เมื่อปลาจะกินดาว ปีที่16 ปี2561

เมื่อปลาจะกนิ ดาว ปีที่ 16  รายงานสถานการณ์สิ่งแวดลอ้ มในรอบปี 2561  เลขมาตรฐานสากลประจ�ำหนงั สือ 978-616-316-474-2 บรรณาธิการ เอกชัย จ่ันทอง ผปู้ ระสานงาน อลนิ บญุ กรงุ ทอง  ออกแบบปกและรูปเลม่ ชินธิป เอกก้านตรง การต์ นู ฝรง่ั ใจ พิสูจนอ์ ักษร ต้นอ้อ พิมพค์ ร้ังแรก กนั ยายน 2561  พิมพท์ ่ี บรษิ ัท ภาพพมิ พ์ จ�ำกดั จดั ทำ� โดย กรมส่งเสรมิ คณุ ภาพสิ่งแวดลอ้ ม กระทรวงทรพั ยากรธรรมชาติและสงิ่ แวดลอ้ ม คณะท่ีปรกึ ษา ชมรมนักข่าวสิง่ แวดลอ้ ม สมาคมนกั ขา่ วนกั หนังสือพมิ พ์แห่งประเทศไทย ส�ำนักข่าวส่งิ แวดล้อม (Greennews) 

คำ� นิยม ตลอดหลายสบิ ปที ผ่ี า่ นมา ชมรมนกั ขา่ วสง่ิ แวดลอ้ ม สมาคมนกั ขา่ ว นักหนังสือพิมพ์แห่งประเทศไทย ได้รับการสนับสนุนจากกรมส่งเสริม คณุ ภาพสง่ิ แวดลอ้ ม กระทรวงทรพั ยากรธรรมชาตแิ ละสงิ่ แวดลอ้ ม ดว้ ย ดีเสมอมา ตามพันธกิจที่มีร่วมกันในการเสริมสร้างความรู้ความเข้าใจ และความตระหนักดา้ นส่ิงแวดลอ้ มแก่สาธารณชนโดยท่ัวไป หนงั สอื “เมอ่ื ปลาจะกนิ ดาว” เดนิ ทางมาถงึ ปที ่ี 16 คณะทำ� งานยงั คง มงุ่ เนน้ เนอ้ื หาใหม้ คี วามเขม้ ขน้ และเทา่ ทนั ตอ่ สถานการณส์ งิ่ แวดลอ้ มท่ี แปรเปลย่ี นไปอยา่ งรวดเรว็ อีกท้ังพยายามคลใ่ี หเ้ หน็ ประเดน็ ปญั หาใน บางแงม่ ุมท่อี าจถกู มองข้ามไป ภายใต้โครงการเดยี วกนั น้ี คณะทำ� งานไดม้ กี ารพฒั นารปู แบบการ นำ� เสนอใหม้ คี วามหลากหลาย ทงั้ พอ็ คเกตบกุ๊ สารคดวี ดี ทิ ศั น์ บทความ ข่าว การ์ตูน อินโฟกราฟฟิก พร้อมทั้งขยายช่องทางการส่ือสารผ่าน เว็บไซต์ และโซเชียลมีเดีย เพ่ือสร้างการรับรู้และเข้าถึงประชาชนใน วงกว้าง โดยผู้ที่สนใจยังสามารถติดตามรายละเอียดเนื้อหาเพ่ิมเติม ได้ที่เว็บไซต์ส�ำนักข่าวสิ่งแวดล้อม (Greennews) https://green- news.agency และ https://www.facebook.com/greennewsagency ซึ่งท�ำหน้าท่ีเสมือนศูนย์กลางข่าวสารด้านส่ิงแวดล้อม และการ เปลยี่ นแปลงสภาพภมู ิอากาศทั้งในประเทศ และตา่ งประเทศ

การแก้ไขปญั หาสง่ิ แวดลอ้ มบนฐานของขอ้ มลู และความรยู้ งั คงเปน็ ส่ิงส�ำคัญเสมอ การน�ำเสนอขอ้ เท็จจรงิ และตีแผ่ใหเ้ ห็นขอ้ มูลรอบดา้ น จงึ เปน็ หนา้ ทห่ี นงึ่ ทคี่ นในวชิ าชพี สอื่ มวลชนพงึ กระทำ� เชน่ เดยี วกนั ภารกจิ ในการปกปักรักษาทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดล้อมย่อมไม่ใช่ของ ใครคนใดคนหนงึ่ หากตอ้ งอาศยั ความรว่ มมอื รว่ มใจของทกุ คน ทกุ ฝา่ ย บนฐานของความเขา้ ใจท่ถี กู ตอ้ งตรงกนั ชมรมนกั ขา่ วส่ิงแวดล้อม

คำ� นำ� ความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติ และการมีคุณภาพ สงิ่ แวดลอ้ มทดี่ ี เปน็ สงิ่ สะทอ้ นถงึ คณุ ภาพชวี ติ ทดี่ ขี องประชาชนในประเทศ เราปฏเิ สธไมไ่ ดว้ า่ การดำ� รงชวี ติ ของพวกเราทกุ คนในแตล่ ะวนั ไปจนถงึ การพฒั นาประเทศลว้ นตอ้ งใชฐ้ านทรพั ยากรธรรมชาติ ซง่ึ มสี ว่ นในการ ปล่อยของเสยี ออกสสู่ ง่ิ แวดลอ้ ม ท้ังมลพษิ ทางอากาศ นำ้� เสยี สารเคมี หรอื แม้แต่ “ขยะ” ทก่ี ำ� ลงั เปน็ ปญั หาในระดับโลก การดแู ลรกั ษาทรพั ยากรธรรมชาติ และการแกป้ ญั หาสงิ่ แวดลอ้ ม นน้ั มคี วามซบั ซอ้ น และเปราะบาง การดำ� เนนิ การโดยภาครฐั เพยี งลำ� พงั ไมส่ ามารถบรรลเุ ป้าหมายให้สำ� เรจ็ ได้โดยง่าย ต้องอาศัยความร่วมมือ จากประชาชนทุกภาคส่วนท่ีต้องร่วมกันขับเคลื่อนให้ประเทศไทยมี ความม่นั คง ม่งั คั่ง และย่ังยืน และกา้ วเปน็ ประเทศพฒั นาแล้ว โดยยึด แนวทางการพฒั นาตามหลกั ปรชั ญาเศรษฐกจิ พอเพยี ง และยทุ ธศาสตร์ การสร้างการเติบโตบนคุณภาพชีวิตที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม ท้ังการ จัดระบบอนุรักษ์ ฟื้นฟู และป้องกันการท�ำลายทรัพยากรธรรมชาติ เพอ่ื พฒั นาทกุ ภาคสว่ นใหก้ า้ วไปในทศิ ทางเดยี วกนั นน่ั กค็ อื สเู่ ปา้ หมาย การพัฒนาท่ียั่งยนื (Sustainable Development Goals: SDGs) สร้าง คุณภาพส่ิงแวดล้อมท่ีดี ลดมลพิษ และลดผลกระทบต่อสุขภาพของ ประชาชน และระบบนิเวศ

ทงั้ นี้ หวั ใจสำ� คญั ของการสรา้ งการมสี ว่ นรว่ มทเี่ ขม้ แขง็ คอื จติ สำ� นกึ รับผิดชอบอันเกิดจากความเข้าใจ และความตระหนักรู้ในคุณค่าของ ทรพั ยากรธรรมชาตแิ ละส่ิงแวดลอ้ ม กรมสง่ เสรมิ คุณภาพสง่ิ แวดลอ้ ม จงึ มงุ่ มนั่ ทจ่ี ะผลติ และเผยแพรข่ อ้ มลู ขา่ วสารเพอื่ ประโยชน์ในการสรา้ ง ความรู้ ความเข้าใจ ตลอดจนส่งเสริมการมีส่วนร่วมของประชาชนใน การบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดล้อมอย่างยั่งยืน จึง หวังเป็นอยา่ งย่งิ ว่าหนังสอื “เมอ่ื ปลาจะกนิ ดาว” ปีท่ี 16 จะเปน็ ข้อมูล ข่าวสารในอีกรูปแบบหน่ึงที่มีประโยชน์ และมีบทบาทส�ำคัญในการ สร้างความรู้ ความเข้าใจ และสร้างความร่วมมือในการรักษาคุณภาพ สิ่งแวดลอ้ ม เพอ่ื สงั คมทีม่ คี ณุ ภาพชวี ิตที่ดยี ง่ิ ขึ้น กรมสง่ เสริมคุณภาพส่ิงแวดลอ้ ม กระทรวงทรพั ยากรธรรมชาติและส่งิ แวดล้อม

บทบรรณาธกิ าร การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศได้ส่งผลกระทบต่อชีวิตความ เป็นอยู่ของพลเมืองไปท่ัวทุกภูมิภาคของโลก เหตุการณ์ภัยพิบัติ ที่เกิดถ่ีมากขึ้น ตลอดจนทิศทางการพัฒนาท่ีมีแนวโน้มรุกราน ทรัพยากรธรรมชาติเติมเพ่ิมมากข้ึน ได้ท�ำลายความสมดุลของระบบ นเิ วศใหย้ ่ำ� แย่ลง จนหลายสถานการณ์ตกอยใู่ นภาวะวิกฤต เน้ือหาของหนังสือ \"เมื่อปลาจะกินดาว” ปีท่ี 16 ท้ัง 5 เร่ือง ซ่ึง เป็นการสรุปสถานการณ์สงิ่ แวดลอ้ มประจำ� ปี 2561 อยู่ภายใตแ้ นวคดิ เร่ือง \"ความมั่นคง\" และ \"ความย่ังยืน\" โดยเชื่อว่าการพัฒนาประเทศ ในทุกมิติ หากไม่มีความสมดุล ก�ำหนดนโยบายไม่รอบด้าน และหวัง ประโยชน์เพียงด้านใดด้านหนึ่งมากจนเกินไป ย่อมส่งผลกระทบต่อ ความม่ันคงในการด�ำรงชีวิต กระทบต่อเป้าหมาย และนโยบายการ พัฒนาประเทศอย่างยงั่ ยนื กล่าวได้ว่าเพียงแค่อาหารท่ีเราทุกคนต่างรับประทานกันอยู่ ทุกมื้อก็เกี่ยวข้องกับความมั่นคงทางอาหาร ซ่ึงมีความเช่ือมโยงกับ ระบบนิเวศ ไม่ว่า ดิน นำ้� ตลอดจนสภาพแวดล้อมท่ีดีอีกด้วย จริงอยู่ ทุกสังคมย่อมต้องขับเคลื่อนการพัฒนาและสร้างความเปลี่ยนแปลง เพื่อยกระดับคุณภาพชีวิตประชากรให้ดียิ่งขึ้น มีความสะดวกสบาย มากข้ึน แต่ก็ปฏิเสธไม่ได้ว่าผลพวงของการก�ำหนดนโยบาย และการ พัฒนาเหล่านน้ั ยงั มชี ่องโหว่ทส่ี ร้างผลกระทบต่อสิ่งแวดลอ้ ม หรืออาจ กลา่ วไดว้ า่ การพฒั นาโครงสรา้ งพน้ื ฐานโดยรฐั ยงั ไมไ่ ดน้ ำ� “ตน้ ทนุ ดา้ น ส่ิงแวดล้อม” มาค�ำนวณอัตราการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ รวมถึง ความคุ้มค่าท่ีต้องมีการประเมินสิ่งแวดล้อมระดับยุทธศาสตร์ (SEA) ใหม้ คี วามเข้มข้น และน่าเชือ่ ถอื

ปฏเิ สธไมไ่ ดว้ า่ ตวั เลขอตั ราการขยายตวั ทางเศรษฐกจิ ทท่ี กุ รฐั บาล คาดหวังให้เพ่ิมสูงข้ึนในทุกปี ยังมีความย้อนแย้ง และเป็นปัจจัยสร้าง ความถดถอยในการยกระดับคุณภาพแวดล้อมท่ีดี รวมถึงยังสร้าง ผลกระทบตอ่ การดำ� รงชวี ติ มาอยา่ งตอ่ เนอื่ ง ซงึ่ มตี วั อยา่ งเปน็ ทปี่ ระจกั ษ์ อยู่ในหลายๆ โครงการ ขณะเดียวกันผลพวงจากนโยบายการพัฒนาและการยกระดับ คุณภาพชีวิตพลเมืองก็ได้มีส่วนอย่างส�ำคัญในการสร้างมลพิษ และ มลภาวะในอตั ราทสี่ งู ขนึ้ ในทกุ พนื้ ที่ จากขอ้ มลู กรมควบคมุ มลพษิ รายงาน ปัญหาขยะตกคา้ งในกรงุ เทพมหานคร ปี 2560 พบว่าใน 1 วนั มีขยะ ตกค้างมากถงึ 4.2 ลา้ นตนั หรือเฉลย่ี สร้างขยะคนละ 1.5 กิโลกรมั ตอ่ วัน หากค�ำนวณจากจ�ำนวนประชากรท้งั ประเทศ 65 ล้านคน ใน 1 วัน จึงมีขยะสะสม 74,073 ตัน ดังน้นั 1 ปี ประเทศเราจงึ มขี ยะตกคา้ งมาก ถึง 27.04 ล้านตนั ทนี่ า่ ตกใจกค็ อื ในจำ� นวนขยะเหลา่ นสี้ ว่ นใหญเ่ ปน็ “ขยะพลาสตกิ ” ซึ่งไทยถูกจัดอันดับให้เป็นประเทศท่ีท้ิงขยะพลาสติกลงทะเลมากติด อันดับ 6 ของโลก มรดกความไม่รับผิดชอบที่ทุกคนช่วยกันก่อขึ้นท้ังหมดน้ีล้วน เป็นภาระตกทอด และส่งต่อไปยังคนรุ่นหลัง ใช่หรือไม่ว่าไม่ยุติธรรม ส�ำหรบั พวกเขาเลย เอกชยั จ่นั ทอง บรรณาธกิ าร กันยายน 2561



สารบัญ 12 38 เม่ือทอ้ งฟ้าไมป่ ราณ.ี .. 60 ยาสารพัดโรคทชี่ อ่ื ‘โรงไฟฟ้าขยะ’ โลกรอ้ นลิดรอนคุณค่าสารอาหาร 84 วิกฤตโภชนาการจอ่ ใกลแ้ ค่ปลายลนิ้ ‘เมกะโปรเจกต์’ 114 บาดแผลบนรอยทางแห่งการพฒั นา เสือด�ำ: การอนุรักษ์ อำ� นาจทนุ มุมสะท้อนความอยตุ ธิ รรม

01 เมือ่ ท้องฟ้าไมป่ ราณ.ี .. เรือ่ ง/ภาพ: ปริตตา หวงั เกยี รติ

รายงานสถานการณส์ ่งิ แวดลอ้ มในรอบปี 2561  13 เวลาคล้อยบ่าย ณ ชุมชนชาวประมงแห่งหนึ่งในจังหวัดชลบุรี บรรยากาศในห้องแถวเช่าคกึ คกั ดัวยเสียงพดู คยุ ในภาษาต่างถนิ่ แรงงานหญิงชาวกัมพูชาออกมานั่งหน้าที่พัก ยกถุงพลาสติก ใบใหญบ่ รรจปุ ลากะตกั แหง้ พรอ้ มกะละมงั เขยี งและมดี พวกเธอนง่ั ลง บนต่ังไม้ แล้วลงมือตัดหัวปลาอย่างคล่องแคล่ว พลางพูดคุยกันอย่าง สนกุ สนาน ลูกเด็กเล็กแดงวิ่งไล่จบั อยู่ไมไ่ กล ปลากะตกั หวั ขาดนบั แสนตวั ถกู บรรจกุ ลบั ไปในถงุ พลาสตกิ พรอ้ ม สง่ กลบั ไปยงั แมค่ า้ ขายอาหารทะเล 4 บาทตอ่ 1 กโิ ลกรมั คอื คา่ ตอบแทน ท่ีแรงงานชาวกัมพูชาได้รับ วันหนึ่งแต่ละคนสามารถตัดหัวปลาได้ ประมาณ 50 กิโลกรัม พอจะสร้างรายได้ให้แรงงานหญิงคนหนึ่งได้ เลย้ี งครอบครัว พวกเธอไม่มีทางท�ำมาหากินอื่นนอกเหนือจากมาท�ำงานรับจ้าง ในเมืองไทย ยอ้ นกลบั ไปทบี่ า้ นเกดิ ของพวกเธออกี ฟากของพรมแดน ทน่ี าเคย เปน็ แหลง่ รายไดด้ งั้ เดมิ แตท่ กุ วนั นี้ ทท่ี ำ� กนิ เหลา่ นนั้ กลบั ไมส่ ามารถเปน็ ทีพ่ ง่ึ พาได้อีกตอ่ ไป ดั่งเช่นท้องฟา้ ท่ไี มป่ ราณตี อ่ ผ้คู น

14 เมอ่ื ปลาจะกินดาว ในปี 2558 ภยั แลง้ รนุ แรงท่สี ุดในรอบทศวรรษเกิดขึ้นทัว่ ภูมภิ าค เอเชยี ตะวนั ออกเฉยี งใต้ อนั เปน็ ผลพวงจากปรากฏการณเ์ อลนโี ญทมี่ รี ะยะ เวลายาวนานผดิ ปกติ จนั เทรย กบั สามตี ดั สนิ ใจทง้ิ บา้ นในอำ� เภอสนั ดนั จังหวัดกําปงธม ประเทศกัมพูชา ทั้งสองน่ังรถสาธารณะมายังบริเวณ ชายแดนไทย-กมั พูชา รอจนสบจังหวะ แล้วจึงเดินเท้าข้ามพรมแดน ณ ฝั่งไทยมีรถตู้ของนายหน้ารออยู่ ทั้งสองกระโดดขึ้น หลังจาก นน้ั ไมก่ ชี่ ว่ั โมงกม็ าถงึ ชมุ ชนแรงงานชาวกมั พชู าแหง่ หนง่ึ ในจงั หวดั ชลบรุ ี จนั เทรยรับจ้างตัดหัวปลา สามีของเธอทำ� งานบนเรอื ประมง ท้ังสองท้งิ อาชพี เกษตรกรรมไว้เบ้ืองหลงั “ภยั แลง้ ในปนี น้ั ทำ� ใหข้ า้ วในไรเ่ รายนื ตน้ ตายทงั้ หมด ปนี นั้ เราแทบ จะไมม่ กี นิ ” จนั เทรยเลา่ ขณะทนี่ ง่ั ตดั หวั ปลาหนา้ บา้ นเชา่ สามขี องเธอนงั่ อยขู่ า้ งๆ ชว่ ยตดั หวั ปลาเพอื่ หารายไดเ้ สรมิ ในวนั หยดุ พกั จากภาระงาน บนเรอื “ในปหี ลงั ๆ ทำ� นาไมใ่ หผ้ ลดนี กั จะหางานทำ� ทบ่ี า้ นกไ็ มม่ งี านทำ� เราเลยต้องออกจากบา้ นมาหางานทำ� ท่ีไทย” พวกเขาเล่า “หนา้ ฝนไม่ใช่หนา้ ฝน หน้าร้อนกไ็ ม่ใชห่ น้าร้อน” เปน็ ค�ำบอกเลา่ ของแรงงานชาวกัมพูชาคนหน่ึง ซ่ึงสังเกตพบว่าตนเองไม่สามารถ คาดเดาสภาพอากาศในระยะหลังได้ ซึ่งกัมพูชาเป็นประเทศท่ีมีความ เปราะบางสงู ตอ่ สภาพอากาศแปรปรวนอนั เปน็ ผลมาจากการเปลยี่ นแปลง สภาพภูมิอากาศ โดยรายงาน Global Climate Risk Index 2018 เผยแพรโ่ ดยองค์กร Germanwatch จดั ให้กัมพชู าอยอู่ นั ดับที่ 15 จาก 182 ประเทศทวั่ โลก ทไี่ ดร้ บั ผลกระทบจากสภาพอากาศแปรปรวนมาก ท่ีสดุ ในระหวา่ งปี 2540-2559 ภัยพิบัติท่ีเกิดจากสภาพอากาศแปรปรวนในรอบ 20 ปีท่ีผ่านมา ทำ� ใหก้ มั พชู าสญู เสยี ความเทา่ เทยี มกนั ของอำ� นาจในการซอื้ (Purchasing Power Parity) ท่ี 243 ลา้ นดอลลารส์ หรฐั หรอื ประมาณ 8,000 ลา้ นบาท น่ันหมายความว่าผลกระทบจากสภาพอากาศแปรปรวนได้ส่งผลให้

รายงานสถานการณส์ ่งิ แวดลอ้ มในรอบปี 2561  15 กัมพูชาสูญเสียศกั ยภาพทางเศรษฐกจิ อย่างหลีกเลย่ี งไม่ได้ นอกจากนี้ รายงานดังกล่าวยงั ชี้วา่ ประเทศใน 10 อนั ดับแรกที่ได้ รบั ผลกระทบจากสภาพอากาศแปรปรวนมากทส่ี ดุ ยงั เปน็ ประเทศกำ� ลงั พัฒนาท้ังหมด ซ่ึงหมายรวมถึงไทย เมียนมา และเวียดนาม ประเทศ เหล่าน้ีมีประชากรและเศรษฐกิจที่พึ่งพาทรัพยากรธรรมชาติอย่าง เขม้ ขน้ แตก่ ลบั มคี วามสามารถในการปรบั ตวั เพอื่ รบั มอื การเปลยี่ นแปลง สภาพภูมิอากาศอยู่ในระดับต่�ำ หากไม่นับรวมไทยแล้ว ประเทศในภูมิภาคลุ่มน�้ำโขงท่ีติดอันดับ ดงั กล่าวยังมอี ตั ราการอพยพออกจากถ่นิ ฐานเดมิ ค่อนข้างสูงอกี ดว้ ย “การอพยพย้ายถิ่นฐานเป็นยุทธศาสตร์หลักอย่างหน่ึงที่คนใช้ เพ่ือลดความเปราะบางของตนจากการเปล่ียนแปลงด้านสิ่งแวดล้อม (Environmental Risks และ Economic Shocks) เช่น การสูญเสีย ผลผลิตทางการเกษตรหรือสินทรัพย์ที่ก่อให้เกิดรายได้” ทรอย ดเู ลย์ (Troy Dooley) ผ้จู ัดการ โครงการองคก์ ารระหวา่ งประเทศเพือ่ การโยกยา้ ยถน่ิ ฐาน (International Organization for Migration – IOM) ประจำ� กัมพูชา กล่าว “กัมพูชาพึ่งพาทรัพยากรธรรมชาติเป็นหลัก ประเทศได้รับผล กระทบโดยตรงและมคี วามออ่ นไหวตอ่ การเปลยี่ นแปลงสภาพภมู อิ ากาศ นอกจากน้ี ยงั มขี ้อจำ� กัดด้านศกั ยภาพในการปรับตวั เม่ือชุมชนชนบท ต้องเผชิญกับส่ิงแวดล้อมเส่ือมโทรม ภัยพิบัติทางธรรมชาติ และการ เปลยี่ นแปลงสภาพภมู อิ ากาศ การอพยพยา้ ยถนิ่ ฐานจะเพม่ิ มากขนึ้ ทงั้ จากชนบทเข้าสู่เมอื งและขา้ มประเทศ” ดเู ลย์ ระบุ

16 เม่อื ปลาจะกินดาว แรงงานชาวกัมพชู าจดั วางปลาหมึกสดบนตาขา่ ย และนำ� ไปตากแห้งเพอื่ ท�ำปลาหมึกแหง้ ขายส่งในจงั หวัดชลบรุ ี เหตุแห่งความยากลำ� บาก ความยากจนเปน็ สาเหตหุ ลกั ทที่ ำ� ใหแ้ รงงานขา้ มชาตติ อ้ งยา้ ยถน่ิ ฐาน เขา้ มายงั ประเทศไทย แตเ่ มอื่ ไลเ่ รยี งปมู หลงั ของแรงงานกมั พชู าในไทย หลายคน พบว่าปัจจัยท่ีท�ำให้เกิดความยากจนมีความหลากหลายและ ซบั ซอ้ น หนงึ่ ในนน้ั คอื สภาพอากาศแปรปรวนทท่ี ำ� ใหว้ ถิ ชี วี ติ เกษตรกร ดั้งเดมิ ไมส่ ามารถด�ำรงอยู่ได้ ยอ้ นกลบั ไประหวา่ งปี 2510-2518 กมั พชู าตกอยใู่ นภาวะสงคราม อย่างต่อเนื่อง การต่อสู้ระหว่างเขมรแดงและรัฐบาลสาธารณรัฐเขมร เพอื่ แยง่ ชงิ การปกครองประเทศทำ� ใหค้ วามยากจนแผข่ ยายเปน็ วงกวา้ ง ความยากลำ� บากของผคู้ นถกู ซำ�้ เตมิ ดว้ ยความขดั แยง้ ระหวา่ งเขมรแดง และสาธารณรฐั สงั คมนยิ มเวยี ดนามในระหวา่ ง ปี 2521-2534 ซง่ึ ทำ� ให้ พลเมืองไม่สามารถท�ำมาหากนิ ไดต้ ามปกติ

รายงานสถานการณ์สิง่ แวดลอ้ มในรอบปี 2561  17 สงครามมสี ว่ นสำ� คญั ในการทำ� ลายทรพั ยากรปา่ ไม้ โดยเขมรแดง และเจา้ หนา้ ทร่ี ฐั มบี ทบาทหลกั ในการสง่ ออกไมเ้ ถอ่ื นไปยงั เวยี ดนามและ ไทย โดยรายไดจ้ ากการคา้ ไมน้ ำ� ไปจดั ซอื้ อาวธุ และเพอ่ื การสงคราม ซงึ่ การตดั ไมท้ ำ� ลายปา่ ในกมั พชู ายงั คงดำ� เนนิ มาจนถงึ ทกุ วนั น้ี และทวคี วาม รนุ แรงขน้ึ ดว้ ยการคอรร์ ปั ชนั่ ในระบบราชการทปี่ ลอ่ ยใหก้ ารคา้ ไมเ้ ถอื่ น ดำ� เนนิ ตอ่ ไปได้ นอกจากนี้ ความยากจนยงั บงั คบั ใหผ้ คู้ นตอ้ งหารายได้ จากการลกั ลอบตัดไม้อีกด้วย เม่ือพ้ืนท่ีป่าสูญหายไป ปัญหาภัยแล้งและน้�ำท่วมในหลายพื้นท่ี จึงมีความรุนแรงยิ่งข้ึน จนกลายเป็น “ภัยพิบัติ” ท่ีท�ำลายไร่นาของ เกษตรกร ขณะเดียวกัน คุณภาพดินกลับเสื่อมโทรมลงจนเกษตรกร ตอ้ งใชป้ ยุ๋ และสารเคมเี พอื่ เพมิ่ ผลผลติ เมอื่ ใชน้ านวนั เขา้ กท็ ำ� ใหค้ ณุ ภาพ ดนิ ยำ่� แยล่ งยิ่งกวา่ เดมิ อยา่ งไรกด็ ี เหตแุ หง่ ความยากลำ� บากของชาวกมั พชู าใชว่ า่ จะเปน็ ส่ิงตกทอดมาจากประวัติศาสตร์อันขมขื่น ทว่าปัญหาที่มีอยู่เดิมกลับ โดนกระแทกซำ�้ ดว้ ยปจั จยั ใหมอ่ ยา่ งสภาพอากาศแปรปรวนและภยั พบิ ตั ิ ทางธรรมชาตทิ ่ีทัง้ มีความถี่และความรนุ แรงมากยงิ่ ข้นึ นั่นหมายถงึ ยง่ิ สง่ ผลตอ่ ปัญหาปากทอ้ งใหม้ คี วามซบั ซอ้ นมากย่งิ ข้นึ ข้อมูลจากคณะกรรมการด้านการจัดการภัยพิบัติภายใต้รัฐบาล กัมพูชา (National Committee for Disaster Management) ระบุว่า นับตงั้ แต่ปี 2539 เปน็ ตน้ มา น�้ำท่วม และภยั แล้งสง่ ผลกระทบตอ่ ชาว กัมพชู า จ�ำนวน 12 ล้านคน จังหวัดเปรยเวงเป็นหน่ึงในพ้ืนที่ของประเทศที่มีภัยพิบัติทาง ธรรมชาตเิ กดิ ขนึ้ บอ่ ยครง้ั แตเ่ ดมิ ชมุ ชนตงั้ อยรู่ มิ แมน่ ำ้� โขงสายนำ�้ อนั คอย หลอ่ เลย้ี งสภาพดนิ และผนื ปา่ ใหอ้ ดุ มสมบรู ณ์ เมอื่ เรมิ่ ตน้ เขา้ หนา้ ฝนใน เดอื นพฤษภาคม ระดบั นำ้� ในแมน่ ำ�้ โขงจะเพมิ่ สงู ขนึ้ และคอ่ ยๆ พดั พาเอา ตะกอนธาตอุ าหารเขา้ สพู่ นื้ ทไ่ี รน่ า ทำ� ใหก้ ารเพาะปลกู ขา้ วไดผ้ ลผลติ ดี

18 เมือ่ ปลาจะกินดาว อยา่ งไรกต็ าม ในระยะหลงั ปญั หานำ�้ ทว่ มพน้ื ทจ่ี งั หวดั เปรยเวงเกดิ ข้ึนนอกช่วงมรสุม บางปีมีภัยแล้งยาวนานกว่าปกติ ซ่ึงส่งผลให้พ้ืนที่ ไรน่ าขาดแคลนน�้ำ หากในปีใดที่เกดิ ท้งั ภยั แลง้ และน้�ำทว่ มพร้อมๆ กัน เกษตรกรจะไมม่ รี ายไดเ้ น่ืองจากไม่สามารถทำ� นาได้ตลอดปี การยา้ ยถนิ่ ฐานออกเพอ่ื มาหางานทำ� ในไทยจงึ กลายเปน็ เรอื่ งปกติ ของชาวเปรยเวง โดยเหตผุ ลหลกั ทไ่ี ดย้ นิ บอ่ ยครง้ั คอื “ทำ� นาไมพ่ อกนิ ” “ไมม่ งี านท�ำ” และ “รายได้ทบี่ า้ นน้อยมากจนไม่พอใช้จา่ ย” นวล ชาวเปรยเวงและแรงงานเรือประมงในไทย เล่าว่าหมู่บ้าน ของตนเหลือแต่คนแก่และเด็ก มีบรรยากาศเงียบวังเวง เน่ืองจากคน วัยท�ำงานต่างออกมาท�ำงานในไทย คงมีเพียงช่วงเทศกาลสงกรานต์ที่ แรงงานจะไดก้ ลบั ไปรวมญาตกิ นั บา้ ง นวลเชอ่ื วา่ การอพยพของสมาชกิ ในชมุ ชนมสี าเหตมุ าจากความยากจนเปน็ หลกั และพวกเขากย็ อมรบั วา่ สภาพอากาศคาดเดาไดย้ ากขึ้นในช่วงหลายปใี หห้ ลงั ขอ้ มลู จากกระทรวงแรงงานของไทย ระบวุ า่ ณ เดอื นมนี าคม 2561 มีแรงงานชาวกัมพูชาในประเทศไทยมากกว่า 770,900 คน อย่างไร กต็ าม องคก์ รภาคประชาสงั คมในกมั พชู าคาดการณว์ า่ มแี รงงานกมั พชู า ทง้ั ทผ่ี ่านกระบวนการจดทะเบยี น และไม่ผ่านกระบวนการจดทะเบียน เข้ามาในไทยรวมมากกว่า 1 ล้านคน ขวาบน แรงงานชาวกมั พูชารับจา้ งล้างปลาสดและแลเ่ น้ือปลาที่แพปลาแห่งหนึง่ ในชุมชน ชาวประมงแสมสาร จงั หวดั ชลบุรี ชมุ ชนแหง่ น้ีเป็นแหล่งรวมแรงงานชาวกมั พชู า เพราะมี ความตอ้ งการแรงงานในภาคการประมงและอย่ไู ม่ไกลจากชายแดน ขวาล่าง ครอบครวั แรงงานมสุ ลมิ ชาวกัมพูชาตดั หัวปลากะตกั หนา้ ที่พักของตน ในชุมชน ชาวประมงแสมสาร จังหวดั ชลบรุ ี การตดั หวั ปลาท�ำรายได้ทีก่ ิโลกลัมละ 4 บาท โดย แรงงานสามารถตดั หัวปลาได้เฉล่ียวันละ 40-50 กิโลกรัม

รายงานสถานการณ์ส่งิ แวดลอ้ มในรอบปี 2561  19

20 เม่อื ปลาจะกินดาว นอกจากนี้ คาดการณ์กันวา่ แรงงาน 3 สัญชาติ ท้งั เมียนมา ลาว และกัมพูชา เข้ามาท�ำงานในประเทศไทย รวมกันมากกว่า 3 ล้านคน โดยในจำ� นวนน้ีแรงงานเพศหญงิ มจี ำ� นวนเพิม่ ขน้ึ น่ันอาจสะท้อนว่าวถิ ี ชีวิตเกษตรกรรมด้ังเดิมไม่สามารถตอบโจทย์สภาพความเป็นอยู่ใน ปัจจุบันได้ ผู้หญิงแต่เดิมท่ีเคยมีหน้าท่ีดูแลงานในบ้านจ�ำต้องอพยพ ออกมาหางานท�ำ นอกจากนี้ ยังพบว่าเกษตรกรรายเล็กมีความเปราะบางมากกว่า เกษตรกรรายใหญเ่ มอ่ื ตอ้ งเผชญิ กบั สภาพอากาศแปรปรวน การศกึ ษา ของธนาคารโลก (World Bank) พบว่าภาคเกษตรกรรมมีส่วนส�ำคัญ ในการลดอัตราส่วนคนจนของกัมพูชาอย่างมีนัยส�ำคัญ โดยลดลงจาก รอ้ ยละ 50 เหลอื รอ้ ยละ 21 ในระหวา่ งปี 2550 และ 2554 อยา่ งไรกต็ าม กลบั พบวา่ เกษตรกรรายเลก็ ทม่ี ที ด่ี นิ นอ้ ยกวา่ 6 ไรม่ คี วามเปราะบางมาก ยง่ิ ขนึ้ เนอื่ งจากไมม่ ศี กั ยภาพในการเพม่ิ ผลผลติ และหาตลาดใหม่ และ ยงั ไมส่ ามารถเขา้ ถงึ โครงสรา้ งพน้ื ฐาน และระบบชลประทานของภาครฐั ภาระหน้สี ินทตี่ อ้ งจ่าย เมอื่ เรอื จบั ปลาหมกึ เขา้ เทยี บทา่ ในชว่ งสามยาม โพนลยี ์ กบั ลกู สาว วัย 27 ปี รบี เร่งออกจากบ้านเช่าไปยงั โรงงานปลาหมึก ไมน่ านนกั ปลาหมกึ สดหลายตนั จากเรอื ประมงไดถ้ กู ลำ� เลยี งมายงั โรงงาน โพนลยี ์ และแรงงานหญงิ ชาวกมั พชู าอกี จำ� นวนหนงึ่ ตกั ปลาหมกึ สดใส่กะละมัง นั่งลงบนเก้าอี้พลาสติกขนาดเล็ก แล้วจึงค่อยๆ ล้าง ปลาหมึก ค่อยใช้มดี ตดั หวั มันทิง้ ผ่ารา่ งตรงกลาง และสง่ ตอ่ ปลาหมกึ ท่ีผ่านการท�ำความสะอาดแล้วไปให้แรงงานอีกแผนกที่ท�ำหน้าที่แผ่ ปลาหมกึ บนตะแกรงตาขา่ ย โดยปลาหมึกทัง้ หมดเหล่าน้ันจะถูกนำ� ไป ตากแดดเพ่ือท�ำปลาหมกึ แหง้ งานทำ� ความสะอาดปลาหมกึ มกั เริม่ ตอนช่วงเวลาตี 3-4 เสรจ็ สนิ้

รายงานสถานการณ์สง่ิ แวดล้อมในรอบปี 2561  21 ประมาณบ่ายโมง แรงงานหญิงส่วนมากจะกลับไปนั่งตัดหัวปลากะตัก แหง้ ตอ่ ทบี่ า้ นเชา่ เพอื่ หารายไดเ้ พมิ่ เตมิ และหาทนุ ไปโปะหนก้ี อ้ นใหญ่ ท่รี อการไถ่คืนท่ีประเทศต้นทาง โพนลีย์เองก็มีหน้ีเป็นชนักติดหลัง เธอกู้ยืมเงินจากแหล่งปล่อย เงินกู้นอกระบบ เพื่อเอามาซ้ือปัจจัยการผลิตในการท�ำนาและเพ่ือการ ใช้จ่ายในครอบครวั “เรากู้เงินมาท�ำนา แต่พอท�ำนาจริงแล้วกลับไม่ได้ผลผลิต เราก็ ไมม่ เี งนิ ไปจา่ ยหนเ้ี ขา เงนิ ทจี่ ะใชจ้ า่ ยในบา้ นกไ็ มม่ ี กต็ อ้ งไปยมื เขามาอกี หนมี้ นั กพ็ อกพนู ไปเรอ่ื ยๆ” เธอเลา่ “ทกุ วนั นสี้ ภาพอากาศไมแ่ นน่ อน ก็ อาจเป็นสาเหตุหนึง่ ที่ท�ำใหท้ ำ� นาไม่ได”้ โพนลีย์ เลา่ เมอ่ื 6 ปกี อ่ น เธอและสามอี พยพออกจากบา้ นเกดิ ทอ่ี ำ� เภอเพยี เรอื ง จงั หวดั เปรยเวง เพอื่ มาหางานทำ� ในไทย จากนนั้ ลกู สาวและลกู ชายของ ทั้งคู่จึงค่อยตามมา ไม่ต่างกับเรื่องราวของแรงงานชาวกัมพูชาคนอ่ืน หมู่บ้านของโพนลีย์เงียบร้าง เครือญาติของเธอต่างอยู่กระจัดกระจาย ตามชมุ ชนแรงงานชาวกมั พชู าในไทย อีกดา้ นหนงึ่ ตุน แรงงานประมงชาวกมั พชู า เลา่ วา่ ครอบครวั ของ เขาตดิ หน้จี ำ� นวนหน่งึ ซึ่งสะสมมาจากช่วงภยั แล้งในปี 2558-2559 ใน ตอนน้ันที่นาของตุนขาดแคลนน�้ำอย่างรุนแรง เขาต้องซ้ือน้�ำมันดีเซล เพ่อื มาเดนิ เคร่ืองป๊ัมน้�ำในการสูบนำ�้ จากคลองและบอ่ นำ้� บาดาล แตใ่ นทา้ ยทสี่ ดุ ขา้ วในนายงั คงยนื ตน้ ตาย เขาตอ้ งหยบิ ยมื เงนิ จาก ญาติพี่น้องเพื่อมาใช้จ่ายและหักกลบลบหน้ีจากการขาดทุนในนาข้าว หนี้สินท่ีพอกพูนเพ่ิมขึ้นเรื่อยๆ เป็นแรงขับหลักให้ตุนและภรรยาต้อง อพยพออกจากบ้านในฝั่งกัมพูชา เพ่ือมาหางานท�ำในภาคการประมง ของไทย “เรายังกลับบา้ นไม่ได้ตอนนี้ เพราะยังมีหนที้ ี่ต้องจา่ ย” ตุนกล่าว “ถึงกลับไปเรากไ็ มม่ งี านทำ� อยู่ด”ี

22 เมื่อปลาจะกินดาว ในปี 2557 คณะรกั ษาความสงบและมนั่ คงแหง่ ชาติ ภายใตก้ ารนำ� ของนายกรฐั มนตรี พล.อ.ประยทุ ธ์ จนั ทร์โอชา ไดส้ ง่ั การตรวจตราการ เข้าออกของแรงงานข้ามชาติอย่างเข้มงวด อันเป็นผลพวงจากการท่ี ประเทศไทยถูกลดอันดบั ไปอยู่ใน Tier 3 จากรายงานสถานการณก์ าร ค้ามนุษย์ (US’s Trafficking in Persons Report : TIP Report) ของ สหรฐั อเมริกาเม่ือเดอื นมถิ ุนายนปเี ดียวกนั ถดั จากนน้ั ในเดอื นเมษายนปี 2558 สหภาพยโุ รปกอ็ อกใบเหลอื งให้ กบั ไทย เนอื่ งจากไทยไมส่ ามารถแก้ไขปญั หาการทำ� ประมงผดิ กฎหมาย ขาดการรายงาน และไรก้ ารควบคมุ (Illegal, Unreported and Unreg-

รายงานสถานการณ์สิ่งแวดล้อมในรอบปี 2561  23 ulated Finishing: IUU) ความกดดนั จากนานาชาตนิ ำ� มาสกู่ ารบงั คบั ใช้ พระราชกาํ หนดการบรหิ ารจดั การการทาํ งานของคนตา่ งดา้ วในกลางปี 2560 โดยเสนอบทลงโทษรนุ แรงตอ่ แรงงานขา้ มชาตทิ ไ่ี มไ่ ดล้ งทะเบยี น ตามกฎหมาย และนายจ้างท่ีจ้างแรงงานข้ามชาติดงั กล่าวดว้ ย การประกาศใชก้ ฎหมายอยา่ งกะทนั หนั สรา้ งความตน่ื ตระหนกให้ กับผู้มีส่วนเกี่ยวข้องท้ังหมด โดยนายจ้างจ�ำนวนมากลอยแพแรงงาน ข้ามชาติด้วยความกลัว ขณะท่ีแรงงานข้ามชาติหลายหมื่นคนพากัน อพยพกลับประเทศต้นทางด้วยความหวาดหว่ันต่อบทลงโทษในขณะ น้นั ซ่ึงเสนอให้จำ� คุกแรงงานขา้ มชาติที่ไม่มที ะเบียนตามกฎหมายเป็น ระยะเวลาไม่เกิน 5 ปี ณ ด่านอรัญประเทศ จังหวัดสระแก้ว แรงงานกัมพูชาไปยืนออ กันบริเวณหน้าด่าน เพื่อข้ามพรมแดนกลับประเทศ อย่างไรก็ตาม แรงงานจำ� นวนหนง่ึ ทโี่ ยกยา้ ยกลบั ถนิ่ ฐานในขณะนนั้ กลบั มแี ผนการจะ กลบั มาทำ� งานทไ่ี ทยเหมอื นเดมิ ไมว่ า่ จะเขา้ มาโดยผา่ นการลงทะเบยี น ตามนโยบายการจัดการแรงงานข้ามชาติของภาครัฐ หรือลักลอบผ่าน ชายแดนเขา้ มา การเปลย่ี นแปลงสภาพภมู อิ ากาศจะทำ� ใหก้ ารจดั การแรงงานขา้ ม ชาตใิ นไทยมคี วามซบั ซอ้ นมากยงิ่ ขน้ึ ในอนาคต การใชม้ มุ มองดา้ นความ ม่ันคงในการจัดการแรงงานข้ามชาติเป็นหลัก อาจไม่สามารถหยุดยั้ง หรือควบคุมการเคลื่อนย้ายแรงงานได้ในที่สุด เพราะสภาพแวดล้อม ในประเทศต้นทางของแรงงานเหล่าน้ันไม่เอื้อ ต่อการพัฒนาคุณภาพ ชีวิต ไม่ว่าจะด้วยข้อจ�ำกัดด้านโอกาส สภาพเศรษฐกิจและการเมือง หรอื สภาพสิง่ แวดลอ้ มทีเ่ ปลย่ี นแปลงไปจากสภาพอากาศที่แปรปรวน ซา้ ย แรงงานชาวกมั พชู าล้างท�ำความสะอาดปลาหมกึ สด เพือ่ นำ� ไปทำ� ปลาหมึกตากแห้งใน จงั หวัดชลบรุ ี

24 เมอ่ื ปลาจะกินดาว แม้วา่ รัฐบาลและภาคประชาสงั คมในกัมพูชาจะท�ำโครงการตา่ งๆ นานาเพ่ือยกระดับความสามารถของชุมชนในการจัดการกับการ เปลย่ี นแปลงสภาพภมู อิ ากาศ เชน่ การรณรงค์ให้ใชพ้ นั ธพ์ุ ชื ทหี่ ลากหลาย ในแปลงเกษตร การแจกจ่ายเมล็ดพันธุ์ให้กับเกษตรกร การขุดลอก คลอง ท�ำระบบชลประทาน และการใช้เทคนิคต่างๆ เพื่อเพิ่มผลผลิต ทางการเกษตร แต่กลับพบว่าโครงการเหล่านั้นไม่สามารถดึงให้คน อยู่อาศยั ในถน่ิ ฐานได้เลย “กัมพูชาเป็นประเทศที่มีความเปราะบางต่อการเปล่ียนแปลง สภาพอากาศสูงมาก แต่นั่นอาจไม่ใช่เพราะว่าประเทศมีความ เปราะบางต่อการเปล่ียนแปลงสภาพแวดล้อม อาจเป็นเพราะเขามี ความสามารถในการปรับตัวอย่างจ�ำกัด” มาร์ญาน บายแลนเดอร์ (Maryann Bylander) ผู้ช่วยศาตราจารย์ คณะสังคมวิทยาและ มานุษยวิทยา ประจ�ำมหาวิทยาลัยเลวิส แอนด์ คลาร์ก (Lewis and Clark College) สหรฐั อเมรกิ า กลา่ ว “นโยบายทพ่ี ยายามเพม่ิ ศกั ยภาพการปรบั ตวั ดา้ นการเปลย่ี นแปลง สภาพภมู อิ ากาศ ทที่ ำ� ในพนื้ ทที่ ม่ี ผี ลกระทบจากการเปลย่ี นแปลงสภาพ ภมู ิอากาศและการอพยพเป็นเรอื่ งปกตแิ ลว้ นนั้ อาจจะไม่ประสบความ สำ� เร็จมากนกั เพราะนโยบายเหล่าน้ันไม่ยอมรบั ว่าการอพยพได้กลาย เป็นวธิ ีการหนงึ่ ทผ่ี ู้คนใชเ้ พือ่ การจัดการกับปัญหาทตี่ นเผชญิ ” บายแลนดเ์ ดอรศ์ กึ ษาชมุ ชนเกษตรกรรมทม่ี อี ตั ราการยา้ ยถน่ิ ฐาน มาไทยสงู พบวา่ การยา้ ยถนิ่ ฐานเกดิ จากการสง่ั สมประสบการณม์ าอยา่ ง ยาวนานหลายปีว่าการอยู่ท่ีบ้านไม่สามารถยกระดับคุณภาพชีวิตและ สร้างรายได้ไดส้ ำ� เรจ็ ขณะทมี่ ตี ัวอยา่ งของคนในชุมชนหรือญาตพิ นี่ ้อง ท่ีอพยพไปหางานทำ� ในไทย แล้วกลับมาพร้อมความสำ� เรจ็

รายงานสถานการณส์ ่งิ แวดลอ้ มในรอบปี 2561  25 ใครเปน็ ผ้รู บั ผดิ ชอบ? ในเดอื นเมษายน 2561 หอสังเกตการณ์เมานาโลอา (Mauna Loa Observatory) บนเกาะฮาวาย สหรฐั อเมรกิ า ตรวจพบค่าความเข้มขน้ ของก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ในช้ันบรรยากาศสูงถึง 410 พีพีเอ็ม ซึ่ง เปน็ คา่ ทีส่ งู ทส่ี ดุ เทา่ ทีเ่ คยมกี ารบนั ทึกมา และอาจถอื ไดว้ า่ เปน็ คา่ สงู สดุ ในรอบหลายลา้ นปี การศกึ ษาทร่ี วบรวมโดยคณะกรรมการระหวา่ งรฐั บาลวา่ ดว้ ยการ เปลี่ยนแปลงสภาพภมู อิ ากาศ (Intergovernmental Panel on Climate Change หรอื IPCC) คาดการณว์ ่าอุณหภมู โิ ลกมแี นวโนม้ จะเพม่ิ สงู ข้ึน เรื่อยๆ หากไม่มีการปฏิบัติตาม “ข้อตกลงปารีส” เพื่อจ�ำกัดอุณหภูมิ โลกไม่ให้เพิ่มสูงเกินกว่า 1.5 องศาเซลเซียสเทียบกับก่อนการปฏิวัติ อุตสาหกรรม ดังน้ัน จะมีผลต่อการเพิ่มจ�ำนวนของผู้อพยพจากผล กระทบการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เช่น ภัยพิบัติทางธรรมชาติ ระดับนำ้� ทะเลเพ่ิมสูงขึ้น หรอื การเกษตรกรรมท่ไี ม่ประสบผลสำ� เร็จ ท้ังหมดน้ีน�ำมาสู่ค�ำถามว่า ใครคือคนรับผิดชอบต่อการอพยพ เคลอื่ นยา้ ยของประชากรกลมุ่ ดงั กลา่ ว เมอ่ื นโยบายการจดั การผอู้ พยพ และผู้ลี้ภัยท่ัวโลกมีความเข้มงวดข้ึน การสร้างก�ำแพงกั้นพรมแดน ประเทศแน่นหนามากข้ึน แต่มาตรการลดก๊าซเรือนกระจกท่ัวโลก กลบั ยังคงไม่เปน็ ท่ีน่าพึงพอใจ ไทย ร่วมกับมาเลเซีย อินโดนีเซีย และเวียดนาม ปล่อยก๊าซ คารบ์ อนไดออกไซดส์ งู เปน็ อนั ดบั ตน้ ของภมู ภิ าคเอเชยี ตะวนั ออกเฉยี ง ใต้ แตล่ ะประเทศต่างมสี ว่ นรับผิดชอบต่อการผลักให้อกี ประเทศหนึ่งมี ความเปราะบางตอ่ การเปลี่ยนแปลงสภาพภมู อิ ากาศมากยง่ิ ขนึ้ “ขณะนี้ เรายังไม่เหน็ ชัดเจนว่าการเปล่ยี นแปลงสภาพภมู อิ ากาศ เปน็ ปจั จยั เดยี วทที่ ำ� ใหค้ นเคลอื่ นยา้ ยจากทหี่ นงึ่ ไปยงั อกี ทหี่ นงึ่ ปจั จยั หลกั ยังคงเป็นเร่ืองของเศรษฐกิจ” พิรุณ สัยยะสิทธ์ิพานิช ผู้อ�ำนวยการ

26 เมอ่ื ปลาจะกนิ ดาว สำ� นกั งานประสานการจดั การการเปลย่ี นแปลงสภาพภมู อิ ากาศ สำ� นกั งาน นโยบายและแผนทรพั ยากรธรรมชาติและส่งิ แวดล้อม กล่าว “แตใ่ นอนาคต ในสภาพการณท์ เ่ี ราไมส่ ามารถลดกา๊ ซเรอื นกระจก ได้ ภยั พบิ ตั ทิ างธรรมชาตจิ ะรนุ แรงและถขี่ น้ึ อนั นอี้ าจทำ� ใหเ้ กดิ ผอู้ พยพ ทางสภาพอากาศ (Climate Refugee) ได้” นายกรัฐมนตรีกมั พชู า ฮุน เซน เคยให้สมั ภาษณก์ ับสอื่ ทอ้ งถิน่ ว่า ภัยพิบัติน�้ำท่วมสร้างความเสียหายมหาศาลแก่เศรษฐกิจกัมพูชา เขา ยังเคยให้สัญญาในเวทีนานาชาติว่าจะใช้แนวทาง “การพัฒนาสีเขียว” เพ่ือลดผลกระทบจากการเปล่ยี นแปลงสภาพภูมอิ ากาศ รัฐบาลกัมพูชาได้จัดท�ำแผนยุทธศาสตร์ด้านการเปล่ียนแปลง สภาพภูมิอากาศปี 2557-2566 (Climate Change Strategic Plan 2014-2023) เพื่อเพิ่มศักยภาพในการปรับตัวของประชากร โดย เฉพาะในภาคการเกษตร แต่ในความเป็นจริงนโยบายการพัฒนากลับ สวนทางกบั แผน หนงึ่ ในนโยบายอนั เปน็ ทถี่ กู วพิ ากษว์ จิ ารณม์ ากทสี่ ดุ คอื นโยบายใหส้ มั ปทานทด่ี นิ แกน่ กั ลงทนุ ในระยะยาวเพอื่ กระตนุ้ เศรษฐกจิ แม้ว่านโยบายน้ีจะริเร่ิมภายหลังปี 2543 แต่กลับพบว่าท�ำให้ความ ขัดแย้งด้านท่ีดินปะทุข้ึนอย่างรุนแรง โดยมีรายงานว่านักลงทุนได้ เขา้ แยง่ ยดึ ทดี่ นิ จากชมุ ชน และนกั ลงทนุ บางรายดำ� เนนิ การพฒั นาทด่ี นิ โดยไมค่ ำ� นงึ ถึงผลกระทบดา้ นส่งิ แวดลอ้ ม ในสภาพการณ์เชน่ นี้ ประชากรยิง่ ถูกทำ� ใหม้ คี วามเปราะบางมาก ยิ่งขึ้น จึงไม่ง่ายเลยที่พวกเขาจะสามารถเพิ่มศักยภาพในการปรับตัว เพอ่ื รบั มอื กบั ผลกระทบจากการเปลยี่ นแปลงสภาพภมู อิ ากาศในอนาคต นั่นอาจหมายถึงประเทศไทยต้องรับมือกับการอพยพย้ายถ่ินฐานที่จะ เพิ่มมากขน้ึ ในอนาคตดว้ ย ในชว่ งคำ�่ เสยี งรอ้ งเพลงตา่ งถน่ิ ดงั ขน้ึ จากรา้ นคาราโอเกะซง่ึ ประดบั ดว้ ยแสงไฟสฉี ดู ฉาดภายในมเี พยี งโทรทศั นห์ นงึ่ เครอ่ื งกบั ลำ� โพงขนาดเลก็

รายงานสถานการณ์สง่ิ แวดลอ้ มในรอบปี 2561  27 เกษตรกรหญิงเกบ็ รวมรวมฟางแห้งหลงั ฤดทู �ำนา ในอ�ำเภอกองเมียะห์ จังหวดั กมั ปงจาม ประเทศกมั พชู า เกษตรกรในกมั พูชาเป็นกลมุ่ ประชากรท่ีไดร้ ับผลกระทบจากสภาพอากาศ แปรปรวน ภัยแล้ง และน้�ำท่วม อนั เปน็ ผลมาจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ มแี รงงานขา้ มชาติเพยี งไมก่ คี่ นเปน็ ลูกคา้ ภายในร้าน เมอ่ื สกั 20 ปกี อ่ น การอพยพเขา้ มาทำ� งานในเมอื งไทยยงั เปน็ เรอื่ ง เส่ียงสำ� หรบั แรงงาน มีเพียงผชู้ ายทีข่ ้ามพรมแดนมายังไทยเพอ่ื หาเงิน สง่ กลบั บา้ น รา้ นคาราโอเกะจงึ เปน็ หนงึ่ ในไมก่ สี่ ถานทที่ ชี่ ว่ ยคลายความ เหงาให้กับแรงงานเหล่าน้ัน ธุรกิจคาราโอเกะจึงได้รับความนิยมอย่าง มากในชุมชนแรงงานข้ามชาติ

28 เม่อื ปลาจะกนิ ดาว “แต่เดี๋ยวนี้ร้านคาราโอเกะปิดไปหลายเจ้า แรงงานเขามาอยู่กัน เปน็ ครอบครวั ยา้ ยมาดว้ ยกนั หรือคอ่ ยๆ ตามกนั มา ผชู้ ายเลยไม่ค่อย ออกมาเท่ียวเพราะต้องอยกู่ บั ครอบครวั ” เพง้ อาสาสมัครชาวกัมพูชา ประจ�ำองค์กรภาคประชาสงั คม อธบิ าย เพง้ อพยพเขา้ มาในไทยเมอื่ หลายสบิ ปกี อ่ น เหน็ ความเปลยี่ นแปลง ของการเคล่ือนย้ายแรงงานข้ามชาติอย่างต่อเนื่อง จากท่ีเคยเป็นเร่ือง ยาก กลายเป็นเร่ืองง่าย จากท่ีมาเด่ียว กลายเป็นมากันท้ังครอบครัว เพราะแรงงานต้องการงาน ขณะท่นี ายจา้ งกต็ ้องการแรงงาน “ในเมอ่ื เขาทำ� มาหากนิ ทบี่ า้ นไมไ่ ด้ ผมวา่ คนจะยา้ ยมาทนี่ ม่ี ากขน้ึ เรอ่ื ยๆ” เพง้ แสดงความเห็น ยงั คงมชี าวกมั พชู าอกี หลายรอ้ ยหลายพนั คนทก่ี ำ� ลงั รอจงั หวะเวลา เพ่ือข้ามพรมแดนมาสร้างชีวิตใหม่ น่ันเพราะการที่พวกเขานั่งร้องขอ ความเมตตาจากทอ้ งฟา้ อาจจะไมไ่ ด้รับการตอบสนองตลอดไป

รายงานสถานการณส์ ง่ิ แวดล้อมในรอบปี 2561  29 บนั ทึกเหตุการณ์ภยั พบิ ัติในกัมพูชา ปี เหตุการณ์ภยั พบิ ัติในกัมพูชา ท่ี จ�ำนวนผู้ได้รับ ปรากฏในขา่ วและรายงานต่างๆ ผลกระทบ (คน) 2534 น้ำ� ท่วม 900,000 2537 ภยั แล้ง 5,000,000 2539 น้ำ� ทว่ ม 1,300,000 2542 นำ�้ ท่วม 535,904 2543 น�ำ้ ทว่ ม 3,448,053 2545 น�ำ้ ท่วม 1,669,182 2545 ภัยแลง้ 650,000 น�ำ้ ท่วม 1,470,000 2548 ภยั แล้ง 600,000 2552 ไต้ฝุ่นและน�ำ้ ทว่ ม 200,000 ภัยแลง้ ไมม่ ีขอ้ มลู ไมม่ ีข้อมลู 2553 ภัยแล้ง 2554 น�้ำท่วม 1,200,000 2555 ภัยแลง้ ไมม่ ขี อ้ มูล 2556 น้ำ� ท่วม 1,600,000 2557-2559 ภยั แลง้ 2,500,000 ท่มี า: • World Bank's Climate Change Knowledge Portal • Cambodian Government’s National Committee for Disaster Management • ขอ้ มลู รวบรวมจากการรายงานขา่ วในสื่อตา่ งๆ ไดแ้ ก่ BBC news, Reuters, AFP, Cambodia Daily, Khmer Times, The Nations

30 เม่อื ปลาจะกนิ ดาว จ�ำนวนประชากรแรงงานข้ามชาติ (เมยี นมา ลาว กัมพชู า) ท่ีอยู่ในระบบทะเบยี นแรงงานของไทย ปี ประชากรรวม (คน) 2560 1,851,246 2559 1,298,334 2558 1,268,685 2557 1,177,629 2556 1,021,172 2555 826,868 2554 577,594 2553 236,569 ท่ีมา: กรมการจัดหางาน กระทรวงแรงงาน หมายเหตุ: มกี ารคาดการณ์วา่ อาจจะมีประชากรแรงงานข้ามชาติสัญชาติ เมยี นมา ลาว กัมพูชา ทง้ั ในและนอกระบบทะเบียนรวม 2-3 ลา้ นคน

จ�ำนวนประชากรแรงงานขา้ มชาติสญั ชาติกัมพูชา ที่อยู่ในระบบทะเบยี นแรงงานของไทย ปี ประชากรรวม(คน) 2560 355,230 2559 258,460 2558 209,793 2557 195,570 2556 185,152 2555 137,198 2554 112,079 2553 66,014 ทมี่ า: กรมการจดั หางาน กระทรวงแรงงาน หมายเหต:ุ มีการคาดการณ์ว่าอาจจะมีประชากรแรงงานขา้ มชาติสัญชาตกิ มั พชู า ทีอ่ ย่ทู ้งั ในและนอกระบบทะเบยี นรวม 1 ลา้ นคน

32 เม่อื ปลาจะกินดาว ผลพวงพบิ ตั ิกับการเคลือ่ นยา้ ยถ่ินฐาน แนวคดิ การศึกษาการเคลือ่ นยา้ ยของแรงงานและผู้ลภี้ ยั แต่ เดมิ เนน้ เพยี งเรอ่ื งปจั จยั ทางการเมอื ง เศรษฐกจิ และสงั คมทท่ี ำ� ให้ คนเคลื่อนย้ายออกจากพ้ืนที่อยู่อาศัยเดิม อย่างไรก็ตาม ปัจจัย ความเปลี่ยนแปลงด้านส่ิงแวดล้อมเริ่มได้รับความสนใจในระยะ หลัง โดยเฉพาะเม่ือภัยพิบัติมีความรุนแรงและมีปริมาณความถ่ี เพมิ่ ขนึ้ รวมทงั้ เมอื่ ผลกระทบจากการเปลยี่ นแปลงสภาพภมู อิ ากาศ เปน็ ท่ปี ระจกั ษ์ทัว่ โลก ตวั อยา่ งทน่ี า่ สนใจ เชน่ การศกึ ษา “The Political Economy of Climate Change in the Arab Region” ของนักวิชาการชาว อเมริกัน จอห์น วอเตอร์เบอรี (John Waterbury) เผยแพร่ในปี 2556 พบวา่ ภยั แลง้ มคี วามเชอ่ื มโยงกบั ความขดั แยง้ ทางการเมอื ง ในซีเรยี ซ่งึ นำ� ไปสู่ปรากฏการณ์ “อาหรบั สปริง” ในปี 2554 โดย ภยั แลง้ กอ่ นหนา้ นน้ั ทำ� ใหพ้ ชื ผลทางการเกษตรและปศสุ ตั วเ์ สยี หาย ส่งผลกระทบต่อชาวซีเรียมากกว่า 800,000 คนในชนบท มีคน ชนบทจ�ำนวนมากจ�ำเป็นต้องเคลื่อนย้ายเข้าเมืองเพื่อหางานท�ำ และเข้าร่วมการต่อต้านรัฐบาลซีเรียด้วยความไม่พอใจต่อสภาพ เศรษฐกจิ และคณุ ภาพชวี ิตท่ีตกตำ่� เม่ือมองย้อนกลับมามองในภูมิภาคลุ่มน้�ำโขง แม้ว่าการ ศึกษาหาความสัมพันธ์ระหว่างการเคล่ือนย้ายของคนกับความ เปล่ียนแปลงของส่ิงแวดล้อมยังมีไม่มากนัก แต่นักวิชาการและ องค์กรนานาชาติบางส่วน ได้หันมาให้ความส�ำคัญกับปัจจัยด้าน สิ่งแวดล้อม โดยเฉพาะเมื่อภูมิภาคลุ่มน�้ำโขงมีรายงานการเกิด ภยั พบิ ตั อิ ยา่ งตอ่ เนอ่ื ง และมปี ระชากรจำ� นวนมากทข่ี าดศกั ยภาพ ในการรับมอื กับภัยพิบตั แิ ละความเปล่ียนแปลงดา้ นส่ิงแวดลอ้ ม

รายงานสถานการณส์ งิ่ แวดลอ้ มในรอบปี 2561  33 ในกรณีของเมียนมาซ่ึงเป็นประเทศที่มีความเปราะบาง ต่อสภาพอากาศแปรปรวนและผลกระทบจากการเปล่ียนแปลง สภาพภมู อิ ากาศ องคก์ ารระหวา่ งประเทศเพอ่ื การโยกยา้ ยถนิ่ ฐาน (International Organization for Migration: IOM) พบว่า ภัยพิบัติเกิดข้ึนในภาคกลางและภาคตะวันตกของเมียนมา มากกวา่ ภาคอน่ื ๆ โดยทง้ั สองภมู ภิ าคตา่ งมกี ารเคลอื่ นยา้ ยของคน ออกนอกพ้ืนท่ีอย่างเข้มข้น อย่างไรก็ตาม สิ่งแวดล้อมไม่ใช่ ปจั จยั เดียวท่ที �ำใหเ้ กดิ การเคล่อื นยา้ ย แตม่ ีปัจจยั อื่นๆ ดว้ ย เชน่ ความยากจน การที่เกษตรกรไม่สามารถเข้าถึงตลาด และความ ขัดแยง้ ชาติพนั ธุ์ เป็นตน้ นอกจากนี้ ในประเทศไทยเองก็เคยมีบันทึกการเคล่ือนย้าย ของผู้คนจากภัยพิบัติด้วยเช่นกัน อาทิ ในปี 2500 เกิดภัยแล้ง รุนแรงในภาคอีสาน ส่งผลให้ประชากรเคล่ือนย้ายเข้ามาในเมือง เป็นจำ� นวนมาก โดยสถานรี ถไฟหวั ลำ� โพงในกรงุ เทพมหานคร มี ผู้คนหลั่งไหลเข้ามาไม่ขาด (การเมืองระบบพ่อขุนอุปถัมภ์แบบ เผด็จการ โดย ทักษ์ เฉลิมเตียรณ) นอกจากน้ี ยังพบว่าหลัง เหตกุ ารณส์ นึ ามปิ ี 2547 มกี ารเคลอื่ นยา้ ยของแรงงานจากชนบท ในประเทศและประเทศเพ่ือนบ้านเข้ามาในพื้นท่ีประสบภัย เพ่ือ ท�ำงานก่อสร้างฟื้นฟูส่ิงก่อสร้างที่ถูกท�ำลายในช่วงที่เกิดเหตุ ภัยพิบัติ ขณะท่ีมหาอุทกภัยในปี 2554 ท�ำให้แรงงานเมียนมา เคล่ือนย้ายกลับบ้านเพ่ือหนีน้�ำ (Environment and Migration: The 2011 Floods in Thailand โดย Patrick Phongsathorn) อย่างไรก็ตาม นโยบายที่เกี่ยวข้องกับคนเคลื่อนย้ายในไทย และประเทศเพอ่ื นบา้ นยงั ไมไ่ ดค้ ำ� นงึ ถงึ การรองรบั การเคลอ่ื นยา้ ยท่ี อาจเพมิ่ ขน้ึ หรอื ลดลง ในกรณที เ่ี กดิ ภยั พบิ ตั หิ รอื การเปลย่ี นแปลง

34 เมอื่ ปลาจะกินดาว สง่ิ แวดลอ้ มในระยะยาว นอกจากนี้ การศึกษาความเปลีย่ นแปลง ทางเศรษฐกิจและความขัดแยง้ ในภมู ิภาคยงั ไม่ไดพ้ จิ ารณาความ สมั พันธก์ บั ปจั จยั ดา้ นสงิ่ แวดลอ้ มมากนัก แม้ว่าการเปลยี่ นแปลง ด้านส่ิงแวดล้อมก�ำลังเกิดข้ึนอย่างรวดเร็ว มีระดับความรุนแรง มากกวา่ ในอดตี และส่งผลกระทบตอ่ ผู้คนในวงกว้าง







02 ยาสารพดั โรคที่ชื่อ ‘โรงไฟฟ้าขยะ’ เร่ือง: ปรชั ญ์ รจุ วิ นารมย์ จากภาพการปฏิบตั งิ านของโรงไฟฟ้าขยะหนองแขม กรงุ เทพฯ พบวา่ ขยะท่ีป้อนเขา้ สู่ระบบ ยงั ไม่ได้รับการคดั แยกอยา่ งถูกวธิ ี ท�ำใหม้ วี ัสดุท่ไี ม่เหมาะสมต่อการกำ� จัดโดยการเผา เช่น ขยะเปยี ก และขยะอเิ ล็กทรอนิกส์ ปะปนอยเู่ ป็นจ�ำนวนมาก (ภาพ: ปรชั ญ์ รจุ วิ นารมย)์

รายงานสถานการณ์สิง่ แวดล้อมในรอบปี 2561  39 ภาพทิวทัศน์ทุ่งนาทอดตัวกว้างอยู่ตรงหน้า มีตาลต้นเตี้ยบ้าง สูงบ้างขึ้นสลับกระจายตัวไปจนสุดลูกหูลูกตา สายลมยามบ่ายพัดเย็น เคลา้ กบั เสยี งนกรอ้ ง เปน็ ภมู ทิ ศั นท์ คี่ นุ้ ตาของชนบทสงบเงยี บแหง่ เมอื ง เพชรบรุ ี หากแตภ่ าพทวิ ทศั นส์ วยงามทน่ี กี่ ำ� ลงั จะเปลย่ี นไป จากกระแส การพัฒนาเพ่ือตอบโจทย์ 2 ข้อส�ำคัญของประเทศ – ความมั่นคงทาง พลังงาน และปญั หาขยะ 2 ปที แ่ี ลว้ ชาวบา้ นในตำ� บลทา่ เสน อำ� เภอบา้ นลาด จงั หวดั เพชรบรุ ี ไดร้ บั ขา่ วใหญเ่ กย่ี วกบั โครงการลงทนุ ขนาดใหญท่ จี่ ะมาตง้ั ฐานการผลติ บนพนื้ ทบี่ า้ นเกดิ ของพวกเขา ในนาม “โรงงานแปรรปู ขยะเปน็ พลงั งาน ไฟฟา้ ” เพือ่ เปน็ สถานทจี่ ัดการขยะโดยวิธีการเผา เจ้าของโครงการโฆษณาว่า โรงไฟฟ้าขยะแห่งใหม่ และแห่งแรก ของจังหวัดเพชรบุรีจะเป็นทางเลือกในการจัดการขยะได้อย่างมี ประสิทธิภาพ และโรงงานแห่งน้ียังสามารถเปลี่ยนพลังงานความร้อน จากการเผาขยะให้เป็นพลังงานไฟฟ้าได้อีกด้วย นับเป็นการแก้ปัญหา แบบยงิ ปนื นดั เดียวไดน้ กสองตัว

40 เม่อื ปลาจะกนิ ดาว ประจ�ำจังหวัดเพชรบูรณ์) (ขอบคณุ ภาพจาก สนุ ทร คงวราคม ผสู้ ื่อขา่ วภูมภิ าค หนงั สอื พมิ พ์โพสตท์ เู ดย์ จังหวดั เพชรบูรณ์ (ขอบคุณภาพจาก สุนทร คงวราคม ผ้สู อ่ื ขา่ วภมู ภิ าค หนงั สือนกั เรียนในอำ� เภอเมอื ง จังหวัดเพชรบรู ณ์ รวมตัวคดั ค้านโรงไฟฟ้าชวี มวล อย่างไรก็ดี แม้ว่าเจ้าของโครงการจะยืนยันถึงผลประโยชน์ต่างๆ พมิ พ์โพสตท์ ูเดย์ ประจ�ำจงั หวัดเพชรบูรณ์) ประชาชนสว่ นหน่ึงในจังหวัดเพชรบรู ณ์ ไมเ่ หน็ ด้วยกบั โครงการโรงไฟฟา้ ชีวมวล นานาทช่ี าวบา้ นในพนื้ ทจี่ ะไดร้ บั อาทิ การจา้ งงาน งบประมาณชว่ ยเหลอื และสทิ ธพิ เิ ศษตา่ งๆ หากแตช่ าวบา้ นสว่ นใหญย่ งั มองโครงการพฒั นาที่ ก�ำลังเข้ามาด้วยสายตาหวาดระแวง ด้วยความกังวลต่อผลกระทบต่อ สงิ่ แวดลอ้ มทอี่ าจจะเกดิ ขนึ้ และวถิ ชี วี ติ ของพวกเขาทอี่ าจตอ้ งเปลยี่ นไป โรงไฟฟา้ มาหาชุมชน ชัชวาล สุขเมือง หน่ึงในชาวบ้านต�ำบลท่าเสน บอกเล่าว่า ชาวบา้ นสว่ นใหญท่ ่ีนี่ประกอบอาชีพเกษตรกร ตา่ งกังวลถึงผลกระทบ ทอ่ี าจเกดิ ขน้ึ ตอ่ สภาพสง่ิ แวดลอ้ ม วถิ ชี วี ติ ความเปน็ อยขู่ องชมุ ชน และ ไมต่ อ้ งการใหม้ กี ารก่อสรา้ งโรงไฟฟ้าขยะในพนื้ ที่ “ลองจินตนาการดูก็แล้วกันว่า พ้ืนท่ีเกษตรตรงน้ีนอกจากจะเป็น แหล่งผลิตอาหาร และผักปลอดสารพิษส่งไปเล้ียงคนกรุงเทพฯ แล้ว ยงั เปน็ แหลง่ ตน้ กำ� เนดิ ของนำ้� ตาลโตนดเมอื งเพชร หากมโี รงไฟฟา้ ขยะ เกดิ ขน้ึ ชวี ติ ของคนท่นี ่จี ะเปลีย่ นไปอยา่ งไร” ชัชวาล กลา่ ว พลางช้ีมอื ไปยงั แปลงนาเขียวชอุม่ ทีถ่ กู ทยอยกวา้ นซื้อ โรงไฟฟ้าขยะท่ีก�ำลังจะสร้างในพ้ืนที่นี้เป็นโครงการของบริษัท ดับเบิลยูพีจีอี เพชรบุรี จ�ำกัด โดยมีบริษัทในกลุ่ม เอสทีพี แอนด์ ไอ จ�ำกัด (มหาชน) เข้ามาถือหุ้นใหญ่ เพื่อร่วมก่อต้ังโรงงานแปรรูปขยะ เป็นพลังงานไฟฟ้า บนพ้ืนที่กว่า 40 ไร่ บริเวณใกล้กับวัดเขาทะโมน ตำ� บลท่าเสน ตามแผนการก่อสร้าง โรงไฟฟ้าขยะแห่งน้ีจะมีก�ำลังการผลิต ไฟฟา้ 9.9 เมกะวัตต์ เปน็ ศูนย์รวมในการกำ� จัดขยะของ 5 อำ� เภอ ใน พน้ื ท่ีจังหวัดเพชรบรุ ี ประกอบดว้ ย อำ� เภอทา่ ยาง อ�ำเภอเมืองเพชรบรุ ี อ�ำเภอบ้านลาด อำ� เภอบ้านแหลม และอ�ำเภอแกง่ กระจาน รองรับการ จัดการขยะเกิดใหม่ได้วันละประมาณ 300 ตัน และขยะสะสมตกค้าง

รายงานสถานการณส์ ง่ิ แวดลอ้ มในรอบปี 2561  41

42 เมือ่ ปลาจะกินดาว ชาวบ้านอำ� เภอหนองหาน จังหวัดอุดรธานี รว่ มกันคดั ค้านโรงไฟฟา้ ชีวมวล (ขอบคุณภาพจาก ยทุ ธพงษ์ ก�ำหนดแน่ ผสู้ ื่อข่าวภูมภิ าค หนงั สอื พิมพ์โพสตท์ ู ในพนื้ ทจ่ี ังหวัดเพชรบรุ ี เดย์ ประจ�ำจงั หวดั อดุ รธานี) “พน้ื ทต่ี รงนไ้ี มเ่ หมาะสมอยา่ งยง่ิ ตอ่ การสรา้ งโรงไฟฟา้ ขยะ ทนี่ ไ่ี มใ่ ช่ พน้ื ทรี่ องรบั ขยะ หากแตเ่ ปน็ พนื้ ทผ่ี ลติ อาหารทสี่ ำ� คญั ของจงั หวดั จะเกดิ อะไรขนึ้ ถา้ เขามาสรา้ งสว้ มไว้ในครวั แบบนี้ พชื ผกั อาจจะปนเปอ้ื นมลพษิ จากการเผาขยะ ยิ่งไปกวา่ นั้น นำ�้ เสียจากโรงงานขยะจะไหลผ่านคลอง สายตา่ งๆ ในพน้ื ที่ และกระจายมลพษิ ผา่ นสายนำ้� ไปยงั พนื้ ทเี่ กษตรอนื่ ๆ จนจรดทะเลที่ปึกเตยี น” ชชั วาล ใหเ้ หตุผล นอกจากปญั หาผลกระทบตอ่ สงิ่ แวดลอ้ ม และการปนเปอ้ื นมลพษิ ในพนื้ ทกี่ ารเกษตรแลว้ ชชั วาลยงั บอกดว้ ยวา่ การกอ่ สรา้ งโรงไฟฟา้ ขยะ ยงั จะกระทบต่อคุณภาพชีวติ และความเป็นอยู่ของประชาชนในชุมชน เพราะเม่ือสร้างโรงไฟฟ้าแล้วเสร็จ รถขยะจ�ำนวนมากจากท่ัวจังหวัด เพชรบรุ จี ะขนถา่ ยขยะจำ� นวนมหาศาลเขา้ สพู่ น้ื ท่ี ผา่ นถนนทางเขา้ ออก เลก็ ๆ ของชมุ ชน กระทบตอ่ ความสงบของชมุ ชน อกี ทงั้ การเผาขยะเพอ่ื ผลิตกระแสไฟฟ้าจะปลดปล่อยมลพิษอันตรายจากการเผาขยะ เช่น ไดออกซนิ ซง่ึ เปน็ สารพษิ รา้ ยแรงทท่ี ำ� ลายสขุ ภาพของประชาชนในพน้ื ท่ี ชชั วาล เปดิ เผยวา่ แผนพฒั นาโรงไฟฟา้ ขยะยงั สรา้ งความขดั แยง้ อยา่ งรนุ แรงในพน้ื ที่ ชาวบา้ นในชมุ ชนทเี่ คยสามคั คกี ลมเกลยี วแตกออก เป็นสองฝ่าย มีทั้งฝ่ายหนุนและฝ่ายต้าน โดยชาวบ้านฝ่ายที่ต่อต้าน การก่อสร้างโครงการโรงไฟฟ้าขยะยังถูกคุกคามจากกลุ่มผู้มีอิทธิพล ในพน้ื ทท่ี ไ่ี ดร้ บั ผลประโยชนจ์ ากโครงการ และการเกง็ กำ� ไรทดี่ นิ อกี ดว้ ย อย่างไรก็ดี ชาวบ้านต�ำบลท่าเสน ไม่ใช่ผู้ได้รับผลกระทบเพียง กลมุ่ เดยี วจากโครงการสรา้ งโรงไฟฟา้ ขยะ ยงั มชี าวบา้ นในอกี หลายจงั หวดั ทว่ั ประเทศ เชน่ ปทมุ ธานี สมทุ รสาคร ขอนแกน่ นครสวรรค์ ชลบรุ ี ไมเ่ วน้ แม้กระทั่งในกรุงเทพมหานครท่ีต่างก็ต้องประสบกับปัญหารูปแบบ เดียวกัน ความเดือดร้อนที่แผ่กว้างไปทุกหย่อมย่านสะท้อนให้เห็นถึง ความซับซอ้ นของปัญหาในระดับนโยบายของประเทศ

รายงานสถานการณ์สิง่ แวดล้อมในรอบปี 2561  43 ขยะแลกพลังงาน จากแผนแมบ่ ทการจดั การขยะมลู ฝอยของประเทศ ตามนโยบาย ของรฐั บาลคณะรกั ษาความสงบแหง่ ชาติ (คสช.) ทปี่ ระกาศใหก้ ารแก้ไข ปัญหาขยะเปน็ “วาระแหง่ ชาต”ิ ภายหลงั การเขา้ มาบริหารประเทศใน ปี 2557 รฐั บาล คสช. ได้สนับสนนุ แนวทางการสรา้ งเตาขยะเพ่อื ผลิต กระแสไฟฟ้า ซ่ึงเป็นหน่ึงในยุทธศาสตร์หลักของรัฐบาลในการแก้ไข ปญั หาขยะมลู ฝอย และสร้างความมน่ั คงดา้ นพลังงานไปพร้อมๆ กัน เปา้ หมายของนโยบายดงั กลา่ ว นอกจากจะกำ� หนดใหม้ กี ารจดั การ ขยะอยา่ งเหมาะสมไมน่ อ้ ยกวา่ รอ้ ยละ 75 ของขยะมลู ฝอยใหม่ และกำ� จดั ขยะมลู ฝอยตกคา้ งทง้ั หมดภายในปี 2579 นอกจากนน้ั แผนพฒั นากำ� ลงั ผลติ ไฟฟา้ ของประเทศไทย พ.ศ. 2558-2579 (Power Development

44 เมื่อปลาจะกนิ ดาว Plan หรอื PDP 2015) ยงั ตง้ั เปา้ หมายการพฒั นาพลงั งานไฟฟา้ จากขยะ ให้มีการเพ่ิมก�ำลังผลิตไฟฟ้าจากพลังงานขยะท้ังหมด 500 เมกะวัตต์ ภายในปีเดยี วกัน การด�ำเนินการตามนโยบายเพ่ือบรรลุเป้าหมายดังกล่าว คณะ รฐั มนตรไี ดม้ มี ตเิ หน็ ชอบโรดแมป การจดั การขยะมลู ฝอย และของเสยี อนั ตราย ตามทก่ี ระทรวงทรพั ยากรธรรมชาตแิ ละสงิ่ แวดลอ้ มไดน้ ำ� เสนอ เม่อื วนั ท่ี 26 สงิ หาคม 2557 เพอ่ื เป็นแผนสำ� หรบั การจัดการขยะของ องคก์ รปกครองส่วนท้องถิ่น (อปท.) ท้ังหมด 5,731 แห่งทั่วประเทศ สวุ ทิ ย์ จนั ทรห์ อม ผตู้ รวจราชการกรมสง่ เสรมิ การปกครองทอ้ งถนิ่ กระทรวงมหาดไทย ได้ให้รายละเอียดในประเด็นดังกล่าวว่า ส�ำหรับ การปฏิบัติงานภายใต้แผนแม่บทการจัดการขยะมูลฝอยของประเทศ (พ.ศ. 2559-2564) กระทรวงมหาดไทย โดยกรมสง่ เสรมิ การปกครอง ทอ้ งถนิ่ ไดร้ บั มอบหมายใหเ้ ปน็ หนว่ ยงานหลกั ในการบรหิ ารจดั การขยะ ในแต่ละพ้ืนท่ี รวมถึงก�ำหนดรูปแบบการจัดการขยะให้เหมาะสมกับ ปรมิ าณการเกิดขยะของแตล่ ะท้องถิ่น ได้แก่ การฝงั กลบอยา่ งถูกหลัก สุขาภิบาล การหมักขยะเพื่อท�ำปุ๋ยหรือก๊าซชีวภาพส�ำหรับท้องที่ท่ีมี ปรมิ าณการเกดิ ขยะนอ้ ย รวมไปถงึ การเผาขยะเพอ่ื ผลติ พลงั งานไฟฟา้ และการแปรสภาพขยะเปน็ แทง่ เชอ้ื เพลงิ (Refuse Derived Fuel: RDF) สำ� หรับพนื้ ทีท่ ่ีมีศักยภาพและมีปรมิ าณการเกิดขยะมาก “เพื่อให้แต่ละท้องถ่ินสามารถจัดการขยะในพ้ืนที่ได้อย่างมี ประสิทธิภาพมากขึ้น จึงให้องค์กรปกครองส่วนท้องถ่ินมีการรวมตัว จดั ตง้ั คลสั เตอร์ในการวางแผน และจดั การขยะมลู ฝอย โดยสามารถจดั เป็นกลมุ่ ต่างๆ ท้งั หมด 324 กลมุ่ แบง่ ออกเป็น 3 ขนาด ตามปรมิ าณ การเกิดขยะในแต่ละท้องที่ เพื่อให้สมาชิกองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ในแตล่ ะคลสั เตอรส์ ามารถเลอื กรปู แบบการจดั การขยะทเี่ หมาะสมและ ด�ำเนนิ การรว่ มกนั ได้” สุวทิ ย์ กล่าว

รายงานสถานการณ์สง่ิ แวดลอ้ มในรอบปี 2561  45 “จากการแบ่งกลุ่มคลัสเตอร์ พบว่า มีคลัสเตอร์ขนาดใหญ่ซ่ึงมี ปรมิ าณขยะมากกว่า 500 ตนั ต่อวัน ทั้งหมด 10 กลมุ่ คลัสเตอรข์ นาด กลางซึ่งมีปริมาณขยะ 300-500 ตันต่อวัน ทั้งหมด 11 กลุ่ม และ คลัสเตอร์ขนาดเล็กท่ีมีปริมาณขยะน้อยกว่า 300 ตันต่อวัน ทั้งหมด 303 กลุ่ม” สวุ ทิ ยอ์ ธิบายเพิ่มเตมิ วา่ สำ� หรบั คลสั เตอรข์ นาดใหญ่ การจัดการ ขยะจะมุ่งเน้นการผลติ กระแสไฟฟา้ จากขยะเปน็ หลัก ซ่งึ ล่าสดุ มที ัง้ สน้ิ 4 กลมุ่ ทวี่ างแผนพฒั นาโรงไฟฟา้ ขยะในพน้ื ท่ี สว่ นคลสั เตอรข์ นาดกลาง จะเน้นการผลิตแทง่ เชอ้ื เพลงิ ขยะ RDF ซ่งึ สามารถใช้ทดแทนเช้ือเพลิง ฟอสซลิ ในการเผาเพอ่ื ผลติ ไฟฟา้ และใช้ในโรงงานอตุ สาหกรรม ในขณะท่ี การจดั การขยะของคลสั เตอรข์ นาดเลก็ จะเนน้ การรไี ซเคลิ และการฝงั กลบ ในหลมุ ฝังให้ถกู หลกั สุขาภิบาล เผาแลว้ ไปไหน? ภายใตแ้ ผนแมบ่ ทการจดั การขยะมลู ฝอยฯ มรี ายละเอยี ดแนวทาง ปฏิบัติท่ีอนุญาตให้องค์กรปกครองส่วนท้องถ่ินสามารถมอบหมายให้ เอกชนด�ำเนินการหรือร่วมด�ำเนินการเก็บขน และก�ำจัดขยะมูลฝอย ในพ้ืนท่ีได้ ด้วยเหตุนี้จึงเอ้ือให้บริษัทเอกชนเข้ามาลงทุนในกิจการ โรงไฟฟา้ พลังงานขยะได้งา่ ยข้ึน ข้อมูลจากกรมควบคุมมลพิษระบุว่า ในปี 2560 มีโรงไฟฟ้า พลังงานขยะทั้งส้ิน 15 แห่งทั่วประเทศ มีก�ำลังการผลิตติดต้ังรวม 42.82 เมกะวัตต์ ท้ังหมดเป็นโรงไฟฟ้าท่ีภาคเอกชนเป็นผู้ลงทุน โดย องค์กรปกครองส่วนท้องถ่ิน และกระทรวงมหาดไทย เป็นผู้พิจารณา และควบคุมดูแลการดำ� เนนิ การของโรงไฟฟ้าขยะ

46 เมื่อปลาจะกนิ ดาว

รายงานสถานการณ์สิ่งแวดลอ้ มในรอบปี 2561  47 เพ็ญโฉม แซ่ตงั้ ผู้อ�ำนวยการมูลนธิ บิ ูรณะนิเวศ แสดงความกังวล ต่อความไม่เหมาะสมของมาตรการส่งเสริมการผลิตพลังงานจากขยะ ภายใต้แผนแม่บทการจดั การขยะมูลฝอยฯ และนโยบายสนับสนนุ การ ลงทุนจากภาคเอกชนในกิจการโรงไฟฟ้าขยะ เธอกล่าวว่า นโยบาย ดงั กลา่ วจะนำ� ไปสกู่ ารสรา้ งโรงไฟฟา้ ขยะจำ� นวนมากทว่ั ประเทศ กอ่ ใหเ้ กดิ ผลกระทบตอ่ สงิ่ แวดลอ้ มและสขุ ภาพของประชาชนในพน้ื ทอ่ี ยา่ งรนุ แรง รวมไปถงึ สร้างความขดั แยง้ ในชมุ ชนจากนโยบายที่เรง่ รดั และการขาด การมสี ่วนรว่ มของประชาชน “การเผาขยะเพ่ือผลิตไฟฟ้าเป็นหน่ึงในกิจกรรมท่ีก่อให้เกิด มลพิษต่อสิ่งแวดล้อมมากที่สุด เพราะการเผาขยะจะปลดปล่อย สารอนั ตรายหลายชนดิ สสู่ ง่ิ แวดล้อม แมจ้ ะมกี ารใช้เทคโนโลยที นั สมัย ท่ีสามารถลดมลภาวะจากโรงไฟฟ้าขยะ และการผลิตไฟฟ้าจากขยะ ยงั ไดร้ บั การยอมรบั วา่ เปน็ วธิ ที มี่ ปี ระสทิ ธภิ าพในการจดั การขยะวธิ หี นงึ่ ” เพ็ญโฉม กล่าว ผู้อ�ำนวยการมูลนิธิบูรณะนิเวศ กล่าวว่า การสร้างโรงไฟฟ้าขยะ จำ� นวนมากนนั้ นอกจากจะขดั กบั หลกั การสากลในการจดั การขยะอยา่ ง เหมาะสม ยงั อาจสร้างปัญหามลพษิ ตอ่ ส่ิงแวดล้อม และความเสยี่ งทาง สุขภาพต่อประชาชนในพ้ืนท่ี ซึ่งสุดท้ายภาครัฐจะต้องแบกรับภาระ มหาศาลในการฟื้นฟูสิ่งแวดล้อมและเยียวยาสุขภาพประชาชนที่ได้รับ ผลกระทบในภายหลงั “การเผาขยะเพอื่ ผลติ ไฟฟา้ ยงั ถอื เปน็ ทางเลอื กในการจดั การขยะท่ี แพงทสี่ ดุ เพราะตน้ ทนุ การดำ� เนนิ การตามมาตรฐานความปลอดภยั ตอ่ สง่ิ แวดลอ้ มของโรงไฟฟา้ ขยะ รวมถงึ การตดิ ตง้ั อปุ กรณแ์ ละเทคโนโลยี ซ้ายบน/ล่าง ชาวบ้านอ�ำเภอหนองหาน จงั หวัดอดุ รธานี รว่ มกนั คดั ค้านโรงไฟฟ้าชีวมวล (ขอบคณุ ภาพจาก ยุทธพงษ์ ก�ำหนดแน่ ผ้สู อื่ ข่าวภมู ภิ าค หนังสือพิมพ์โพสต์ทเู ดย์ ประจ�ำจงั หวัด อดุ รธาน)ี

48 เมอ่ื ปลาจะกนิ ดาว จากภาพการปฏบิ ัตงิ านของโรงไฟฟา้ ขยะหนองแขม กรุงเทพฯ พบวา่ ขยะท่ปี ้อนเขา้ สู่ ระบบยังไมไ่ ดร้ บั การคัดแยกอย่างถกู วิธี ทำ� ให้มวี สั ดุทไี่ มเ่ หมาะสมตอ่ การกำ� จดั โดยการเผา เชน่ ขยะเปียก และขยะอิเล็กทรอนิกส์ ปะปนอยเู่ ปน็ จำ� นวนมาก ในการควบคมุ มลพษิ มรี าคาสงู มาก นอกจากนี้ การเผาจะทำ� ใหเ้ กดิ ขเี้ ถา้ ทม่ี สี ารพษิ จำ� เปน็ ตอ้ งฝงั กลบในหลมุ ฝงั กลบกากอตุ สาหกรรมอนั ตราย ตามหลักวิศวกรรมสิ่งแวดล้อม ซึ่งมีขั้นตอนในการด�ำเนินการป้องกัน ผลกระทบสง่ิ แวดลอ้ มทซ่ี บั ซอ้ น ทำ� ใหต้ น้ ทนุ การกำ� จดั ขยะดว้ ยการเผา ยิ่งมีราคาแพงข้นึ ไปอีก” เพ็ญโฉม กลา่ ว “การท่ีรัฐบาลส่งเสริมให้ภาคเอกชนเข้ามาลงทุนสร้างโรงไฟฟ้า ขยะโดยการออกข้อยกเว้น ทางกฎหมายดา้ นผงั เมอื ง และส่งิ แวดล้อม

รายงานสถานการณส์ ่ิงแวดล้อมในรอบปี 2561  49 จะเปน็ การเพมิ่ ความเสยี่ งทจ่ี ะกอ่ ใหเ้ กดิ ผลกระทบดา้ นสง่ิ แวดลอ้ ม และ สุขภาพต่อประชาชน และส่ิงแวดล้อมในท้องถ่ิน เพราะผู้ประกอบการ โรงไฟฟ้าขยะอาจฉวยโอกาสจากข้อยกเว้นเหล่าน้ีในการลดต้นทุน การประกอบการ โดยการไมต่ ดิ ตงั้ ระบบควบคมุ มลพษิ ในโรงไฟฟา้ ขยะ และไม่ปฏิบัตติ ามแนวทางป้องกันผลกระทบทีเ่ หมาะสม” ดว้ ยเหตุดังกล่าว เพ็ญโฉมมขี ้อแนะนำ� ว่า แทนที่รัฐบาลจะตง้ั เปา้ ในการจัดการขยะเพื่อผลิตกระแสไฟฟ้า ภาครัฐควรท่ีจะจัดการขยะ ตามหลักการวิชาการทไี่ ด้รับการยอมรบั ในระดับสากล เรมิ่ ต้นดว้ ยวธิ ี งา่ ยๆ คอื การคดั แยกขยะ และลดการสรา้ งขยะเพมิ่ โดยสง่ เสรมิ ใหม้ กี าร รณรงค์ สรา้ งแรงจูงใจ และออกขอ้ บงั คับ เพ่อื ให้ประชาชนปรบั เปล่ยี น พฤติกรรมการบริโภค และลดปริมาณการสรา้ งขยะตงั้ แต่ตน้ ทาง รวม ไปถงึ สง่ เสรมิ ใหป้ ระชาชนรจู้ กั คดั แยกขยะในชวี ติ ประจำ� วนั และพฒั นา ระบบการจดั เกบ็ ขยะทสี่ อดรบั กบั รปู แบบการคดั แยกขยะของประชาชน หลงั จากนนั้ แตล่ ะองคก์ รปกครองสว่ นทอ้ งถน่ิ ควรตอ้ งปฏบิ ตั ติ าม ข้ันตอนการจัดการขยะที่ถูกต้อง โดยการน�ำขยะที่คัดแยกแล้วมาผ่าน กระบวนการ “Reuse & Recycle” เพอ่ื นำ� ขยะทยี่ งั สามารถใชป้ ระโยชน์ ได้น�ำกลับมาใช้ซ้�ำ และลดปริมาณขยะที่ต้องจัดการต่อ จากนั้นจึงน�ำ ขยะที่ไม่สามารถใช้ประโยชน์ได้แล้วมาคัดแยกอีกคร้ัง ซ่ึงจะช่วยใน การแบ่งประเภทของขยะที่เหมาะสมกับการเผาเพ่ือผลิตกระแสไฟฟ้า เชน่ กระดาษ และพลาสตกิ บางชนดิ เพอ่ื ปอ้ นเปน็ วตั ถดุ บิ เขา้ สโู่ รงงงาน ไฟฟ้าขยะ ส่วนขยะท่ีเหลือนั้น ควรจัดการโดยการฝังกลบในสถานท่ี ฝังกลบขยะทถ่ี กู สุขลักษณะตอ่ ไป