенде, Жан достым, бул сапарда ерме магаи, Калдын деп ©кпелемен мен де саган, Жалгыз-ак Т1легш бар сенен сурар: Ер журек Ж1пт ед1Ц жалындаган. Хауш жок бупн туииен аман ©тсем, Табысып Кулэидамен сертке жетсем, Жарармен кол беруге, дем беруге Андаусыз тунгыйыкка тусш кетсем. Басыма бейнет туссе арылмастай, Сенсе ум гг, та с карангы жагылмастай, Колыннын уш!н берш сонда келсец Дос дер ем бул дуниеде табылмастай. 165.

— Жан емок сайкалдыктыд содына ерген Жалдыга жалбарынып куши кврген, Ана.мньщ ак сутшщ киес! атсым Шыкпасам еш дайда куткен жердей. Ден|м сау, еш пендеге жалынбаймын, Тэшр 1 м деп малы барга табынбаймын. Бф айткан созш ушш жан беремш Магынасыз тфлпш де сарынбаймын. Мше кол! Кабыл алдым т1-легшд1, Б!р сына Ж1Г1Т жайын Сейтен сынды, Тау кулап, тас жанса да, тф1 болсам Актармын саган достык мшдетшдй VI Сейтеннщ Эбжеш кеп колын алды, Дос СЭ31 Ж1гер косты, кайрат салды, Куш билеп тулабойын шымырлатып Тебес1 кекке эред жетпей калды. Енд1Г1 саган, Сейтен, тапсырарым Мандайдан жулдыз свнш, батса тадым, Калай да ебш тауып б!р сора кер Кайырымды иесше агаланыд. Кария оныд аты Есенгелд!, Кайгылы, кек!рег1 мунды-шерл1, Болса да кырык уй кедей шет жайлаган Адамдар сек1лд'1 ед1 аса оперли Баласы карияныд Эсет дегеи, ©нерпаз жшт екен аскан ерен, _ Жогалып ушт1-куйл1 кетт! дейд), Ел1 ушш тартысам деп болыспеиен. — Бшемш Эсетп мен, жаннан аскан Палуан жхпт ед|, кедш таскан, Ак жаркын, вз1 морген, эрх шешеи Сойлесе май тамызар кара тастан. Ул ед‘1, ол бф дара туа калган, Жан ед! журт намысый куа калган, Казасы болды деп ел адыз етет Болысты коп алдында сабагаинаи. Кектенген намыс куып ылрый тект!, 165

Эсегп жоралтудыц камын жепт1, Б!р куш ац атура кеткен екен, 031 жок астындагы аты кепть — Дурыс-ак баранадан айткаидарыц, Ол елдщ 1Ш1 тутш, сырты жалын. Ертег1 таусылмастай ©з алдына Тэпт1штеп айтып жатсак клчц бэр!н. Кысылсац калайдагы сен соран бар, Баяндап окыйраны, акылын ал! Айбыиды улы журек адам ед1 Аяныш етер мумкш, жэрдем кылар. Я, Сейтен, сез туйпп болсыи осы, Талапсыз табыларма квш’л кошы, Душпанды жедгевде емес, жещлгенде Сыналар ердщ ер!, достын. досы. Серттесш осылайша ею сандак Кузетке кун баткан сон. болды бармак, Сол жактан Эбженгп аттандырып Жылкыда жалрыз ©31 Сейтен калмак. VII Батам деп ецкейген кун кызрылт тартьш бртенш ею бет*1 турды балкып, Туарш сэулесшен талай ©рнек Аспанныц дариясында жузд! калкып. Тап осы батыр деген кунмен талас, Жарына кос ат алып аттанды жас. Журег1 «журшьжур!» деп дурал какты, Неше кун куаныштаи батпаран ас. Дос калды, дала калды, жылкы калды, Какпайлап емф узак жолга салды, Бакыт па, кайры менен кан кешу ме, Кш б!лер нс боларын жастыц алды?! Каруы жалгыз сойыл колындагы, Хабарсыз куткен жаудан жолындагы, Саулатып келе жатыр ер Эбжеш Арманын орындаура ойындагы. Арала жетегшде желмен ойнап, /Кулкынып ауыздырын карш-карш шайм*. Кайшылап кос кулагын желдфгенде Жерд! ойып тастагандай, желд1 байлап. 167

ЖЕТ1НШ1 0ЛЕЦ I Серттескен Эбжешпен туннен берх, Тар болып ескен ел1, тукан жерн Алыска кулаш урып Кулэнда кыз Кунд1з-тун жол жабдыкын камдаулы едг. Кыялмай эйтседары тукан жер!н, Есше ап ескендерш, жургендерш. Сылтаурап элденеш дала кезт КеЙ1нг1 етк131п ет КуННЩ КвбШ. Ойын сап жазда жидек терген жерх, Бой тузеп — кара шашым ерген жерГ, Курбылас кыз-кыркынмен араласып Сан рет су алура келген жерн Бэр! де кез1'ие оттай басылрандай, Бэр1 де жастык сырын жасыркаидай, Гул кулш, су сылдырап, орман сынсып Алдынан дуние ес1Г1 ашылрандай. II Кобалжу так аткалы журеп'нде, Ойменеи уйктай алмай шыккан тунде, Аспанда калыктаран сулу кунд! — Кулэнда батыра алмай койды мулде. Ой камап болашакы сарымданып, Саррайтты сабырсыздык мазаны алып,. Толганып токсан турмен отырды ол Лаулакан от 1ш1'нде куЙ1П-жанып. Жасырмай айткан сырын анасына, 0м1рде алтын беак панасына, «Карагым, не десен де разымын Тек калма душпандардын табасына». Анасы осыны айтып Кулэнданык Жолында садага кып шыбыи жанын, Кушактап ек1 беттеи кезек суйхп Тун керген кемшр сордын зарларанын. Жалрызын кушарында катты кысып Кайрыныц кемшр байрус уын 1Ш1П, Кан жылап каркыс айткан сум замаига Зар жуткан тун1менен, запыран кусып. }68

Ешреген элдекшге мунын шагып Тесекте денбекгшген безек карып, «Кур сулде шыкпагаи жан журегшде V Алдыма ек1 кезш тусп агып» — Дегенде, Кулэнда да жасын теккен, Аспанда ай мунайып кузга шеккен, Талыксып кайгыменен жаткам сол кез Жан шыкпай ею сорлы кеюректен. III ©ткен тун осылайша ауыр, азап, Кеншне Кулэнданын кобалжу сап Камалап жан-жарынан ой таскыны Тур ед\"1 кэпе, енд*, деп тешут тап. Жанына баткан тунде ана зары Балкытпай кыз журепн токтамады, Кетсе де, отырса да арсыз ажал Канжарын Кулэидага октанады. Осы ойдын. тартысында кыз отырган «Япырмай» дед1 сасып мен не кылам?» Ек1 оттын ортасында жанранымша Б!реу1н тындамаска барма шарам». Дегенде ол, анасы да келд1 жет1п, Сыйпады мандайынан еркелет1п «Тундег1 мен1н айткан сездер1мд1 Журм1С1н, карашыгым, уайым ет1п?» Ол ыза журег1мд1 жарып шыккан, Ол кайры кек отында жанып шыккан, Карт анан. онан бетер боздамай ма. Даусынды ест1генде талып шыккан? Бул уйде серт!Н бузып сен калранда Ойлашы жетк1*зер К1М 613Д1 арманра! «Карарым, тары айтамын жолын болсыи* Журе бер карайламай кемшр-шалра!» IV Серп'т1п ана сез! кыздын бойын Арылтты 31лдей болып баскан ойын, Кайтадан жастык оты лаулап^ жанды, Мадактап адамдыктьщ абыройын. 1ргеден жазры самал желдер ест!, 169

-Арулар уйлершде кулшдесп, Куттыктап жан-жануар ана созш Бил1П эдшктщ осы дести Тш катпай ана менен бала отырды, Жайларын бф-бфшщ оймен бшд1, Кайрынын кара булты дарил болып Кайыксыз екеуч де калкып журд1, Тен1зге кейде батып, кейде шыкты. Кос пенде аркалаган ауыр жукт!, Кантардай алдарынан дауыл сорып Лактырып су толкыны жарра тыкты. 9л кетш ек1 сорлы болдыррандай, Толкын жок оларды аяп оцдыррандай, Сакылдап Т1ске Т1С1 Д1р1лдейд1 Ракымсыз тещз 1Ш1 тондыррандай... V Осы сыр каракурым уй 1Ш1нде, Болмайтын эдет ед1 бурын мулде, Жанбырлы кара булттай баса калды Жадырамай аткан тадра, шыккан кунге. Кыдырран ез бетьмеи дардылы кеп, Бул куйд1 ешкайсысы байкараи жок, Жатканын Кулэнда кыз даярлаиып Серттескен сапарына журмекал боп. VI к\" Кун батты, тас карангы болды ымырт, Мал сауып уйлер1не отырды журт, Басыида б1рен-саран жерошактын, Катындар каркылдайды кайнаткаи курт Тебеттер шабаланып сыртка карал, Уред1 манк-манк. ет1П ел жагалап, Лактырран уйден сыртка суйек ушш Кей иттер б1р1‘н-б1р1 жатыр талап. Слрест бай мурасы кой котанда Дур1лдеп уржкен болад анда-санда, Айтактап орандагы ит косады Бурсендеп сорлы койшы журген манд*- 170

VII Куланда журепмен суйген жаным, Асырып кутт отыр ел жатканын, ■Урланып сонан кейш кэзге туспей Бармакшы тун жамылып вдеп жарын. Тун бетш жапкан сайын карангылык Тулайды жас журег! алас урып, «Кел-кел» деп шакырраидай колын былга п Кей кезде карсы алдынан бакыт кулш, Елестейд кейде ажал аждаЬадай Жолында туррандай-ак торын курып. VIII Бакыт бф саран пенде тастан катты, Соктырран тау мен таска адамзатты, Майдансыз, улы ерлжаз, мехнатсыз Эмфде керген жан жок рахатты. Кулэнда сол бакытты вдеген жан «Муз буркеп, осы жолда акса да кан, Майданда не кара тун басыма орнап, Болмаса нурын шашып туар шолпан» Дед1 ол журегше токтау салып, Эйтсе де тулабойы куйш-жаиып, 0м1рд1н талай булдыр суреттер1 Алдынан ете берд! сарымданып... •* IX Жалраспай ушне кеп аттан туст1 Асырыс б1рер аяк шалап 1ШТ1, Сонан сон кемш'р1не баяндады Кыскашд бастан-аяк болраи 1сп. — «Ал, кемшр, осы жактан кызды анды Уйкысыз аткызсан да узак танды, Далада мен кутей! н не болсада Эр жерге тоскауыл рып экпарларды. Айрылып кала корме кара басып, Кетпеа'н адастырып кырдан асып, Осы 1стен капы соксак Есмет Гя'зд1н 0лг1рмек канымызды судай шашып...» Айтты да осы созд! жанталасып, 171

Урешп ею беттеи каны кашып, Кебежеа арамлыктын. кэр1 сайтам Жок болды кара тунмен араласып. X Жэш'ш те 61 р таякты колына алып, Тас кылып еагше кулып салып, Сыртынан Кулэнданын кезре туспей Саксынып эй бэлем деп журд| барып, Луылдын, арты ояу, алды жаткам, К.ей унлер жерошакта от маздаткаи, Далада бфен-саран боз балалар Дэме рып кызды ауылды жагалаткак. Бфеулер тесегжде жатып алып, Тындайды ертеп'н! рахаттанып, Е, елеп ертепмл айткан сайын Тоймайды кызыгына кумарланып, Ал, енд1 кей кемтрлер кызын андып, «Хауттт» алдын алып, ерте кам рып,. Шымшуыр, !леген мен шелек шп Ее!Г1 н жан юрместей койран шандып... Теп-тег1с осылайша ауыл жатты, Уйкыра шеттершен белден батты, Далада кайта-кайта есшетт Тэтт1 уйкы Жэн1ШТ1 де калжыратты. Пендеге эр1 тыныс, эр1 душпан. Беу уйкы! Кереметсш сен не кылран?Г Елт1Т1 п талай капы соктырсац да Айрылып кете алмайды сенен адам. Отырып журесшен Жэш'штары, Сактыкпен кулак тур!п тын тындады, Куйсеген курт-курт етш малдан баска- Бейсауат ешбф сезж табылмады... XI Кулэнда шыкты сырткы еак ашып, (Маныиан ез уййпн аулак кашып) Ыныранраи сыйырлардыц арасымен Жвнелд1 аяктарын андып басып... Тун жапты кара керпе кызды урлады, Жан-жактан жел жугфш тын-тыпдядьэ,. /71

«Хауттч алдын, сулу», дегендей-ак Жасырын куларына сыбырлады. Сум Жэшш торуылдап журген манды Каншама салсадагы шыбын жаиды, Карангы алдап сордын кэр! кезш Кеткешн Кулэнданын сезбей калды. Тырс етсе аягымен баскам жер! — Урейл 1, корка-корка кыз келедк «Аман-сау Э61 кешке жетсем екен» Арманы Кулэнданын кенЫнлеп. Он каскыр муны андып турран сыртта Сезшен Жалгаспайдын мэлкм журтка Байкаусыз тырнагьппа кетерме екен Жан досым сезше аркау, жырга тутка. Кыраттан кыз да асып тусп эр!, (Тым алые емес куткен гашык жары) .Жол — ашык енд1 алдымда дегендей-ак К©н1Л1нен коркыныштын. кегп бэрк Журеп* алып ушып жаиталасып, Алкынып келе жаткан шапшац басып, Алдынан Кулэнданын ербен етт Бф адам ^регелд!, катарласып. Умтылды ауызын ашкан ажалдайын, Коркыныш кызга жакын баскам сайын, К,ашты урей Кулэндадан, кысылды жан, «Япырмай кайтып... калай... не кылайын...» *** Кулэндаш аласурып басты 1лгер1, Акырып жумбак адам: «токта!» дедк «Сен каз1р квгаршш боп кокке ушеан да Меи сеш кутка рмаймын, болам перЬ. Камауда, Кулэндамьп колда калды. Коре алмай актык рет гашык жарды, Дегендей тагдырымнан хабар алсын «Эбжеш! Эб1’кеш!» деп айгай салды. Шап берд1 бф кушт! кол тастан катты, Булкынды, жагаласты кыз да айбатты, Темф кол, шойын лене ерж бермей Суйрелеп кыз байгусты шырылдатты... Булкынды Кулэнда да болмайын деп, Ерл1к пен бостандыкты коргайын деп. 173 ят

Бар купли душпандагы салып бакты, Кенбестей ыркьща ыен коймаймын деп. Кулэншн. орамалмен ауызын басып, Байлауга ею кольш жанталасып, Аяусыз душпандагы соккылады Айбатпен журген кызды жагаласып. XII Тун 1Ш1 журт уйкыда, жар тас калгып, Мулгид! баскандай-ак бф ауыр жук, Тш катпай маныидары табиратпен, Сызданып кетеред1 кеудесш тп<. Баткандай ауыр ойга кептеи бер1 Бой тузеп айдалада турган «серЬ, Кабарын карсы жауып 0б1'кешке Я кут деп, я кутпе деп ундемедп.. Эйтседе кецшне ешнэрсе ал.май, Шаттанбай не болмаса капалаибай, Уккандай журегшен жартас сырын Жай рана курсшд! ол... тш ката алмай... XIII Эб1кеш осы арара келген мана, Б1р сер1к ез1менен жар тас кана, Тур ед1 сарраюмен жарын кут1п, «Япырым-ау не болды, деп Кулэндага». Кенеттен ащы дауыс атын айткан, Сацк етш кеп юргеиде куларынан, Шымырлап тулабойы муздап кетт1 Кв31не ашуменен куйылып кан... Жар тас та болды сол кез дф еткепдсй, «Жуг1р» деп кабагымен ым еткендей. Баягы калгуына кайта туст1 Кайгыны бауырына туиеткеидей... Жуп’рд! 9б1кеш те дедек кагып Келед1 желдей ес1п, жулдызша агып, /Кау кайда?.. Тун каракгы табылар ма? Кулэндаш калыц сордан арылар ма? 8лде ол туткын болып колда кет1П Бакыттын мэн,Г1 ест жабылар ма? Сек1лд1 аш арыстан, мерпц досым, 174

1\\ете алмае душ папына н алмай ешш, От журек, ер квщлд1 сабаз ед1 Кезедген окка карсы ашар твеш. Мейр1МС13 коюланган карацгылык, Душпаннын; тшегше жэрдем кылып, Таптырмай тун койнына сщген муадар- Кетпесе Эбжент адастырып. Шыкпаса шыбын жаны кеудесшеи, Жарадан жатпаса бул эл1 курып, Кулэшн еш адамга олжа кылмас Жер басып, адам болып, Т1р! жур1*п. Жан берер сэулеа уипн, жан да алып Найза устап, аш белше кылыш тарып, Туткыннан жарын азат ету ушш Тайсалмай мыц сан долга шрер барып. ❖&* Макайра айгай шыккан келд1 жетш Тындады жупр!С1н бэсендетт, «Осы туе сек1ЛД1 ед1 кыз айрайы, Япырым-ау калган булар кайда кетш?!.. Элде оны душпан иттер кетт1 ме алып, ’Онгерт, аузын басып, атка салып, Жатырма, элде кунш эл уетшде Крлынан элдекшшц жаралаиып! Кез келш карсы алдынан элде бор1, Бф жерде азык етш жатыр ма оны? Дарига кайдан табам карадрыда, Жанымды элде тIр!, элде ель..» Эбжеш токсан турл; ой ойланып, Тыцдады жан-жарына кулак салып, Бф кезде сол жагынан дыбыс шыкты Кер1нд1 б1рер кара булдырланып. Жупрд! Эбжеш те соган карап, (Сэулемд! калайын деп арашалап) — «Бул кайсын.» дед1 буран белгю13 жан, Алдынан карсы журш жанамалап. «Сен К1МС1Ц» дед1 буда оран карсы, — «Э, элг! кутырран кул, кашкын жалшы, Айта бер иманынды жаныц барда, Канынды калдырмаспын жалгыз тамшы!» — «Айт залым, Кулэндашым кайда мешн,? Жан аламын деп келем, жан беремш 175

Дегем жок; сау турранда еш адамра, Байканыз эзфейшн менмш сенщ!» — «Кул, сенщ каныады мен шсем деп ем •Канжарды журегте шссем деп ем, Ж1бер1п жаНаннамга шыбынынды, Онаша суйегше туссем деп ем!! Берд! рой Т1лег1мд1 тэшрш менщ, Осы жер, кутырран кул, елер жерщ! Бауыздап ез колымнан канынды шш, Басынды тепкиермш допша сети!» — «Белгюз к:м тегер1 кпмнщ канын! Жер!ген К1С1 етше сенсщ залым! Кап кэне! Алдында тур болат канат Ац коймас ак ыйыгы сахараньщ». Айкасты осылайша ек1 арыстан, Шыдамай с:лктд1 жер буркырап шац, Токтамас б!р тамаша сорыс болды, Сорралап бфеушен теплмей кан. Капсырып бф-бфшщ кабыррасын, Арызды кездержен канды жасын, Бултартпай бфш-бф1 кысып турып Екеу! ызаменен сокты басын. Сартылдап сорысканда бастар мыкты Жаркылдап кездержен оттар шыкты. Шайнасып кулактарын кынадай рып Жапырып бф!Н-бф! жерге тыкты. Домалап екеу1 де кезек тусж, Жыгылып етпет|'нен жерд| кушып. Басам деп жармасканын дэу перше Куржшп турегелд1 кетерюп. Бф кезде ер Эбжеш ызаланып, Кайырды душпан сумды !штен шалып Лезде шалкасынан жарк етюзж, Урып-ак жШерш ед таска апарып. Шынрырып душпан залым ойбай салды, ©юрген дауысы кенет кекп жарды, Быт-шыт боп кабыргасы таска урраннан, Серейж жатты жауыз, тыщен калды. Эбжеш ак сапысыи колга алып, К,ан толып ею кез! катуланып, ©леем де енд1 арманым жок дегендей, Душпаннык журегжен салды барып. Коркырап кызыл капы аспанга атты, 176

Жан шыкпай кур депеа тулап жатты, Кор! асмап бултын сырып перде кылгаи Алыста 1г жулдызда р ы н сыгалатты. Эбжеш бетш корт таный кетп, Баягы дэукарадай пэлекеттн «Э, сем бе ец. жеарищд куа келген», Дед1 де кайта оралып бастан тептк Бул кезде аспанды ашып жулдыз кулд1 Ай туып кок жузшде калкып журдь Кенеттеи Кулэндага к©31 туст Эбжеш сэулешш деп тура умтылды. Кулэнда жатыр екеи домалаиып кшнен арен тана делим алып, Босатты кол-аярын ер Эбжеш, Жаралы жатты жары ынырамып. 1\\етерд1 Куданда мы кетеГйн деп, Жан жокта аттарга тез жетейш деп, Алыспен, майданменен, кам кешумен Турмыстын. еткелшен етеГпн деп. Сол кезде тус-тусынан жау каптады Жайнавдап астарында сандактары, Кетергем Кулэндасын ер Эбжеш Бас коргап жасырынар жер таппады. Елестеп коз алдыиа олш,олпр, Дамылсыз минут санап кубылып тур, Кан кушьтп капылыста жан береди Узшп сабагыпан сенед! гул. ©лпрмен арпалыскаи асау журек Кайратсыз бф бос куыс болады тек. Тентек жан дуниемен коштаскан соц Дарига, кайда журтпен ойиап-кулмек. Ыр тастын тасасына Кулэпдасып /Касырып, кеп отырды суйеп басын, Кош дед! суйгеп жарым, сешц ушт блейш, журегшнен кап сауласын. «Кош» дед1 Кулэнда да колын созып, (Уа, дуние кетп лине олп'р озып) Ек1 жас кездершен жас парлатты Корген жан тура алмастай шыдап-тезш. Тасалап жакпар тасты, элденеш, Эбжеш жанталасып жупредк «Атыма колым жетсе аман-есен Етер ем астан-кестен дуниеш’» — 12—Ж. Сани 177 ,

Сейткенше бфеу шауып шыра келш, Пэрмендеп сойылменен кетт1 перш, Бурк егп жердщ шакы сойыл сыиды Суйеу боп Эбжешке женш берш. Сынырын сойылдьщ бул колына алып, Жаумен араласты сорыс салып, Тобыктан б1 рIн урып туард1 де Майданра к:рд! тары катуланып. Жауса да устьустше талай сойыл, Етше ешкайсысын дарытпай жур, Акырып ашуменен анды кырран Тендесаз аш арыстан болды бул бф. Талайы домалады аттарынан, Тура алмай ьщыранды жатканынан, Кенеттен бфеу муны салып кегп Жарта стык шыга келш шаткалынан. Мен,-зен боп басы айналып ушып туст1, Есш ер байкаусызда жерд1 кушты, У1лдеп ес1п сол кез там. салкыны Аспанда суыл карып уйрек ушты. Тепк1леп Эб1кешт1 байлап жатты, ЮЖ1Н1П ел1 м огын сайлап жатты. К,ан аккан мандайынан ш1рк1н сабаз «Кулэнда! Кулэнда!» деп бф тш катты. Ыныранран жар тас мацы жаралы жан, Тортеу1-ак аман калган торызынан. Децбекш1п жазыксыздар жатты жонда Бей кунэ адам ел!п, теп’лд1 кан... Тентек жел талай сырды алып кашты, «Керем» деп ел!ктерд1ц бетш ашты, Жан-жакка шапкындарын аттандырып Дуниеге жаямын деп жанталасты... С Е Г I 3 I И Ш I 0ЛЕН. I Там аггы алтын арай, кызыл жалкын, Шырыстаи б!р катты жел сокты салкын, Ызындап, 1шш тартып, екс!П жылап Оятты уйкысынан ауыл халкыи. Сэр!ден ер1с!пе койлар орд!, 178

Туидеп майдан болтай басып жерд], Кан аккан кып-кызыл боп жар тас мацык 1\\ой жайып келе жаткан койшы кердь Ойбайлап елге карал койшы сорлы Жупрд1, «сумдык болды, сумдык болдыИ» Таныркап тусше алмай койшы жайып Десп журт жынданды ма бул не керд1?» Жырылды котанга кеп койшы пакыр, Сурады ел де асыгыс «айтшы батыр?». Не кердщ? Не боп калды дегеи созге Айтканы «жар тас макы кап боп жатыр...» Жупрд1 аттысы атты, кеш жаяу, Жар таска б!р шакырым турган таяу. Шапанын иыкка шп, кебш сугып Умтылды жаткандар да уйкылы-ояу. Коркулы урейлешп журттык бор(, Амандык болсадагы мал-бастары, Эркш-ак бьлгеише асык суык созд1 Жар таста болтан тунде окыйганы. Сасулы Кулэнданын жан анасы Кезшен тамшылайды ыстык жасы, Бф суык бутан хабар естфткендей Кенеттел болтан жар тас окыйрасы. Ел керд! кан боялран жар тас жанын Ат 13ш, сынган кайыц курыктарын, «Тебелес к1с! елш1 болтан десть..» 031 не эркш айтып болжауларын... — «Бф жаяу, калрандары тег!с атты... Ерлжпен узакты тун сотые сапты...» 1з кескен осылайша ж1пт-желек 031ШЦ шешулерш айтып жатты... Бзрх айтты: «мына жерге кан коп аккаи, Меньмше сек1лденд1 елн< жаткан, Он ек1 ат осы арадан шытып тура Батыска квршед* бф-ак тарткаи. Осындай болжауларын айтып бэр! Бул неидей керемет дсп тацданады, Туп-туйык кан да жумбак, жан да жумбак, 1с екен ест1*метен ел болгалы. «Елдерге Ж1берей1к дед! шапкын, Б1реу1 керген болар осы жактын, Ек! адам кусып дест] кайла барад Жосылып мына жаткан Ын аттыи!» 179

Шеше алмай кацтарылыи ел турганда, 1с болды тагы срекше батар жанга, Боздаган шыкты кенет ана даусы Уншп колында б1р орамалра... Ойбайлап ек! бет! и кол мен алып, Кемфдей кара шашын жайып салып, «Кулэндам, карашырым, сэулешш» дсп Жыгылды ана сорлы таска барып. Теп-тегК баекан кенет журтты кайры, Шым-шымдап деиесше уын жайды, Куш'решп кстт1 халык муцра батып Кездерден парларан жас бф тыпбайды, Жатты ана кара тасты кушакка алып, Дуниеге, зар ек:реп мукын-шагып, Колында Кулэнданын орамалы Кап болтан... тунг1 урыстан койган калып, Тербетп' дунисш' муцды ана, Жылатты жоктауымен кунд1 ана, Батырды кайрысына кара тастай Орнатып сл устше тунд1 ана. Тасытты кел-дариядай коздеп жасты, Ызалы кейде ауызынан жалын шашты, Журт керд1 коррасындай балкыткаиыи Зарменен, кушагында жаткам тасты. Шешу1 туиде болтан окыйраныд Зарынан анкындалды сорлы ананык, К1м жецген! Жау ма, дос па? Ол белгкмз Басы аман кутылды ма Кулэнданын?.. Суйед! мунды ананык халык басын, Куртатып кездер1нен аккап жасын. БшеЙ1к не болды деп атка м|'нд1 Ел 1здсп ©31 суйген Кулэндасын... II 1здеген узамай-ак жок табылды, Шенп'лд1 барлык жумбак еткен тунг:, /Куг1 рт1 п неше сакка кубылдырран ©сектер ел 1ш!нде каптап журдн Сылтаурап ел кыдырган элденеш — Сылп ет1п кей катынныц ер!ндер1, Аныры окыйраныц былай екен... .«Элг1деи» кеше сурап б1лд1м дед|. 180

Талайдан жаца есектер даптап жатты, Кейбфеу садсынам деп ауызын бадты... Мададтап Кулонданы жастар жары Ерлжтщ огам талай атып такты... III Кун бата Разездагы атка мпнп Сейтенге жолыкпакка кегп журш, Тардырын ск1 жастыд жетшзбекке Булармен кеше журген ойнап-кулш. Ойласа одтыи-одтын осы жайды, Журсгш олденелер мазалайды, Балалык охр тупыдда океп даман Малтырып содан ор1 бара алмайды. Оклады: «кеп Ж1ггг боп 613 жыйиалсак Карулы Есметтерге жетш барсак, Жаудырып устершеи мылтыктан од Эбш.1 пен Кулэнданы тартып алсак, вртесек сомам кейш ауылдарын, Жылатып олардыд да бауырларын Керер ек сонан кейш 613 де мунда Есметке кшнщ ]’пп ауырранын..» Турл1 ойлар кабаттасып мунан баска, Бермейд* тшт! маза ипркш жаска, Ойтеуф Кулоида ушш куй!к тартып Болмайтын кайрырмаска, жыламаска... IV Сейтенге осылайша бала келш, Муцданып, амандасты солем берш, Журеп’ оиыидагы тулап кегп Разездщ жабырканкы турш керш. Баланы шыдты Сейтеи оцаша алый, «Сусындап шыгайык» деп доска барып, Шертпрш шерл1'лерд1ц оцгшесш Ундемей отырды оз! кулак салып. Окушым б!леД1 гой, болган тунг! Каиды куп бэрБпзге ортак сырды, Разез дс бастан-аяк калдырмастан Сейтенге осы жайды баян дылды. Урыспен колдарыиа тускен тунде Эбжеш, Кулэндамеи ол устшде 181

Жатыр деп... баска жагын айта алмастан Кемсецдеп бала койды свзд] мулде. Сейтеннщ журепнде кернеп кайры Ызалы денесше уын жайды. Шерл1 куй кеюреп'н карсы айырып Шфкш дос ею кез1 н жаспен шайды. В]'р тунд1 костарынан ет1л кылып, Разезд1 касына алып кепч журш... Жендерш айтпаса да бф-бфше КелеД1 ТуС1Н1С1П 1ШТСН бШП... Сар желт журттер! кейде жортак, Тук де емес, кундН де емес 6!р бейуак. Ундеспей ойка батып келе жатыр Кайгымен екеуше болтан ортак. Беттер1 Есенгелд! картка бару, Жайды айтып, ттер 1ске акыл алу, Кол деген кеп туюрсе дегендешн Кеп болып куткарура айла табу... Булар кеп акбоз уйге тусе калды, КШрмей сэлем берш юрт барды. «Саумысык, балаларым» деп кария Ыкласпен екеушщ колын алды. Сонан сок кыска гама жон сурады, «Барасыц, жумысын...» деп коп казбады, Булар да шубалдырмай, кезепмен Аттарын, аталарын баяндады. Кап-кара ею коз! тостагандай, Кыр мурын, кере карыс бт<ен мандай, Кабакты, кальщ юрпж кезш жапкан Келбегп керген адам суктаигаидай. Нып-нырыз жауырыны бггкен жалпак, Кайкыйып омырауы турар шалкак, Мшгендей ею иыгына ею юс; Жуан кол, кудф желке, узын саусак, Тегшген ж1бектейш ак сакалы, Отырды ойга батып Найман шалы, Такданып Сейтен осы тулгасына Кадалып, ею козш айырмады. Бф кезде Сейтен турып «ата» дед;, — Я балам маган айтар йен бар едР — «Ызамен 1шш1зге кайры толып. От болып жанган жанбыз кэюреп'» — Келт ек ауыр хабар азге алып. 182

(Эрине, отырсыз рой кайран калып) «Эбжеш Есметтерге колга тусп Жарты тун он ж1Г1тпен сорыс салып». Тэптештеп бастан-аяк айтты бэрш, Калдырмай окыйрасын Кулэнданыц, Аккан кан, болган сорыс, олген адам, Акырда аярынын. не болранын... — ©лген К1М?» деп сурады булардан шал —Есметтщ 1Н1С1 дейд деген Экпар. Жарк етш ею кез1 отша жайнап Адамша дф1лдед1 «аруагы» бар. Сонан сон коп отырды томен карап, Сакалын саусарымен койды тарап. Жайымен екшес!не тыкылдатты Калтадан кошнар мушз шакшасын ап. Ыргалды насыбайын мурныиа атып, Кабагын каре жауып ойга батып, Толранып ез-ез1нен коп отырды, Сейтенмен сейлеспед1 еш тш катып, — Жарайды келгендёр:ц, балаларым, Жолында ек1 жастыц мал мен жаным, Ажалдан куткаруга тырысармын, Бул жолдан аянбаспын келгенше ОЛ1М.— Ойлы шал осылайша б!р сершлд1, Сыгалап шанырактан жулдыз кулд1р Тары 61 р улы жорык басталарын Шал Сейтеи айтыспай-ак 1штен бшд!... ТОРЫЗЫНШЫ 0ЛЕН I Тунерген тундей капас тас карацгы, Эуре еткеи кердей болып талай жанды, Ер туран Эб1кешт1 Ж1берместей 031Н1Н кушагына кысып алды. Коркыныш капас дегеи ете ауыр, Тф1 азап ойлап тапкан адамга б\\р, Акса да ек! козден канды жасын Аяусыз мейрьм1 жок, ол тас бауыр. Шынжырмен кол-аягын таекып тацган, Сыртынан ашылмастай кулып салган, т

0б1кеш жатты осылай жапа-жалрыз, Ашулы жолбарыстай ызаланган. Сап-сасык кой кора ма, элдекалай! «Курметтеп» туткынына «сыйлаган» бай, Так атса, кун сэулеа б1р туспейд! Тун болса, жулдыз жайнап тумайды ай. Куп кермей, дала кермей, адам кермей, Жаралы 013ДЩ герой жатты ©лмей, Кун сайыи камшы согып аркасына, Корл'ады Есмет залым та.мак бермей, Кегерген уел-басы толган жара, Аркасы камшы тшгеи пара-пара, ■ Жоктагаи адамдыгын кайрам жаска Кездескен мехпатка бар ма шара!! Ойында жатса-турса Кулэндасы, Оньщ да кор болды деп газет басы, Ай урып кеюреп жарылгаидай, Агады ек| кезден парлап жасы. Елестеп сол минутта суйген жары, Зарещреп муиы езшше шакырады, Айгайлап «Кулэпдашы, Кулэпда!» деп • Есжке ок жыландай атылады. Капастан бфак сыртка шыга алмайды Кузетнл айткан созпг куп ал.майды, ©лгенш я тфкпн Кулэнданыц Аиыктап ер 0бп<еш 61'ле ал.майды. Зарлайды дуниеп! тербелдфш, Суйгенш, жас емфш арман кылып. Бзр жактам мазак еткем секиденет, Сум ажал кушак жайып сак-сак кулш... II Ыскырып аждайадай Есмет тажал, Туксиген К1'рп1ктер1 сешлд! ажал, Отырды тор алдында тас туГпн бон Жузшде улы ашудык ызгары бар. Касында калт-култ етш кожа, молда, Тыпмен су шайкалмас болып жорга, «Жолымен шаригаттыц» сотым жатыр Тысталган ак кшзбен курам колда. 0Л1М1 дэукарамын жамам батып, Ашумен кайгы аралас жабыркатып, 184

Кабарыи ашпай Есмет отырады Жанменен свйлеспейд! кеп т!л катып. Болыс, би, елд!ц баска кузгындары, Жыйналган осы ауылра тугел бор!, Жеген май, 1шкен кымыз кешке дейш Аппак уй, мамык твсек жаткандары. Бэршщ ауызындары бф-ак адам, ©лген жан ею дайда терЬтгеи как, Эртурл1 эркайсысы жаза айтып, Кер!сед батканша кун, атканша там. Бор} де ею жастыц канын }шпек, Шыжылдап Есмет унии отка туспек, Жаксы атты болам деул1 оркайсысы Байына ыкласпен кызмет 1степ Б5рI айтат: «кырык пышакпен кесюлеисш! Жанына батсыи елш, азап керс1и», «Байлайык куйрыгыпа кырык кысырак Быт-шыт боп асаулардьщ сомында елсш!». «Шыккандар бул екеу1 жаинан азып, Солайша куранда да конган жазып,- Болрандай мунан арман елге тыю ©лт]’рген дурыс болар т!р} казып». Ссылай Эб1'кеш пен Кулэидага, Кузгындар усынысты турл! жаза, Б1ле алмай кайсысына умтыларын Денбёкшш Есметтен де кегп маза. ш Калшылдап ашуменен Есмет тары — Борандай кацтардагы буркылдады, Май баскан ек} кез1 кып-кызыл боп Касында юм барыи да байкамады. — Ай, дед1 «мундамысыгг Каратышкан!» (Олдагы азрын едз бф зымыстан) «Лэббайлап сурша жтт жетш кслд! Сындар мурт, кыйсык кабак, козш кыскан. — Юд’рмей осы бетпен казф барып, Кутырран маран окел кулды алып Кезше шыбын жанын керсетейш Тары да жоныи тшп шыбык салып. Тез басып Каратышкан шыгыи кегп Эк1мс1п Эбжешке келш жетп’, 18и

Жынжырлы кол-аягы жаткан жанды Тепшлеп ол да езшше мазак етть Ызалы жас жолбарыс тшш кайрап, Долданды ерюн журген кунш ойлап, Болмайды жулкынса да элденешс Шынжырын уземш деп койган байлаи. Есметке бодщ досты келд1 алып, Мукатып корламакка шыбык салым, Айбатпен ер Эбтеш карсы турды Кайратты ею квз1 отша жамып. Акырып ’балараттап Ес.мет залым «Керпщер ею колын, ею аярын!» Деп журтка касындагы буйрык берш 0б1'шке жапты езшщ адамдарын. «Ей залым дед1 0бп<еш, каныц кара — Сеш де балам бар деп тапты ма ана? Шакпай ма шаян болып кабфщнен Дуреден ак тэшме тускен жара. «Жаныцды шырарамын тарт тшндП 031 не кепсшбесен бул кушщи, «Кун болса элдекалай кутылатын Ашармын найзаменен тущпгпздП» «Турсындар неги кутш ей антурран! Сорындар елу шыбык буп’н буран! Сабандар, аямацдар дед1, Есмет О'лейтт кеудесшен шыкканша жан!» Кезекпен Каратышкан, Жамансары, Аямай камшыменен соккылады, Т1стенш ер 0б1кеш жата берд1 «Ынк» етш кезше бф жас алмады. Сойылып жон терю кандар акты, Сонда да еш аяусыз урып жатты, «Кулэнда, Кулэнда!» деп талмаусыра Кфшгш арен рана кыймылдатты... IV Бф куш кудайсыгын Есмет малды, Елдерге мацындары хабар салды, «Келсш деп пзлсн куш тацсэрщеи Керем деп кызыккандар эд1л занды. влшге ел К031'нше буйрамын Сол куш колдагы ею бузылганды, Жолынша шаригаттын осы шара 186

Сезьмеи молдалардын макулданды...» Ел естт бул хабарды гумдесп, Арты не болар екен муныц десп, Аяныш етш кейбф кемшр-шалдар Жас алып кездерше кецюлдесть Кызынып бул хабарра жастар жары Кек оты 1штершде жалындады, Эркьмдер ез бстшен даурырысты, Бас косар ешбф адам табылмады. Еспген бул хабарды Есенгелдь Жыйнады ез мацына Ж1г1ттерд1, 031Н1Ц белгш есю эдетшше Отырды таярымен шукып жердь Ун-тун жок жыйналып журт оран карал, Демдерш отырысты 1шшеи ап, Тыкыршып кандай хабар айтады деп Телм1рд1 61р адамдай куларын сап. Есекен. жердей басыи жулып алды, Кыдыртып халыкка бф козш салды. Серпшп сонан кегпн какырынып, Журтына сез айтура ьщрайлаьЦы: «Жасымнан бфге бейнет керген елш! Сеыдермен 61'рге ойымды бол ген елш! Сендердщ намысьщ мен камыц уьшн, Жан дегеи жалгыз улды берген елш! Бейнетт! талайыцнан таткам елш! Жанынды турмыс ушш саткан елш, Би менеи болыстардын азыгына Малывды колыадары баккан елш! Бэр1нд1 мен касыма жыйнап алып, Бф 1'ске жумсамакпын колка салып, Соз1МД1 шыныменен костагандар, — Атка мш колдарыца кару алып! Тацертен; Эбжеш пен Кулэнданыц Барлык ел куш'ренед1 естт зарыл, Жазыксыз ек! жастын канын шпек Ежелп ата жауым Есмет залым. Бэйгеге калайдагы т\\г\\п басты Куткару керек 61зге ею жасты! Осыган не дейс1цдер боздактарым» Деп сабаз ельменен акылдасты. Сонда бфеу сейледк — Бул саиардан бас тартып, 187

Отырран кептен жан калмас, Тырнагында ажалдыд Отырганда екд жас. 1\\эр1 аспаннан муз куйып, Кар жауса да барармыз, Зор майданда айкасып Каи жауса да барармыз. Какыратып ка руды Душпанна и кек алармыз, Аркыратып аттарды Эрл!-берл1 шабармыз. «Дурыс» деп барлыры да шуылдасты, Манданта кезш жумып тпш басты, «Жан берщ, жан алсад та кур кайтпаймыз Куткармай ажалынан ею жасты». Серт берд1 бэр1дары кайтпасыиа, Бул сырды еш адамра айтпасыиа, Ажалдыц тырнагында ешрегеи Ерцп ею жастык кез жасына. Тагы да журт отырды шал га карап, Тыдыршып не айтар деп минут саман, Ертещл болар юке болжау айткан Тарамак карияныц акылын ап. — Жарайды! Отыз ж;п'т атка консыи! Сак турсын, езгелер! уйдс болсын Баратын жюттерд1 бес адамнан Эр топка одагайлап Сейтеп белсш! Жыйналар топ-тобымен ертед халык! Белггаз косылындар соган барып. Кезеги келген кезде тус-тус жактан ЖКггтер шапкыласын атой салып. Сендермен б!рге шабар аттан салып, Турран ел нитей тынып, ызаланып, Сол кезде Кулэнда мен Эбжеилт Кыргыйдай женелшдер кагып алып! VI Есметп'ц ел шубырды ауылыпа, Коругс ею жасты тарткан кунэ, Каптагап кара курттай атты, жаяу, Жазыпын журт сыймайды бауырына. 188

Бейне блр су таскыны ел канта гаи Арылып усп-устше жан-жакта адам Туижырап жауар булттай тунеред! Сек1лд1 1ште Терек сыр сактаран. Анасы Кулэнданын келген мунда, Булаудай ею кез1 отыр кырда, Таянып ек1 бушрш ещрейд1 Батырып кайгысымен елд1 мудра. Кемпф-шал акыл айтып суйеп басын, Аяйды сорлы ананы суртш жасын, Кейбфеу уЬлейд! кеюрек жара Кейлерт танкалады шайкап басын. VII Сустанып кабак туГйп Есмет сум да, «Ай, дед! Ж1г:ттерд*1 шакыр мунда! — Колдары кул менен кунд1 аркан байлап Тездетш мен барраиша жетюз кырра! Бетше куйе жагып, КурЫМ 1Л1П, Камшымен соккыландар жонын тшп! Екеуш ек! жакпен апарыгщар, Журмендер бф-бфше жолыктырып!» VIII Касында болыс пен би, кожа, молда, Ишаны тары да жур куран колда, Жазыга Есметтер де келш тусп. Май баскан денелерш суйреп зорга. Оларра турран халык кезш Т1КТ1, Тым-тырыс не айтар деп сезш кутп', Маккыйып тура берд1 дек устшде 0зара дабырласып едкей «мыкты». IX Бф кезде алып келд! ек! жасты, Ел толкып кередпз деп жаиталасты, Тоггырлап ентелеген елдщ тобын Есметтщ Ж1п’ттер1 орем, басты. «Япырмай, Кулэндашым, сэулем мегйд! 189

Секдары ссы азапта тф1 ме едщ? Б!р керсе.м жан шыгарда ак жузпад, Арманым болмас ед1 Нрэ менщ!» Осылай ер Эбжеш айгай салды, Кергемде Кулзндадай рашык жарды, Сыркырап' сай-суйег1 еспгепнщ Ержаз кездерше жасьш алды. X Бф молда ак сэлделк калым, касты, Бфдеке айтпак болып аузын ашты, Халыкка карап турып даусын созып, ©зшше элдекандай энге басты. — Куранда бул туралы сурэ бар, Бфеудщ «халалше» берйпгеи мал, Кол суккан адамдыктан айырылып — Шантавдар, бул екеу1 шыи азрымдар! Жер бетш т1 р 1 журсе булар былгап, Талайды шайтан етпек азрырып ап, Сондыктан екеуш де елтфи-щер, Тфйаей керге салып, берш азап!..» IX Зарлады ею туткын ею жакта Молда окып ез уюмш болтан шакта, Эбжеш етйпш кып сурады онан ©лерде Кулзидамеи жолыкпакка. — «Сэулеммен коштастырып актык рет Сонан сон, елтф, менщ тубше жет! Калайык тым болмаса бакулдасып Ей Есмет! екеумкзге руксат ет!» Акырды «тартыидар!» деп Есмет залым, Шелдеген 1шейш деп жастыц каныи. «Екеуш коштастыру керск» дерен 1шшен айрай шыкты букараныц. Косылып бул акрайга елдщ барк Жан-жактан шу кетерш жамырады, «Элерде коштастырмау ею жасты Не су.мдык! КаЩтан шыккап, юмн!И замы?»

Осындай ел аузынан сездер шыкты, (Халыктан Есмет болсын кайдаи мыкты) «Коштас» деп туткындарра руксат етп. Дариядай таскындаран кептен ыкты. Ек1 жас ею жакта зарлап турран, Бф-бфйт к©р1*спекке журд1 жылдам, Жайысып кушактарын умтылранда Курс1НД! аспанда кун, жердег1 жан... Екеу1 кушактасып турды бфаз, (Мииугпк ©тер бастан румыры аз,) Бф турар аспандары кос шолпанды Айьфран залым Есмет... тардыр араз... Коштасты айрылатын уакыт жегп, «Кыскарт!» деп жендеттер де буйрык етсч, Екеу! не десер деп кулак турд1 Ынтырып каптараи журт твщ’ректк Айрылды... екеу1 дс, 6*1 рак кыймай Кадалып б1р-б1р1не турысты жай, Аздан сон ер Эб1кеш колыи созды: «1\\ош, жаны.м, кош, Кулэнда] Кош, сэулетай!» «Кош! дед1 Кулэнда да жасын т©г1п, «Жандармыз 013 ар.манда кеткен ©Л1п, Жолында адамдыктын, махаббаттыц, Барамыз жау колыиаи каза шсг:п, Сорлы анам, кайран ел1м, кош бол бэр1н! Еид1 жок шыгар кун мен атар тацым. Арманда ол дуииеге кеткен жан деп Кел1ндер кабьфына Кулэнданыд! Ай, курим аспандагы, ана жаным! Жадырап ашылмады меш'ц багым! Кулдырап бауырыида ойиап-кулген Сг.рымдай ©те шыкты бала шарым. Кылт ет1п кызгалдактай жаннаранда Солды гул, кара тундей батты тацым... Сайраган булбулдайын Т1Л курмелт, Сенет1и уакыт таяу жангаи жалыи. Армапым к©3 жумарда кушагыпда Турмадым не кеип*р1м ала алмадым, Аймалап жаста емген ак мамавды Сутшен акырры рет капа алмадым!» Боздады ест!аген ел туткын зарын 191

Жацгыртып кед даланыд тау, куздарыи, Камыгып кайрыррандай болды б!ргс Жас т@п'п табираты сахараныд... хп Сонан сон жайнап тур ран еш гулд1, Казылран керге карай алып журдд Кемерде кер 1шше екеуше — Дуре сок, деп Есметтер буйрык кылды. Есмегпд бес жшт каруланып, Екеуш керге карай журд1 алып, Сол кезде тус-тус жактан атты адамдар Лап койды туткындарра, атой салып. Дурмекпен оларра ерш шапты халык, Есмет те айрайлады аттаи салып, Соккылап бес ж1ппч «э» дегенше Туткынды элдекшдер экегп алып. Шад шыкты, аттарына камшы басты, Туткынды ек1 Ж1г.:т алып кашты, Турысып калрандарды тоскауылда Сорыс сап кугыншымен араласты... Кугандар Есмет жактан памыстамып, Айкасса «кашкын» деген топка барып, Ю'С1 жок устер1’нде талай аттар Лезде шыга келед ойнак салып... XIII Тыкыршыи дед басында Есеигелд! Жан-жакка жалтак кагып карай берд1, Отыр ед Т1лек Т1леп, кут!п жалгыз Аттанып кеткен тацнан ж!Г1ТтерД1. Келет1и ет!п кетл уакыттары, Шыдамай Есекенн1д соган жаны, Турранда дед басынаи карауылдап Алыстаи аттылардыд шыкты шады. Б1рт1ндеп жакындады шадныд алды, БIр тертеу кас какканша кел!п калды, Мадына аксакалдыд келгеи кезде, — «Суй1нш1, суЙ1ншП» деп айгай салды Кулэнда, Эбжеш пен Сейтен, Разез Сек1р1п аттарыпан тус!ст1 тез, 192

1\\ушак,тап Ееекевдл жылай берд1 Тырыльш куаныштан айта алмай сь>з. Кария екеуш де суйш беттен, Балам деп кушактады ак ниетпен, Алдынан ушеушщ етш жатты Т1збект1 окыйгалар бастан ©ткеы. 1940 Соны 13—Ж. Сами

МА3МVИ Ы Л I! Г влешм мешн. 5 Партия туралы С03 7 Ленин 10 11 Кесем туралы Сси 14 15 Орыс халкына 17 Комсомолдар . 19 Россия туралы '-Си 21 Гарт колынды . ... 22 24 Совет халкына ... 26 Москва...................... 27 29 Китай халкына 30 32 Никое Белолянниепн елшше 34 35 Сайлау кунг 1 куаныш 36 Серго «37 38 А. С Пушкин 40 43 Тан, VIен злам .. -И Тас булан . ... П Орман гуралы жыр . . . 50 Бшк шьш ...................... 52 51 &хымнын «лен! .................. 56 58 Бакташы мен оулбул • . . 59 Тракторшы......................... 60 61 Сыралады лй. . . • 62 63 Аяз ата • 64 65 Жы лдар Ж^Т1М серТ1 .................. Бы туи ^ •. Турам жеркм сен Баян Кулыншак Кош келдш.................. Лагерь жыри 0К1Н1Ш бтреу . . Колхоз гаии ... Кулпыра берил, кец дала Кькшетау .................. Бала . ... Молдгр булак ..... Р.пжурек; бар . . . • . т

Май сипат гари (30 Жауыз облап 68 Карындас . . 69 Дау ылда 73 75 Иартиэандар .................. 76 Донец ...................... 77 Канжар ...................... 78 Урыстан кейш ... 79 Днепрге парады.............. 82 Жауынгер сез1 .. Майданда кездосу . . 83 91 Елд1 суйсен 96 Жаралы партизан жырлары 97 Айтылмай кеткен аманат Жешс кун!......................... 101 Есшде Айдар езен! . . . 128 Поэмалар Алтай Кулэнда

(ЖУШЫЛЛРДЫЦ ЕС1НЕ! Казактын мемлекегпк керкем эдебиет бас­ пасы осы к1тап туралы шкфлерМзд! мына ад- реске хабарлауларынызды сураиды: Алмагы каласы, Пролетар кешес!, 11 уй. Казактын Мемлекетпк Керкем Эдебнет Баспасы Ж ма1алн Саян И3БРАН НО Г (На казахском языке/ Иддаияе Казгослнтиздата - -1952 Редактор С. М а у л е и к Техред. С. И ш л и и ь Художник II. Ход ж и о в Корректор Г. Д ж а и г а л и н СдаиО в набор 39/V11-52 г. Подписано к печати Ю/Х-52 г. УГ07825. изд. № ПО. Формат стлЮо'/м- Ьум. л. ЗАО. Уч.-печ. л. 10. 04,+ 1 вклейка (Уч.-изд. л. 8.П61. _____________ Тй[ аж 10000. Цена о руб. 85 коп. I . Алма-Ата, I остипография >?• 1 Казполйграфиздага при Совете Министров КпзССГ. Зав. .4 730,

3 I . « ' -*л : ; Л; . 3 ,г . •- . .. . ЁШ ; : ■шр . 3: :г. ; . ;• .* . .•. - ■ !.г - V •: \"г. - . 35 . •; --V ; г- ;• У. 'Г - ' .I ; * ‘ >3 о ■ ?- г гУ ■ ■