Д.Рамазан Пешене

1ЛИЯС ЖАНСУГ1Р0В: Мше, кердвдзбе, С13 «Хан Кенеш» тузету ту- ралы п!К1рд1 карсы алудыц орнына, не кыртыстаиып кикайып каласыз, не бет тырнаска белсенш шыга келесп. «Хан Кене» нашар коиылды дегеннщ бэрш шаншудай кересп. Осыдан «Хан Кене» туралы айтылган п1К1рД1, жасалган сынды темендетких келе ме деген ой кецшмпге келедг Оку комиссары Темфбек спдщ, коркем онер секторындагы Габит сенщ — театрдын шше юре араласпай бойларынды аулактатуларыцныц сыры неде? Сол жагы боге тусшжсв. Бэлюм, жепшецюге коне коймайтын театр директоры Орынбектщ ез бшермендил болтан шытар. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: «Хан Кенеш» 613 езшга бшерменденш ешюм- ге айтпастан, акылдаспастан коя салтан жокпыз. Бэршщ де алдынан еткенб1з, кенескенб1з, жен сурасканбыз. Енд! кел1п тук бшмегендей бола калмандар. Наркомпрос репертуарта бек1ткен, Крайком кюшер1 «койыла берс1н» деп кел1С1мдер1н берген, Кутсобет кенеске салтан пьесаны калай бшмейс1здер. Акыл-кеиестер1н1з болса, спектакль койылтанша неге айтпадыныздар? Кайда калдыныздар, кайда журд1Ц13дер? Енд1 кел1п ара- ша талайсыздар. 1ЛИЛС ЖАНСУГ1РОВ: Театр ез ойынымен пьесаньщ жаман жара- сына пышак сукты. Театрдаты шынайы артистер б1зге карсы адамдарды жаксы ойнап, б1зге дос деген адамдарды артист емес, карапайымдар ойна- умен ойсыратып Ж1берд1. Бар жаксылык Кене - Наурызбайлардьщ басы- на уйшш-тегшш, кара букара дегендер жи1ркен!Ш кер1нд1. Театрдыц бул кылыты пьеса койылуда ез тшеген1н алды. Керуш1 кепшшк терелерге кынжылып, кемп1р, жет1мдерд1 кергенде селт етуге жарамады. «Хан Кененщ» ойыны 61ЗД1Ц пайдамыздыц ойыны болмай шыкты. Сондыктан, оны кайта карап тубегейл! тузету керек, немесе сахнадан мулде алы- нып тасталсын. Менщше, пьесаньщ бурынты жел1С1, бурынты идеясы езгермей - тузет1лмейд1. МУХТАР ЭУЕЗОВ: Мен1н тус1нбейт1Н1м, С13 неге Кенесары мен Наурызбайды б1зге кас дейс1з? Сонда ел1 мен жер1 ушш колына кару алып, отаршыларта карсы курескендер1 уш!Н жазыкты ма? Дос деп отырган кара букарацызды жекер1щшт1 кылып керсеткен К1М? Меи бе? Жок, буньщызбен мулде кел1се алмаймын. Б1р тус1нге1Йм, С1здерд1ц ой- пшрлерщпге Караганда, Кенесарыны катыгез, кан1шер хан кылып сурет- теп, мулде жана пьеса жазып шыту керек кой! Солай ма? 1ЛИ.ЯС ЖАНСУГ1РОВ: Эрине, жаца болу керек. Ек1 майдандагы ек! жакка да б1рдей карсы кальщ букараньщ козталысын керсетпей, Хан Кенеш тузету киын. Тарихтан жырып алыитан окитаньщ да, ол1МИ1Ц де кажетт1г1 аз. Сондыктан, театр «Хан Кенен1» тузейм1н дегенде бурынты пьесаньщ курылысын курбаи кылып, «Хан Кенеш» кайтадан жазу керек. Хан Кене халыкты ойлап журген жок, шын мэн1нде хан болуды, ятни каракан басын ойлап жур. 150

ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Шынымен де Кенесары хан ецбекшглердщ Д^шпаны ма, жок элде, халыкты канаушы кашшер хан ба? Егер Кенесарыга оилж керек оолса, патшага адал кызмет етш, озге с.ултандар сиякты 031не караитын кара халыкты билеп-тостеп, суйектщ бф басын мужш отырар ед1. 1ЛИЛС ЖАНСУГ1РОВ: Кенесарыны калыц букараныц жанашыры етш керсетудщ тукке де кажет1 жок. Кбайта ол катарына косылмагандарды катан жазалады, ал соцына ергендерд1 октьщ етше байлап бердк Нэ- тижесшде, калыц букара кан жутты, зардап шектк Осылай болатыны эу бастан белгш ед1. Мше, Кенесарыныц кателт — осында. Ол ец алды- мен хан болуды емес, кол астындагы халкыныц амандыгын ойлауы керек ед1. МУХТАР ЭУЕЗОВ: Менщ айтарга сезш жок, бэрш туешдш. Еш- юммен айтысып-тартыскым да келмейдк акталуга да куштар емесшн. Сынайтын К1С1 пьесаныц осы жазылган кушнде калай тузетуд1 керсетсш. Ал, пьесаныц бойында жок тарихты, тарихи козгалысты соз кылгандар- ды туеше алмаймын. ТЕМ1РБЕК ЖУРГЕНОВ: Шынымды айтсам, Орынбектщ айткаи уэждерше шппп, «Хан Кенеш» сахналауга келюшшд! берген мен едш. Сондыктан да сын макалалардыц бэршде де менщ атым аталып, «юнэм» мойныма койылып жатканына еш екшбеймш. Менщ ойымша, Мухтар ез шыгармасында Кенесары айналасына байланысты ацыздарды эшкере кылудыц орнына, керюшше эрлей тускен. Ец басты кемшшк те - осы. Менщ Кенесары ханга ешкандай карсылыгым жок, сондыктан да сахналауга руксат берген едш. Мэселе шыгарманыц озеп мен жулын- жуйесшде болып тур. Тарихи Ьэм саяси жагдайды ескере отырып, Ке­ несары ханныц керкем бейнесш осы заманга лайыктап жасау керек едь Эуезов жолдас, езшщ идеялык кател1пн мойындап, кеткен кемшшктерд1 тузетсе, жаксы болар едь МУХТАР ЭУЕЗОВ: Бул гылыми зерттеу емес, коркем шыгарма гой, сондыктан «Хан Кенеден» тарих дэметуге оолмайды. Неге соны тусшбейспдер? Ал, Кенесары ханныц бейнесш бупнп кунге лайыктап жасау керек дегещц мулде туеше алмаймын. 1ЛИЯС ЖАНСУГ1РОВ: Туеше бшген адамга бфаз нэрсе айтылды. Енд1 оны кайтадан кайталап, малтаны езе бергеннен ештеце шыкпайды. Бэргёф туешгсш, бф мэмшеге келе алмайтын сияктымыз. Сондыктан, С03Д1Ц токетерше кешешк. Бюдщ ойымыз, «Хан Кене» сахнадаи гок- татылсын! ГАБИТ МУС1РЕПОВ: Иэ, репертуардан алынып тасталсын. СЭКЕН СЕЙФУЛЛИН: Шынында да дэл осы кушнше сахнада кал- дыруга болмайды! Иэ, в .. еске- ТЕМ1РБЕК ЖУРГЕНОВ: евдердщ сын-ескертпелернцз ршед!, «Хан Кене» спектаюп репертуардаи алынып тасгалады. 151

ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ау, Темке?.. Би бул спектаюад сахналау уШщ еселеп тер текпк, каншама каражат кегп. Соныц бэр1 желге ушканы ма? Акыры койылды гой, тым курмаса бф маусым журсш. ТЕМ1РБЕК ЖУРГЕНОВ: Орынбек, енбес дауды ерннтпе. Кайта сахналагыларьщ келсе, Оуезов жолдас пьесасын канта жазып шыксьш. Эцпмеш будан эр! коздыра бермецдер, сез осымен тэмам! ДАУЫСТАР: Иэ, дурыс шешш - осы. Дэл казф Кенесары ханды дэрттеудщ ешкандай кажетшп жок. «Хан Кене» койылымы театр ре- пертуардан мулде алынып тастаисын! (Бэр 'г осы шешшмен кепккендей сыцай танытты. Габит Муарепов, Сэкен Сейфуллин, 1лшс Жансугфов, Мухтар Эуезовтер шыгып кетеЫ. Техпрбек Жургеиов пен Орынбек Бекулы оцаша к;алады). ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Бул калай болды, Темке? ТЕМ1РБЕК ЖУРГЕНОВ: Калай болганын взщ кэр1п турсьщ гой. Осылай 1стемесек, 1с насырга шабайын деп тур. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Бул халыкка кажетп койылым гой! ТЕМ1РБЕК ЖУРГЕНОВ: Мен колымнан келгенн1ц бэр1н жаса- дым, Орынбек. Тус1нес1н бе, енд1 бул такырыпта энпме козгаудьщ 031 артык. Кыспак пен кысым кун еткен сайын кушей1п барады. Кунде бф адам усталады. 0зге емес, ез басымызга да кау1п тошп тур. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Жаксы, тусшдш. Тым болмаса ки1м-кешекке шыгарган шыгынымызды отеп алайык, тагы да б1р-ек1 марте коюга руксат бер1шз. ТЕМ1РБЕК ЖУРГЕНОВ: Туу болмадыц гой, дуылдатып-шуыл- датпай, б1р-ек1 марте ойнап алыддар. Б1рак, енд! сак болмасак болмай- ды. Сен тездет1п уш каламгерге буг1нг1 кун, Казан тецкер1С1 туралы пьеса жазуга тапсырма бер. Кшэщн жуып-шаю уш1н оларды тез арада сахнага шыгаруга куш сал. Уктьщ ба? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Уктым, Темке! Айтканьщызды ек1 етпей орын- даймын! БЕС1НШ1 К0Р1Н1С Театр директорыпыц кабинете Орынбек Бекулы жападан жалгыз ой к,армап отыр. Мухтар Эуезов, 1лиясЖансуг/ров, К,анабек Байсештовтер кфеде ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: О, кел!п калдындар ма, мал-жаидарыц аман ба? МУХТАР 0УЕЗОВ: Аманшылык. 0з1ц калайсыц? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Кудайга шукф, аман-есенб13. МУХТАР 0УЕЗОВ: Жай шакырттын ба? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ой, Муха, мен жай шакырушы ма сдш. Тап­ сырма бар. 152

МУХТАР 0УЕЗОВ: Кдндай? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ (езу тартып): Партиялык тапсырма. Мемле- кегпк театр болгандыктан, когамымызда болып жаткан оц озгер1стерд1 керсететш шыгармалар керек. МУХТАР 0УЕЗОВ: Содан... ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ. Муха, Фурмановтыц «Булшшшп» бойынша пьеса жазып оерсещз, снзге де, озщвге де жаксы болар едг Алдын ала ескертш кояиын, оас тартуга болмайды, басымыз кетедк МУХТАР 0УЕЗОВ: Пэлц сол да сез боп па! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Кудай каламына куат берсш, Муха! 1леке, С13 бастык адамсыз, буирык бере алмаймыз. Десе де созш13Д1 жерге таста- мае деген ойдамыз. Туркестан — Слбф техпр жолыныц салынуы жайында драматургиялык шыгарма жазып беруге калай карайсыз? 1Л1ТЯС ЖАНСУГ1РОВ (цалэюыцга суйеп): Акысын телесен, бокысын шыгарамыз гой. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: 0рине, комакты каламакы толенедь Канабек колхоз емф1 такырыбына пьеса жазады. Медеудщ жанындагы санатория- дан ушеуще арнап уш уй тжюземш, сонда жамбастап жатып жазасындар. Ек1 ай уакыт беремш. КАНАБЕК БАЙСЕЙ1ТОВ: Мен казф-ак дайынмын, елшпдеп оц езгерютер туралы 613 жазбаганда кш жазады?! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Канабек, сенщ осы елпекпгщ унайды. Ен- деше, келер дуйсенбщен бастап кф1сш кеткендерщ жон. 0зш апарып жайгастырып кайтамын. Казы-картадан кертт жеп, кымыз бен шуоаттан сшфш алып, алансыз жазу жазатындай жагдай жасаймын. Тек ет пен кымызга тойып алып, кызара бертш, кызык куып кетпесендер оолганы. (Бэр1 ду куледг. Осы кезде оц-евл жок, Елуоай Олирзацов к1р 'т келед\\). ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ (урпие к,арап)\\ Елубай... аманшылык па? ЕЛУБАЙ 0М1РЗАКОВ (сасцалсщтып)-. Устап экетшть ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Кудай-ау, кшд1? ЕЛУБАЙ 0М1РЗАКОВ: Темфбек Жургеновть ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Кудай-ау, не дейд1?! МУХТАР 0УЕЗОВ: Не? .. 1ЛИЛС ЖАНСУГ1РОВ: Темфбекп устап экеттД? Жацылыс хабар емес пе? ЕЛУБАЙ 0М1РЗАКОВ: 1леке-ау, ешкандай да жанылысып гургам жок. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Бул калай болганы? МУХТАР 0УЕЗОВ (Елубайга царап): Кш айтты? ЕЛУБАЙ 0М1РЗАКОВ: 0з кезшмен кордш! Колына кюен салып, суйрелеп алып кетп. 153 И-454

(Орыпбек орындыща сыщ етт отыра кетедй Мухтар дуезов, 1лияс Жансуггров, К,анабек Байсейипов, Елубай Ол11рзацовтар аяк,тарын жыл- дамдата басып, шыгып кетеди Орынбек Бекулы тагы жалгыз цалады). ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Кунде бф жамандык естимп. Мына заман не болып барады, ез1?! Темфбек Жургенов не булдфшН соншама?! Тук тусшсем буйырмасын! Темфбекп .устаса, 61ЗД1 де аман коймас. Энеукунп айтканы айдай келд1 гой! «Екеумп де кара тЫмге шндш, и1сшш иттер артыннан кундв-туш андып жур, сауысканнан да сак бол» деп ескертш едьау, жарыктык. Кой, езш атылып кетсем де, Рабиганы аман сактап калайын! Жас кой, емф1 алда. Халык жауы рет1нде усталган кайраткерлердщ эйелдер1н де устап, азаптау лагерлерше айдап жатьф. Сондыктан, оган жетюзбеу керек. Б1рак, оны Рабигага калай айтамын?! Шошытып алмаймын ба? Жок, кауашагында сэуле бар кыз гой, ыммен-ак бэр1н тус1нер. (Осы кездеойындаештецежоцсылацдапРабигак1реЫ. Квзгкул'тдеп тур, жуз! бал-бул жанады). РАБИГА ЕС1МЖАНОВА: Терем, кейшп кездер! кабагыцыз бф ашылмайтын болды гой, езх?! Эбден, шаршадьщыз-ау, демалсанызшы, бгр уак! Кунд1з-тун1 жумыс-жумыс деп елес13 бе, ендП ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ (сыр алдырмауга тырысып): Иэ, кейшп кезде- р1 тым капылыс болып кетт1. Шаршаганым да рас. Сенщ эн1НД1 тында- сам, шаршаганым лезде басылады. Эн салшы, жаным, эуелетш... РАБИГА ЕС1МЖАНОВА: Терем, «Канатталдыныц» езпйз ендеген нускасын Жус1пбекке уйретт1м. Кагшез Ж1пт екен, кагып алды, келютн р1п орындайды. НегЫ, ез1м де жаман айтпаймын гой, э? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Эрине, жаным, сен эн салсан, орнымда ты- ныш отыра алмаймын! Ец алдымен нур тегшген жуз1Н мен келдей тунык кезще, содан кеЙ1н эн1не гашык болып ем. РАБИГА ЕС1МЖАНОВА (буртиып): Озше емес... ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Журег1мд1 жаулап алып, табындырып тастаган ез1н емес пе едщ! Мен саган шын гашыкпын! РАБИГА ЕС1МЖАНОВА (кулшсгреп): Кудай-ау, солай десец13Ш1! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Шынымен солай! Кэне, жан сарайым ашыл- сын, шыркашы бф, жаным, эн салшы. Жанымньщ нэз1к пернес1н басып, журектщ кылын шертер эсем эшнд1 сагындым, калкам! (Рабига ьщылдап эн айта бастайды). Гул бакша кешлде бф эсем энд1, Тшейт1н булбул ед1м сайраганды. Эн шыркап, бой жаза алмай, шалкыта алмай, Калыктап кайран дуние Канатталды. Эн1м ед1 суй1п салган «Канаггалды», Бул эн!м балкытушы ед1 тьщдаганды. 154

Омфден оз еркшше орын таппай, Кейшге «Кднатталды» эшм калды. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Шфкш, энщ дандай, Рабигаш! Тывдай берпм келед1-ау, тывдай берпм. Сеншен табыстырган Аллама разымын. Бул маган тагдырдын тарткан улкен сыйы гой. Бакыттымын, жарыгым, бакыттымын! РАБИГА ЕС1МЖАН0ВА: Мен де С13Д1 жанымдай жадсы корем! Сп- С13 вмф1МД1 елестете де алмаймын! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Рабигаш!.. РАБИГА ЕС1МЖАНОВА: Ау, терем! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ (култжщтреп): Адылды едщ гой! РАБИГА ЕС1МЖАН0ВА (назданып): Адымад емес шыгармын ендь ОРЬШБЕК БЕКУЛЫ: Сулуым менщ! Адмавдайым менщ! Адылдым мен1н! РАБИГА ЕС1МЖАН0ВА: Из, сонымен не демедс1з? ОРЬШБЕК БЕКУЛЫ: Айтайын деген1м... (сэл кШрт) екеумп уакытша б1р-б1р1М1зден ажырай туруымыз керек. РАБИГА ЕС1МЖАН0ВА (квзг бак,ырайып)\\ Кудай-ау, неге? Косылганымыз деше гана емес пе? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ештене сурамай-ад дойшы! КеЙ1н бэр1н езщ тус1нес1н! Буг1ннен бастап белек тура бастаймыз. Апанныц уЙ1не бара тур... жарай ма!.. РАБИГА ЕС1МЖАН0ВА: Жаман ырым бастамацызшы! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Жадсы емес екен1н оз1м де бшемш. Рабигаш, адыльщбар ед1 гой. Саган жаманшылыд ойламайтынымды оз1ц де б1лес1ц, осылай ютеу дерек болып тур, айтданымды орындашы! Егер гайыптан тайып мен: устап экетсе, артымнан 1здеп келуш1 болма! Мен риза оолсын десен, осыган узде берш1! РАБИГА ЕС1МЖАН0ВА: Не?.. Не деп дегпшз, 031? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ештене сурамашы! Ек1 дуниеде де риза бол- сын десен, айтданымды унс1з орындауга узде бернн, жаным, жарыгым! РАБИГА ЕС1МЖАН0ВА: Жо... жод! Мен С1зден ажырай алмаймын! Vстаеа бтрге устасын, соттаса бфге соттасын, атса 01рге атсын! Пе корсем Де С1збен б1рге керемш! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Рабигаш, сен жассын, емфщ алдывда. Ал, мен сенен талай иткойлект1 бурын тоздырдым, жадсы-жаманнын шет- жагасын кордам, б1р К1сщей дызыд-куаныштын да дэмж таттым. Тусшесщ бе, жаным, егер тагдыр жазса, дайта табысармыз! Бф Кудаидан тн.е- Р'м сол гана! РАБИГА ЕС1МЖАНОВА: Шынынызды айтынызшы, соншалыдты сэры уайымга салынып не болды? 155

ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Сэкенд1, 1лиясты, Темфбеюп устап экетштг Журек кургыр бф жамандыкты сезедьау, атша тулайды. Мент суйгенщ рас болса, енд1 ештене сурамашы, тек айтканымды ютешП РАБИЕА ЕС1МЖАНОВА (квзшен жас тамшылап): Жок, штей ал- маймын! (цушацтай ачады) ©леем де, споен бфге елемш! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Рабигаш, сен меш кинап турсьщ. РАБИЕА ЕС1МЖАНОВА: Меш де кинаманыз! ОРЬГНБЕК БЕКУЛЫ: Тусшесщ бе, маган сенщ бас амандыгьщ ке- рек! Мен уипн азап тартканынды каламаймын! РАБИЕА ЕС1МЖАНОВА: Тагдырдын баска салганын керш алдым! Тек кет деп айтпанызшы! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Рабигаш!.. Акылга келий! Мен сеш ез еркш- мен тастап кетш бара жаткан жокпын гой! Бп эльак талай куаныш пен кызыкты бфге тойлайтын боламыз! Сеншй маган, жаным! Уэде беремш!.. РАБИЕА ЕС1МЖАНОВА: Мен епд! тастап ешкайда кетпейм!н! Ке- рек болса... (Орынбектщ наганын суырып альт) ез кольщызбен атып кетвдз! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Рабигаш, акылга келий, жаным! Егер меселш- Д1 кайтарсан, жаным мен тэн1м тозак отына Прядей шыжгырылады! ©31НД1 емес, меж ойлашы! Мен1 аясан, айтканымды ютейсщ! РАБИЕА ЕС1МЖАНОВА (квзшен жас соргалап). Терем, бфак С13 кайтып келесв гой! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ешкайда кетпеу1м де мумк1н. Тек кау1п кылганнан айтып турмын! (Рабига кемсецдеп келт, Орынбект: бас салады. Екеу! щшак,та- сып узац турады. Бчр кезде Орынбек Рабигага щшастыцпен коз салып, «бара гой» дегендей ишарат жасап, басын изейдч). ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ал енд1 тура апанньщ уйше тарт! Аман болсак, эл! кездесемв! Тек мен риза болсын десен, айтканымды ею етпей орында. РАБИЕА ЕС1МЖАНОВА: Жаксы, терем! Мен С13Д1 суйемш! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Мен м1ндетт1 турде кайтып келем1н, жаным! Тагдырымыздьщ кайта косыларына сенем1н! Оз1м кайтып келгенше, ар- тымнан вдеп келуш1 болма! Бул саган мен1н соцгы аманатым. Аманатка киянатжасаугаболмайтынынб1лес1нгой! Маган сшйнамандыгынкымбат, сол ушш де осындай кадамга барып турмын. Уй артында т1М1СК1лен1П ит- тер жур, кеп аялдауга болмайды! Ещй бара гой, жаным! РАБИЕА ЕС1МЖАНОВА: Аман болынызшы! Мен1ц с1зге деген ма- хаобатым мэнгш1к, ешкашан суымайды-сенбейдП Кутем1н, с1зд1! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Кут, жаным, кут! М1ндетт1 турде ораламын! (Раоига оасы салбыраган куйч жыламсырап шыгып кетед/’. Орыи- оек жалгыз кузлады. 1ле-шала НКВД к,ызметкерлер\\ к\\рт кел 'т, ордерд/ 156

кврсетт, вздершен бфге журут толст етеЫ. Орынбек Бекулы царсыласудьщ артьщ екетн тустт, бептдег/ наганын альт, устелдщ устте фйып. айпщандарын ею етпей /стейди Ею милиция кабинетпи тштт, ютап-цагаздарды аунарыстыра бастайды. Кептеген кипап- к,агаздарды улкен ала дорбага салып альт, театр директорын алдарына салып алып кетед/). АЛТЫНШЫ К0Р1Н1С Турме. Ортадагы орынды/^та эбден жудеп-жадаган Орынбек Бекулы отыр. Успа-басы к;ан-к;ан, кисла жырым-жырым, коз! квгерт, бет-аузы куп болып 1с!нт кеткен. Жуз/ шаршацк,ы, цабагы салбырацк,ы, сацал-шашы оскен. Уш-тврт НКВД цызметкер! к;оршап тур. Дан; алдын- да турган ецсегей бойлы майор бф-ею басып кел 'т, Орынбек Бекулыныц шашынан устап басын жогары котередс АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Алашорда кесемдершен тыгыз карым- катынас орнатканьщ рас кой! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Иэ, ол рас. Оларды езше устаз тупым! АХМАД ТОКТАКЬШОВ: Мше, енд1 шындыкка бфтабан жакындай тустщ. Эйтпесе, ею айдан бер! етф1кп суша агызып, жалган созбен жакауратып келесщ. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Мен ешкашан ©прж айткан емеспш! АХМАД ТОКТАКЫНОВ: 0тф1К айтпасан, айтшы, алгашында Алаш козгалысын колдаганыц рас кой. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Иэ, ол рас, оны ешкашан жасырган емеспш! АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Кшец байшыл-ултшылдар жиналган аты- шулы Алашорда уюметше нел1ктен буйрепц бурды? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Олар казак халкыньщ басына бакыт кусын кондырып, максат-муратына жетюзер деп ум1ттещнм. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Умггщ акталмады. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Иэ, умтм сагымга айналды. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Содан кешн Кенес окшеп жагына шыгып, оны 1штен ф1ткщ келд1 гой! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ондай ой мулдем болган емес. Кенес екшеп- Н1ц катарында журш те халыкка адал кызмет етуге болатынын тусшдш. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Ендеше, неге Кецес еюметше карсы жасы- рын курес жург13Д1ндер? . ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Еишм де Кенес окшетше карсы жасырын курес журпзген жок. Кайта ак-адал кызмет еттж. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Казакстанды Кецес екшетшен болш ал- кыларьщ келд! гой! 157

ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ондай куш бпде кайдан болсын! АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Куш бф1ктфу ушш жапондармен байла- ныс жасадындар. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ (езу тартып): Жапонды тагы кайдан тауып алдын? АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Жалтарма, жапонньщ шпионы екешщи 613 бшмещй дейсщ бе? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Не айтып турсын, 031, Т1рг жапонды корсем кезш шыксын! АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Олай болса айтшы, «Хан Кене» спектаклш не ушш койдырдын? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Казактьщ тарихын онер аркылы озше кор- сеткшв келдк Жастардьщ содан тэлгм-тэрбие алуын каладык. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Иэ, солай, кашшер хан мен каракшы ба- тырларынды дэрштеу аркылы казактардын улттык сезшш оятып, орыс- тарга карсы койгыларын келд1 гой! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ондай ой мулде болган емес. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: «Хан КененЬ> коюга кш буйрык берд1? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Буйрык шыгарган 031м. (Ахмад Тоцтацынов Орынбеют беттен цойып цалады. Орынбектщ т1С1 сынып, аузынан жылымшы к;ан бтнедг). АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Сен ез1 юмд1 мазак кып турсын? Нускау берген Тем1рбек Жургенов кой! Ол оны 031 де мойындады. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Кудай куэ, маган ешкш ондай нускау берген жок. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Кудайды аузьща коп алады екенс1Ц, К1М ол соншалыкгы куэл1к береНндей?! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Он сепз мын галамды жаратушы жаппар ием1з. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Кайдагы-жокты сандыракдама, Кудай жок. Жалгыз Кудайын - мына мен. (оз кеудесш ургыштайды). ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Кудай атады сеш! АХМАД ТОКТАКЫНОВ (наганып к,олыиа алып): Кудайда мынаи- дай кару жок, ал менде бар. Кудайьщмен косып атып тастаймын. ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Асып-тасып кеткен екенс1ц, аягыц аспаннан келш журмес1н! АХМАД ТОКТАКБ1НОВ: Жетер, иттщ баласы, созд! догар! (Ахмад Тоцтацынов шфене теу'т к,алады. Орынбек Бекулы /уулап туседг). АХМАД ТОКТАКБ1НОВ: Бэрш булдфш журген 031ММ1Н де. Каны\" пезер кылмыскерлерд1н оздер1 жазадан кутылу уш!н кылмыстарын баскаларга жауып, бастарын ала кашушы ед1. Бфеудац жасаган кылмысыи оз мойнына ала беретш сендей акымакты корсем коз1м шыксын. 158

ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Мен — кылмыскер емеспш. АХМАД ТОКТАКБ1НОВ: «Канатталды» эншщ созш не ушш оз- герттш? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Эннщ эуеш унаса да, сез! кецшме конбады. Содан аздап кол жупрткенш рас. АХМАД ТОКТАКД1 НОВ: 0тф1к айтудын аскан шебер1 екенсщ. Бе­ тт булк етпестен кисынын келтфт-ак жгёересщ. Эй... эй...эй... 0зщд1 эн айта алмай калган булбулга тенеп, ал Кенес екшетшщ канаты талды, енд1 бой жазып уша алмайды, езшен-ез1 жер бауырлап кулайды дегенд1 мензеп отырганынды 613 бшмещй дейсщ бе? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ондай ой миыма юрт те шыккан емес. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Акыргы рет ескертемш, егер шындыгынды жасыра берсец, колданар жаза катая туседк ал касарыспай, бэрш жайып салсан, жазадан кутыласьщ! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Мен бар шындыгымды айттым! Баска айтарым жок. (Ахмад Тоцтацынов тагы жуан жудырыгын сытен цалады. Орын- бек Бекулын тагы ушып тусед!). АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Сен олай касарыса берме! Осы уакытка дешн де алдап келгенщ жетер. Бул саган бершген сонгы мумкшдж. Сонгы рет жауап аламыз. Егер бул жолы шындыгынды айтпасац, Отанын саткан опасыз ретшде ату жазасына кесшесщ! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Отаныма адал кызмет еткеннен баска не 1С- тепшн? Купай ушш, елтфсендер де, кандай кылмыс жасагаиымды айтып елтфсендерхш! АХМАД ТОКТАКД1НОВ: Оны езщ бшесщ гой, иттщ баласы! (Ахмад Тоцтацынов шыдай алмай жуан жудырыгымен Орыноек Бековты цац мацдайдан урып жюеред1. Ол шалцалай цулап туседI. Ем жендет котерт желт цайтадан отыргызады). АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Эй, акымак, 613 саган жаксылык жасагы- мыз келедг ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Мен сендерден ешуакытта жаксылык кут- пеймш! АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Кенес оюметш кулату ушш курылган буржуазиялык-улттык террориста уйымга муше болганынды да мой- ындамайсын ба? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Ондай уйым болганын ес'псем кулагым керен болсын! ^. (Ахмад ТоК'ГпаК'Ынов чулан; шекедеп чойып нрлады. Эбдеп элсгреген Орыибек Бекулы еденге омакрса чулвйды). ^ АХМАД ТОКТАКЬШОВ: Озще езщнщ жаныи ашымаиды екеи. Ьп сенсп де бэрш бшемп. (естжацта турган царауылгацарап) Кфпзщдер! 159

(Кррауыл шыгып кешед! де, б/р адаиды ертт цайта юредк Орынбек Бекулы оны б1рден таниды. Театрда оныц о э/сагына о\\р, бу жагына б1р шыгып журеппн алаяц артист). АХМАД ТОКТАКЫНОВ (оны нусцап): Танисыц ба? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Танимын. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Танысан, айта бер! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: НеЫ? АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Екеущ бцйпп не ютегендерхщн! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Не ютепшз? АХМАД ТОКТАКЫНОВ (к,ызыл артистке царап): Мына сумырай не ктегенш умытып кальшты. Есше тусфш Ж1берш1! КЫЗЫЛ АРТИСТ: 1920 жылы Алашорда ук1мет1 кулаганнан кейш квшбасшымыз Элихан Бекейханов: «Б1з жен1ЛД1к, б!рак улттын сана- сын оятып, муддес1н коргауымызды бгр сэтке де токтатпауымыз керек. Ол уш1н, большевикттер партиясынын катарына ет1п, Кецес органда- рына жумыска к!р1п, курес1М13д1 астыртын журпзу1М13 керек», - деген ундеу тастаган болатын. Осыдан кей1н Алашорда укшетшщ мушелер1 мен олардьщ устанымын колдайтын жалынды жастар Кенес уюметше турл1 кызметке турсак та, оны кулатуды ойлаган жасырын уйымга муше болдык. Сейт1П, Кенес ек1мет1не куресг\\шд1 астыртын жалгастыра берд1к. АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Бул уйым кашан курылды? Онын басында К1мдер турды? КЫЗЫЛ АРТИСТ: Казакстандагы ултшылдардын басын коскан бул уйым 1930 жылы курылды. Оньщ басында Турар Рыскунов, Элихан Бекейханов, Ахмет Байтурсыновтар болды. Эл1 есшде, сол кезде осы уйымды уйымдастырушылардын б1р1 болтан Сэкен Сейфуллин «Улттын тагдыры кыл уст1нде турганда кол кусырып карап отыруга болмайды. Мундай жагдайда тек улттын саткындары гана жайбаракат отырады. Журег1 ултым деп соккан азаматтар улт муддсс1 ушш куресу1 керек. К1м ез1н казак халкынын нагыз улымын деп санаса, кандай ортадан шыкканына, кандай партияга муше болганына карамай, Кенес уюметше карсы б1р тудын астында бф1гу1 кажет» деп жасырын уран тастады. Тем1рбек Жургенов, Султанбек Кожановтар да осы уйымга муше бо- лып, Кенес ек1мет1не карсы астыртын жумыстар журпзд!. Б1рде маган Жургенов езш казак ултшылдарынын уйымына Султанбек Кожановтын к1рпзген1н айткан ед1. Кожановтын: «Халык кас1рет шег1п, ултымыз жой- ылып кету алдында тур. Сондыктан да ултты сактап калу уш1н уптшыл азаматтар астьфтын уйым курдык», - деп кеудесш керген1н, Жургеновттн: «Озект1 жанга б!р ол1м. Халкым удин Нктш басымды бэйгегс. Мен де сендермен бфгемш», - деп керпгенш де ез кулагыммен есттгем. Орынбек Бекулын бул уйымга тарткан Темфбек Жургенов болатын. Ал Жургеновкс Рыскуловтын 031 тапсырма бер1п отырганын мен жаксы б1лсм1Н. 160

ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Эй, сен не оттап турсыц?! КЫЗЫЛ АРТИСТ: Не, етфж пе? Одан да шындыгывды мойын- дай салмайсыц ба? Сонда жазац жещлдеЩц гой! ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ: Жазам жецщцесш деп сен секшд! етфж сайрай алмаймын! ©леем де шындыкты айтып елемш! АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Эл1 де ештеце мойындагыц келмей ме? ОРЫНБЕК БЕКУЛЫ. Айтшы, неш мойындайын? Не булдфшпш? Мына кэззэптщ айтып турганыныц бэр1 жалган. Ешкандай жасырын уйым болтан жок. (Ахмад Тщтацыиов тагы теу'т кеп жгбереЫ. Орынбек Бскулы шалцасынан цулап, цимыл-козгалыссыз сулыц цалады). АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Мынаган дауа жок екен! (царауылга царап) Алып кет1ндер, сез укпайтын малгунды! 0з обалы езше! (Ею милиционер Орынбек Бекулын ею цолынан суйреп, алып кетед'г). АХМАД ТОКТАКБ1НОВ (цызыл артистке): Бар, жумысывды жалгастыра бер. Керш-бтгешцщ, естхген-туйгешщц кун кургатпай жетктзш отыр. Тек байка, бфеу-мфеу сезш коймасын! Ецбегщ мшдет- Т1 турде ескершедП (сейф'ш ашып, б\\р бума ацша усынады) Эзфше, мы- наны ала тур, калганын кешн есептесе жатармыз. КЫЗЫЛ АРТИСТ: Отан - Анама кызмет етуге кашанда дайыимын! Кецес вкшетш кулатута ешкашан жол бермеймш! (К,ызыл артист емпец к;агып шыгып кетеЫ. Ахмад Тоцтацынов ойла- нып отырып к,алады). АХМАД ТОКТАКЫНОВ: Мына иттщ шындыгын калай айткызуга болады?! Мумкш емес-ау, бфак бэр1бф жазадан кашып кутыла ал- мас. Куткармаспыз! Енд1 кайыра жауап алудын, тукке де кажет1 де жок. Бэр1бф ештеце айта коймас. Канша азаптап-кинадык, айтса, осы уакытка дешн айтар едьау! Шындыгын айтпак тупл, тф1 жанньщ атын атамайды. Журек жуткан поле екен! Урып-сокканнан да, жазадан да, тшт! елшнен де коркатын тур! жок. Буралкы иттей кьщсылатып атып тастау керек! ЖЕТ1НШ1 К0Р1Н1С Тун. Ай жарьщ. Жендеттер ату жазасына кеалген Орынбек Бек- улын айдалага суйрелеп алып келеди 1-САКШЫ: Темфбек Жургенов, Сэкен Сейфуллин, 1лияс Жан- супровтерд1 осы жерде кан каптырдык емес пе.. 2-САКД1Ы (крлымен кврсет'т)-. Иэ, эне, ана туе кои. 1-САКД1Ы: Жур, сол жакка барайык. 2-СА1СШЫ: БэрШф емес пе?! туе ынгаилырак. .. Сен атасык гой, иэ! 1-САКШЫ: Жур... жур... Сол 161

2-САКШЫ: Сен ше? 1-САКШЫ: Кешнп кездер! колым катты дфшдейтш болып жур... Не болганын 031м де бшмеймш, мылтык устасам оолды, тула бойым тугел калшылдап кетедк Эйтпесе, езш-ак как шекеден какшитар едщ. 0зщ де бшесщ, талайды сеспей катырдык кои! 2-САКШЫ: Атака нэлет, атсам, атайын, жумысымыз гой! Осымен нан тауып журген жокпыз ба?! Эй... эне... (сук, саусагымен нусцап) Ана бф туска апаршы. 1-САКШЫ: Казф, басеке... казф... (Орынбек Бекулын алдыцгы жсщ- ца суйрелеп апарады) Дайын!.. Ата берсен болады! 2-САКШЫ: Казф... казф... (2-Сак,шы мылтыгын кезвне берт, шуртпет басып цалады. Орынбек Бекулы жали ете тусед1). 2-САКШЫ: Тид1 ме? 1-САКШЫ: Мурттай ушты гой, эйтеуф. Жака атып журген жок- сын гой, мулт кетпеген шыгарсьщ! 2-САКШЫ: Сонда да сеншд1 болу ушш как мандайдан тагы б!р рет какыратайын! (2-Сак;шы етпеттей кулагам Орынбек Бекулын аударып, шалк;асы- нан жапщызады да, мылтьщтыц аузын цак, мацдайына т/реп цойып, тагы да шуртпет басып щпады. Мылтыц дауысы шацц ете цалады. Дуние шыр айналгандай «Данатталды» эт айтылады зарлы дауыспен... Сацшылардыц дауысы осы эннщ ортасында бертед1). 2-САКШЫ: Енд1 сеспей каткан шыгар. Ана шуцкырга апарып коме салайык. Екеу'1 мэинппп ек1 жагынан квтерт желт шуцкырга тастай салады да, цолдарына курек алып, топырацпен коме бастайды. Б!р кезде шашы- лып жатцан бхрдецелерд'х корт цалады. 1-САКШЫ (урейлетп): Эй, не ана карайгандар? 2-САКШЫ: Кайсы? 1-САКШЫ: Эне, ана жерде шашылып жаткан... 2-САКШЫ (бхр-екх аттап): Эй, атака нэлет, адамнын суйектер1 гой... Мэссаган, мынаны кара, б1реуд1к басы шыгып калыпты... Юмдш екен, э? 1-САКШЫ: Кшдга екенд1пнде не акын бар?! Кайсыбфш тугендеп журесщ, оданда тездетт тайып турайык. Бул мацайда жемпк пдеген ит- кустар кеп журедй 2-САКШЫ: Эйбай, курысын, кетпк! 1-САКШЫ: Кетпк! (Екеу'1 бхрш'щ артынан бхрх тест, цою карангылыкка снххп, квзден гайып болады). Соцы 162

КАТЫСУШЫЛАР: Жандарбек Азамат Жанат Санат Зэмзия Элса Махмаханов - отагасы Хава - отанасы Могамед Тахир Амир Шамил Садо Зелимхан Хаджымздэат Нажмутдин - балалары Алик Шпекбаев - 1шк11стер министршш орынбасары Телеген Иманбаев - Алматы облысы Ецбекилказак ауданынын проку- рСБоааргйыдмаатсМайайЖкеаекву-пАовлма-тыАолбмлаытсытыокб1лшыкс1т1ысткер1дшекп)ар1тсатмерентдшепщарбтаасмтеынгты! Енб—к аУда„дь« 1ш* 1сТср 6аскар„ась, бастыгыньщ орынбасары 163 Б. Аргынбаев - тергеупп, полковник

Б1Р1НШ1 К0Р1Н1С «Ботаквз» кафесн Шетм столда тешен жтпп мен к,азсщ цызы 6\\р-б\\рте царама-царсы царап, свз таластырып отыр. Алдарында жартылай сусын куйылган ем стацаннан басца ештеце жок,. Оц жак, терезе жацтагы оцашалау столда Жандарбек пен Азамат есшЫ ем цазац жтпп кеседег: курец шайдан ацырын урттап цойып, эцгше-дукен цурып отыр. Даяшы цыздыц олармен шаруасы жоц, цалта телефоны- на уцые тускен. Кенет, тешен жтпп жын соццандай ацырып к,алып, к,ызды зке-шешеанен сыцпыртып болтай жвнелдг. Даяшы цыз шошып кетт, сасцанынан телефонын цалтасына суцгтпп жгбердк Жандарбек пен Азамат та жалт царасты, бфац, сабыр сак;тап, салк,ынк,андылык, танытты. МОГАМЕД: Неменеге ежфейе карайсындар? Адам кермеп пе ед1ндер? ЖАНДАРБЕК: Эй, бауырым, койсацшы енд1, жалгыз отырган жоксьщ гой! МОГАМЕД: Не? Буйрык беретш сен юмсщ, ез1?! Эрберден сон бул 613Д1Н жекеменнпк кафем13. Не ютеймп, озшгз бшем1з, ешкш де бпге тиым сала алмайды. (Саусагын шошайтып) Ал, сен, аузынды жау- ып, жайьща отыр. ЖАНДАРБЕК: Кафе сендердш болганмен, кепшшк орын екенш умытпа! Оньщ устше 613 сендердщ туракты клиенттерщбп гой! МОГАМЕД: Сендер клиент болып кайбф жарытам дейспщер! Коп болса, бф-ек1 мьщ тенгеге отырарсындар. ЖАНДАРБЕК: Банде болсын, бфшшщен - акша тиыннан кура- лады, екшшщен - сауданьщ заны бойынша клиенгп ешуакытта ренжГ туге болмайды. Себеб1, кашанда клиенттш дурыс болып шыгатыиын бшетш шыгарсьщ! МОГАМЕД: 0з акыльщ езще... АЗАМАТ: Жэуке, койшы соны. Акымакпен акымак болып кайтесш! (Жандарбек досыныц айт^анына кон 'т, тузеле бергеш сол ед\\, орвкпи тускен шешен жшт1 ак,ыра атып турып, цызды отырган жер/нен бет'шен шапалацпен шарт еткЫп, орындыгымен цоса тоццалац асыра- ды. Еденге басымен куулаган цыздыц жандауысы шыкуты. Куызба мшездг Жандарбектщ куты басына шапшып, орнынан атып турды). ЖАНДАРБЕК: Эй, буньщ не, еркек деген атын бар емес пе, койсан- шы енд1?! 164

МОГАМЕД. Неге оолмаиды! Бул - менщ болашак катыным. Куырып жесем де, езш ошемш. Шатагьщ болмасын! ЖАНДАРБЕК: Болашак жарыц болганмен, бшп кой, менщ - ка- рындасым. ЗЭМЗИЯ (Жандарбекке): Ага, рахмет сиге, б!рак арамызга туспей- аккойьщызшы! Бул - бпдщ жеке шаруамыз гой! ЖАНДАРБЕК. Аитканьщ оолсын, карындасым! (бцрыла береЫ) МОГАМЕД (Жандарбеют иегтен нущай): Мынауьщ кш? ЗЭМЗИЯ: Жандарбек агай гой! МОГАМЕД: Саган оньщ кандай катысы бар. Касындагысы ун-тунс13 отыр гой. ЗЭМЗИЯ: Мектепте дене тэрбиесшен сабак берген мугалшш гой. МОГАМЕД: Бэсе, ещД тушшкп болды. Шыр-пыры шыкканына Караганда, 613 бшмейтш бхр купияларын бар гой, теп. ЗЭМЗИЯ: Ойьщ неткен жаман. Кудай куэ, ешкандай купиямыз жок. Агам гой! МОГАМЕД: Меш алдай алмайсьщ! ЗЭМЗИЯ. Могамед, саган не болган, койсаншы ендг Адамньщ жан- журепн жаралап, жазыксыздан-жазыксыз куйдфе бермесещш. МОГАМЕД: Сырыц мэлш гой! ЗЭМЗИЯ: Сонымен не айтпаксын! МОГАМЕД: Сенщ менен не дэметш жургешнд1 айтам. ЗЭМЗИЯ: Иэ, не дэметш жур екенмш? МОГАМЕД: 0тфж макулык бола калма! (К,ыз намыстанып жылап ж1береЫ). ЗЭМЗИЯ: Есщ дурыс па, не деп турсьщ, ез1? Неге осынша езгерш кеттщ? Мен сеш танымай турмын, Могамед. Бар юном жан-тэншмен жаксы кергенш бе? МОГАМЕД (мысцылмен): Сенщ меш емес, неш жаксы квретппщй де бшем гой... ЗЭМЗИЯ (жыламсырап): Могамед... МОГАМЕД (ёршеленщ): ©Нрж сыксима! Казф кезщнщ сорасын шын агызамын! ЗЭМЗИЯ (шырцырап): Агыз!.. МОГАМЕД (ацырып)\\ Агызамын, каншык, агызамын. (Могамед к,ызды к;айыра шапалацпен тартып э/аберт мурттаи ушырады. Баганадан берг бэрт жгтг бак,ылап отырган Жандарбек орнынан атып турып, Могамедтщ кеудестен итергп цала ы. кеуг тбепесе кетеди Жандарбек ашумен Могамедгт урып жыгып асты- на басып томпештей бастайды. Басынан ауыр сощы тиген огаме малмаусырап, к;имыл-к;озгалыссыз к,алады. Сол кезде аяшы цыз телефо 165

нымен длдектге цоцырау шалып, долгой жайтты жаиушыра хабарлап жатады. Кэп уацыт втпей-ац кофеге уш тешен ж\\гШ асыга-аптыга басып кгрт келед1 Олар бгрден Могамедтг жерден котерт стып, орындыцца отыргызады да, оныц денесгн ауырсынып, ыцырсыганына да царамастан, Жандарбек пен Азамат отырган тусца ентелеп э/сетт келед'х). ТАХИР: Бауырымызды соккыга жыккан кш? ЖАНДАРБЕК (жалт бурылып): Мен. ТАХИР: Неге? ЖАНДАРБЕК (цырсыгып): Оны езшен сурандар. (Осы кезде цыз жугхрт келедх де, араларына тура цалады). ЗЭМЗИЯ: Бэрше кшэл1 - мен. Жандарбек агайдыц еш юносл жок. ТАХИР: Сен каншык былай тур! (Зэмзияны итерт э/абередх). (Жандарбекке) Эй, зкен, бер1 шык, бауырымызды ондырмай соккыга жыгатындай кай экеннщ куны бар ед1?! Корсетешн мен саган урганныц калай боларын! ЖАНДАРБЕК (цабагы цатуланып): Не гстей аласыц маган? ТАХИР (ацырып): Бауырыма не ютесец, соны ютеймш, иттщ баласы! (Тахир Жандарбекке жудыръщ сштеп цалады. Бхрац, ол жалт берт, соццыдан жалтарып кетеди Сонда да цоймай, Жандарбекке жудырыгын оцды-солды сытей бастайды. Оныц бф-екеух денесте да- рып, жыны устаган Жандарбек жуан э/судырыгымен иек астынан бхр урып мурттай ушырады. Ашуга булыццан Тахир цалтасынан тапанша- сын суырып алып, аузын Жандарбектщ кеуде тусына тацайды). ЖАНДАРБЕК: Айдыц-куннщ аманында каруга жулну ер житгке жа- распас. Таста тапаншанды. Еркек болсан, жекпе-жекке шык. ТАХИР: Акымакты тапкан екенсщ! Енд1 менен кашсан да кутыла алмассын! Сазайыцды таркызармын! (Ол тапаниланыц тубшен Жандарбектщ мацдайынан бхр цойып, ушырып тусхреди Тапаншасын кезене берт, тагы теут цалады. Жан­ дарбек атып турьих, оныц цолындагы тапаншага э/сармаса кетеди Та­ хир сытылып шыгып, цайтадан тапаншасын кезене э/сацындай туседи Жандарбектщ аягын коздей берт атып цалады, ол лсан дауысы шыга тгзерлей отыра цалады. Осынау оцтайлы сэтт! пайдаланып цалуга тырысцан уш шешен жшш Жандарбект/ ортага алып, бас-коз демей томпештей оастайды. Азамат та жетт келт, арага туседи Шешен жтттерх оны да урып-согып, аяусыз тепкййц астына алады. К,ыз да оолса, Зэмзия жанушырып арага туседи Б1рац шешендер оныц да э/салы- нышты сезш цулацтарына 1ле цоймайды, цайта бгреуг цатты жулцып, шетке царай итерт э/абередх). ЗЭМЗИЯ: Крйсавдаршы, не кершд1 осыншама тепкшеп, мал емес кой! Р. Аузынды жап, каншык. Енд] Могамедке жоласан, шашынды жулып, колыца беремш! Уктьщ ба? 166

(Ззтт унОз т,ады. Жандарбек юн Азаматты аяусыз урын-созын, цан-жоса цылган тешеноер ест э/сиып сыган Могамедпи суйемелдеп тургызып, жондерше кете барады). ЗЭМЗИЯ: Жандарбек ага, «жедел жэрдем» шакыртайын ба? ЖАНДАРБЕК: Жок, айналайын, кереп жок. ЗЭМЗИЯ. Аягьщыздан кан соргалап тур гой! Ауруханага бармасацыз болмас. ЖАНДАРБЕК: Дэртерге барсан сурактьщ астына алып, эбден тергеп-тексеред1 гой. Уйде-ак емдеп жазып алармыз. Мына кандары суйыктардан аулактау журсенин, карындасым! ЗЭМЗИЯ: Махаооат жас та, улт та тандамайды гой, ага! Жаксы корт калсач киын екен! ЖАНДАРБЕК: Сезнмнщ ез! еткшнп гой! Ана иттщ баласы, бай бо- лыпжарытпас! Ойлансаншы, карындасым! ЗЭМЗИЯ: Ойланудан етш кегпк, агасы. ЖАНДАРБЕК: Сол сенщ сондай асыл сезшще лайык па?! Тец- теншен демей ме, казак жшттер! курып калган жок кой! Кудайга шуюр, осы ауылда да толып жур. Шешендердщ эйелдерше калай карайтынын 6314 де бшесщ. бзгенщ емес, ез казагыннын урпагын кобейтсещш, ай­ налайын! Анаган куйеуге шыксан, басыннан эцпртаяк арыла коймас, эр1 урпагыц да жат болып кетедь Ойлан, карындасым, ез болашагынды ойла! ЗЭМЗИЯ: Туу, ага, басымды ауырта бермецИнп! Спиз де акыл айткыштар жетедт 0мфдщ кызыгы мен шыжыгы катар журед1 гой. Ол св ойлагандай жаман ж!пт емес. Тек езьм кытыгына тит, ашуландырып алганым. ЖАНДАРБЕК: 0зщ бшесщ гой, карындасым. Б1здш жанашырлык сбз гой, кеншще алма. ЗЭМЗИЯ: Тусшемш, ага! ЕК1НШ1 К0Р1Н1С Элса Махмахановтыц кец эрг ецсел/ уш к,абатты уш. Агайынды Та­ хир, Амир, Шамил, Садо, Зелимхан, Нажмутдин Махмахановтар оцаиш жиналган. Могамедтг ортага алган. казаТкАхаХрИгаРж: аКл шбгнгще бажсетладыбе.рБ1Пурыжиудрагреыншартбтшармыенймкшы,сыкпе, ймшыпшткаейздбеорп1 ^ЗЕЛИМХАН: ТэуелсНдж алып, Кудайлары берд1 гои! Шынында да, лезде-ак езгерш шыга келдь вздерш ел мен жердш кожаиыны сек|лд| ^САДО: Ол енД1 шындык кой. Калайык, каламайык, енд! бул елдщ де, жердщ де иес! казактар екенш мойындауымыз керек. 167

ТАХИР: Казакстан - казактардта болганымен, бул ауылдын кожа- сы - бп гой. Айтындаршы, карсы турар кш бар?! Ашсак алаканымызда, жумсак жумырыгымызда устаймыз. САДО: Тахир, олай шатылма. Кдзактар. эрине, момын, конбю халык. Бфак, мен олардьщтабигатын жаксы бшемш, бгр котершсе, токтату киын, дуниеш тонкерш тастайды. Оны сексен алтыншы жылгы желтоксан котершсшен-ак анык байкауга болады. Тыныштык керек болса, беталды ерекпи бермей, бф жерлер1нд1 кысып жур1ндер. Уктындар ма? ТАХИР: Казактарды бшемп гой, не 1стей алар дейсщ?! Кур сасык ке- уде, ас 1Ш1П, аяк босатуды гана бтетш арамтамактар. Кантсыз кара шай 1шш кансып отьфса да, пансып отырады. САДО (эзЫдеп): Тахир, сеншен казактардын арасы тым ушыгып кетйгп гой! (ду кулвд1) Кой, олай болмайды. Б1з оларды куш керсетш коркыта алмаймыз. Енд1Г1 кезекте сыйласып ем1р суру1М13 керек. ТАХИР: Олар корыкканын гана сыйлайды, ал сыйлаганды баскаша тус1нед1. САДО: Жетер енд1! Мен казактарды нашар халык деп айта алмай- мын. Жамандауга аузым бармайды. Казакстанга алгаш айдалып келген- де казактардан кандай жаксылык кергендерш ата-эжем1з, эке-шешем1з жьф кылып айтып отырушы ед1 гой. Оны да умытпандар! Ендеше, ауыз 031МД1К1 екен деп, кур боска коки бермендер. ТАХИР: Казактар - кызганшак, бПдщ 0ст1п журген1М13Д1 де коре ал- майды. САДО (саусагын жайып): Карашы, бес саусак б!рдей ме, эрине, халык болган сон, жаксысы да, жаманы да болады. Бэр1 бфдей болуы мумк1н де емес, оган тусшстжпен карау керек. ТАХИР: Тушшстжпен караймыз деп, есем13Д1 ж1бере берушп ке­ рек пе?! Мэселен, кеше Могамедт! жазыксыздан-жазыксыз соккыга жыгыпты. ШАМИЛ: Атака нэлет, К1м - ол? Козше кок шыбын уймелетей^н! САДО: Койындар дед1м гой, ешк1м жазыксыз соктыкпайды. Соктыкса, б1зге неге соктыкпайды осы?! Могамед, айт, не булдфдщ? МОГАМЕД: Алланьщ атымен ант етешн, ештене булд1рген жокпын. Кызыммен кафеде отырганмын, оздер! кел1п кил1кт1. САДО: 0тф1к сокпа, калай караптан карап соктыгады-ей? МОГАМЕД: Кызыммен созге келют калып ед1м, соган жактасып, кызылкозденш шыга келген1. САДО: Мен саган айттым гой, ол кызбен байланысынды уз деп. Казактын кыздарында нелерщ бар, 031М13Д1К1 жетпей ма?! ЗЕЛИМХАН: «Бэр1не 61рдей кыз кайда» дегендей, бэр!М13ге б1рдей шешенн1н кызы кайдан табылсын! САДО. Гздесендер табылады. ТтН, Казакстаннан таппасандар, елдси алып кел1ндер. МОГАМЕД: Мен ол кызбен уйлену уш1н жур1п жургем жок кой. 168

САДО: Енд1 ше? МОГАМЕД: Калай десем екен, жэй эшешн уаКЫТ ОТК131П, К0Ц1Л катеру ушш. ЪШШХАЩжшшщылана жылшып): «Жату ушш» деп шынынды антпаисын ба? (Ду кутсед!) САДО: Басын ютей ме, сенщ?! Ол да бфеудщ мэпелеп осфген, алакандарына салып аялап отырган кызы емес пе?! Кыз баланы олай корлауга болмайды. Ойнаймын деп, от басып алсан кайтесщ? Кощл кетергеннщ кекесш сонда керерсщ! МОГАМЕД (жьшиып): Сактанамыз гой! САДО. Жиырма алтыдан астын, енд1 булай сыбай-салтац журе беру- ге оолмайды. Жаксы кыз тауып, отау курудын камын ойластыру керек. Кудайга шуюр, агаларьщ бар. бэрш езжпз котерт аламыз. Солай, бауы- рым,ойлан! МОГАМЕД: Сорымызга карай сол жаксы кыз кезжпей жур гой. САДО: Жаксы кыз кезжсш десец, алдымен женш журютернцн тый. МОГАМЕД: Ол киын шаруа емес кой. Бфак... (Осы кезде Жанат пен Санат естдг ею к,азак, жшпп келт к\\ред1). ЖАНАТ: Ассалаумагалейкум! САДО: Уагалейкумассалам! Хош келдйгдер! ТорлеНндер! (Жанат пен Санат бэршен к,ол алысып амандасып, торге озады). САДО: Иэ, мал-жан аман ба? ЖАНАТ: Кеудемпде жан болгандыктан, малымызды даулай келт турмыз. САДО (абдырап): Не боп калды соншама? Айтарларынды ашып айтсандаршы! ЖАНАТ (щабагы и;атуланып): Бгёдщ ала сиырды сенщ бауырыц атып тастапты. Келдщ жагасында аягы кектен келш тецкиш жатыр. САДО (жан-жагына к,арап)\\ Кш атты? НАЖМУТДИН: Мен. САДО: Неге? НАЖМУТДИН: Бпдщ колге кайта-кайта келе бередт Манайын жай- пап, тышып-сиш жагалай булдфедг (Жанатк,а к,арап) Б1з сендерге «малдарына ие болындар» деп, бф емес, бфнеше марте ескерттж кой. Ол - бИдщ кол. Онын манайына ботен мал жайылуга, су 1шуге болмайды. ЖАНАТ: Колд1 сендер аркалап экелген жок шыгарсындар. Оган иелж етуге ешкандай куктарын жок. Аудандык экшд^ктщ сендерге оны калай жекешелендфш бергенше танымыз бар. НАЖМУТДИН: Калай десендер де, енд1 ол бйдщ жеке мешшпми. Керек болса, кужаттарын керсетейш. Аудандык эюмшшк ол жерд! колшен косып 613Д1Н еншшвге берш, занмен бектп бергеи. ЖАНАТ: Б1з оны эдшегею шеппм деп есептеймю. 0Р1 онын кушш жоюды талап етемп. 169 12-454

НАЖМУТДИН: Енш оны ешком де езгерте алмайды. Кдзор кагаз сойлеойдо. Будан былай ол жерге бооданон. малы жайылмайды. Социалист^ кезешндепдей бэроне ортак деген тусоноктерден арылатын уадыт жетп. Казор боз «ортак оолзден — онаша бузауым артык» деойтш капиталисток когамда омор суроп жатырмыз. ЖАНАТ: Малдьщ аты мал емес пе, соз уга ма?! Боз «ол колге жолама» деп калай ескертоп коямыз. НАЖМУТДИН: Кисык-кьщыр создо койып, малдарыца ие болындар. Ал, айтканды кулактарьща йомейдо екенсондер, малдарьщньщ обалы ездерще. ЖАНАТ: ЖеНсоп капсындар! Бурын ауылдьщ бар баласы бф мез- гол келге шомылып, мэз-мэйрам болушы едо. Оларды да карумен куа- лап, маиайына жоламастай еттондер. Ал, ез балаларыц куно бойы сонда журедо. Сонда сендердоко бала да, басканш шала ма?! Ендо мал аягьш ба- спасын дегендерщ не сумдык?! Кудайдьщ жер1 мен суын аяйсындар ма? НАЖМУТДИН: Не деген соз укпайтын адамсын, айтып турмын гой, ол жер будан былай - боздш. ЖАНАТ: Эй, кызталак, не шатып турсьщ, экецнщ аркалап экелген жеро жок, жер де, кол де - боздоко. НАЖМУТДИН: Эрине, аркалап экелген жок, бфак осы кеншарга енбеп сонген сон бершдо. ЖАНАТ: Сонда не, боздщ эке-онешелершоздщ енбеол сщбеп пе?! Жок элде, сендердщ калай алгандарынды болмейдо дейспщер ме?! Ке- рек болса айтайын, аудандагылардын аузын майлап, пара берш, сатып алдындар. Бул - сендердщ кандарьща сщген касиет. НАЖМУТДИН: Эй, Жанат, аузьща ие бол! Калай алсак та, алдык кой. Ендо оны бозден ешюм тартып ала алмайды. Боздщ айтканымызды орындаганнан баска, ештене остей алмайсындар. ЖАНАТ: Олай кур боска кумпие берме, керек болса, бф-ак кунде тар­ тып аламыз. Одан да создо кебейтпей, сиырымды толеп бер. НАЖМУТДИН: Толей алмаймын. Коранда байлаулы турган жершде атып олторген жокпын. ЖАНАТ: Телейсщ, толемей, кайда барасьщ! НАЖМУТДИН: Телемеймш, дэмеленбей-ак кой! ЖАНАТ: Онда озон бол, жалынбаймын, алдарьщнан отток. (Санаткр) Санат, жур кетток, бупар соз угудан кетоп калыпты. Угатын толдеронде сейлесермоз! НАЖМУТДИН: Кандайтшдеболсын сойлесугедайынбыз. Сиырынды даулаймын деп журоп, ез басьщньщ кайда калганын бшмей калып журмс! ЖАНАТ: Атана нэлет, козой шелденген екен! НАЖМУТДИН: Жогалшы-ей, сумелек! ЖАНАТ: Эй, сшмток... 170

(Жанат Нажмутдинге жудырыгын ала тура умтылып едг, Садо жолын кес-кестеп тоцтатады). САДО. Койывдар-ей, бф ауылда турып буларын не? ЖАНАТ: Оны ана сиыр аткыш бауырьща айт! НАЖМУТДИН: Эй, сиырьщныц емес, оз жанынды олжалап бара жатканыца шуюрлж ет. ЖАНАТ. Кара да тур, ютегешщй мойньщмен котеретш кез келедй Мен муны аяксыз калдырмаймын. (Жанат пен Санат ашуланып шыгып кетедг). САДО: Нажмутдин, есщ дурыс па, бфеудщ сиырында нец бар-ей? НАЖМУТДИН: Айткан сезшд1 кулактарына шмесе, енд1 не ютеймш, айтудай-ак айттым, ескертудей-ак ескертпм. Казактармен осылай сейлеспесен, баскаша тусшбейдк САДО: Кеп сезд1 кой да, ю насырга шаппай турганда мыналардьщ акысын бер. Естш турсьщ гой, не деп кеткендерш. Бхр пэлеге ушырап калып журмешк. ШАМИЛ: Садо, сен осы неге жалпакшешейлене берест?! Кор де тур, егер 613 оньщ сиырын телеп берсек, казактар тштен басымызга шыгып алады. АМИР: Соны айтамын! Егер толемей койсак, баскалар да аяктарын тартатын болады. Эздерьак малдарына ие болады! САДО: Естер1нде болсын, ол келдщ шын иес1 - казактар. Жер де - казакпю. Эрине, 613 ебш тауып алуын алдык. Бфак ертен шу шыкса, кайта тартып алуы да гажап емес. Сондыктан, кеп созд1 койып, сиырыныц акысын телеп кутылындар. НАЖМУТДИН: Дэметпей-ак койсын, кек тиын да бере алмаймын! ШАМИЛ: Берудщ кажет! жок. САДО (цолын бхр алтеи): Ттазарлык жаксылыкка апармайды. Кеарлерщ эулетшпге тиш кетш журмесш. НАЖМУТДИН: Б1зге гам не 1стей алады дейсш?! Келецкелерщнен корка бермендерип! САДО: Жарайды мен койдым! Бшгендер^щн IстендершП У1ШНШ1 К0Р1Н1С Сауна. Жалацаш денелер'ше жецш ак, халат кит аяг„ан Могамед пен Зэмзия ауыздары ауыздарына жщпай, сампылдаи соилест отыр. в.шрге дэн риза, ко/рлдер/ жарасцан, мзз-мяйрам. Ылдарындагы столба Щздалган бальщ пен сыраныц ботелкелер1 тур. МОГАМЕД: Эткендепге ренжш калдын ба, кегершпим? Ашуланган- Да езше-езш есеп бере алмай каламын, кеииртш, жаньш. ЗЭМЗИЛ: Сен бар гой... кейде адам таиымастаи езгерт кетесщ. Мшезщ кызык. 171

МОГАМЕД: Бфде кел, бфде шел дейсщ гой. Енд1 Кудайым солай жа- ратса, кайтешн! ЗЭМЗИЯ (еркелеп): Иэ, сен сондайсьщ! Бфде кекке котересщ, бфесе жерге лактыра салып, таптап кете барасын. Талай жылаттын да, сонда да сен! жаксы керемш. Иен уйге алдап апарып, алгаш тшскешнде-ак ©зше- ез1М кол жумсагым келген. (кезте жас альт) Бфак, мына жарык жалган мен кеудендеп шырылдаган жан тым тэтп екен гои!.. МОГАМЕД: Койшы, жаным, онын бэрш еске тусфе берт кайтесщ. Мен сеш сол ушш де сыйлаймын. Перштедей пэк едщ. Эппак тэшщц армансыз аймалаган алгашкы еркепн болдым. Кейде озшд1 сол унин кшэлаймын да. ©тер ю егп, бояуы шндь оны кайталап айта бергеннен ештене езгермес. Кер де тур, ертен-ак жамандыктын бэр! умытылып, сэулел1 сэттер гана есте калады. Мен сеш эл1 бакыттьщ бал шуагына белеймш. Сен дуниедеп ен бакытты эйел, ен бакытты ана боласьщ! ЗЭМЗИЯ (квцт босап): Сенсв емфшд1 елестете де алмаймын, жаным! (Дыз назданып жтптиц алдына басын цояды. Дэл осы кезде баса- квктеп бес-алты цазак, жтип юрт келедй Тустер'1 суыц, к,абак,тары кунпулы. Дыз шошып, алацтап орнынан атып ту рады. Могамед ишлцайган куш лпзбацпай отыра бередг). ЖАНДАРБЕК: Охо, отырыстарынжайлы екен! Кунэга белшелерщнен батып, соны сумей шайып отырсындар ма?! Адамнан уялмасандар да, Кудайдан корыкпайсындар ма? МОГАМЕД: Кудайдан коркатындай не булдфшшз?! Жай эшешн демалып отырмыз. ЖАНДАРБЕК: Демалатын жерд1 тапкан екенсщ, экен. Казактын кы- здарын колжаулык кылганды кашан коясындар? МОГАМЕД: Юм колжаулык кылыпты? ЖАНДАРБЕК (Зэмзияны нуснут): Касындагы казактын кызы емес пе? МОГАМЕД: Ол менщ болашак жарым. ЖАНДАРБЕК: Этфж сокпа! Саунага апаратын кыздарьщнын бара­ не бфдей уйленбейсщ гой, ендй МОГАМЕД: Саунага кшмен барамын, не ютеп, не коямын, оз1м бшемш. Айдауда журген жокпын, ез ерюм ез1мдеп адаммын. ЖАНАРБЕК: Енд1 еркщнен айырылып, барса-келмеске айдаласын! Сендей кунэЬарларды езшп-ак катан жазалаймыз. Кудайга шукф, огаи куш-кудфетшН толык жетедг (Жандарбек жуан жудырыгымен Могамедт/ кеудеден бф уроды. Ол ушып тусед:, жалма-жан атып турып тура умтылады. Бграк;, Жан­ дарбек теут куыып, тагы шапкухсынан тус1ред1 Басын котере бергенде жуан жудырыгымен тагы перт жгбередг). ЖАНДАРБЕК: Кдзакты басынган калай болады екен? 172

ЖАНДАРБЕК: Кашам коясыцдар деймш? МОГАМЕД (мурныныц астынан мщг1рпеп)\\ Нет? ЖАНДАРБЕК. Казак кыздарын мазак кылганды. МОГАМЕД. Ондаи ойым жок, болган да емес. Караптан карап поле жаппа! ЖАНДАРБЕК. Эльак оэрш взщ моиындайсын! Сандугаштай сай- райсын! (Жандарбек тазы да жуан жудырызымеи бас-квзге топелеп- твмпештейЫ. Сокщыза шыдай алмазам Могамед ыцырси бастайды). МОГАМЕД (Ыр'тдеп-цапшылдап): Сонда мен не штеуш керек? (Жандарбек тазы теут-теут цалады). ЖАНДАРБЕК: Не ютеу керек-ппн сен жаксы бшуге тшссщ! МОГАМЕД: Айткандарын-ак болсын! ЖАНДАРБЕК (жудырызын туйт): Егер уэденцсп орындамасац, енд1 жаксылык кутпе. Айтканым айткан, ещи осылай кезжсек, артык ет1щй кесш аламын! Уктын ба? МОГАМЕД (жун1 жыгылган): Уктым! (Жандарбек енд\\ бурышта судам шьщцан саршунацтай сумтнп турган Зэмзияга жа^ындайды). ЖАНДАРБЕК: Карындасым, буньщ не? Ардан аттап, уяттан безш кеткенщ калай? 30МЗИЯ: Ол - менщ болашак куйеунм. Одам кандай жамандык корт турсындар? ЖАНДАРБЕК: Мына сужукпас сумырайдын сет катын гып алары- на кандай кепшдж бересщ? Катын гып алганнын езшде, бай болып жа- рытпас. Тусшесщ бе, бул кэззап, сет алдап, мазак етш жур. ЗОМЗИЯ: Бхз бф-бфшвд1 жаксы коремгз. ЖАНДАРБЕК: Банде болсын, карындасым! Бп - акымак емесшз. Егер кыз бен Ж1пт болып шынайы кощл косып журсецдер, кшнщ не акысы бар?! Мына жецш журютерщ тштен акылга конбайды, шектен шыккандык. Уйлену тойларын болмай т.урып, ерл1-зайыптыдай саунага баруга бола ма екен?! Ал, егер ертен ажырап кетсевдер кайтеавдер? Тук болмагандай баска б!р ж1птпен саунага оара бересщ бе? Осыны тусщдфцл, маган! ^„ ЗЭМЗИЯ: Эрине, бул журюЫз дурью деп айта алмаймын, бфак соншалыкты трагедия жасаманызшы. ЖАНДАРБЕК: Казак кызы кашаннан бет! ашылмай сауналатып Щруш\\ ед1? Бул - трагедия емей, немеие? (дауысын котерт) Сен озщнщ гана емес, букш казактын да ар-намысын аякка тапгап турсьщ! Ещигэр! осындай жерде кореек, бпден аяушылык кутпе! (сщырып) Уктьщ ба? ЗЭМЗИЯ (зэреЫ угиып): Уктым!.. (э/сылап жчберед1). 173

ЖАНДАРБЕК (Могамедке): Енджэр! казак кызымен саунада устасак еш жаксылык кутпе! Уктынба? МОГАМЕД (мурныныц астынан м'щг\\рлеп)\\ Уктым! ЖАНДАРБЕК (сер'хктерте): Кетпк! (шыгып кетеЫ). Т0РТ1НШ1 К0Р1Н1С Элса Махмахановтыц уш. Агайынды Тахир, Амир, Шамил, Зелимхан, Нажмутдин Махмахановтар тагы жиналган. Ыр кезде бейтаныс уш шешен ж\\гит Жандарбекни дедектетт алып келедй КАБА САКАЛ: Алдап шакырып алдык. ТАХИР: Бфеу-мфеу байкап калган жок па? КАБА САКАЛ: Тф1 жанды керсек, кезшв шыксьш. ТАХИР (квцадент): Онда дурыс екен. (цалтасынан ацша алып К,аба сацалга устатады) Рахмет, бауырым! КАБА САКАЛ: Керепмв болып жатса, хабарласарсындар. ТАХИР (К,аба сацалга): Эрине. Жортканда жолдарьщ болсын! КАБА САКАЛ: Амандыкпен жуздесейж! (сертпер'т ерт'т, шыгып кетедх) ТАХИР. (Жандарбекке жацындап).- Могамедке неге сонша енлктщ? ЖАНДАРБЕК: Меж сол ушш итше тепкшеп кеткен жоксындар ма! ТАХИР: Сеш урып-соккан Могамед емес кой! ЖАНДАРБЕК: Казак кыздарын саунага апарып ойына келгенш жа- сайтынын койсын. Ар-намысымызга тимей, жайына журсш! ТАХИР: Намысшылын ©31Н1ц! Эй, егер шынымен сондай намыс- шыл оолсандар, кыздарына ие болындар, сауна жагалап журген бф ше- шеннщ кызын кердщ бе? ЖАНДАРБЕК: Мен саунага коп бармаймын! ТАХИР: 0тф1к сокпа, Могамедп саунада соккыга жыгыпсындар гой! ЖАНДАРБЕК: Артынан андып бардык. ТАХИР: Неге? ЖАНДАРБЕК: Айттым гой, не екенш! Неткен сез укпайтын адамсыи, 631! ТАХИР: Сонша урып-согатын экедщ елтфгеи жок кой, иттщ баласы! (Тахир \\колын схлтеп к,алады. Жаидарбек опы иек астынан перш цачып, шалкрсынан тусхред'х. Сол кезде бауырлары жудырьщтарьш ала жуг'хрт, бас-коз демей томпештей бастайды. Астарына жыгып алып, итше тепк'тейдй Аз-маз к;ырсыласк,ан соц Жандарбект'щ эл'1 к,УРыП’ талмаусырап сулык, куихады. Агайыидылар сонда да цоймай, оны аяусыз тепктщ астына алады). ШАМИЛ: Эй, байкандар, елш калмасын! ТАХИР: Элмесе, емфем капсын! НАЖМУТДИН: Буньщ жаны сф1, еле коймас! 174

БЕС1НШ1 К0Р1Н1С Казацтардыц царасы копЖан-жацтан жиналып жатыр. Дауы- спюр жомырай шыгады. Айгай-шудан цулси^ туноды. ^ЖАНАТ: Шешендер обден кутырды. Ойларына не келсе, соны ютеп, тебемвде тайрандап жур. Неге булай басындырып коямыз? Кашангы тезе беремп?! Шыдамныд да шеп бар емес пе?! АЗАМАТ. Ио, тым шектен шыгып кетп, ел мен жердщ иес! кш екенш естер1не салып коимасак оолмайды. Ундемеген сайын, тшт1 баска шыгып барады. КАЙРАТ: Атада нолеттер, «Жаман - жаксылыкты бшмейдП» деген осы. Олар 01здщ кентерлд конбю халык екен1М13Д1 бшедг Эрине, содан сод басынады. 0з елш1з, оз жершпде отырып, кадгып келген келшсектерд1 кашанга дешн тайраддатып коямыз! Кеуделерш басып, тасырлыктарын таю керек! 9М1РБЕК: Халайык, акыл - дос, ашу - душпан! Ашуга емес, акылга кезек берешк! (Жиналган цауым айгайлап, ысцырып-пысцырып Олирбектщ свзт тыцдауга цулъщты емес екендгктерт танытты. Соны сезген Олпрбек сезт кыш тофпатып, цолын бф сштеп, кетт цалды). АЗАМАТ: Халайык, шешендер кеше кешке Жандарбекп уйшен алып кетттг Содан ол1 оралмапты. Тф1 болса жарар едк Мен бшсем, ол Махмахановтардыд ушнде. Бф-ек1 марте ездерше карсы шыккан казак яппттерш уйлерше алып барып, елшип гып сабап ж1бергенш оздерщ де бшес1ддер. Сондыктан, дол казф Махмахановтардыд ушне барып, Жандарбекп босатуын талап етешк! ДАУЫСТАР: Жон-ак! Тап казф барып, талап етешк! Босатсын! Та­ лап кою жеткшксв, енд1Г0р! кайталанбайтындай кылайык! Сазайларын тарттырайык, керсш казакты басынган калай боларын! АЗАМАТ: Ендеше, не турыс?! Кетп к! Калайда Жандарбекп оосатып алуымыз керек! (Жиналган к/луым топтасып, Азаматтыц соцынан шеседг). АЛТЫНШЫ К0Р1Н1С Махмахановтардыд уш. Агайынды Тахир, Амир, Шамил, Зелимхан, Нажмутдин, Могамед Махмахановтар жиналып алып, ащлдасып жа- тыр. ЗЕЛИМХАН (к,обалжып): Казактар жиналып жатыр деидп Кдпелшде кел1п калса, не 1стейм1з? Кдм жасайык. ТАХИР (мацгазданып): Кеду кайда, арттарына карасын. Кдзактарды бшемЬ гой, улап-шулап, тулап-тулап кояды. 175

ШАМИЛ: Дегенмен, сак болу керек. МОГАМЕД: Мумкш калага кетш калармыз, а! У-шу басылган соц, кайтып келермЬ. НАЖМУТДИН: Кашып кететш катынсын ба? Содан кешн бул ауыл- га кай бетшвбен келемП, калай турамыз?! Кореспп содан кешн керерсщ! МОГАМЕД: Егер келш калса, казактар бпд1 аямайды. Жалган намыска малданып, сан согып калып журмешк. ТАХИР (езу тартып): Могамед, саган казактардын таягы эбден отш кеткен екен, э! Корыкпа, бп турганда саган ешкш де тшсе алмайды! МОГАМЕД: Мен каракан басымды ойлап тургам жок. Кэр1 эке- шешемв, топты бала-шага бар дегендей... Тым курмаса, соларды каушаз жерге алып кетешк! ТАХИР (цатуланып): Могамед, жамандык шакыра бермей, жайыца отыршы. БП Тф1 турганда бул уйдщ табалдырыгынан ешк1м де аттап баса алмайды. Кел1п коран, не болады екен! МОГАМЕД (терезе жаща квз тастап): Айттым гой, эне, казактар топталып келе жатыр. (Бэр! терезе жацца жсщыидап, сырпща квз тастайды). АМИР (урейлент): Ойбай, шынында да келе жатыр гой! Кудай-ау, енд1 не 1стейм1з? МОГАМЕД (сасцалактап): Айттым гой, кет1п калайык деп. Айтканга кулак аспайтындарын-ай! ТАХИР: Ауыздарынды жабындаршы-ей, кур боска урейлене бермей. Кара да турындар, ештене де болмайды. Шамил, Жандарбек гараждагы жертоледе ме? ШАМИЛ: Из. ТАХИР: Онда жаксы. Каз1р мен аналарга барамын. Алдап-сулап кер1 кайтаруга тырысамын. Егер алдаганга кенбесе, коркыту керек. Мен белп берген кезде Зелимхан мен Нажмутдин автоматтарынды алып шыгындар- Каруды корген сон оздер1-ак тым-тыракай кашып кетер. ЗЕЛИМХАН: Ай, бшмеймш! Ал, егер тарпа бас салса ше? ТАХИР: Бас салып коран, не болар екен! Соз1М13ге кулак аспаса отфж танап жакка кашамыз. Амир, сен уйде каласын, олар бпдщ арты- мыздан куып кеткенде эке-шешем1з бен бала-шаганы алып, тура калага тартасын. Сауысканнан да сак болындар. Уктын ба? Ешкайда к1Д1рмей тура Садонын уй1не тартывдар! АМИР: Жаксы, ага! Айтканьщызды ойдагыдай орындаймын. (Осы кезде сырттан айгай-уйгай ест'теЫ. «Эй, шге тыгылгаи кортышкрншыламай, сырпща шыгьщдар!», — деген тэр/здес к,атк,ыл до~ уыстар шыгады. Жандарбек щйда? Босатыцдар оны! Болмаса, бпден жа^сыльщ кутпецдер!) (Тахир шыгады. Жиналган журт оны жунше тутет 'шдей ешпелеп- ак, тур). 176

I ТАХИР: Онын кайда жургенш 613 кайдан бшешк? АЗАМАТ: Тахир, сезд! кебейтпей, ю насырга шаппай турганда босатындар! ДАУЫСТАР. Иэ, жандарьщ барында босатындар! Босатындар! Босатындар! ТАХИР: Жандарбекп керсек, кезшп шыксын! АЗАМАТ. Кэз1Н шыкпак тугш, агып кетсш! Кеше оны ушнен алып кеткендердщ осында экелгешн корген адамдар бар. Егер оздерщ босзтпасандар, 031М13-ак оосатып аламыз. Бфак, ол кезде оздерще жаксы болмайды! ТАХИР (кулплжщюреп): Жаксы, 613 оны босатамыз! Бфак, содан кешн ьщ-шьщсыз тарауга уэде бер!ндер! ДАУЫС: Уэде беремгз, келген Ымгсбен кер1 кайтамыз! Босатындар!.. ТАХИР (айгайлап): Эй, Жандарбекп сыртка алып шыгындар! (Коп узамай-ак, цолдарында автоматтары бар Зелимхан мен На­ жмутдин Жандарбект/ екг жагынан суйреп альт шыгады. Кртты сощыга жыгылган Жандарбектщ ау>зы-басы цан-цан, бет-ауызы квкпецбек, киштщ парша-паршасы шыщан, пил жоц, басы салбырап кеткен, аягы жер сызып келеди Не гтрг, не ел1 екенг белггсчз. Зелимхан мен Нажмутдин оны алып келт, журттыц алдына шастай салды. Ол етпеттей налагай куш сульщ к,алды). ТАХИР (ийретп): Уэде - Кудай созИ Тарандар енд1, мынаны да ездерщмен ала кепцдер! АЗАМАТ (туттп): Не ютегенацдер, экен?.. ТАХИР: Не ютепшз? АЗАМАТ: Не ютегендерпцн ауызбен емес, колмен корсетейш, итпн баласы! (Ашуга булыщан Азамат цолындагы арматурамен Тахирды бастан о1р салып, шалцасынан туЫредй Ол ойбайлап, допша домалайды. Осы сэтпп асыга кутт тургандай, жиналган журт айгаи салып шешендерге Щра умтылады. Зелимхан мен Нажмутдин автоматтарын оцтаилап могары царай ок, атады. Б/рак;, журшыльщ ештеце ен цаимыгар емес. Карумен цорцытпацшы болган шешендер елдщ беталысын оаицап, оц <*' адамды аяцтан атады. Бойларын ашу-ыза кернеген халыц аигаига оасып, одан сайын оршелене тусед'с Бэр7 айгайлап, тура ж Уг,Р ■ Гейдары таусылгаи олар енд/ цорцытып-уркту п/ ш/йгл . _ одамды кеудеден атып крулатады. Халъщтыц ештеце в/ > *»Ь Айла-амалдары таусылган шешендер цулыцца басып. танапца :1а ^ а^грек ауру- Ханага жетк131ндер! Ал 613 оларды кур 177

(Цандары бастарына шапшып, кек цысцан журт арттарынан цуа жонелеЫ. Олардыц уйдщ мацайынан узап кеткент кврген Могамед пен Шамил кэр!эке-шешеамен оншсщты баланы ертт, коздер'1 алац-жулац етт, цашып бара жатады). МОГАМЕД (квз1 жасаурап): Шамил, езщ жетюзерсщ, мен каламын! Бэр1 де менщ кесфш. Агаларыма барамын, кемектесуш керек! ШАМИЛ: Есщ дурыс па, сенщ, ешй олардын колына туссец Т1рг коймайды. Агаларым бф есебш табар, одан да балаларды аман-есен жетюзейж! Жур, кегпк! (Магомед гиегшшектеп сэл-пэл турып цалады. Шэмпл оны цолтъщтаган куш дедектетт алый кетеЫ. Элден уацытта цолдарында автоматтары бар Зелимхан, Нажмутдин цайтадан кортед'и Артта- рында Тахир суиреттп эрец журт келед{). ТАХИР: Мен будан эр1 журе алмаймын! Сендер кашып кутылындар, мен бегей турайын! ЗЕЛИМХАН: Тахир, 613 сеш тастап ешкайда бармаймыз. ТАХИР: Кет1ндер деймш, олар енд1 аямайды. НАЖМУТДИН: Жок, ага! Не керсек те бфге коремп! ТАХИР: Сезд1 тындандар! (айгайлап) Кет1ндер дедш гой, кеНццер! ЗЕЛИМХАН: Жок, Тахир, 613 сеш тастап ешкайда бармаймыз! (Осы кезде арттарынан куган топ жетт келед/ де, алдымен царуларын тартып алады. Содан соц бас-коз демей урып-сога бастай- ды. Эбден цандары царайган журтшылъщ олардыц елген-тгршгенше царамай, дотиа домалатып тепюлейди Б\\р заматта арт э/сацтан бебшдет'т-бебеулеткен милиция колтпер'1 кор’тедг. Журтшылъщ тым- тырацай цаша э/сонелед1. Милиция колттертщ царасы тттен коп. Топ мушелертц кейбщ цолга туседI Сацшыларды бастап келген генерал- мен цатарласа келе жапщаи Садо Махмаханов бгрден э/серде домалап жатцан бауырларына жуг1редн Бхрац, ушеупиц де турлершен пирштк нышаны бащалмайды, цан-жоса куйде ес-туссп э/сатыр. Садо ок\\рт э/сылап Э1аберед1). САДО: Нелерщ бар ед1 бауырларым, айтып ем гой сендерге! Не бол- ды енд1, аман болсандар жарар ед1, Кудайым-ай!.. (генералга э/салыныш- ты турде) Тездетш ауруханага жеттдфщгеип! ГЕНЕРАЛ: Жаксы, жаксы. (бгр офицерд1’ шацырып альт) Колжке са- лып алып, бфден ауруханага апарындар! (Тездетт .жедел-жэрдем колшне ушеуш салып алып, алып кетед!)- ЖЕТ1НШ1 К0Р1Н1С Зэмзия Могамедт/ Ьдеп келедI. Ол цуцык, цоргау оргапдарыныц цызметкерлертен цашып, цаладагы б1р танысыныц ушнде тыгылып э/сатыр екен. 178

МОГАМЕД. Менщ мунда екенхмд1 кш айтты сагам? ЗЭМЗИЯ: Шын каласа, кез-келген адам 1здеген1н табады. Далыц капай, 031? МОГАМЕД. Халд1 несш сураисыц! ©зщ де естш-бшп жаткам шыгарсын, сенщ кеарщнен уш бфдей агамнан айырылдым! ЗЭМЗИЯ (тацырцап)-. Менщ кесфшнен? МОГАМЕД: Иэ, сенщ кесфщнен. ЗЭМЗИЯ: Мен жетют жургендей, тагы кшэлайын дедщ бе?! МОГАМЕД: Сонда суттен ак. судам тазамын деп ойлайсьщ ба? ЗЭМЗИЯ: Неге осы жазыксыздан-жазыксыз куйдфе бересщ?! МОГАМЕД: Булдфхп алып, уялмай-кызырмай акталасым. Эрберден сон агаларымньщ влшх сенщ мойнында. ЗЭМЗИЯ: Не?.. Есщ ауысканнан сау ма, не деп сандырактап турсыч? МОГАМЕД: Бул сандырак емес, бултартпас шындык. Сен болмасан, дэл осындай кайгылы окига болмас та едь ЗЭМЗИЯ: Буйткен шындыгын курысын! Сонда агаларынньщ колынан каза тапкан уш казактьщ влш1 кшнщ мойнында? МОГАМЕД: Ол да сен1н мойнында... Корд1н бе, тагы пэле 1здеп турсын! Элде, енд1 мен1н тубше жетк!н келе ме? ЗЭМЗИЯ: Саган не кер1нген взц Могамед? МОГАМЕД: Жын кер1нд1, жын... ЗЭМЗИЯ: Жынын мен бе? МОГАМЕД: Енд1 К1М? Сен адам кейпшдеп жынсын! ЗЭМЗИЯ (квз! жасаурап): Могамед... МОГАМЕД: Неменеге келдщ? ЗЭМЗИЯ: Келуге болмай ма? МОГАМЕД: Болмайды! ЗЭМЗИЯ: Неге? МОГАМЕД: Оны 031Н де бшуге :тиюац! ЗЭМЗИЯ: Мен ештене бшмеймш! МОГАМЕД: Сен бэрш бшес1н! „ ЗЭМЗИЯ: Сагынып, ансап келгендеп ести1н дегенш ось1 ма, Кудаи-ау . МОГАМЕД: Сенщ тагы не дэмеНп келген1НД1 бшемш. Енда бэр! 61т. Екеум13Д1н жолымыз еюге айырылды. Енд1гэр1 магам жолама, козше кер1нбе. Уктын ба? (дауысын квтерт) Жанын барында, тсзфек жогал бул жерден! (дауысы д'цУшдеп)'. Не, не деп турсын? Меш аямасан да, ЗЭМЗИЯ 1ш1мдег1 баланды аясаншы! Онын не жазыгы оар^ МОГАМЕД: Сырым белил! гой! Онын кшнш баласы екеиш бф Кудаи бшел!! Алгаш ез!н зорлап тихскенде пэк кыз ексгпме коз1н жст!п ЗЭМЗИЯ: ед! гой! 179

МОГАМЕД: Иэ, сен ол кезде пэк кыз едщ! Б1рак кешн бузылдьщ, мулде баска кызга айналдьщ! Козщ караиып, жату ушш озщ гздеп келетщ болдьщ!.. 30МЗЙЯ (жанары жасаурап): Могамед... МОГАМЕД: Акталмай-ак кой! Мен ештеце бшмей жур десен кателесесщ. Бэрш сезш журдш. Тек омфлж жар етщ алмайтын болгандыктан, бэрше коз жума карадым. ЗЭМЗИЯ: Неш бшдщ, айтшы кэне, нен1 бшдщ? МОГАМЕД: Бэр1н бшд1м! Енд1 оны айтудын кажет1 жок. ЗОМЗИП (жыламсырап): Осылай лактырып кетер1ВД1 61Л1П ем. Бфак, катты жаксы кор1п эр1 бауыр басып калган сон, ештецеге карамап ем. 0й, сорлы басым!.. МОГАМЕД: Ал, менде саган деген ешкандай сез1М болган жок. 30М311Я: Онда неге от1р1к айтып, уш жылымды урладьщ? МОГАМЕД: Еркек емеспш бе, маган не керек болганын оз1н де жаксы бшес1н! 30М31ТЯ (цорланып): Акымак! МОГАМЕД: Нагыз акымакез1н! Сен1 корпм келмейд!, енд1гэр1 келуцп болма маган. Енд1 бэр1б1р ойнасьщ бола алмаймын! 30МЗИЯ: Бет-перден енд1 ашылды. Мен1 сорлатып кеткен1нмен, жольщ болып, багын ашылганын корерм13. МОГАМЕД: Ещц мен бак 1здемейм1н. Кек куамын. Агаларымды олт1ргендерд1н туп-тукиянына дешн туздай куртамын. 30МЗИЯ: Байкаймын, о дуниеге бет тузеген тэр13Д1С1н! Алла алдьщнан жарылкасын! МОГАМЕД: Алдымен кек кайтарамын, содан сон зым-зия жогаламын. 30МЗКЯ: Жольщ болсын! МОГАМЕД: Меш корген1нд1 б1р адамга айтсан, кайда кашсан да тау- ып алып, жазанды берем1н! 30МЗИП: Кудай жазаласын! МОГАМЕД: Жап аузынды, каншык! Бул жерден Т1р1 шыгып бара жатканына рахмет айт! 30МЗИЯ (кекес'ммен): Рахмет! (Зэмзия жыламсырап шыгып кетед'1. Могамед ашуы тер1сше сый- май, ан;ырып к;алады). Соны. 180

БАЛА КАЗЫБЕК Ацыз КАТЫСУШЫЛАР: Тэуке хан Бертк султан Тайгелд! би Малайсары батыр Бала Казыбек Шабарман Казакпгын бф топ батыр-багыландары Себан Раптан - жонгар контайшысы Контайшыныц бэйбйшес! Дода Жорджи байадур Сыншы карт Жонгардын б!р топ бек-багыландары Байтайлак би Жылкышы 181

Б1Р1НШ1 Б0Л1М Хан ордасы. Он екг цанат ац орданыц шпндегг алтын тацта Тэуке хан ой кушагында отыр. Казацтыц ветке устар игг жацсылары хан тагын жагалай жайгасцан. Шыбынныц ызыцы еспшер тылсым тыныштъщ орнаган. Жауар булттай тунер'т алган журттыц дем алы- старына дейт айцын сезшеди Бэр! де цимыл-цозгсшыссыз цатып к;алган. Тыныштъщты Тэуке ханныц айбарлы ун! бузды. ТЭУКЕ ХАН: Уа, халайык, ел шетше жау тшггп. Жоцгарлар Байтай- лак бидщ ауылын шауып, мал-мулкш тонап, адамдарын айдап экетттг Хабаршынын жеткенш керш-бшш отырсындар. 0з аузынан естшендерщ жен шыгар. Сейле, Курыкбай !.. ШАБАРМАН: «Жау жок деме, жар астында» дегендей, тыныш жаткан елге жау тунде шауыпты. Уйкы да бф жау гой!.. Уйкыда жаткан елге аш каскырдай тиш, шэт-шэлекетш шыгарыпты. Эйтеуф, елш - жгпм жок сиякты. Каннен-каперсп жаткан ел карсыласа да алмай, капыда калыпты. Байтайлак бидщ езш де байлап-матап, бала-шагасымен алып кеттть БЕРТ1С СУЛТАН: Жау карасы канша екен? ШАБАРМАН: Жуз каралы дейдк БЕРТ1С СУЛТАН: Не ушш шапканын бшд1ндер ме? ШАБАРМАН: Ол жагын бше алмадык. Алыс-бер1с1 жок сиякты. Ата жауымыздыц ездершше кыр керсеткендер! шыгар! ТЭУКЕ ХАН: Кане, тагы кшнщ кандай сауалы бар! («Бэр/ тусиик- пй гой!» дегендей, еилкт ундемейд1). Кане, юм кандай акыл коспак, нен- дей кенес бермек! Ойларынды ашык айтывдар, тындауга 613 бейшмЬ. Кане, Бертю султан, сен не айтасыц? БЕРТ1С СУЛТАН: Мен эл] толык бф шешшге келе алмай отырмыи, хан ием! Ойлануга мурсат бер! МАЛАЙСАРЫ БАТЫР (кишат): Ойланатын нес1 бар?! Агайыны- мызды жау колына берш койып, жайбаракат отыра бермекшз бс?! Сауын айтып, жасак жинап, калмактарды тзубасына тусфщ, шауып алу ксрск! Керсш, ел шапкан калай боларын?! Байкасын, казактыц кушнш каидай екенш! ТАЙГЕЛД1 БИ: Сауын айтып, жасак жинаумен мэселенщ бэр1 ше- ш1ле койса жаксы. Халык та урыс-шабыстан эбдеи шаршады. 182

МАЛАЙСАРЫ БАТЫР: Со»Да туяк сертпей отыра беруши керек пе, опеке. Элде тышкак лак курлы болмаганымыз ба91 ТАЙГЕЛД1 БИ: Уа батыреке, сал сабыр ет! К*з!Р'жонгардьщ дзуреш *№“* 1УргаНЫН езщ де бшесщ- Артында су буркш каптаган кальщ шурш.т тур- Эйтпесе, тыныш жаткан елге тшсш нес1 бар?! Бпге Караганда, колы да - мол, жарагы да - сайлы. Б1з сауын айтып, кол жинап, ыргалып- жыргалып жургенше, болары болып, бояуы сщш кояды гой! МАЛАЙСАРЫ БАТЫР: Сонда жакынымызды жат колына берш коиып, айга карап ат тагалап отырмакпыз оа?! Жок, бул болмайды, би- еке! Бунымыз адамдыкка да, адамгершшкке де жатпайды. Ар-намысты каида коясыз?! Сонан кешн, атана нэлет, ку калмак, шетшпден шауып алабермей ме !.. ТАИГЕЛД1 БИ: Батыреке, мен кол кусырып карап отырайык дегенш жок кой!. МАЛАЙСАРЫ БАТЫР: Сонда С13 не айтпак едпиз? ТАИГЕЛД1 БИ: Ендеше созд1 белмей, тында батыр. Туганымыздьщ жау колында кеткеш менщ жаныма батпай отыр дейсщ бе?! Менщ кабыргамды кайыстырмай отыр дейсщ бе?!.. Бфак, не нэрсеге болсын сабыр керек, акыл керек, айла керек!.. Урыс-шабыспен елд1 титыктата бермей, алдымен келюшге келу жагын ойлау керек! Кан топп, каргыс аркалаганша, татулыкка шакырып, елден алгыс алуымыз керек!.. Ен алдымен, жонгар контайшысына елпп Ж1беру керек! Мумкш, ол - бшмейтш шыгар! МАЛАЙСАРЫ БАТЫР: Себан Раптанньщ бшмейтш1 жет1 кабат жердщ астыида шыгар. Елнпге ерш коя беретш адамьщ да ол емес. Сол жюерген елнплерщ елге аман-есен оралса жаксы-ау! Сеоан Раптаннан айла артылган ба?!. Бэрш кырып салады да, « ештене бшмедш, ештеце кермедш » деп тук болмагандай, отыра бередн Каи каксаганды сонда кересщ, биеке! ТАЙГЕЛД1 БИ: Жасак жинап, шауып алу ешкайда кашпас, батыр. Алдымен бэр!бф алдынан бф ету керек, контайшынын!.. МАЛАЙСАРЫ БАТЫР (Тэуке ханга к;арап): Уа, хан ием, калмакта шынымен-ак улымыз кул, кызымыз кун болып кеткеш ме?!. Кол жинап, тагыбфурансалсаккайтедП.. .? ТЭУКЕ ХАН: Биекен, жерше жетюзе айтты-ау, деимш... «Сабыр туб1 - сары алтын!» деген. Бул шабыс бпдщ до жуйкем1зге салмак са лып отыр. Бфак, сабыр керек, агайын! БЬ эл1 елш1 Ж1берш сынаскаиымыз жок, ф]ктеп елпп Ж1берш корелж. Сонда да илжпесе, кол жасакгау жагын ойланармыз. Уйренюкен жау гой, тагы бф багымызды сыпан корсиж. (Осы арада ордага бала /уазыбек тредI). БАЛА КАЗЫБЕК: Ассаламагаликум, хан ием! 183

ТЭУКЕ ХАН: Уагаликумэссалам! Балам, кай баласьщ? БАЛА КАЗЫБЕК: Атым - Казыбек, экем - КелдШек, Шаншардьщ немересшш. ТЭУКЕ ХАН: Бунда кш Ж1берд1? Не ушш келдщ? БАЛА КАЗЫБЕК: Экем Келд1бек «жаксылардыц жанына ерш, жер керш, ел таны!» деп Ж1берд1. Мен ауылда жургенде балалардьщ басшы- сы едш, енд1 агаларымнын атшысы болайын деп келдш. Тай бэйгес1 мен кунан бэйгесш керш едш, енд1 ат бэйгесше косылайын деп келдш! ТЭУКЕ ХАН: Жарайды, балакай! Талабын таудай екен, бара гой! Шаншардьщ немереи, Келдюектщ баласы болсац, тектшердщ урпагы екенсщ, тегще тартпай коймассьщ!.. Балам, шынынды айтшы, атшы болгын келе ме, жок элде, басшы болгын келе ме? БАЛА КАЗЫБЕК: Мен жол кврген агаларымныц жанында басшы болып кайтемш, тэшрк Атшы болсам да жарар! ТЭУКЕ ХАН (кепке нррап): Ендеше, менщ шенпмш мынау. Бупн- нен калмай елшшер жодгар елше журш кетулер1 керек! Эйтпесе, уакыттан - бф утыламыз, калмактардан - ек! утыламыз. Басшыларын Тайкелд1 би, султандарын Бертю, батырларьщ Малайсары болсын! Ал, атшыларын мына турган Казыбек бала болсын! Улкендерп-цп к1Ш1лер1н сыйландар, к1шшер1нд1 улкендер1н ренжттпендер! Жат журттыд алдын- да жаксы елд1н баласы екендер1нд1 кврсеНндер. Баратын жерлер1Д багы асып, мейманасы тасып турган ел гой. «Елдест^рмек елш1ден...» деген. Еб1н тауып елдесш кел1ддер!.. ТАЙГЕЛД1 БИ: Айтканыдызга кулдык, хан нем! Канжыгамыз май- лы , ат турманымыз сайлы тур! ТЭУКЕ ХАН: Ендеше, жшттер, турмандар!.. Артка квд1л бурман- дар. Алдарыда олжа толсын! Калмактыд ханы Себан Раптан асып тугаи, судай тасып журген жан гой. «Кол бастайтын батырмын, жол бастайтын кесемм1н, свз бастайтын шешенмш!» деп журген хан гой. Мунда кол ба­ стайтын батыр болу да кымбат, жол бастайтын квсем болу да кымбат, бэршен де ел тагдырын шешетш шешен болу кымбат!.. Тагы да кайталап айтамын, елдест1рмек елшщен, жауластырмак жаушыдан. Елдесе ал- май, жауласып кетсек, сендерд1д нашарлыктарыднан болганы. Жауды алмас кылышпен де конд1руге болады, етк1р созбен де коид1руге бола- ды, мылтыкпен дэлдеп атып жыгуга да болады, созбен дэлдеп айтып жыгуга да болады. Ауыздан шыккан сез атылган окпен б1рдей, кайтып ала алмайсыдцар. Соз сойлегенде ойлап свйлеу керек!.. БЕРТЮ СУЛТАН: Талай киын 1СТ1 бастан отк13д1к кой! Осы жолы суын сут кылып кайнатпасак, б1зден катын артык! Касыктай каиымыз- ды, шыбындай жанымызды салып квремв! ТЭУКЕ ХАН: Ал, онда жортканда жолдарыц болсын, кырандарым! Сапарларыд сэтп, кадамдарыд од болсын! Сендер елдщ улкен ум!Т1Н 184

I а- азамауар да енд, сендердщ адымдарьщды авдып, тшеулерщда т.лейд! Кате оасып суршш кетсевдер, кехшрш жок, халыктьщ каргысын алып, та„басына каласындар! Киюын киыстырып, тыгырыктан шыгар жол та03 о'лсендер, халыктьщ алгысын алып, елдщ курметше боленеснздер! Сондыктан, оиланып сейлеп, абайлап ю кылындар!.. Тэнфлм, жаксылыкпен кез!кпруге жазсын! Акжол, кырандарым! ЕКЛНШ1 Б0Л1М Жонгар цонтайшысыныц ордасы. Ортадагы алтын так,та Себан Роппюн коптанты кек/реШн отыр. /Куз/ айбарлы. Туксиеен туршвн ада\\1 июшырльщ. Мацайында жагалай жайгас^ан бек-багыландарЫН квзтщ астымен б/р шолып втпн де, дауысын катере саз бастады. СЕБАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Уа, арыстарым, казактан елшшер кел1пп. Дода баЬадурдщ кешеп шабысынан олжалаган мал-жаидарын даулап. Сендерд1 сол уцпн жинап отырмын. Кане, не айтасындар? Кандай акыл косасындар? Не ютеймв?.. ДОДА ЖОРДЖИ БАКАДУР: Олжаны кайтару деген не сумдык! Онда нес1'не шаптык?! Коян сиякты казактардын алдына тусш, томпандай бергещц кашан коямыз?!. Малдарын да, жандарын да кайтармау керек! Елшшердщ есебш тауып, жандарын жаЬаннамга ж1беру керек!.. СЕБАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Кабыргаммен кенесш, мен де осын- дай бф шеипмге келш отыр едш. Казактар тайга мшпзш, б!р баланы Да жюерштг Тэукенщ 61ЗД1 мазак кылганы гой! Жюерген елшшершщ аяктарын аспаннан келтфш, ьщ-шынсыз бэрш кырып салып, аттарын жылкыга коса салсак, кайтед1?!. ДОДА ЖОРДЖИ БАЬАДУР: Алдияр, ей дурыс шешьм ОСЫ. Казактардын коздерше кок шыбын уймелетешк! Орайы келш гур!.. СЕБАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (миыгынан кул'т): Бшгем... бшгем. 'Карайсындар, жайсавдарым! Жау елге осылай канды шенгелйщ салып коймасад болмайды! Байкасын... Бшсш... Сезшсш... Жоспар курып, ’ске к|'р1С1цдер! Були туннен калдырмай, бэрш жайлай салындар! КОНТАЙШЫНЬЩ БЭЙБДНЕС1: Мырзам, буныцыз жен бола кояр ма екен?! Контайшылык абыройынызга коленке тусш журмесш! Казак Деген1Ц13 - кабыргалы ел гой! Оиын устше «Елшше олш жок!» дегеи катан Кагида бар емес пе?! Жат елдщ елшю1 келгенде контайшылык касистици сактап, созш тывдау керек! Жуз ккяш елтфш, жаилана алмассыз^ Жуз а1Ты жылкьща косып, байи коймассыз! Тай дегешшз, тулпар олып 13-454 185

журмесш, бала дегешщз, - сункар болып журмесш, байкап кору керек! Асыккан - шайтанньщ ни! Аптыкпаган дурыс болар едк.. Бундайда ашумен емес, сабыр мен акылга салып, шешш кабылдаган жон болар, мырзам!.. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Бул да бф кулакка юретш соз екен. (Бектерте царап) Сендер калай карайсындар? ДОДА ЖОРДЖИ БАйАДУР: Из, бф жагынан ханымдш де дурыс екен! Озщв айтпакшы, акылга конады. Сзл кайла жасайык! Болмаса тагы керерм1з!.. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Олай болса, елшшерд1 ордага шакьфындар! Келсш! Байкасак, байкап корелж! Озше оз1, созше соз1 сай келетш адамы болса, оны да керешн, сай келмесе, сол арада жазасын берей1н! Шакьфындар, кане!.. (Бгр шабарман асыга басып шыгып кетедг). СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Ой, сыншым, сен не айтасыц? Елшшерд1Н 1ш1нде сезге есе берсек, субем13Д1 суырып кетет1Н1 бар ма екен? Бшд1ц бе? СЫНШЫ КАРТ: Б1лд1М... алдияр, бэрш бшд1м. С13 казьщтап тап- сырган сон кеше здешлеп барып, елшш1кке келгендерд1ц эркайсысымен бф-ек1 ауыз Т1лге кел1п, жен сурасып кор1п ед1м, сейлеген создерше ка- рап, 1штей кораштанып калганым рас. Астарлы сауалдарыма да кайтар- ган жауаптары карнымды аштырды. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (масайрап): Ой, сыншым-ай, сен сауалына жауап берер адамды елшшерд1н арасынан таба алмай дал болсац, мен тен сейлесуге жарайтын казакты кец байтак даласынан кез1кт1ре алмай кор болып журмш гой!.. Ха-хаа-ха!.. (Кулед1). Сез1НД1 жалгай бер, сыншым. Из , содан... СЫНШЫ КАРТ: Содан... «Алыстан келд! гой, ат-тоны кандай, сай- лы ма екен?» — деген оймен мшш келген аттарын байкастап кору ушш корага к1рсем, б1р бала шалкасынан тус1п, уйыктап жатыр... Улкендердш 1Ш1нен С13Д1Ц оз1щзге де, соз1Д13ге де сай келетш ешк!мд! таба алмай... СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Таба алмайсыц!.. Х-а-а...х-а-а... СЫНШЫ КАРТ: Из, таба алмай... Кеншм жайланып калып ед1, ба- ланы коргенде шошып кетт1м!.. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (уЫрейе цалып): Неге? Неге шошыдыд? Тайга М1Н1П келген таз баладан ба? СЫНШЫ КАРТ: Из, алдияр, сол баладан... СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (шыдамсызданып): Аузыцнан бозШ тус1п , неменеге кум1лж1п турсыц? Айтсацшы, тез1рек! СЫНШЫ КАРТ: Алдияр таксыр, айтайын деп... СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (ацырып): Айтпайсыц ба еид1! 186

СЫНШЫ КАРТ: Баланыд ею аягы ею жакта, ею колы ек1 жакта, кулаш урып жатыр^ екен. Аузынан жалын аткылап жатыр. Бунысы «С031М жеткенше сеилеймш, колым жеткенше сермеймш, аягым жеткен- ше каргимын, дуниенщ терт бурышына болса да созшд1 жетюзуге жа- раимын, халыкты эльак аузыма каратамын!..» — деген ишараты сиякты кер1НД1 маган, алдияр. СЕВАН РАПТАЫ КОНТАЙШЫ: Сенщ де козще шел каптап, ко- кфепнд1 туман басайын деген екен, о!.. Кезще бала емес, жын коршген- деи калтырап турсыд гои! Е, сыншым-ау, осы жаска келгенше б!р жанылмап едщ, аузьщнан кагынып, акылыцнан алжаса бастапсьщ-ау! Ол 031 оала болса, жаткан жер1 аттардьщ арасы болса, кайбф жетюкен неме деисщ! Кеп болса аттарына ие болып кайтар! Ол ер жетш, субем1зд1 суырганша талай емф етер!.. (Осы кезде ал^ына-жулцына шабарман к\\ред\\). ШАБАРМАН: Алдияр таксыр, елшшер келш тур! Кфсш бе? СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Юрсш! Керейж эуселелерш.. (Шабарман гиыгып кетедг де, артытиа-ак, к,азак, елнилер/ кфед1). СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (тус'т суытып): Иэ, казактар, жауга шабатындай неменеге топталып келд1ндер?!. Айтарларыцды тезфек айтывдар! Кулагымыз сендерде... ТАЙГЕЛД1 БИ (кум'шжщ): ©лещи езгеге бердж, ©рл1кт1 теменге бердж, алдияр таксыр, ишп алдыда келдж . Берсед алып, бермесед кажып кетемп. Ещдп сезд1 езще салдык! СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (оюпемси): Олай болса, бф жауа- бын берерм13. Жауап кайтпай калатын кун болса, ат — тондарыдныд амандыгында елдер1дд1 тапкан да терю болмас! (Свз осы жерден узшп, орданы унсШк жайпайды. Контайшыныц канарлы мысы басып, крзсщтар жагынан ешкш суырылып шыгып, соз ала цоймайды. Сонда ест жсщтсх отырган бала 1<,азыбек то/ррегте бф к,арап алып, Бертсс султанныц алдына жетш оарады). БАЛА КАЗЫБЕК: Ерден ердш нес! артык, Ептестфген соз1 артык* Малдан малдыд нес1 артык, Бф-ак асым еН артык* Жерден жердш нес! артык, Бф-ак уыс шеб1 артык. Мшдетше алган созден шеп'нген Ж1пттен, Аштан елген аюдын 031 артык! ГСодан кеш,, Ые-шаяа контайшыга бурь,лык, уарсы алдыпа крещйык Щра крлады). 187

БАЛА КАЗЫБЕК (вршелент): Ел - ебенек емес, ер - кебенек емес. Дат, таксыр! СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Ой, озщ жешщц айтшы, атьщ кш ? БАЛА КАЗЫБЕК. Атым - Казыбек, экем - КелдШек би, атакгы Шан- шар абыздын немересшш. Ултым - казак, руым - каракесек! СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Ал, балакай, датынды айтшы! БАЛА КАЗЫБЕК: БН казак деген мал баккан ел\\пз. Ешкш соктыкпай жай жаткан елмп. Жайлап жаткан мекеншю, касиегп казак даласы. Елшвден кут - береке кашпасын деп, жерш13Д1 жаулар баспасын деп, найзага ую таккан елмга. Дэм-тузымызды актай бшген, досымызды сактай бтген елмв. Аскактаган хан болса, ордасын ойрандап, от басын таптай б!лген еллпз. Атадан ул туса, кул болам деп тумайды. Анадан кыз туса, кун болам деп тумайды. Жау - жэлемде туткын болган ул - кызын каматып отыра алмайтын, оларсыз 1шкен асты жутына алмайтын елмв. Темфмш деме, тегщ тат, жанбырменен шайылар. Шымырмын деме, шынынды айт, шымшуырмен кайырылар. Жана уйренген жас тулпар жарыскалы келгенбв. Касарыскан хан болсан, карыскалы келгенбв. Сен - калмак болсан, бв - казак, карпыскалы келгенбв. Сен - темф болсан, бв-кемф, ер1ткел1 келгенб1з. ЕгесеНн ер шыкса, и1ткел1 келгенб13. Таны- майтын жат елге, таныскалы келгенбп. Танысуга кенбесен, шабыскалы келгенб:з. Казак - калмак баласын, табыстыруга келгенб1з. Табыспакка кенбесен, турысатын жер1нд1 айт. Сен - кабылан болсан, бп - арыстан, алыскалы келгенбН. Туткыр кара жел1мм!н, жабыскалы келгенб13. Кане> ханым, тындайык, кайтарасын ба, мал-жанды, 61т1М1н мен Ж0Н1НД1 айт ! СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (жуз1 жылып): Бала болсан да сезш неткен зор ед1. 031н сезге келген бала болатын болсан, отыргаи орнын кандай томен ед1. Былай, жогары шыкшы, жогары ! БАЛА КАЗЫБЕК: Бвдщ казактьщ салт-дэстур! бойынша жасына карай отырады. Агаларым терде отырганда, мен ез1мд1 тобеде отыргандай сезшемш. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Балакай, алыстан ат арытып келгегпн кер1н1п тур. Ашуьщ бойында тур екен. Калмак та казак сиякты созге токтаган ел. ©з1не сез1н сай екен. Мен хан тагына отыргалы, басыма бакыт кусы конгалы ешб1р жанга есе ж1берш керген жок едш. Соз1не лайык соз таба алмай, киналып калдым. Бул — жешлгещнпмшн белпс1. Мыктыны мойындау - канга с1нген касиет. Мен созден утылдым. Туткындагы адамдарыннын бэр1н мал-мулк!мен шашау шыгармай алдарына салып берем. (Ест жсщта тургсш шабармапга к;арап) Кане, туткындагы басты адамдарды осында алып кел1ндер! Кандай арыз-армандары бар екен?!. (Шаоарман божек к;агып шыгып кетед '1 . БАЛА КАЗЫБЕК: Тэщр жарылкасын, алдияр! 188

СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Сез кылыштан жаркылдап, киып тусед! екенс1нГЕвд“шрер^“ой^Мой орт»ь,ндь, оаикаиык, жанылып кетсек ез обалын езще, ал жас тулпардай суршоеи етсен, сыи-сияпатым тагы бар. Келюемющ, осыган? БАЛА КАЗЫБЕК: Шешшген судан тайынбас болар!.. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Ендеше, бшсен, айтшы... Эуелш- де не бар? Ортасында не бар? Акырында не бар? БАЛА КАЗЫБЕК. Арга мшэжат етшсе, барга канагат етшсе, эуелш- де- ынтымак, ортасында — оереке, артында — шукфшшж турмас па* СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Ым... ым... мм... Ал, аспан мен жердщ арасы каншалык жер? БАЛА КАЗЫБЕК: Бф-ак шакырым жол гана. Олай дейтшш, ешкш аспан мен жердщ арасын кулаштап олшеген жок, кадамдап баскан жок. Кун курюреп жауганда, ел дурлшш сасатын, кулактарын басатын. Сон- да кун куркф1 шакырым жерден жететш. Кемшркосак созылып, аспан мен жерд! табыстырып кететш. Догаланган шш шакырымдай-ак жерден ететш. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: 0... э-э... Олай болганда, батыс пен шыгыстьщ арасы каншалык жер? БАЛА КАЗЫБЕК: Небэр! куншшж жер гана. Олай дейтшш, азанда шыгыстан аткан кун ымыртта батыска шаршап батады. Куншшк жер журш ет1п, уясында калжырап жатады. Ал, керемегп козбен корген, шыгыс пен батыстьщ арасында зымыраган кунге ерген адамзатты есНген емесшн. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Айналайын, Казыбек, сен шынын- да да жана уйреткен жас тулпар екенсщ! Сенщ алгашкы айткан созще карымта кайтара алмай, канша темф болсам да ерщш де ишдш. Мфдщ огындай создерщнен буындарым шымырлап, канша тырыссам да сфесш тура алмадым. Касарыссан ханды да жецетшще козш жетть Ал, мына жауабьща коншм толып, жастыгьщнан жасканбай, киыннан киыстырган киюыда уйыдым. Болайын деп турган бала екенсщ! Дауысыи каздшндей канкылдап шыгады екен, осы окигадан бф белы’ оолсын, сеш будан бы лай «Каз дауысты Казыбек» деп атайтын болайык! Сонымен 01'рге келюш бойынша саган кос тогыз жулде байладым, будан былай кос сыбагалы болсын деп... БАЛА КАЗЫБЕК: Тэщр риза болсын, алдияр! (Осы кезде ордага бугаудсш босатылган Байтайпак, би бастаган бес-сиипы адам ктедП. ^ ~ гго __ ШАБАРМАН: Алдияр таксыр, тапсырманыз булжымаи орындал- ДЫ. Тущындардьщ бэрш босатып, мал-мул1ктерш толыгымен каигарып °еРД1к!.. 189

СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (Байтайлащ биге царап): Солай ма, ! биеке? Мал-жаньщызды тугендеп алдьщыз ба? БАЙТАЙЛАК БИ (туксит): Солайы солай гой!.. Бфак, езепм1зд1 ертеген ашу-ызамыз бен 0кпе-решшш13Д1 де озщпзбен бфге алып кетщ барамыз!.. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Онда с!з де, биеке, окпе-решшщп- д1 б1зге калдырып, оньщ орнына уш тогыз айыбымызды да апдьщызга салып, айдап алып кетщп! ЖЫЛКЫШЫ: Алдияр, менщ де айтпагыма кулак сальщыз! СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШБ1: Сен - кшсщ 031? Алдымен жонщ- Д1 айтпайсын ба? ЖВ1ЛКВ1ШВ1: Мен казактьщ жылкышысы едш. Жылкы кузетш жу- рш колка тустш. Мунда келгеннен кешн бф содыр сабап, тонымды тартып алды. Берпм келмей карсыласып едш, урып Т1СШД1 сындырды. Атымды алып - уйкым бузылды. Тюш сынып - сезш бузылды. Бутан осындагы К0ПШ1Л1К не дер екен?! СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШБ1: Бул немене, басында бНкеннен кей- 1н аягында еселеп даулай беру керек пе?! Тон дегенщ бф токтышактын тер1С1 шыгар. Ат деген1н - сырты тукп, 1Ш1 бокты б1р тай шыгар. Ал, т1с сынса ауыз 1ппнде, кол сынса - жен шшде емес пе?! БАЛА КАЗЫБЕК: Тгс! сынса - ауыз 1Ш1нде, колы сынса - жец 1Ш1Нде журе беру керек деген не сез! Оньщ устшдеп жалгыз тоны - жэннэт емей немене?! Аузындагы отыз Т1С1 - болат емей немене?! Астындагы жалгыз аты - канат емей немене?! Контайшынын б1збен бтскендИ рас бол- са, жэннэтынан айырмай, болатынан майырмай, канатынан кайырмай, алганын кайыру керек! Казак - калмактын сатып алган кулы емес!.. Бул да - бфеудщ ардактап асыраган улы. Ер1кт1 ул - К0р1кт1 болып кайтуы керек!.. СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ (жыпцышыга царап)\\ Мэ, мына мешн 1Ш1Г1М, жэннэтьща жэннэтым болсын! (хш'тн иыгына жабады). Мына болат семсерш, болатына болатым болсын! (семсерм алып беред:). Ана албарда жер тарпып турган кара каска тулпарымды ал, канатьща канатым болсын!.. (Жылцышы аи'пат кит, семсердг бел'те байлап алады). ЖЫЛКБ1ШЫ (жуз1 жайнап): Ал, онда менщ де дауым б\\тп. ЕнЩ кош айтысуга болатын шыгар!.. БАЛА КАЗЫБЕК: Тэнф жарылкасын, С13Д1 алдияр! Б13 журел1К. Ар- тымызда кулагын тур!п елевдеп, журег1н устап аландап отырган ел1М13 бар. Ерте кунд! кеш кылмай, жолга шыгалык! СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Жаксы... жаксы... Каз дауысты Казыбек бала. Жолдарыинан калмандар! (бектерше царап) Елш^лерд^И сый-сияпатын тугендеп, аттандырып салывдар!.. 190

(Цазац елиилер! цоштасып, шызып кетеди К,абазы туст, басы сал- быроп кеткен цонтайшы айдыц-куннщ аманында тоналгандай болып, есецг'феп турып цалады). ДОДА ЖОРДЖИ БАЬАДУР: Алдияр, каршадай гана балага осын- ша есе жюерш, карасуга малшынып, сонша дгршдеп кеткешщз не? Токтау оермес асау таскынга да карсы жузш, асу бермес аскар шынды да багындырып ед1н1з!.. Були С13Д1 мулде танымай калдык кой! СЕВАН РАПТАН КОНТАЙШЫ: Сендер бшген де, сезген де жоксындар. Сол бала сезд1 ецмешмнен суккылап турып айткан кезде - ек*1 жак капталынан ею аю ауыздарын аша от буркш: «Тырп етш корил, керешк!» дегендей анталап турды. Мен содан катты корыктым! Сендер- ге кершбегенмен, маган анык кершдк Содан сол бала болса да пэледен кугылганша асыктым!.. Асыктым... асыктым... (Жоцгардыц бек-багыландары да цонтайшыныц цанарынан жасцаяып, лэм-мим деп пил цата алмай, бастары салбырап, шндерг туст, свллирешп турып цалады). Соны

ЖУРЕК 1$АЛАУЫ КАТЫСУШЫЛАР: Индира - жас кыз Бакыткул - кыздын шешеа Саятбек - кыздын экес1 Сержан - жас Ж1пт 192 к

^3 Каланыц цац ортасындазы уш цаоатты ецсел! ац уйдщ ауласындазы тапишнныц усттде Индира мен шешес/ шушркелест отыр. Индираныц колында кипапу шешес! саусацтарынын уиимен беппне крем жагып, сы- ланът-сшюнып цояды. ИНДИРА (шешесте жацындап): Мам... мам... БАКЫТКУЛ: 8у, жаным! ИНДИРА (еркелеп): Мам., бирдене айтсам... БАКЫТКУЛ: Не? Айт. Айта гой! Кулагым сенде. ИНДИРА: Мам... мам... мен бир жигитти жаксы керед. Соны... БАКЫТКУЛ (уртип): Не? Кудай-ау, кш - ол? Кандай Ж1пт? ИНДИРА: Ол сондай жаксы. Акылды. Таза, адеми кинед. Ауылдын баласы деп айтпайсын! БАКЫТКУЛ: Ауылдын баласы деймющ?! ИНДИРА: Иэ, ауылдын... чабан баласы. Бирак... БАКЫТКУЛ: Не, бфак? Жетер! Болмайды! ИНДИРА: Неге болмайд? БАКЫТКУЛ: Болмайды деген сон, болмайды! Койшымен куда болар жайым жок! ИНДИРА: Мам... Папам ылгида болашак куйеудин байлыгына, оаска- сына кызык па, ен бастысы адамгершилиги болсын деп айтып отырады гой! Адамына кара, акил-парасатына кара дейди гой!.. Саган аилык жол лас емес, адам жолдас дейди гой. Биздин байлигимиз ир саган жетед дейди гой!.. Постаянно... Такговарят, ты сама же знаеш... гягян БАКЫТКУЛ (шаптыгып): Байлыгымыз да, оаскаеы Д Р жетет1Н1 жетед!. Бфак- Сен бЫн Жа^ «Саятбе1сг!н жа^гыз ^ртбар,агайын-туысбар,неаитамь.з ^ есек кылмай кызы бай таппагандай, малшынын баласына тишт. * ма” Доска кулк1, душпанга таба болар р калай караймыз?! Бетш-ай! (Бетт шымшиды) Калан л калгандай! О несьей! Алматыдан бай табылмаи калды ма, туге.. а збыройын, езщнщ болашагывдьг ойласацшы. котепш . (Осы кезде уйдеп цыздьщ экеЫ шыгады). САЯТБЕК: Не болды-ей, саган?! байга шыгам БАКЫТКУЛ: Мына кызын да- Коиш адамгершшк дейд!. Дейд!... осынын бэрше кшэл! сенсш! Адам деид, ш

Не каланьщ адамдары адам емес пе екен? Каланьщ жшггтерщщ адамгершшп жок деп кш айтты. Анау Сэкеннщ баласы кшнен кем. Тур десе - тур1, бой десе - бойы бар. Сэкеннщ ез1 ше?.. Министрдщ орын- басары болса да, кандай карапайым. Озщ-031 устауы кандай! БШркщ, сырбаздьщ сырбазы гой, бвдщ Сэкен... (куйеуте царап). Ал, сен болсац, адам, адамгершшк деп кызынныц басын бостан-боска катыра бер ме!.. САЯТБЕК: Акыл айтута да болмай ма, не?!. Мен жаманшылык ой- лайды дейсщ бе! Сен де кайдагыны шатып-бутып... Басын катыратын- дай не айтыппын?! Адам болсын, дурыс адамга жолыксын дегеннен баска... БАКД1ТКУЛ: Адам болсын... дурыс адам... Сонда не, Сэкен адам емес пе? САЯТБЕК: Йемене сандырактап турсын. Сэкеннщ бутан катысы канша?.. БАКБ1ТКУЛ: Бше бшсен, бга куда болатын адам сол Сэкен. Сэкен... САЯТБЕК: 9й, сен де бф... БАКЫТКУЛ: Йемене, колынды сштейсщ. Казф не, сенщ заманын дейсщ бе?! Байлыкка да, кызметке де кшнщ аркасында колын жетп езщнщ! Ойлансаншы, бф уак... Эрберден сон мен1н экемнщ аркасы емес пе, сен1н осылай шалкып журген1н! Ал, ана емф бойы ойьщнан кетпейт1н гашыгын Гулмирага уйленсен, керер ем к!м боларынды! Коныз тер1П ке- тер ме едщ, юм б1лс!н! (сайщчдана мыр-мырс ет'т миыгынан кулед'1). 0з1нтусе алмай калган балшыкка кызынды батыргын келед1 гой, э!.. Со- лай ма?!. Оган жол бере коймаспын! Мен тф1 тургаида... Тап, бар гой!.. САЯТБЕК (сэл-пэл ойланып турып цалады да)'. Квзще жын кер1нгендей, не болды-ей сонша шаптыгып? БАКЫТКУЛ: Керен боп калгансын ба?!. Айтып турмын гой, мына кызын койшынын баласына байга шыгам дейд). Сен малшымен куда боласын! Куйрык-бауыр жейс1н! САЯТБЕК (Иидирага царап)-. Кызым, кызым-ау! Жаксылап ойлану керек!.. ИНДИРА: Пап... езин емес пе, болашак жарын адамгершилиги коп адам болсин деген. Мен сол адам тапкан. Пап... пап... етинем... Между прощим, Серикбол аганы мен де жакси коред, ол киси жакси. Бирак, Жо- раны билесиз гой! БАКЫТКУЛ: Е, нес1 бар екен? Кез1 сокыр ма, колы шолак па?.. Об­ разованный, каланьщ жют. ИНДИРА. Ой, нест айта береси, озин де билесин гой , онын кандай екенин!.. Машина мен киз перщаткидей айырбастайт! Сол ма онын жак- сиси. Ол барип турган нахал!.. Акыл жок!.. Мен оны жек коред. Екеумиз постоянно... 194

.БА-К„ЫТКУ~Л: Болдыс... болды„... Семья болган сон, бэрш кояды гой! 0М1Р боны С0ИТ1П журе берер деимющ! Кояр! Зато, байлыгы... Сэкецнщ байлыгын аитсаншы! Кос-костан уй, уй болганда кандай! Кос-костаи шина... машина... ма- ИНДИРА: Байлыгы не керек, ули акмак болса!.. Акмак!.. БАКЫТКУЛ: Сен каншык коясьщ ба, жок па? Мен бэргбгр койшымен куда болмаймын! 0лт калсан да!.. САЯТБЕК. Бакыткул, неменеге орекпи бересщ?! 0уел1 баланы керешк, танысайык та. Сонан сон акылга салып керермЬ... Ал, Жора- нын... БАКЫТКУЛ: Е, нес! бар екен? Сэкецмен куда болсац... САЯТБЕК: 0й, Сэкеннщ жеш бф баска, Ал Жораны койшы-ей!.. Несше кайталай бересщ, болды емес пе? Тап бф жау шауып жаткандай, сонша аптыгып не кершд1 саган? КерермЫ БэршИ де ауылдан шыктык... БАКЫТКУЛ: Неш кересщ?!. Керетш дэненеЫ де жок! Б13 калалык болгалы кай заман?! Эрг сен бшдей бф корпорациянын басшысы емессщ бе? Саган бэр1бф ме, сонда? САЯТБЕК: Ей, сен де... сез угушы ма едщ! БАКЫТКУЛ: Мен емес, сен гой, сез укпай турган... САЯТБЕК: Мен ушш кызымнын бакыты бэршен кымбат! БАКЫТКУЛ: Сен немене сонда... САЯТБЕК: Сезд1 кебейтпе!.. Тещн тапса болды емес пе?!. Одан баска саган не керек! БАКЫТКУЛ: «Тен - тещмен, тезек - кабымен» деген бар. САЯТБЕК (квзт аларта, дауысын котерт): Жетер ендП Догарасьщ ба. жок па? БАКЫТКУЛ: Койшымен куда болып жетюерсщ!.. Жетюкен екенбп!.. Ойбай-ау, ойбай!.. (Бацыткул долдона шыгып кетедО. ИНДИРА (еркелеп): Пап... Ол жакси жигит! Симпатичный, умный... САЯТБЕК: 0зще унаса, езщ унатсан болды да, ботам!.. Сен бакытты болсац, бПге одан баска не керек дейсш, жаным! Корейж, танысайык... Бшсешк!.. 0з1н де жаксылап ойлан, жаным. Баска нэрселерден кателесуге «мар, ал емфл1к жар такдауда кателжке жол беруге болмаиды. Эиткст, мгьщда,сорында сонда,жаным! 0м1рдеменде к0пкател|ктерж|бсрд1м... САЯТБЕк°ЖаНн-ашей!н... сен жалгызсьш!.. Осыиын бар! сснш шешеннщ кес1р1... Улым болса... Кейде... Эй... казадгын... кеиб.р сез- дерьай!... 195 ИНДИРА: Казактин создери...

САЯТБЕК: Иэ, ата-бабаларымыз кандай данышпан болган! Бэрщ де бф-акауыз сезбен айтып кеткен гой!.. ИНДИРА: Пап... мени неге казакша окитпадыныз? Казактин создерин кеп тусинбеид. Казакша дурыс сойлеи алмайтынга уялам. САЯТБЕК: Эл1-акуйренш кетесщ! Уялмай сейлей бер. Ол кезде заман баска ед1 гой, жаным. Манайда казак мектеб1 жок болатын. Оныц устше орысша бшсен, жерде калмайтынсьщ! Сенщ болашагынды ойлаганнан орыс мектебше берш едш... Кателескен1мд1 кеш те болса езш де сезщ журмш! Кейде сенен орыстык мшездерд1 байкап калам. Дегенмен, бойьща шамам келгенше казакылыктьщ дэнш себуге тырыстым. Ылги да, уйде казакша сейлендер деп айтып отыратын едш гой! Енд1 келш... (Крыта телефоны шылдырлайды). А-а... Жаксы... жаксы... Мен казф ба- рамын!.. (цызына карап). Кой, жарайды, жаным, мен кетпм, жиналыстан кепппл барамын! Ойлан, кызым, эбден ойлан. 031Ц де енд1 бала емессщ гой! Ертец 0К1Н1П, опынбайтындай болгайсын! Ец бастысы - ез1не унаса болды. Калганы б1рт!ндеп калыпка келер. Онымен 613 емес, ез1н бфге турасын гой! Дегенмен, койшыньщ баласы екен. Б1р уак абыройды да ойлаган дурыс, кызым!.. Ел-журт бар дегендей... Енд1 езщ... ИНДИРА: Ой, пап... САЯТБЕК: Кызым, кей1н... тагы энпмелесерм13... Мен кеш1пп ба­ рам... Жаксы... кейш тагы... (дкеа цызыныц мацдайынан шскейд '1 де, асыга басып, шыгып кетедн Сэлден соц цащаныц к,оцырауы шылдырлайды. Индира жуггрт барып, ест ашады. Крлына гул шок,тарын устаган Сержан тред:). СЕРЖАН: Кальщ калай? ИНДИРА: Салем! СЕРЖАН: Кецш-куйщ калай? ИНДИРА: Жаман емес! СЕРЖАН: Не жаналык? ИНДИРА: Еш жаналык жок. СЕРЖАН: О-о... о... Казакша кепкерш сейлейтш болыпсын гой! ИНДИРА: Как... как... Попкорм дейсщ бе? Попкорм сиякгы сойлейм бе? СЕРЖАН: Попкорм сейлеунп ме ед1, не? ИНДИРА: Енд! ез1ц гой!.. СЕРЖАН: Попкорм емес, кепкерш деймш. Казакша жаксы б1Л1П калыпсьщ деген1м гой! ИНДИРА: А-а... а-а... Сен1н аркан гой1 СЕРЖАН:^Жарайды! Осындай касиеттер1ц гой... Кылыкты кызсьШ\" ^\"ннпш6 бЗР Г°Й’каланьщ кыздарын онша жакгыра коймаушы ед1м. ИНДИРА: Мен де ауыл жигитин... Есивде ме, екеумиздин урисип калганимиз. Мен плакат етип едим гой! Сен мэнгурт дедин. 196

СЕРЖАН: Енд! езщ гой, мэмбет деген. Ылги орысша сейлейтшсщ. Соган езшнен-езш ыза болатынмын. Соны айтып нып, дэукестенш шыга келген. едш, ез1н гой, шамда- ИНДИРА: Сол айткандарин улкен ой салды! Сен менин омирге деген кезкарасти езгерттин! Шын айтам! Сол ушин де озим кеширим сурадим гой! СЕРЖАН. Сонан кешн гой, сеш бгр турлг жаксы корт калганым. 0яф кызык кой!.. Эйтпесе... ИНДИРА. Байкаисын оа, Сержан, сенимен танысканнан бери мен ка- закша сойлейтин болдым. СЕРЖАН: 0те жаксы!.. ИНДИРА: Мен сени алгашында мулде орысша билмейт деп ойладим! Орысша жакси урсади екенсин. Чистый по руский!.. СЕРЖАН: Мен де сеш бф ауыз казакша бшмейтш шыгар деп ойлай- тынмын!.. ИНДИРА: Ал былай... вобще... орысша сойлемейсин, иа! Орыстардын езше казакша сойлейсин! «О, колхоз!» - деп, биз кулетинбиз. Орыстарга казакша сойлеу кызык. Бирак сени олар бари тусинеди, иа. СЕРЖАН: 031М13 гой, ебектеп шыга келетш. Эйтпесе, олардын бэр: бшед1, болмаса тусшедй Озбектер ешуакытта бф-бфшен орыс­ ша сейлеспейдк Кбайта орыска озбекше гэшредь Тшт1, Тэшкенде дукен сатушыларынын ез1 орысша сейлесен жауап бермейдь ©збекше сенлемесенде, казакша сойле дейдг Мше, олардаулттык намыс кандай!.. •Ал 613 болсак, езш1збен-взш1з орысша сейлесемв! Соны жетютж санай- мыз, мактан тутамыз! Кадыр агамыз айтпакшы, езге тшдщ оэр1н бшсен; де, ез ТШ1НД1 курметтеу керек кой! Агылшынша булбулдай сайрасаи, кэнеки!.. Бфак... ИНДИРА: Сен агылшынша да жаксы билед! екенсин гой! Сени... бар гой... агылшынша биледи деп мулде ойламаппын! Ауылда журип калай уйренгенсин? СЕРЖАН: Ниет болса, бэрш уйренуге болады. Айтып турмьш гои, бэрш бы! Тек казак пен казактын орысша шулд.рлескенш тусшбеимш. Караптан карап турып зыгырданым кайнайды. Маскара емес пс. кайда? 0з тшмп жоктай! Бше бшсен казак тш элемдеп ен оаи тшдердщ бф1. ИНДИРА: Билем! Алгаш осьшдай касиетгерш жек '‘ормш.^ит ош чсиеперин ушш жаксы корил кетгим гой. Мзмбет дет оилаушы едик, Мэмбет сен емес, мэнгурт бзз екенбиз гой! (кулшареи / • корГеи СЕРЖАН: РСойшы, онын бэрш спекгаклде’н калып ^стей втп де кетп гой!.. Одан да даиында , 197 к°йып журерм13.

ИНДИРА: Жаксы. Мен казир... (Осы кезде уйден Бсщыткул шыгып цалады. Ол Индира мен Сержанныц свздерт тыцдап турган сыцайлы. Жтптп бастан-аяц алаквздене шолып втеЫ де, мъщынын таянып тура цалады). СЕРЖАН (каре салып): Сэлеметаз бе? БАКЫТКУЛ: Були уйге конактар келмек. Индира ешкайда бара ал- майды. СЕРЖАН (сасцалацтап): Ондай болса... жарайды... Эзш-ак;... БАКЫТКУЛ (кекеанмен): Сейткенщ жен!.. СЕРЖАН (шегшшектеп): Жаксы онда... (шыгып кетед'й). ИНДИРА: Мам... неге... Мен оны жаксы корем гой!.. Сиз барин... БАКЫТКУЛ: Не болды?.. Кайта жаксы... ИНДИРА: Мам... биз бир-биримизди жаксы коремиз. Неге тусинбейсиз?!. Биз барибир... БАКЫТКУЛ: Атаннын басы... ИНДИРА: Мам... мам... (квмешне екак тыгылып, уйге кгрт кетедг). БАКЫТКУЛ (жападан жалгыз, взше вз1): Эй, ез! бф тур-тулгасы кел1скен бала екен!.. Устшдеп кшм1 де... Эй, бфак, койшыньщ баласы гой... Мумкш... э.. элде... 031мен-ез1штей кубфлесш турып калады. Соцы .4 1

Жазушы, журналист, аудармашы, зерттёуил, драматург . Думай Эмфгалиулы Рамазан 1967 жылгы1 тамызда казфп Шыгыс Казакстан (бурынгы. Семей) облысы; Абай ауданы,. '- Кызылту кецшарында дуниеге келген. 1985-92 жылдары эл-Фараби атындагы Кёзак Улттык унйверситетжщ Журналистика факультет1ндё окыган. М. Эуезов атындагы Эдебиет жане енёр институтыньщ аспирант’урасын . тзмамдаган. 1988-96.жылдары республикалык.«Халык кецес!» газетжде, 1996-2006 жылдары «Казак адебиетЬ> эдеби басылымын'да кызмег ютеген. 2007-2009 жылдары Б.Мусфепов атындагы Казак Мемлекетлк Академиялык Балалар мен жасвспрмдер театрында Эдебиет бвлшжн менгеруию жане 2009-2016.жылдары «Элем едебиет!» журналынын жауаптьГхатшысы, бас редактордын орынбасары, бас редакторы кызметтерш аткарган. Казф Казакстан ; - >казушыларыныцадеби-элеуметт1кбасылымы-«Жулдыз»журналындакызмет1стейд!. . «Квкжал» (Астана. Елорда баспасы, 2001), «Хан Кененщ казасы» (Алматы. КАЗакпарат баспасы, .2002), «Алланын эмф!».- (Алматы. Жазушы баспасы, 2008), «Жылап аккан тамшылар»’(Алматы.- КАЗакпарат.баспасы, 2011), «Кектамыр» (Астана. Фолиант баспасы, 2013), «Абылай ханнынарманы» (Астана. Фолиант баспасы, 2014) атты ютаптардын авторы. «Абылай халньщ арманы»; «Кенесары-Кужмжан», «Керей - Жэжбек», «Так», «Тасмакдай^Бейуак^^Бала Казыбек», «Канатталды» атты драмалык шыгармалары бар. 2010 жыльГАетанадагы Калибек Куанышбаев атындагы драма театрында жане 2011 жылы Жамбыл атындагы Шыгыс Казакстан облыстык драма театрында, 2012 жылы Ш. Кусаинов дтындагы Акмола облыстык каза^ мУзыкалык> драма театрында «Кенесары-Кужмжан» .. пьесасы сахналанды. Аталмыш'.тарихи драма 2011 жылы Казакстан Республикасы Тауелс13Д1'пнщ 20 жъщ&ыЩарнапган Улттык театрлардын республикалык .фестивалжде-(К.. Куанышбаев тёатры)«Ен уздж драма» атанды. 2012 жылы Турдк ел1жн- ^ . астанасы Анкара мен Ыстамбулгкалаларында «КенёсарыЖ'унГмжан» драмасы тур1к<т1Л1Нде : койылдьГ. АД :2013 жылы Астанадагы. Калибек Куанышбаев/атындагы драма театрында, • ;;:2015 жылъС'Караганды жане-Онтуст)к Казакстан \" «Абылай -ханнын арманы» аттьг-тарйхи драмасы сахналанды.;‘^.2015; жылы Шыгыс Казакстан облыстык казак драма театрында''«Керей - ЖажбёК^атты тарихй драмасы • .' V койылып, 1лё:шала еткёН.;Р'ёспубликалык театр фестивал[нде\"аталмыш т.уынды «Ек уздгк спектакль» атаныгг, бас ткулдей ;.иеленд1 Сол жылы «Керей -Жешбек» тарихи-драмасы Б,Римова атындагы.- Алматы облыстык казак драма театрында сахналанды.-2018 жылы «Канатталд^тарихи драмасы Караганды обылысында сахналанып, облыстык театрлар . фестивал[нде бас жулдён! канжыгасына байлады. : ХалЬ1каралык «Алаш» эдеби сыйлыгынын (2014) жане Казакстан Жастар Одагы мен. .' Булкышев атындагы сыйлыгынын (1993) лауреаты. ф ' Кенесары хан атындагы республикалык эдеби конкурстын’(2005) жане «Жылдын ен уздж пройсы» аталымы бойыйша «Алтын калам» байкауынын бас жулдегер! (2010), «Балауса» ‘ффг'\\: байгёС1н[^'б1рИш1:М|н:иегёр1 (2013). «Астана - ардагым» сыйлыгынын проза аталымы ' Т«АУчйым:^'-алтын' тугырым» эдеби конкурсынын драматургия аталымы -г . бойынша бас жулдегер! (2017); «Тауелаздж толгауы» конкурсынын еюнил орын иегерь (2019). 201Ожыльг«К0Ш»'анпмес1 «Жылдын ен уздж прозасы» атанса, 2012 жылы «Кенесары- л Кужмжан» тарихи драмасы «Жылдын ен узд!К драмалык туындысы» деп танылды. г'. •; 2014 жылы «Жыл-драматурп» атанды. .'&.У ■ Мемлекеттж жане Президентш стипендиат.