เล่มจบ

51 พยาบาล เภสชั กรรวมท้ังการปฏิบตั ิตัวตามคําแนะนํา ไดแ ก การรับประทานยา กําหนดการนัดหมาย เปน ตน 2. ความฉลาดทางสุขภาพข้ันการมีปฏิสัมพันธ (Communicative / Interactive Health literacy) หมายถึง ทักษะพน้ื ฐานและการมพี ุทธปิ ญญา (Cognitive) รวมท้ังทักษะทางสังคม (Social skill) ท่ีใชในการเขารวมกิจกรรมรูจกั เลือกใชขอมลู ขาวสาร แยกแยะลักษณะการสื่อสารที่แตกตางกัน รวมทงั้ ประยกุ ตใชข อมลู ขาวสารใหมๆ เพอ่ื การปรบั เปล่ยี นพฤติกรรมสขุ ภาพ 3. ความฉลาดทางสุขภาพข้ันวิจารณญาณ (Critical Health literacy) หมายถึง ทักษะทาง ปญญาและสังคมท่ีสูงขึ้น สามารถประยุกตใชขอมูลขาวสารในการวิเคราะหเชิงวิพากษ และควบคุม จดั การสถานการณในการดํารงชวี ิตประจําวนั ได นอกจากน้ี Nutbeam เสนอวาการวัดระดับ Health literacy จะประสบความสําเร็จไดถามี การออกแบบเน้ือหา และบริบทท่ีเหมาะสมมีความจําเพาะตามบริบทของชวงอายุ ครอบคลุมตาม องคประกอบของ Health literacy ไดแก functional, interactive และ critical health literacy สรุปไดวา Health Literacy เปนความสามารถ และทักษะในการเขาถึงขอมูล ความรคู วาม เขาใจของผูปวยเบาหวานอวนลงพุง ดานการวิเคราะห แปลความหมาย ประเมินขอมูลและบริการ ทางพฤตกิ รรมสุขภาพที่ไดรับ การถายทอดและเรียนรูจากสง่ิ แวดลอม ซ่ึงทําใหเกิดการจูงใจตนเองให มีการตัดสินใจเลือกวิถีทางในการดูแลตนเอง จัดการสขุ ภาพตนเอง เพ่ือปองกันและคงรักษาสุขภาพที่ ดีของตนเองไวร วมทัง้ ชี้ แนะเรอ่ื งสขุ ภาพสว นบุคคลครอบครวั และชมุ ชน ผูวิจยั ไดใหความหมาย ความรอบรูสุขภาพเพื่อปองกันโรคแทรกซอนในผูปว ยเบาหวานอวน ลงพุง หมายถึง ความสามารถ และทักษะในการเขาถึง ขอมูลความรูความเขาใจ เพื่อวิเคราะห ประเมินการปฏิบัติ และจดั การตนเองรวมท้ังสามารถช้ีแนะ เร่ืองการปองกันโรคแทรกซอนในผูปวย เบาหวานอว นลงพงุ สวนบคุ คล ครอบครวั และชุมชนเพ่อื สขุ ภาพท่ดี ี 4. แนวคิดเกีย่ วกับพฤติกรรมสุขภาพ ความหมายพฤติกรรมสขุ ภาพ (Health Behavior) Pender (1987) ไดใหความหมาย พฤติกรรมสุขภาพในเชิงการปฏิบัติตัว เพื่อ ปอ งกันโรค เรยี กวา พฤตกิ รรมโรคเพื่อสุขภาพ (Health Protective Behavior) หมายถึง การกระทํา เปนปกติและสม่ําเสมอที่เกี่ยวของกับวัตถุประสงคใหมสี ุขภาพดี ซงึ่ เปนการกระทําที่มีความสําคัญใน การท่จี ะปองกันโรค Gochman (1982) ใหความหมายของพฤติกรรมสุขภาพไววา เปน คุณสมบัติเฉพาะ ของแตละบุคคล เชน ความเชื่อ ความคาดหวัง แรงจูงใจ คานิยม การรับรูและองคความรูอ่ืนๆ นอกจากน้ียังรวมท้ังลักษณะบุคลิกภาพภาวะอารมณความรูสึกลักษณะอุปนิสัย และรูปแบบ

52 พฤตกิ รรมท่ีปรากฏเดน ชัด การกระทําและนิสัยซ่ึงเก่ียวของ สัมพันธกับการสงเสริมสุขภาพการฟนฟู สขุ ภาพและการปอ งกันสขุ ภาพ ศิราณี อินทรหนองไผ (2548) กลาววา พฤติกรรมสุขภาพ คือ แนวคิดเกี่ยวกับ พฤติกรรมท้ังภายนอก (Overt behavior) ไดแก การปฏิบัติท่ีสามารถสังเกต และมองเห็นได พฤติกรรมภายใน (Covert behavior) ไดแก องคประกอบทางจิตวิทยา (Psychological factors) ซึ่งมีความคิดความเช่ือ การรับรูคานิยม ทัศนคติ และความคาดหวัง ในทางพฤติกรรมศาสตรเช่ือวา องคป ระกอบตา งๆของพฤติกรรมสุขภาพเหลาน้ัน มอี ิทธิพลตอ พฤตกิ รรมของบคุ คล ชลธิชา ซ้ึงจิตตวิสุทธิ (2554) ใหความหมายวา การปฏิบัติหรือการแสดงออกทุก อยางของสิ่งมีชีวิตท่ีแสดงออกมาของคนทั้งภายใน และภายนอกตัวบุคคล ท้ังท่ีสังเกตไดและสังเกต ไมไ ด ท้งั ส่ิงทีส่ มคั รใจจะกระทาํ หรือละเวนการกระทําแตกตางกันไปตามสภาพสงั คมวัฒนธรรม ปาริชา นิพพานนทน (2555) ใหความหมายวา ความคิดทาที เจตนาและการ แสดงออกทั้งทางกาย ทางวาจาท่ีเก่ียวของกับสุขภาพ ประกอบไปดวยการปองกันตัวการสงเสริม สขุ ภาพของรา งกายการดแู ลตวั เองเม่ือบาดเจ็บหรือปวยไข และในระยะพกั ฟน สมควร ชํานิงาน (2552) ใหความหมายของพฤติกรรมสุขภาพ วาเปนการกระทํา หรอื การปฏิบัติของบุคคลตางๆทม่ี ีผลตอสุขภาพของตนเองครอบครวั และชุมชน เนตรนภิส พันธุวรรณ (2551) พฤติกรรมสุขภาพ หมายถึง กิจกรรมท่ีเกี่ยวของกับ สุขภาพที่มนุษยแสดงออกท้ังในดานความรูเจตติ และการปฏิบัติซึ่งสามารถสังเกตหรือวัดไดทั้ง ทางตรงและทางออมพฤติกรรมดานการปฏิบัติที่สังเกตมองเห็นไดนั้นแยกเปน 2 ประเภท คือ การ ปฏิบัติตามปกติวิสัยในชีวิตประจําวัน ซ่ึงเปนการปฏิบัติท่ีเปนการสงเสริมสุขภาพชีวิตโดยท่ัวไปและ การไปรับบรกิ ารรกั ษาพยาบาลและการปฏิบัติตามคาํ แนะนําของแพทยหรอื บุคลากรสาธารณสุข จากการทบทวนวรรณกรรมที่เกี่ยวของ สรุปความหมายของพฤติกรรมสุขภาพวา เปนการ กระทําความรูสึกความคิดท่ีเกี่ยวของกับการดํารงชีวิต เพ่ือใหดํารงไวซ่ึงสุขภาพเปนการปฏิบัติของ ผูปวยโรคเบาหวานทอ่ี วนลงพุง โดยเนนการกระทําที่ปฏิบัติแลวไดผลดี เพื่อปองกนั การเกิดโรคหลอด เลือดแตถ าไมก ระทาํ หรอื ปฏิบตั ติ ามโอกาสท่ีจะปวยเปนโรคหลอดเลอื ดก็จะมีมากขึ้นไปดวย ประเภทของพฤติกรรมสขุ ภาพ 1. พฤติกรรมการปองกันโรค (Preventive health behavior) หมายถึง การปฏิบัติ ของบุคคล เพ่ือปองกันไมใหเกิดโรค งดหลีกเล่ียงการกระทําในส่ิงท่ีมีผลตอสุขภาพ เพื่อดํารงภาวะ สุขภาพทด่ี ีทั้งรางกายจิตใจสังคม และอารมณ โดยอาศัยความรูความเขาใจ เจตคติของแตละบุคคล เพ่ือใหสอดคลอ งกับส่ิงแวดลอมที่มคี วามสาํ คัญกับตนเอง ทําใหสามารถดําเนินชวี ิตอยางมีความสุขซง่ึ พฤติกรรมสุขภาพของบุคคลสามารถเปล่ียนแปลงไดโดยอาศัยความรู และทัศนคติของแตละบุคคล เชน การรับประทานอาหารครบ 5 หมู การออกกาํ ลงั กาย การไมดืม่ สุรา เปน ตน

53 2. พฤติกรรมเม่ือเจ็บปว ย (Illness behavior) หมายถึง การปฏิบัติท่ีบุคคลกระทํา เม่ือรางกายมีอาการผิดปกติ หรือเจ็บปวย เชน การนอนพักอยูบานแทนที่จะไปทํางานการแสวงหา การรกั ษาพยาบาล เปน ตน 3. พฤติกรรมการแสดงบทบาทของการเจ็บปวย (Sick role behavior) หมายถึง การปฏิบัติท่ีบุคคลกระทําจากท่ีไดทราบผลการวินิจฉัยโรคแลว เชน การรับประทานยาตามแพทยสั่ง การออกกําลังกาย การเลิกสุรา เปน ตน จากการทบทวนวรรณกรรมที่เกี่ยวของ ทําใหเ ขา ใจลักษณะการจาํ แนกพฤตกิ รรมใน การศึกษาวิจัยคร้ังน้ี เปนพฤติกรรมการปองกันโรคโดยปองกันกอนการเกิดโรคลวงหนา เพ่ือไมให ผูปวยเบาหวานท่ีอวนลงพุง โดยการสื่อสารนําขอมูลการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมเสี่ยงตอการเกิดโรค หลอดเลือดนํามาปฏิบตั ิ เพ่ือปองกันไดถูกตองเหมาะสม โดยการมีสวนรวมของภาคเี ครือในชุมชนเพ่ิง พาตนเองไดอยา งยั่งยืน 3.1 Protection Motivation Theory ทฤษฎีแรงจูงใจเพื่อปองกันโรคถูกพัฒนาข้ึนคร้ังแรกในป ค.ศ. 1975 (Ronald, 1975) ตอมา ไดถูกปรับปรุงแกไขใหมแ ละนําใชอีกคร้ัง (Roger, 1983) ซ่ึงเรม่ิ ตนจากการนําการกระตุนดวย ความ กลัวมาใช โดยเนนความสําคัญรวมกันระหวางแบบแผนความเชื่อดานสุขภาพ (Health Belief Model) และทฤษฎีความคาดหวังในความสามารถของตนเอง (Self-Efficacy Theory) น่ันคือ การ รวมเอาปจจัยท่ีทําใหเกิดการรับรูในภาพรวมของบุคคล ซึ่งการรับรูนี้จะเปนตัวเช่ือมโยงท่ีจะนําไปสู การเปลี่ยนแปลงทัศนคตแิ ละพฤติกรรม ทฤษฎีแรงจูงใจเพื่อปองกนั โรคนไ้ี ดเ นนเกย่ี วกับการ ประเมินกki รับรูดานขอมูลขาวสารในการเผยแพร ส่ือสารการประเมินการรับรูน้ี มาจาก ส่ือกลางที่ทําใหเกิดความกลัว (Janis, 1967) ซึ่งข้ึนอยูกับจํานวนของสื่อท่ีมากระตุนและในการ ตรวจสอบ การประเมินการรบั รู โรเจอรส ไดกําหนดตัวแปรท่ีทําใหบุคคลเกิดความกลัว 3 ตัวแปร คอื ความรนุ แรงของโรค (severity) การรับรูตอโอกาสเสยี่ งของการเกิดโรค (Perceived susceptibility) ความคาดหวังในประสิทธิผลของการตอบสนอง (Response Efficacy) Runge, Prentice-Dunn, & Scogin, 1993; Ronald, Roger, Janis, Runge, Prentice-Dunn, & Scogin (อ างถึงใน กองสุข ศึกษา ส านกั งานปลดั กระทรวงสาธารณสุข, 2542) จากการศึกษาทผี่ า นหลายๆการศกึ ษาไดตระหนัก ถึงเหตุแหงความกลัว ท่ีสามารถกระตุนใหบุคคลเกิดการกระทําเพื่อหลีกอันตรายท่ีจะเกิดขึ้น กับ ตนเอง ซ่ึงระดับของความกลัวจะนําไปสูการรับรู อนั ตรายท่ีเพ่ิมข้ึนของโรคภัยตางๆและยังนําไปสกู าร รบั รูโอกาสเสี่ยงที่จะปวยดวยโรคน้ันๆ หากบุคคล ยังมาสรางความสามารถในตนเอง และสรางความ คาดหวังในผลลัพธของการกระทําท่ีดีแลว การเจ็บปวยดวยโรคตางๆก็ยงั คงเปนสาเหตุที่สําคัญตอการ ตายท่ีเกิดข้ึนในปจจุบัน (Wiegman, Taal, Bogaard, & Gutteling, 1992) กลไกการรับรูเพ่ือการ กระตุนใหเกิดพฤตกิ รรมการปองกันโรค Wiegman, Taal, Bogaard, & Gutteling (อา งถึงใน กองสุข

54 ศกึ ษา สํานักงานปลัดกระทรวง สาธารณสขุ , 2542) 2.3.1 การรับรูความรุนแรงของโรค (Perceived Noxiousness/ severity) การรับรูความ รนุ แรงของโรค เปนการประเมินการรับรูความรุนแรงของโรค ปญหาสุขภาพหรือผลกระทบจากการ เกิดโรค ซ่ึงกอใหเกิดความพิการหรือเสยี ชีวิต การประเมิน ความรุนแรงน้ันอาศัยระดับตางๆของการ กระตุนเรา ของบุคคลเกี่ยวกับการเจ็บปวยน้ัน ซึ่งอาจจะมอง ความรนุ แรงของการเจ็บปวยน้ัน ทําให เกิดความพิการหรือตายไดหรือไมหรืออาจมีผลกระทบตอหนาที่ การงานเมื่อบุคคลเกิดการรับรูความ รนุ แรงของโรคหรือการเจบ็ ปวยแลวจะมีผลทําใหบุคคลปฏิบัติ ตามคําแนะนําเพื่อการปองกันโรค ซึ่ง จากผลการวิจัยจํานวนมากพบวาการรับรูความรุนแรง ของโรคมีความสัมพันธในทางบวกกับ พฤติกรรมการปองกันโรค เชน โรคความดันโลหิตสูง โรคเบาหวานฯ (อัจฉรา จินดาวัฒนวงศ, นพวรรณ เปยซือ่ และ พัชรินทร นินทจันทร, 2555) ซึ่งการ รับรูความรนุ แรงนน้ั บุคคลสามารถรบั รไู ด โดยสื่อซ่งึ เปน สงิ่ สาํ คัญท่ีใชในการเผยแพรข า วสารทคี่ กุ คาม ตอสุขภาพ อาจจะมีลักษณะขอความท่ีปรากฏมีอันตรายถึงชีวิต หรือบรรยายวาไมทําใหเกิด อันตราย รุนแรง โดยทั่วไปเปนขอมูลท่ีทําใหเกิดความกลัวสงู จะสงผลใหบุคคลเปล่ียนทัศนคติ และ พฤติกรรม ไดมากกวาขอมูลท่ีทําใหกลัวเพียงเล็กนอย (สุวัฒนศิริ แกนทราย, 2558) อยางไรก็ตาม ขอมูลท่ีทําให เกิดความกลัวสูงอาจไมมีผลตอการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมโดยตรง แตหากใชการกระตุน ปลุกเรารวมกับการขู อาจสงผลใหขอมูลนั้นมีลักษณะเดนชัดข้ึน กระบวนการประเมินการรับรูของ บุคคลตอ ขอมูลขาวสารที่เกิดข้ึนจะทําใหบุคคลรับรูถึงความรุนแรงของการเปนโรค ขณะที่มีการ กระตุนจะทําให บุคคลรับรูในความรุนแรงของการเปนโรคดีกวาการกระตุนตามปกติ และทําใหเกิด การปรับเปลี่ยน ทัศนคติและพฤติกรรมได ในการตรวจสอบองคประกอบเกี่ยวกับผลที่เกิดจากการ รบั รูถึงอันตรายใน ระดับสูงๆ พบวา มีผลตอความต้งั ใจท่ีจะปรับเปล่ียนตอพฤติกรรมชวยใหรางกาย แข็งแรงและทาํ ใหไม เกดิ อนั ตราย (ชลธิรา กาวไธสง และ รจุ ิรา ดวงสงค, 2557) 2.3.2 การรับรูตอโอกาสเสีย่ งการเปนโรค (Perceived susceptibility/ vulnerability) การ รับรูตอโอกาสเส่ียงการเปนโรค กลาวถึง ความเชื่อของบุคคลที่มีผลโดยตรงตอการ ปฏิบัติตาม คําแนะนําดานสุขภาพ ท้ังในภาวะปกติและภาวะเจ็บปวย แตละบุคคลจะมีความเชื่อในระดับท่ีไม เทากัน ดังน้ันบุคคลเหลานี้จึงหลีกเล่ียงตอการเปนโรคดวยการปฏิบัติตามเพื่อปองกัน และรักษา สุขภาพท่ีแตกตางกันจึงเปนความเช่ือของบุคคลตอความถูกตอง ของการวินิจฉัยโรคของแพทย (อุมา พร ปญุ ญโสพรรณ, ผจงศิลป เพิงมาก และ จฑุ ามาศ ทองตําลึง, 2554) การคาดคะเนถึงโอกาสของ การเกิดโรคซํ้าหรือการงา ยที่จะปวยเปนโรคตางๆ การสนับสนุนความเชื่อตอ โอกาสเสีย่ งของการ เปน โรความีความสัมพนั ธในทางบวกกับพฤติกรรมการปฏิบัติตามคําแนะนําของเจาหนาท่ี เชน เมื่อบุคคล ปวยเปนโรคใดโรคหนึ่ง ความรูสึกของบุคคลท่ีวาตนเองจะมีโอกาสปวยเปนโรคน้ันๆอีก จะมี ความสัมพันธเชิงบวกกับการปฏิบัติพฤติกรรมเพื่อปองกันโรคไมใหเกิดกับตนเองอีก (Heinze, 1962;

55 Elling et al., 1960) การสรางการรับรูโอกาสเสี่ยงสวนใหญ จะใชการสื่อสารโดยการขูที่คุกคามตอ สุขภาพ ซ่ึงจะทําใหบุคคลเช่ือวาตนกําลังตกอยูในภาวะเสี่ยง การรับรูตอโอกาสเส่ียงของการเปนโรค จะขึ้นอยูกับการ ตัดสินใจของแตละบุคคลวาถาไมปฏิบัติตน เพ่ือหลีกเล่ียงอันตรายที่เกิดข้ึนจะทําให ตนมีโอกาสเสี่ยงตอ การเปนโรคได (Joseph, Burke, Tuason, Barker, & Pasick, 2010) การ ตรวจสอบการรับรูตอ โอกาสเส่ียงของการเปนโรคสามารถทําได เชนเดียวกับการการรับรูในความ รนุ แรงของโรค โดยใช แบบสอบถามใหตอบคําถามในกลุมท่ีเส่ียงตอการเปน โรคสงู และกลุมท่ีเส่ียงตอ การเปนโรคตางผูที่มีโอกาสเสี่ยงสูงตอการเปนโรคจะไมยอมปฏิบัติตามคําแนะนําเสมอไปจากการท่ี บางคน หลีกเลี่ยงไมยอมปฏิบัติตามคําแนะนํา (Conner, & Norman, 1996) Heinze, Elling, Joseph, Burke, Tuason, Barker, Pasick, Conner& Norman (อางถึงใน กองสุขศึกษา สํานักงาน ปลัดกระทรวงสาธารณสขุ , 2542) ดังนั้นการใหบุคคลปฏิบัติตามคําแนะนํา อาจใชเง่ือนไขความเสี่ยงตอการเปนโรคสูงรวมกับ ผล ที่เกิดข้ึนจากการปฏิบัติตามคําแนะนํา แตเงื่อนไขดังกลาวยังเปนสิ่งที่ตองคนหาคําตอบกันอีก ตอไปวา ความเส่ียงตอการเปนโรคสูง จะมีผลตอความต้ังใจของบุคคลในการปฏิบัติตนเพื่อลด พฤติกรรมเสี่ยง นั้นหรือไม เพราะอาจทําใหเพิ่มความเสี่ยงมากข้ึนได ถาบุคคลพยายามท่ีจะปฏิเสธ การรับรขู องตนเองวาเขาไมสามารถท่ีจะปฏบิ ตั ิตามคาํ ขูน้ีไดแมวา จะเปนผลเสีย ในทางกลับกันถารวม ภาวะเส่ียงสูงกับ ผลดีของการปฏิบัติจะทําใหความต้ังใจท่ีจะยอมรับการปฏิบัติตามมีเพิ่มมากข้ึน (Glanz, Rimer, & Lewis, 2002) จากการทบทวนวรรณกรรมที่เกี่ยวของกับการรบั รูโอกาสเส่ียง การเปนโรคตอการปวยดวย โรคเบาหวานอวนลงพุง ทั้งน้ีสืบเน่ืองมาจากซึ่งสอดคลองกับแนวคิดของ Gochman (2013) อธิบาย วา การกระตุน ปลุกเรา รวมกับ การขูอาจสง ผลใหขอมลู นั้นมีลักษณะเดน ชดั ข้ึน กระบวนการประเมิน การรับรูของบุคคลตอขอมูล ขาวสารท่ีเกิดข้ึนจะทําใหบุคคล รับรูถึงความรุนแรงของการเปนโรค ขณะที่มีการกระตุนจะทําใหบคุ คล รับรูในความรุนแรงของการเปนโรคดกี วาการกระตนุ ตามปกติ และ ทําใหเกิดการปรับเปล่ียนทัศนคติ และพฤติกรรมไดสวนการศึกษาของวีณา เที่ยงธรรม และ ปาหนัน พิชยภิญโย (2553) และ พัชรี รัศมีแจม, ปริศนา อัครธนพล และ วนิดา ดุรงคฤทธิชัย (2556) ศึกษา ไดรับรวู าการมีพฤตกิ รรม ไมเหมาะสมจะนาํ มาสคู วามเจบ็ ปวยทจ่ี ะเกดิ ขึ้นไดจึงรูสกึ กลัว และพยายาม หาทางหลกี เลี่ยงพฤติกรรม ทีเ่ สี่ยงตอ การเปนโรค 2.3.3 การรับรูความคาดหวังในผลลัพธของมีพฤติกรรมการปองกันโรค (Perceived on outcome self-Efficacy) การรับรูความคาดหวังในผลของมีพฤติกรรมการปองกันโรค สามารถ กระทําไดโดย การนําเสนอขอมูลขาวสารที่เก่ียวกับการปฏิบัติตน เพื่อลดโอกาสเส่ียงตอการเปนโรค ซึ่งเปนการ สือ่ สารที่ทําใหบุคคลเกิดความกลัวเกี่ยวกับสุขภาพ การเพ่ิมความคาดหวังในผลท่ีเกิดขึ้น รวมกับความ ต้ังใจจะทําใหเกิดการปรับเปล่ียนพฤติกรรม โดยเฉพาะกรณีที่บุคคลรูวาตนกําลังเสี่ยง

56 ตอ การเปนโรค แตเม่อื บคุ คลนั้นถูกคุกคามสขุ ภาพอยางรุนแรง และไมมีวิธีใดที่จะลดการคุกคามนน้ั ลง ได อาจทําใหบุคคลขาดท่ีพึ่งและการสอนท่ีมีความเฉพาะเจาะจง (เยาวดี มาพูนธนะ และ รุจิรา ดวง สงค, 2555) เพ่ือใหบุคคลปฏิบัติตามคําแนะนําจะชวยใหเกิด ความต้ังใจท่ีจะปรับเปลี่ยนพฤติกรรม อยางจริงจัง อีกทั้งการสอนท่ีมีความเฉพาะเจาะจง จะมีรายละเอยี ดเพ่ือกระตุนเตือนความรูสึก หรือ การรบั รตู อ ความสามารถของตนเองใหปฏบิ ัตติ ามมากขึ้น (สมบรู ณพ ันธบุ ตุ ร, 2557) จากการทบทวนวรรณกรรมที่เก่ียวของกับการรับรูความคาดหวังในผลของมีพฤติกรรมการ ปองกันโรคแทรกซอนในผปู วยเบาหวานอวนลงพุง กระทําไดโดยการนําเสนอขอมูลขาวสารที่เก่ียวกับ การปฏิบัติตน เพ่ือลดโอกาสเส่ียงตอการเปนโรค ซึ่งเปนการสื่อสารท่ีทําใหบุคคลเกิดความกลัว เกี่ยวกับสุขภาพการเพิ่มความคาดหวังในผลท่ีเกิดข้ึน รวมกับความตั้งใจจะทําใหเกิดการปรับเปลี่ยน พฤติกรรม โดยเฉพาะกรณีที่ บุคคลรูวาตนกําลังเส่ียงตอการเปนโรค แตเมื่อบุคคลนั้นถูกคุกคาม สุขภาพอยางรุนแรง และไมมีวิธีใด ท่ีจะลดการคุกคามนั้นลงได อาจทําใหบุคคลขาดท่ีพึ่ง และการ สอนที่มีความเฉพาะเจาะจง เพื่อใหบุคคลปฏิบัติตามคําแนะนําจะชวยใหเกิดความตั้งใจที่จะ ปรับเปล่ียนพฤติกรรมอยา งจริงจงั อีกท้ังการสอนท่ีมีความเฉพาะเจาะจง จะมีรายละเอียดเพื่อกระตุน เตือนความรูสึก หรือการรับรูตอความสามารถของตนเองใหปฏิบัติตามมากข้ึน (กองสุขศึกษา สาํ นักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุข, 2542) 2.3.4 การรบั รคู วามคาดหวังในความสามารถของตนเอง (Expectancy on Self – Efficacy) การรับรูความคาดหวงั ในความสามารถของตนเอง เปนองคประกอบของความเช่ือท่ีมีพื้นฐานมาจาก แบบแผนความเชื่อดานสุขภาพ และทฤษฎีความคาดหวังในความสามารถของ ตนเอง (Bandura, 1982) ซ่ึงเช่ือวากระบวนการเปล่ียนแปลงทางจิตวิทยาข้ึนอยูกับความคาดหวังในความสามารถของ ตนเองที่มีตอ ทางเลือกนัน้ ๆ ซึง่ การสรางความคาดหวังในความสามารถของตนเองท่ีจะเลือกทางเลือก ดังกลาวกระทําไดหลายวิธี เชน การเลียนแบบ การเรียนรูหรือการสอนดวย การพูด ความสามารถ ของตนเองทําใหเกิดการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมในระดับสูงสุด และเปนพื้นฐานที่ทําใหบุคคลปฏิบัติ ตามโดยแทจริง โดยสรุปการที่บุคคลจะปฏิบัติตามคําแนะนําน้ัน เน้ือหาของขาวสารควร จะมีผลใน การชวยใหบุคคลปฏิบัติตามได แตต างจากตัวแปรอ่ืนๆ ซ่ึงมีลักษณะของขาวสารที่คุกคามตอสุขภาพ และไมไ ดคํานึงถึงความสงเสริมความสามารถของบุคคลท่ีจะปฏิบัติตามคําแนะนํา (Beck & Lund, 1981) พบวา ความสามารถของบุคคล เปนตัวทํานายท่ีมีอํานาจสูงสุดตอการปรับเปล่ียนพฤติกรรม ของกลุมตัวอยาง ท้ังกลุมที่มีความเช่ืออํานาจในตนทางดานสุขภาพต่ํา และกลมุ ที่มีการเช่ือในอํานาจ ในตนทางดานสุขภาพสูง หากทําใหเกิดความเครียดขึ้นในกลุมตัวอยางทั้งสองกลุม จะพบวาผูที่มี อํานาจในตนต่ํา จะมีแนวโนมใหเกิดความไมมั่นใจในความสามารถของตนเอง ท่ีจะปฏิบัติตาม คําแนะนําได ความคาดหวังในความสามารถของตนเอง จึงเปนส่ิงสําคัญท่ีจะทําใหบุคคลปฏิบัติตาม คําแนะนํา แมว าบุคคลจะมีความเชอ่ื สูงวาการปฏบิ ตั ิตามคาํ แนะนาํ จะทําใหเกิดอันตรายลดลง แตการ

57 ขาดความม่ันใจในความสามารถของตนเองตอการปฏิบัติจะเปนตัวขัดขวางแรงจูงใจ ตอการปฏิบัติ อยางมากเชนกัน (วลัยพร สิงหจุย, วันเพ็ญ แกวปาน และ อาภาพร เผาวัฒนา, 2556) ประสิทธิผล ของการเผยแพรขอมูลขาวสาร จึงมิไดข้ึนอยูกับความชัดเจนของส่ือท่ีจะทําใหบุคคลปฏิบัติ ตาม เทานั้น หากแตบุคคลตองมีความคาดหวังวาเขาสามารถปรับเปลี่ยนพฤตกิ รรมของตนเองไดดวย (วา ริศา แยมศรี, วันทนา มณีศรีวงศก ูล และ อรสา พันธภักดี, 2556) ความคาดหวงั ในความสามารถของ ตนเองจะเปนไปไดสงู เม่อื บุคคลมองเห็นวามปี ระโยชน และสามารถปฏิบัติตามได ถาความสามารถที่ จะปฏิบัติตามมีสูง และผลดีของการปฏิบัติตามมสี ูงดวย ก็จะทําใหความตั้งใจในการปฏิบัติตามมเี พิ่ม มากขึน้ ดวย เชนกัน ในทางกลับกันถา ความสามารถในการปฏิบัติตามมสี ูง แตผลดีของการปฏิบตั ิตาม คาํ แนะนาํ นอย ความตั้งใจท่จี ะปฏิบัติตามก็จะลดนอ ยลงไปดวย สรุป ทฤษฎีแรงจูงใจ เพื่อปองโรคนั้นเร่ิมจากการท่ีตัวผูปวยเบาหวานอวนลงพุง ประเมินได วาตนเองนน้ั มีโอกาสเสี่ยงตอการเปนโรคแทรกซอน และโรคน้ันมีความรุนแรง รับรูวถาเกิดการเปน โรคแทรกซอนแลวนั้น อาจจะทําใหเปนอันตรายถึงขั้นการเสียชีวิตได ผูปวยเบาหวานอวนลงพุง ตระหนักเห็นถึง ความสําคัญตอการปองกันภาวะแทรกซอนเพ่ิมมากข้ึน และส่ิงสําคัญท่ีสุด คือ มี ความคาดหวังในตัวเองท่ีจะปรบั เปลี่ยนพฤตกิ รรมการปองกนั โรคแทรกซอนทางท่ถี กู ตอง 3.2 Self-management แนวคิดการจัดการตนเอง (self-management) เปนแนวคิดที่มีพื้นฐานวา การที่บุคคลจะ ปฏิบัติพฤติกรรมใดๆนั้นตองเกิดจากกระบวนการคิด ตัดสินใจ และประเมินผลดี ผลเสียของการ ปฏิบัติพฤติกรรมนนั้ ๆดวยตนเอง รับรูถึงสิ่งท่ีจะมาคุกคามชีวิตของตนเอง มองเห็นคณุ คาของส่ิงทีจ่ ะ ปฏิบัติดวยตนเอง เพราะเมือ่ บุคคลประเมินแลววาพฤติกรรมน้ันๆมีคณุ คา และตระหนกั ถงึ ส่ิงทจ่ี ะมา คุกคามชีวติ ก็จะสงผลถงึ การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมที่ไมเหมาะสมในการดําเนินชีวติ และปฏิบัติอยาง ตอเน่อื งตอไป (Coates & Boore, 1995) เปนความพยายามในทางบวกของผูปวย ในการสํารวจหรือ ตรวจสอบ และเขาไปมีสวนรวมในการดูแลภาวะสุขภาพท่ีเหมาะสมกับตนเอง ปองกัน ภาวะแทรกซอน ควบคุมอาการ คนหาความชวยเหลอื จากแหลงสุขภาพ และการควบคุมการดําเนิน ของโรคในแบบท่ีเหมาะสมกับวิถชี ีวิตของตนเอง ซง่ึ ประกอบดว ยทักษะหรือหนา ท่ี 4 อยาง คอื 1) การเฝาระวังตนเอง (Self-monitoring) 2) การมีทักษะหรือกิจกรรมท่ีเฉพาะเจาะจงเพื่อการควบคุมการดําเนินของโรคและการ ปองกนั ภาวะแทรกซอ น (Performing special task) 3) การเสาะแสวงหาขอมลู หรือจดั การตนเอง (Information seeking) 4) การปรับเปล่ียนรูปแบบหรือกิจกรรมใหเหมาะสมกับการเปลี่ยนแปลงของโรคและการ รักษา (Self-adjusting) (Methakanjanasak, 2005)

58 3.3 การสนบั สนุนทางสังคม (Social Support Theory) แนวคิดเรื่องการสนบั สนนุ ทางสงั คมมพี ื้นฐานมาจากทฤษฎที ี่เปน ผลมาจากการศกึ ษาทางดา น สังคมวิทยาซึ่งพบวา “การตัดสินใจสวนใหญของคนนั้นจะข้ึนอยูกับอิทธิพลของบุคคลผูซ่ึงมี ความสําคญั และมีอํานาจเหนือกวา ตัวเราอยูตลอดเวลา” การสนับสนุนทางสังคมมีบทบาทสําคัญยิ่ง ตอ การพฤตกิ รรมสุขภาพของบุคคลและชุมชนเนื่องจากคนเราเกิดมาแลวไมไดอยูค นเดียวในสังคมตอง มีการตดิ ตอพบปะกับบุคคลอ่ืนอยเู สมอบางคนอาจจะใกลชิดกันมากบางคนอาจจะใกลชิดกันนอยการ ติดตอ กันทาํ ใหรจู ักกันเกดิ ความสัมพันธกันจนเปนเครือขายทางสังคมเชนเพื่อนที่เรียนหนงั สือเพอ่ื นท่ี รวมงานผูนําชุมชนหรือสมาชิกชมรมตางๆการไดส่ือสารกันทําใหเกิดการเปลี่ยนขอมูลขาวสารสราง ความสนิทสนมคุนเคยทําใหมีโอกาสเก้ือหนุนซ่ึงกันและกันมีการชวยเหลือกันบางครั้งบุคคลหนึ่ง อาจจะเปนฝา ยใหความชวยเหลือแตผูอ่ืนแตบางคร้ังอาจจะเปนผูรับการชวยเหลือจากผูอื่นดวยการ สนบั สนนุ เก้ือกูลกนั ทําใหเกดิ แรงสนบั สนนุ ทางสังคม การสนับสนุนทางสังคม เปนแนวคิดที่นํามาจากทฤษฎีของ House (1981) เนนใหบุคคล มี ปฏิสัมพันธกัน โดยการแสดงออกดานอารมณ เชน ใหความรักความผูกพัน การดูแลเอาใจใส ใหความ ชวยเหลือดานสิ่งของหรือบรกิ ารตาง ๆ ใหขอมูลขาวขาวสารท่ีถูกตอง และใหขอมูลยอนกลับ เพื่อให บคุ คลนาํ ไปประเมนิ การกระทําของตน การสนับสนนุ ทางสงั คมมี 4 ดาน คอื 1. การสนับสนุนดานอารมณ (Emotional support) เปนการแสดงความรักความผูกพัน ดแู ลเอาใจใส เปนหวงเปน ใยไวว างใจรับฟงความคดิ เห็น และความรูส กึ 2. การสนับสนุนดานการประเมินคา (Appraisal support) เปนการใหขอมูลยอนกลับ เพื่อใหบุคคลนําไปประเมินการกระทําของตน และเปรยี บเทียบการกระทําเพื่อใหการยอมรบั ยกยอง ชมเชยและใหกาํ ลงั ใจ 3. การสนับสนุนดานขอมูลขาวสาร (Informational support) เปนการใหขอมูลขาวสารท่ี เก่ยี วของใหค าํ แนะนําขอเสนอแนะแนวทางการแกปญหา 4. การสนับสนุนดานทรัพยากร (Instrumental support) เปนการชวยเหลือดานการเงิน ส่ิงของแรงงาน เวลา และการปรับปรุงสิ่งแวดลอม การสนับสนุนทางสังคมไดมาจากบุคคล หรือกลุม คนทใ่ี หการสนบั สนุน 2 กลุม 4.1 กลุมที่ไมเปนทางการ หรือกลุมที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติ ไดแก ครอบครัวเพื่อนฝูง เพ่ือน รวมงาน 4.2 กลุมท่ีเปนทางการ หรือกลุมท่ีมีลักษณะการชวยเหลือเฉพาะเจาะจงเรื่องใดเรื่อง หนึ่ง เชน ผชู วยเล้ียงเด็ก ผูชวยทํางานบาน นักกฎหมายผูใหบรกิ ารดานการเงิน หรือกลุมท่ีใหบริการ ดาน สวัสดิการ เชน แพทยพยาบาล นักสังคมสงเคราะห นักจิตวิทยาผูนําทางศาสนา หรือกลุม ชวยเหลือ ตนเอง กลุมชวยเหลือแบบไมเปนทางการ โดยเฉพาะครอบครัวเปนแหลงสนับสนุนทางสังคมท่ีมี

59 ความสําคัญ คงไวซึ่งการปฏิบัติพฤติกรรมและใกลชิดกับบุคคลมากที่สุด การสนับสนุนทางสังคมมี ประโยชนท้ังทางตรงและทางออมตอภาวะสุขภาพของบุคคล ประโยชนทางตรงสงผลตอดาน สรีรวิทยา โดยเพิ่มการหลั่งฮอรโมนอะดรีนาลิน ที่มีผลตออารมณ ทางบวก ดานจิตใจชวยสงเสริม อารมณทางบวก ลดอารมณเศรา โศกอีกท้ังทําใหความรูสึกเปน สวนหนึ่งของกลุม เพิ่มความมีคุณคา ในตนเองและรับรูไดถึงความปลอดภัย ดานพฤติกรรมชวย สงเสริมพฤติกรรมสุขภาพ โดยdit96ho พฤติกรรมทางบวก เชน การออกกําลงั กาย หรือลดพฤตกิ รรมทางลบ เชน การสูบบุหรี่ สวนประโยชน ทางออม พบวา การสนับสนุนทางสังคม ชวยลดความเครียด โดยการประเมินยอนกลับเก่ียว ความเครียด สงผลตอดานจิตใจทําใหบุคคลมีความมั่นใจในการปฏิบัติเพ่ิมมากข้ึน ไดรับขอมูลการ ประเมินท่ีตรง ตามจริง สามารถนําไปแกไขปญหาทางพฤติกรรมที่เกิดขึ้นไดรวมท้ังผลจากดานจิตใจ สงผลตอดานสรีรวิทยา โดยสงเสริมใหสุขภาพกายดี กลุมชวยเหลือแบบไมเปนทางการโดยเฉพาะ ครอบครวั เปนแหลงสนับสนุนทางสังคมที่มีความสําคัญ คงไวซึ่งการปฏิบัติพฤติกรรม และใกลชดิ กับ บคุ คลมากทสี่ ุด (Keeling et al., 1996) ความหมายของแรงสนับสนุนทางสงั คมมีผใู หความหมายของแรงสนับสนุนทางสงั คมไวห ลาย ทัศนะดงั นี้ Pender (1996) กลาววา การสนับสนุนทางสังคม หมายถึง การที่บุคคลรูสึกถึงความเปน เจาของ ไดร ับความรักการไดร ับการยอมรับ ทําใหรูสึกตนมีคุณคาในตนเองและเปนที่ตองการของ บุคคลอ่ืน ซึ่งจะไดจากกลุมคนในระบบสังคมน้ันเปนผูใหการสนับสนุน ดานขาวสาร คําแนะนําอันจะ นําใหบ คุ คลนัน้ ดํารงอยูในสังคมไดอยางเหมาะสม (Pender, 1987) House (1981) กลาววา การสนับ สนุนท างสังคม เปน ป ฏิสัมพั นธระหวางบุคคล ประกอบดวย ความรักใครหวงใยความไววางใจ ความชวยเหลือดานการเงนิ ส่ิงของแรงงาน การให ขอมูลขาวสาร ตลอดจนการใหขอมูลปอนกลับ และขอมูลเพ่ือเรียนรูและประเมินตนเอง (House, 1981) กลาวสรุปไดวาการสนับสนุนทางสังคม หมายถึง การใหความชวยเหลือบุคคลที่อยูใน ภาวะ วิกฤตโิ ดยท่ีบคุ คลนน้ั รูสกึ วาตนไดรบั การสนับสนุนทางดานจิตใจ การไดรับขอมลู ขาวสาร วัตถุส่ิงของ เงินทอง และแรงงาน เพื่อสงผลใหบุคคลนน้ั สามารถเผชิญกับปญญาตางๆได และสงผลใหมีสุขภาพ อนามัย และความเปน อยทู ีด่ ี House (1981) แบง แหลง ของการสนับสนนุ ทางสังคมได 2 แหลง คอื 1. แหลงสนับสนุนที่ไมเปนทางการ (Informal source) ไดแก เพ่ือน ญาติ คูสมรส เพ่ือน บา น และบคุ คลทค่ี นุ เคยกัน เปน ตน 2. แหลงสนับสนุนที่เปน ทางการ (Formal source) ไดแก เจาหนาท่ีทางสุขภาพหรือวิชาชพี และกลมุ ชวยเหลือเหลือตนเองโดย House (1981), Cobb (1976) จะเนนแหลงสนับสนนุ ทางสังคมที่ ไมเปนทางการ ซ่ึงไดใหเหตุวา แหลงดังกลาวนั้นเปนแหลงท่ีคนท่ัวไปนิยมระบุวาเปนผูใหการ

60 สนับสนนุ และเปนแหลงทช่ี วยปอ งกนั บุคคลไดดที สี่ ดุ และมแี นวโนมเพม่ิ มากขน้ึ ในปจจุบัน Kaplan (1977) หมายถึง สิ่งท่ีบุคคลไดรับโดยตรงจากบุคคล หรือกลุมบุคคลอาจเปน ทางดานขาวสารเงินกําลังงาน หรือทางดานอารมณ ซ่ึงจะเปนแรงผลักดันใหผูรบั ไปสูเปาหมายที่ผูรับ ตองการ Cobb (1979) ไดใหความหมายวา เปนการปฏิสัมพันธอยางมีจุดมุงหมายระหวางบุคคล ซึ่ง จะทําใหเกิดสิ่งเหลาน้ีขึ้นหนึ่งหรือมากกวาหนึ่ง คือ ความผูกพันในแงดีจากคนหน่ึงไปยังอีกคนหน่ึง การยืนยันรับรอง หรือเห็นพองกับพฤติกรรมของอีกผูหน่ึง การชวยซึ่งกันและกันในดานเงินทอง สิ่งของและอ่ืนๆ Norbeck (1982) กลาววา แรงสนับสนุนทางดานสังคมชวยใหบุคคลมีความเครียดลดลงจาก การไดรับขอมูลขาวสารที่ถูกตองเรียนรูวิธีการเผชิญกับปญหาที่มีประสิทธิภาพทําใหบุคคลมีการรับรู ความรุนแรงของสิ่งเราที่กอใหเกิดความเครียดลดลงสามารถปองกันการเกิดโรคและคงไวซ่ึงสุขภาพที่ ดีแรงสนบั สนนุ ทางสงั คมจึงมีความจาํ เปนตอ สขุ ภาพของบุคคล Thoits (1982) ใหความหมายวา เปนการท่ีบุคคลในเครือขายของสังคมไดรบั การชวยเหลือ ดานอารมณสังคมสิ่งของ และขอมูลซึ่งเกิดจากมีการติดตอกับบุคคลอื่น โดยการชว ยเหลือนี้จะทําให บุคคลสามารถเผชญิ กบั ความเครยี ด และการตอบสนองตอความเครียดไดรวดเร็วขึ้น Barrera (1981) หมายถึง ความใกลชิดการชวยเหลือ โดยการใหสิ่งของ แรงงาน คําแนะนํา ขอมลู ขาวสารขอมูลปอนกลบั และการมสี วนรวมทางสังคม จากความหมาย หรือคําจํากัดความของการสนับสนุนทางสังคมของบุคคลตางๆสามารถสรุป ความหมายในเชิงพฤติกรรมศาสตร ซึ่งบุญเยี่ยม ตระกูลวงษ (2528) ไดกลาวไววา ส่ิงท่ีผูรับแรง สนับสนุนไดรบั ความชว ยเหลือดา นขอมูลขา วสาร สิ่งของหรือการสนับสนุนทางดานจติ ใจ จากผใู หการ สนบั สนุนไดรบั ความชว ยเหลอื ดานขอ มูลขา วสาร สิ่งของหรือการสนับสนนุ ทางดานจติ ใจ จากผใู หการ สนับสนุน ซึ่งอาจเปนบุคคลหรือกลุมบุคคล อาจเปน บุคคลในครอบครัว เชน พอแม สามีภรรยา ญาติ พ่นี อง เพอื่ นบา น เพือ่ นรว มงาน หรือเจา หนาท่ีสาธารณสุข เปน ตน ประเภทของแรงสนบั สนุนทางสังคม การชว ยเหลือเกื้อกูลกันแกกันและกัน หรือการใหแรงสนับสนุนทางสังคมที่เปนอยูในแตล ะ สังคมนัน้ มีหลายอยา งสามารถแบงแรงสนับสนนุ ทางสงั คมได 6 ประเภทดังน้ี 1. ความผูกพันและรักใครสนิทสนม เปนความสัมพันธท่ีเกิดจากความใกลชิด ซ่ึงจะทําให บุคคลเกิดความรูสึกวาตนเปนท่ีรัก และไดรับความเอาใจใสดูแลเกิดความรูสึกม่ันคงทางจิตใจ ซึ่ง มักจะไดรับจากบุคคลใกลชิด เชน คูสมรส ญาติพี่นอง สมาชกิ ในครอบครัวเดียวกัน ถาบุคคลขาดแรง สนับสนุนชนิดนจ้ี ะรสู กึ เดยี วดาย

61 2. การมีสวนรวมหรือเปนสวนหน่ึงของสังคม หมายถึง การที่บุคคลมีโอกาสเขารวมใน กิจกรรมของสงั คม ทําใหมกี ารแบงปนแลกเปลี่ยนซึ่งกันและกัน ท้ังในดา นความคิด กําลังทรัพย และ กําลังบุคคลตามโอกาสอันควร รวมท้ังทําใหเกิดความหวงใยซึ่งกันและกัน ถาบุคคลขาดแรงสนับสนุน ชนิดน้จี ะทาํ ใหบุคคลรสู กึ วาถูกแยกออกจากสังคม รูสกึ โดดเดี่ยว ขาดเพื่อน ขาดท่ปี รกึ ษาเปนผลทําให บุคคลขาดกําลงั ใจสน้ิ หวงั และรสู กึ เบื่อหนายตอ การมีชีวติ อยู 3. การไดมีโอกาสเลี้ยงดูผูอ่ืน หมายถึง การที่บุคคลมีความรับผิดชอบในการเลี้ยงดู หรือ ชวยเหลือบุคคลอนื่ แลว ทําใหตัวเองเกิดความรสู ึกวาเปนท่ีตองการของบคุ คลอื่น และผูอื่นพึ่งพาไดถา ขาดการสนบั สนุนชนดิ น้ี จะทาํ ใหบุคคลเกดิ ความรสู ึกคับขอ งใจ และรสู ึกชวี ติ นไ้ี รค า 4. การสงเสรมิ ใหรูถงึ คณุ คา แหงตน หมายถึง การท่บี ุคคลไดรับการยอมรับยกยอง และชน่ื ชม จากสถาบนั ครอบครวั หรือเพ่ือนท่ีบุคคลน้ันสามารถแสดงบทบาททางสังคม ซ่งึ อาจจะเปนบทบาทใน ครอบครัวหรือในอาชีพ ถาบุคคลขาดแรงสนับสนุนชนิดนี้ จะทําใหความเช่ือมั่นหรือความรูสึกใน คณุ คาของตนเองลดลง 5. ความเช่ือม่ันในความเปนมิตรท่ีดี แรงสนับสนุนนี้เปนความชวยเหลือหวงใยซ่ึงกันและกัน อยางตอเนื่อง ถา ขาดแรงสนบั สนนุ ชนดิ น้จี ะทา ใหบ ุคคลขาดความม่นั คงและถูกทอดทิ้ง 6. การไดรับช้ีแนะ หมายถึง การไดรับความจริงใจในการชวยเหลือทางอารมณ และชี้แนะ ขอมูลขาวสารจากบุคคลท่ีตนศรัทธา และเชื่อม่ันเมื่อเกิดความเครียด หรอื ภาวะวิกฤตเพ่ือผอนคลาย ภาวะตึงเครียดท่ีกําลงั ประสบอยู ถาขาดแรงสนับสนุนชนิดน้จี ะทาํ ใหบคุ คลรูสกึ ทอ แทสนิ้ หวงั รูปแบบของแรงสนบั สนุนทางสังคม Israel (1994) ไดแบงประเภทของพฤติกรรมในการใหการสนับสนุนทางสังคมเปน 4 ประเภท 1. การสนบั สนุนทางอารมณ (Emotional Support) เชน การใหความพอใจการยอมรับนับ ถือความหวงใยการกระตุน เตอื น 2.การสนับสนุนในการใหการประเมินผล (Appraisal Support) เชน การใหขอมูลยอนกลับ (Feedback) การเห็นพองในการรับรอง (Affirmation) รวมถึงการสนับสนุนอาจเปนการชวยเหลือ โดยตรงหรือออมก็ได 3. การสนับสนุนดานขอมูลขาวสาร (Information Support) เชน การใหคําแนะนํา (Suggestion) ตักเตือนใหคําปรึกษา (Advice) และการใหข าวสาร (Information) 4. การสนับสนุนดา นเครื่องมือ (Instrumental Support) เชน แรงงานเงินเวลา เปนตน การ สนับสนุนทางสังคมท่ีบคุ คลไดร ับ จึงข้ึนอยูกับคณุ สมบตั ิสวนตัวของแตละบุคคล และลักษณะของกลุม สงั คม

62 แหลงของแรงสนับสนุนทางสังคม โดยปกตกิ ลุมสงั คมจดั แบงออกเปน ประเภทใหญๆ ได 2 ประเภท 1. ภูมิสวนปฐมภูมิเปนกลุมที่มีความสนิทสนม และมีสัมพันธภาพระหวางสมาชิกเปนการ สว นตัวสงู กลมุ น้ีไดแก ครอบครัวญาติพี่นอง และเพ่อื นบาน 2. กลุมทุตยิ ภูมิเปนกลุมสังคมที่มีความสัมพันธตามแผนและกฎเกณฑท่ีวางไวม ีอิทธพิ ล เปน ตัวกําหนดบรรทัดฐานของบุคคลในสังคมกลุมนี้ ไดแ ก เพื่อนรวมงานกลุมวิชาชีพ และกลุมสังคมอื่นๆ ซ่งึ ในระบบแรงสนับสนนุ ทางสงั คมถือวา มีการเปลยี่ นแปลงอยตู ลอดเวลา Pender (1996) แบงแหลง ของแรงสนบั สนุนออกเปน 1. กลุมท่ีมีความผูกพันกันตามธรรมชาติ (Natural Support Systems) ไดแก ครอบครัวซ่ึง เปน กลุมแรงสนับสนุนทางสังคมระดบั ปฐมภูมิ เชน บิดาและมารดาคอยดูแลชว ยเหลอื บตุ ร ใหกําลังใจ และใหคําแนะนาํ แกบุตร หรอื สมาชิกของครอบครัว 2. กลุมเพ่ือน (Peer Support Systems) คนกลุมน้ีสวนมากเคยไดรับประสบการณที่มี ผลกระทบท่ีรุนแรงในชีวิตประสบความสําเร็จในการปรับตัว และมกี ารพัฒนาไปในทางท่ีดีขึ้น ทําให คนกลมุ นี้มคี วามเขา ใจอยางลึก ซึ่งเกิดขึ้นในตนเองจึงสามารถพัฒนาไปในทางที่ดีขึ้น ทําใหคนกลมุ นี้มี ความเขาใจอยางลึกซึ้งในตัวเองจึงสามารถใหคําแนะนําในการแกปญหาในสวนที่คลายคลึงกับ ประสบการณท ่ีเขาเคยประสบมากับเพ่ือนได 3. กลุมองคกรทางศาสนา (Organized Religious Support Systems) เปนกลุมองคกรที่มี การพบปะในสถานทท่ี างกลุม ศาสนาจัดไวเพื่อใหการชวยเหลือสนบั สนุนศาสนานน้ั ๆ 4.กลุมองคก รที่ใหการสนับสนุนชวยเหลือ หรือการใหความชวยเหลือขององคกรทางวิชาชีพ (Organized Support Systems of Care Giving or Helping Professional) ไดแก กลุมผูดูแล สุขภาพผูชวยเหลือท่ีมีทักษะ และบริการที่เฉพาะเจาะจง ที่ใหแกผูรับบริการบุคคลจะแสวงหากลุม สนบั สนุนทางสังคมกลุมน้ี ก็ตอเม่ือไดรบั แรงสนับสนุนทางสังคมจากครอบครัว และเพื่อนไมเพียงพอ หรือแรงสนับสนุนนั้นไมไดผลกลุมบุคคลในวิชาชีพดานสุขภาพ เชน แพทยและพยาบาลจะเขามาให การชว ยเหลือสนบั สนุนในสวนน้ีได 5.กลมุ องคกรท่ีไมใชกลุมวิชาชีพดา นสุขภาพ (Organized Support Groups Not Directed by Health Professional) ประกอบดวย กลุมอาสาสมัคร และกลุมท่ีใหการชวยเหลือซึ่งกันและกัน กลุมอาสาสมัครเปนกลุมทใ่ี หการชว ยเหลอื บคุ คลที่ไมสามารถจะจัดหาบริการใหแกตนเอง ไดสวนกลุม ที่ใหการชวยเหลือซึ่งกันและกัน เปนกลุมบุคคลที่พยายามเปล่ียนแปลงพฤติกรรมของสมาชิกหรือ สงเสริมการปรับตัวไปจนถึงการเปล่ียนแปลงความเปนอยู เชน กลุมผูมีปญหาสุขภาพเร้ือรัง กลุม บุคคลทีเ่ จ็บปวยในระยะสุดทา ยของชวี ติ หรอื กลุมบุคคลท่ีติดเช้ือเอดสเหมอื นกัน

63 ระดับของการใหแรงสนบั สนุนทางสงั คม 1. ระดับมหภาคหรือระดับกวาง (Macro Level) เปนการพิจารณาถึงการเขารวม และการมี สวนรวมในสังคม โดยดูจากลักษณะตางๆ เชน ความสัมพันธกับสถาบันสังคม การเขารวมกลุมตางๆ ดว ยความสมคั รใจการดาํ เนินชีวติ แบบไมเปน ทางการในชุมชน 2.ระดับกลางหรือระดับกลุม (Mezzo Level) เปนความสัมพันธในระดับท่ีเฉพาะเจาะจง ลง ไปถึงกลุมบุคคลท่ีมีการติดตอกัน เชน กลุมเพื่อนท่ีใกลช ิด 3. ระดับจุลภาคหรือระดับลึก (Micro Level) เปนระดับความสัมพันธที่ใกลชิดท่ีสุด เพราะ เช่ือวาส่งิ สําคัญของการสนับสนุนทางสังคม มาจากการใหการสนบั สนุนทางอารมณอยางลึกซง้ึ ซึ่งผูท่ี ใหก ารสนับสนนุ มเี พยี งบางสว นเทาน้ันที่ทําให เชน สามภี รรยาหรือคนรกั ดังน้ันแรงสนับสนุนทางสังคมกับภาวะสุขภาพอนามัยของบุคคล เช่ือกันวาการสนับสนุนทาง สังคม จะสงผลถึงบุคคลหลายประการ โดยเฉพาะอยางย่ิงทางดานสุขภาพอนามัยของบุคคล แรงสนับสนุนทางสังคมดีก็จะทําใหมีภาวะสุขภาพดี (Well-being) ท้ังนี้เนื่องจากบุคคลไดรับการ ตอบสนองความตองการดานพื้นฐานท่ีเพียงพอ จึงทําใหการสนับสนุนทางสังคมอยางเพียงพอยัง ทํา ใหบคุ คลมอี ารมณมัน่ คง เนือ่ งจากปจจุบนั พบวาสภาวะทางรา งกายและจติ ใจสามารถเช่ือมโยงกนั ได สรุปไดวาแรงสนับสนุนทางสังคม หมายถึง การท่ีผูปวยเบาหวานอวนลงพุงไดรับความ ชวยเหลอื ทางดานขอมูลขาวสารท่ีเปนประโยชน การสนับสนุนทางดา นจติ ใจ อารมณ และความรูสึก จากบุคคลหรือกลมุ ใหการสนับสนุน ไดแก การสงเสริมดานความรูโดยการเย่ียมบาน การใหกําลังใจ ใหคําชมเชย เพ่ือเปนตัวกระตุนใหผูปวยเบาหวานอวนลงพุงปฏิบัติไปในทิศทางการปรับเปล่ียน พฤตกิ รรมอยางเหมาะสม 5. แนวคดิ การมสี วนรวม การวิจัยคร้ังนี้ ไดรวบรวมแนวคิดการมีสวนรวมของชุมชน เพื่อนําไปประยุกตใชในการจัด กิจกรรมการสรา งความรอบรูเพ่ือปองกันภาวะแทรกซอนในผปู ว ยเบาหวานอวนลงพุง การท่ีผูปวยพึ่ง ตวั เองในดานตา งๆนั้น จําเปนตอ งเปดโอกาสใหชุมชนเขามามีสวนรว มในขั้นตอนตางๆของการพัฒนา ใหไดมากที่สดุ ในการคนหาปญหาและแกไขปญหาของตนเอง เพราะปญหาบางอยางตองใชเทคนิคท่ี ชุมชนสามารถทําเองได รวมกับการสนับสนุนจากหนวยงานสาธารณสุข จึงจะสามารถแกไขปญ หาใน ชุมชนได และยังชวยใหประหยัดงบประมาณหรือเปนการลงทุนที่ตํ่า การพัฒนาท่ีมีเปาหมายเพื่อการ พึ่งพาตนเองจะตองอาศัยทรัพยากรจากทองถิ่นรวมกันเปนกลุมพลัง เพ่ือทํางานชวยเหลือซึ่งกันและ กนั โดยผูวจิ ยั ไดศึกษาและสรุปเปน ข้นั ตอนดังน้ี 4.1 ความหมายของการมีสวนรวม มีนักวิชาการไดพยายามอธิบายความหมายของ “การมีสวนรวม (Participation)”ไวหลาย ทา นมีความหมายท่คี ลายคลงึ หรอื อาจแตกตา งกันไปตามทศั นคตแิ ละภูมหิ ลังทางวชิ าการ ดงั น้ี

64 นิตยา เพ็ญศิรินภา (2549) ไดอธิบายบทบาทของชุมชนในการมีสวนรวมตามกลวิธี สาธารณสุขมูลฐาน คือ การท่ีประชาชนในชุมชนตองมีสวนรวมในการวางแผน ประเมินผลงาน สาธารณสุขมูลฐานโดยใหความหมายวา การทช่ี ุมชนเปน ผูตระหนกั ถึงปญหาของชุมชนเปนอยางดี จึง ควรกําหนดปญหาสาธารณสุขของชุมชนนั้นเอง วิเคราะหปญหา หาแนวทางแกไขปญหาของชุมชน เอง และสามารถแยกแยะวิธีการแกไขปญหาที่สามารถดําเนินการไดดว ยชุมชน และวิธีการใดท่ีเกิน ความสามารถจําเปนตองใหเจาหนาท่ีของรฐั หรือบุคคลภายนอกชุมชนเปนการดําเนินการภายใต ความรวมมอื ของประชาชน เฉลิม มิระสิงห (2556) ไดใหความหมายของการมีสวนรวม คือ การเปด โอกาสใหประชาชน องคกรปกครองทองถ่ินชุมชนทองถ่ิน องคกรอิสระไดเขามารวมกิจกรรมตางๆดวยความสมัครใจใน การแสดงความรูสึก ความตองการ รวมทั้งประสานสิ่งเหลานี้ ในการวางแผนและการดําเนินใน กิจกรรมตางๆ เพ่ือใหบรรลุเปาหมายที่ตองการรวมกัน ตลอดจนไดรับประโยชนจากการดําเนิน กิจกรรมนัน้ ๆ ทระนง ศรีมันตะ (2556:) ไดใหความหมายของการมีสวนรวม หมายถึง การที่บุคคล คณะ บุคคลเขามาชวยเหลือ สนับสนุนการทําประโยชนในเร่ืองตางๆหรือกิจกรรมตางๆอาจมีสวนรวมใน กระบวนการตดั สินใจหรือกระบวนการบรหิ าร และประสิทธิผลขององคการข้นึ อยูกบั การรวมพลังของ บุคคลท่ีเก่ียวของกับองคการน้ัน ในการปฏิบัติภารกิจใหบรรลุเปาหมาย วิธีการหน่ึงในการรวมพลัง ความคิด สติปญญา ก็คือการใหมีสวนรว ม การใหบุคคลมีสวนรวมในองคการน้ันบุคคลจะตองมีสวน รว มเก่ียวของ (Involvement) ในการดําเนินงานหรือปฏิบัติภารกิจตา งๆเปนผลใหบุคคลน้ัน มีความ ผูกพนั (Commitment) ตอภารกิจและองคการในที่สดุ วโิ ชติ ผาผิวดี (2556) ไดใ หความหมายของการมีสวนรวม คือ การทป่ี ระชาชนไดมีโอกาสเขา รวมในการคิดริเริ่ม รวมตัดสินใจวางแผนกิจกรรมท่ีเกี่ยวของในการจัดการ และการควบคุมการใช ทรัพยากรและเทคโนโลยีในทองถ่ิน การบริหาร จัดการ การติดตามประเมิน ผลรวมท้ังรับ ผลประโยชนท ่ีเกิดขึ้นจากโครงการพัฒนาดงั กลาว จะตอ งมีความสอดคลองกับวิถีชีวิต และวฒั นธรรม ของชุมชน ดําเนินงานพัฒนาต้ังแตกระบวนการเร่ิมตน จนกระท่ังกระบวนการสิ้นสุด โดยการท่ีเขาไป มีสวนรวม อาจเปนขั้นตอนใดข้ันตอนหนึ่ง หรือครบทุกขัน้ ตอนก็ไดประชาชนท่ีมีสวนรว มนน้ั อาจเปน รายบุคคลกลุมคนหรอื องคกรท่มี ีความคิดเห็นสอดคลอ งกันมคี วามรบั ผิดชอบรวมกนั ในการดาํ เนินการ สงเสริมสุขภาพของผูสูงอายุเพ่ือพัฒนา และเปล่ยี นแปลงไปในทิศทางท่ีตอ งการ โดยกระทําผา นกลุม หรือองคกร เพ่ือใหบรรลุถึงความสําเร็จของโครงการจากความหมายดังกลาว จึงสรุปไดวาการมีสวน รวมของชุมชนหมายถึงประชาชนในชุมชน และภาคีเครือขายไดเขามามีสวนรวม ในการคิดการ ตัดสินใจวางแผนกิจกรรม โดยมีเปาหมายเดียวกัน คือ การพัฒนารูปแบบการเสริมสรางความรอบรู สุขภาพเพื่อปองกันโรคแทรกซอนในผูปวยเบาหวานอวนลงพุงโดยการมีสวนรวมของชุมชน อําเภอ

65 บานไร จังหวัดอุทัยธานี และใชทรัพยากรที่มีอยูต้ังแตกระบวนการเริ่มตน จนกระทั่งกระบวนการ สนิ้ สดุ มีความรบั ผิดชอบรว มกนั เพ่ือใหประสบความความสําเร็จตามเปาหมายท่ตี ้งั ไว หลักสําคญั ของการมสี ว นรว มในกระบวนการพัฒนา ในกระบวนการพัฒนาแบบมีสวนรวมน้ัน เกิดจากกระบวนการเรียนรูของนักพัฒนากันเอง และการเรียนรูรวมกับองคกรชุมชนหลักการสําคัญในการปฏิบัติการรวมกับประชาชนท่สี ําคัญ(บัณฑร ออนดาํ และสามารถ ศรจี ํานงค, 2544) มีดังนี้ 1. การจัดความสัมพันธท่ีเสมอภาคเทาเทียมกัน การจัดความสัมพันธดานบทบาทระหวาง นักพัฒนากับชุมชนท่ีเทาเทียมกัน เปนหลักการสําคัญของกระบวนการมีสวนรวม โดยตางฝายควรมี ความตระหนักความตองการของตนเอง และส่ิงท่ีตนเองสามารถทําได รวมท้ังองคกรชุมชน ควร ตระหนักในความเปนเจาของ ตองการคิดเองทําเอง กําหนดเอง ซง่ึ ส่ิงเหลานี้จะเปนสวนท่ีคอยกํากับ กําหนดใหเ กิดบทบาทการทาํ งานทเี่ หมาะสมตามศักยภาพ และเปน ทพ่ี อใจรวมกนั ท้งั สองฝาย 2. การมีอิสระไมครอบงําความเชื่อม่ันในความเปนมนุษย ควรอยูบนฐานของการไมครอบงํา การใหอิสรภาพในการคิด และการแสดงออกโดยไมมีอคติ และไมนําความคิดความเช่ือของตนมาวัด หรือตีคุณคาหรือชักจูงครอบงําใหเปล่ียนแปลง โดยเฉพาะความเชื่อม่ันในศักยภาพฐาน ความรู ภูมิ ปญญา และประวัติศาสตรวัฒนธรรมดั้งเดิมของชมุ ชน ทจ่ี ะเปนฐานพลังสําคญั ในการแกไขปญ หาดวย ตนเองตอไป โดยท่ีนักพัฒนาตองมีวิสัยทัศนที่เปดกวาง พรอมจะยอมรับฟงความแตกตาง ความ เคารพในความเปนคนของทุกคน 3. การมีสวนรวมของทุกกลุมในสังคมในชุมชนหน่ึงๆยอม ประกอบดวยความแตกตาง หลากหลาย ท้ังดานฐานะ เพศ วยั สถานะทางสังคมฯลฯ การสรางโอกาสเปดพน้ื ท่ีทางสังคมอยางเทา เทียมในการใหทุกสวนไดมีสวนรวม ในการแสดงออกทางความคิด ศักยภาพ ความรู และรวมมี บทบาทดําเนินการอยางตอ เนอ่ื ง ซง่ึ จะทาํ ใหงานที่ดําเนนิ ไปนั้นไมกระจุกตัวอยูทก่ี ลุมใดกลมุ หนงึ่ และ สง ผลกระจายไปสูคนทกุ สว นในชุมชนในสงั คมอยางทั่วถึง และเปนธรรม 4. การมีสวนรวมในทุกกระบวน ทุกขั้นตอนการดําเนินงานพัฒนาตามโครงการพัฒนาหน่ึงๆ น้ัน มีกระบวนการขั้นตอนท่ีตอเนื่อง เช่ือมโยงกันหลายครั้งท่ีเราพบวา โครงการพัฒนาตางๆที่สงผล กระทบตอชุมชน ขาดการมีสวนรวมของชุมชน ต้ังแตขั้นตอนการศึกษาขอมูล และการรับรูขอมูล ขา วสาร ซง่ึ เม่ือถงึ ขั้นดําเนินการแลวมักเกดิ ปญ หาความขดั แยง และสรา งผลกระทบตอ ชมุ ชนมากมาย ตามมา รวมทั้งการใหความหมายของการมีสวนรวมที่ขาดความเขาใจอยางแทจริง ซ่ึงหนวยงาน ทั้งหลายท่ีเขามาดําเนินงานรวมกับชุมชน มักอางเสมอวาไดเปดโอกาสการมีสวนรวมของชุมชนแลว โดยการเชิญตัวแทนของชุมชนเขารวมประชุม และรวมกิจกรรมในขณะที่โครงการทด่ี ําเนินการไปนั้น ผานการวางแผน และตัดสินใจมาแลว โดยท่ีชุมชนไมมีโอกาสรับรูมากอน แตเปนเพียงผูรวมใน บางสว นทีก่ าํ หนดโดยเจาของโครงการน้นั ๆ

66 สรปุ การมีสวนรวมที่แทจรงิ คือ ภาคีเครอื ขายเขามามีสวนรวม ต้ังแตการรับรขู อมูลขาวสาร การวิเคราะหปญหา การวางแผน กําหนดเปาหมาย การตัดสินใจ การปฏิบัติ การตรวจสอบติดตาม ประเมนิ ผล การสรปุ บทเรียน แกไขปรับปรุง และรวมทงั้ การขยายผล และเผยแพรผลสสู าธารณะ แนวคดิ เกยี่ วกับการมีสว นรวม (ถวิล วดบี ุรีกุล, 2548) 1. การมีสวนรวมเปนกลวิธีการพฒั นา (Participation as a Means) หมายถึง การมสี วนรวม เปนเคร่ืองมืออันจะนําไปสูการบรรลุวัตถุประสงค หรอื เปาหมายของการพัฒนา มีการจูงใจใหชุมชน เขา มามสี วนรวม แตในเวลาเดียวกันชุมชนก็ไมไดม ีสวนรวมในการตั้งเปา หมาย 2. การมีสวนรวมเปนเปาหมายการพัฒนา (Participation as an End) มุงเนนกระบวนการ ของการมีสวนรวม และการสง เสริมพลังอํานาจใหกับประชาชนทํากิจกรรมรวมกัน เกิดความสามัคคี และมีความเช่ือมั่นในตนเอง ทําใหประชาชนพ่ึงตนเองไดในที่สุด เปนการรวมกลุมของบุคคลท่ีมี ความสามารถมีศักยภาพในกระบวนการแกไขปญหา และรวมทํากิจกรรม ซ่ึงมีความสําคัญยิ่งกวา ผลลัพธทไี่ ดจากการกระทาํ เพราะการมสี วนรว มจะยังคงอยูแมโครงการสน้ิ สุดลง โดยสรปุ แลว แนวคดิ การมีสว นรวมของชุมชน ประกอบดวย 3 ประการ 1. ชุมชนตองมีสวนเก่ียวของในการตัดสินใจ วาควรจะทําอะไร อยางไร ที่ไหน เม่ือไหรกับ ใคร (การวางแผน) 2. ชุมชนจะตอ งใหค วามรว มมอื ในการกระทําตามการตดั สินใจน้ัน (การดาํ เนินการ) 3. ชมุ ชนไดรับประโยชนจ ากการมีสว นรวมประกอบดวย 3.1 ประชาชนจะตองใชบริการสุขภาพไดมากข้ึน และมีสวนในการพัฒนาระบบ บรกิ ารสขุ ภาพน้ันๆ 3.2 ประชาชนจะตองสามารถเสริมทรัพยากรในดานทุนกําลังคน และอุปกรณ เพื่อ สนบั สนนุ ในสว นที่ขาด 3.3 ประชาชนจะปรับเปล่ียนพฤติกรรมสุขภาพที่ไมดี เมื่อเขาไปมีสวนรวมใน การศึกษาผลท่ีเกิดจากพฤติกรรมดงั กลา ว 3.4 ประชาชนจะตองไดรับขอมูลขาวสาร และประสบการณท่ีจะชวยใหสามารถ ควบคุมวถิ ชี ีวติ ของตน การวิจัยครั้งนี้ไดรวบรวมแนวคิดการมีสวนรวมของชุมชนนําไปประยุกตใชในการพัฒนา รปู แบบการเสริมสรางความรอบรูสุขภาพ เพอื่ ปองกันโรคแทรกซอนในผูปวยเบาหวานอวนลงพุง โดย ชุมชน อําเภอบานไร จังหวัดอุทัยธานี โดยใชกระบวนการวิจัยและพัฒนาพัฒนา (R&D: Research and Development) ชุมชนและภาคีเครือขายสุขภาพมีสวนรวมในขั้นตอนตางๆ วินิจฉัยปญหาและ ความตองการรปู แบบฯ รสู ึกเปนเจาของในการเขามามีสว นในการรวมแกไขปญหาของตนเอง รวมกับ การสนับสนุนจากภายนอกจงึ จะสามารถแกปญหาในชมุ ชนไดอ ยา งครอบคลมุ และทั่วถึง

67 เทคนคิ กระบวนการวางแผนแบบมีสวนรว มโดยใชกระบวนการ AIC ความหมายของกระบวนการ AIC (จุฬาภรณ โสตะ, 2546) A-Appreciation คือ ข้ันตอนการเรียนรู การแลกเปล่ียนประสบการณทุกคนจะไดเลาถึง ความคิดความตองการของตนเอง โดยไมมีการโตแยง จากนั้นจึงจะเปนการหาขอสรุปรวมกัน ใน ขั้นตอนนี้จะวิเคราะหอดีตท่ีผานมา และความตองการในอนาคตขางหนา ซึ่งเปนภาพฝนท่ีตองการ เห็นความเปนอยูที่ดี เนนการเปดใจรับฟงเพื่อเรียนรูและทําความเขาใจโดยใชการศึกษาสภาพความ ตอ งการทรัพยากร และศกั ยภาพองคกรชุมชน I-Influence เปนขัน้ ตอนของการแสวงหา ทางออกหรือการกําหนดกิจกรรม เพื่อแกไขปญ หา การวางแผนในขนั้ ตอนน้ี ประกอบดวยการกําหนดกิจกรรม การจัดลําดับความสาํ คญั ของกิจกรรม ซ่ึง ตองสอดคลองกับสภาพปญหาที่ระบุ รวมถึงตองใหบรรลุกับวัตถุประสงคตามที่สรางภาพฝนไวใน ขนั้ ตอนแรก และเม่ือสิ้นสุดในขั้นตอนน้ี จะทาํ ใหไดแผนกลยุทธโครงการและกิจกรรมทดี่ ําเนนิ การเพ่ือ แกไ ขปญหา C-Control ในขั้นตอนน้จี ะเปนข้ันของการดําเนนิ การตามแผน ดังน้นั จึงตองมีการมอบหมาย งานแบงความรับผิดชอบ และวางแผนการติดตาม เพ่ือใหงานสําเร็จตามแผนที่รวมกันวางไวดังนั้น ภายหลงั สิน้ สุดในขนั้ ตอนนี้ จึงจะทําใหไดแผนปฏิบัติการทีพ่ รอมจะนําไปปฏบิ ตั ไิ ด (วิโชติ ผาผิวดี, 2556) สรุปกระบวรการ AIC เปนกระบวนการเรียนรู โดยเปดโอกาสให สมาชิกไดมีการสื่อสารแลกเปล่ียนประสบการณ มีการระดมสมองเชิงสรางสรรคในการเสริมสราง ความรอบรูสุขภาพเพื่อปองกันโรคแทรกซอนในผูปวยเบาหวานอวนลงพุง ซ่ึงทําใหเกิดความเขาใจ ปญหา คนหาวิธีการแกไข ปญหาวางแผนรวมกัน และทํากิจกรรมตามแผนท่ีวางไวเปนการทํางาน รว มกันทาํ ใหเกิดการสงเสรมิ สุขภาพไปในทางทดี่ ตี ามท่ตี ง้ั ไว และเกิดการพฒั นาที่ยั่งยนื ตอไป โดยสรุปกระบวนการ AIC หมายถึง กระบวนการท่ีผูเขารวมไดมีโอกาสแสดงความคิดเห็น แลกเปลย่ี นเรียนรู ความรปู ระสบการณ โดยถือวาความคิดของทกุ คนมีความสาํ คัญเปน กระบวนการที่ ทําใหผูเขารวมรูสึกเปนเจาของในทุกขั้นตอนการดําเนินงาน ซึ่งทําใหผูที่เขามีสวนในการพัฒนา กิจกรรมสามารถดําเนินการพัฒนาสามารถดําเนินการไดสอดคลองกับความตองการของชุมชนและ สภาพความเปนจรงิ ความสําคญั ของกระบวนการ AIC การพัฒนาชุมชนที่นําไปสูก ารพัฒนาที่ยั่งยืน คอื การเปดโอกาสใหบุคคล ชุมชน กลุมองคกร ตางๆในทองถ่ิน เขามามีสวนรวม และรว มกําหนดทิศทาง การดําเนนิ งานรวมกัน ตัดสินใจรวมดําเนิน กิจกรรม การสงเสริมสุขภาพในชุมชน และรวมรับผลประโยชนที่เกิดขึ้นกระบวนการAIC จะชวยให ชุมชนเขา มามีสวนรว มในการวางแผน และตดั สินใจรวมสรางความเขาใจในการดําเนินกิจกรรม สราง การยอมรับ เกิดความรูสึกเปนเจาของ เกิดความภาคภูมิใจในกิจกรรมที่ตนมีสวนรวม กระบวนการ

68 ดําเนินงานจงึ เกดิ ความตอเนื่อง กอใหเกิดความสําเร็จสงู จากประสบการณในการพัฒนา มขี อสรุปทไ่ี ด จากการนาํ เอากระบวนการประชุมนี้มาใช พบวา 1. กระบวนการ AIC ชวยใหประชาชนและกลุมองคกรตางๆทั้งใน และนอกชุมชน เขามามี สว นรว ม มคี วามกระตอื รือรน ในการเขารว มกิจกรรมมากขึน้ 2. การวางแผนแบบมีสวนรวม เปนการเปดโอกาสใหแกผูแทนจากกลุมตางๆ ประชาชน โดยเฉพาะกลุมผูดอยโอกาส และเยาวชนเขามามสี วนรวมในการคิด กําหนดแนวทางการพัฒนา และ จัดสรรทรัพยากร และการมีสวนรวมในกิจกรรม และการเสริมสรา งความเขาใจซ่ึงกัน และกัน ซ่ึงถือ วา เปน การรวมพลงั เชงิ สรา งสรรค 3. ประชาชนมีความรสู ึกเปนเจาของกิจกรรม โครงการผลของการพัฒนา ทําใหเกิดพลังใน การดาํ เนนิ กจิ กรรมอยางตอเนอ่ื ง รถู งึ ศกั ยภาพในการดูแลตนเอง 4. กลุมองคกรตางทั้งภาครัฐ และเอกชนเรียนรูท่ีจะรวมมือในการพัฒนากิจกรรมรวมกับ ชุมชน นับไดวากระบวนการ AIC ชวยใหเกิดการระดมความคิดทสี่ รา งสรรค ทําใหเกิดการมีสวนรวม และเสริมสรา งพลังในการพฒั นากิจกรรมในชุมชน สรุปกระบวนการ AIC เปนการประชุมท่ีกอใหเกิดการทํางานรวมกันเปนทีม โดยการเปด โอกาสใหทุกคนมีสว นรวม ในการแลกเปลีย่ นความรู ประสบการณ ไดมีเวทพี ูดคุยกัน นําเสนอขอมูล ขาวสารท่ีทําใหเกิดความเขาใจถึงสภาพปญหาของชุมชน รว มกันเปนกระบวนการทช่ี ว ยใหมีการระดม ความคิดในการศึกษา วิเคราะห พัฒนาทางเลือก เพื่อใชในการแกไขปญหา และการพัฒนาในการ พัฒนารูปแบบการเสริมสรางความรอบรูสุขภาพ เพื่อปองกันโรคแทรกซอนในผูป วยเบาหวานอวนลง พงุ โดยชมุ ชน อําเภอบานไร จังหวัดอุทยั ธานี ข้ันตอนของกระบวนการ AIC ขั้นตอนที่ 1 ข้ันตอนการสรางความรู (Appreciation: A) คือ ข้ันตอนการเรียนรู และ แลกเปล่ียนประสบการณ ขั้นตอนนี้จะเปดโอกาสใหผูเขารวมประชุมทุกคนไดแสดงความคิดเห็น รับ ฟง และหาขอสรุปรวมกัน ยอมรับความคิดเห็นของสมาชิกในกลุม โดยใชการวาดรูปเปนสื่อในการ แสดงความคิดเห็น และแบง เปน 2 สว น 1. การวิเคราะหส ภาพของหมบู านชมุ ชน หรอื ตาํ บลจากอดีตถึงปจจบุ ัน 2. การกําหนดอนาคต หรือวิสัยทัศนอนั เปนภาพพึงประสงคในการพัฒนาวาตองการอยางไร โดยการวาดภาพมีความสาํ คัญ คือ การวาดภาพจะชวยใหผูเขารวมประชุม สามารถสรางจินตนาการ คิดวิเคราะห จนสรุปออกมาเปนรูปภาพ และยังชวยใหผูที่ไมถนัดในการเขียน สามารถสื่อความหมาย ออกมาเปนรปู ภาพได 2.1 เปนการกระตุนใหผูรวมประชุม ไดคิดวิเคราะห และพูดคุย เพื่ออธิบายภาพท่ี ตนเองวาด นอกจากน้ียงั เปดโอกาสใหม ีการพูดคุย แลกเปล่ียนกระตุนใหค นท่ีไมกลาพูดกลา แสดงออก

69 ไดอ ธบิ ายภาพทต่ี นเองวาด 2.2 การรวมภาพของแตละบุคคล เพอ่ื เปนภาพรวมของกลุมจะชวยใหมีความงา ยตอ การรวบรวมแนวคิดของผูเขารวมประชมุ และสรางความรูสึกเปนเจาของในผลงานของตนเอง และมี สว นรว มในการสรา งภาพท่ีพึงประสงคข องกลุม 2.3 ชวยสรางบรรยากาศในการประชุมใหมีความสุข และเปนกันเอง ซึ่งในบางครั้ง ผูเขารวมประชุม มักจะมองวาการวาดภาพเปนกิจกรรม สําหรับเด็ก ดังน้ันทีมวิทยากรกระบวนการ จาํ เปนตองมีการสรา งความเขาใจ และนําเกมสตา งๆท่ีเกี่ยวกับการวางแผน การละลายพฤตกิ รรมกลุม หรือการวาดภาพ เพ่ือแนะนําตนเองมาใชอุนเคร่ืองกอนเขากิจกรรม เพ่ือเปนการเตรยี มความพรอม ของผูเขา ประชมุ ขั้นตอนท่ี 2 ขั้นตอนการสรางแนวทางการพัฒนา (Influence : I) คือ ข้ันตอนการหาวธิ ีการ และเสนอทางเลือกในการพัฒนาตามที่ไดสรางภาพพึงประสงค หรือท่ีไดชวยกันกําหนดวิสัยทัศน (A2)เ ปนขั้นตอนที่จะตองชวยกันหามาตรการ วิธกี าร และคนหา เหตุผล เพื่อกาํ หนดทางเลือกในการ พัฒนา กําหนดเปาหมาย กําหนดกิจกรรม และจัดลําดับความสําคัญของกิจกรรม โครงการโดย แบงเปน 2 ชวง ชว งที่ 1 การคดิ เกี่ยวกับกิจกรรม โครงการที่จะทําใหบรรลุวตั ถุประสงคตามภาพพงึ ประสงค ชว งที่ 2 การจดั ลําดบั ความสําคัญของกิจกรรม โครงการโดย 1) กจิ กรรมหรือโครงการที่หมบู านชมุ ชนทองถิน่ ทาํ เองไดเลย 2) กิจกรรมหรือโครงการท่ีบางสวนตองการความรวมมือ หรือการสนับสนุนจาก องคก รปกครองสวนทองถ่นิ หรือหนว ยงานที่รว มทาํ งานสนบั สนนุ อยู 3) กิจกรรมท่ีหมูบานชุมชนตําบลไมสามารถดําเนินการไดเอ งตองขอความรวมมือ เชน ดําเนินการจากแหลง อ่ืนท้งั ภาครฐั และเอกชน ข้ันตอนท่ี 3 ข้ันตอนการสรา งแนวทางปฏบิ ัติ (Control : C) คือ ยอมรับ และทํางานรวมกัน โดยนําเอาโครงการหรือกิจกรรมตางๆมาสูการปฏิบัติ และจัดกลุมผูดําเนินการ ซึ่งจะรับผิดชอบ โครงการโดยขัน้ ตอนกิจกรรมประกอบดวย 1) การแบงความรับผดิ ชอบ 2) การตกลงใจในรายละเอียดของการดําเนินการจัดทําแผนปฏิบัติงาน นอกจากนี้ผลลัพธท่ี ไดจากการประชุม คือ 2.1) รายช่อื กิจกรรม หรอื โครงการท่ีกลุมองคกรชุมชนดําเนินการไดเองภายใตความ รบั ผิดชอบ และเปนแผนปฏิบัติการของหมบู า นชุมชน 2.2) กิจกรรมโครงการที่ชุมชน หรอื องคกรชุมชนเสนอขอรับการสงเสริมสนับสนุน จากองคก รปกครองทองถน่ิ และหนวยงานภาครฐั ท่ที าํ งาน หรอื สนับสนุนชมุ ชน

70 2.3) รายชื่อกิจกรรมโครงการท่ีชาวบานตองแสวงหาทรัพยากร และประสานงาน ความรว มมือจากภาคีความรว มมอื ตางๆ ท้งั จากภาครฐั หรอื องคกรพัฒนาเอกชนเปน ตน ปจ จยั ทีส่ าํ คัญทจ่ี ะชวยใหการประชุม AIC ประสบความสาํ เร็จ 1) การจัดประชุมกระบวนการ AIC น้ี \"เนนความเปนกระบวนการ\" จะดําเนินการขาม ข้ันตอน หรือสลับข้ันตอนไมได เนนการระดมความคิด และสรางการยอมรับซึ่งกัน และกันให ความสําคัญกับการตัดสินใจการกําหนดอนาคตรวมกัน และเนนการสรางพลังความคิดวิเคราะห และ เสนอทางเลือกในการพัฒนา และพลังความรักความเออ้ื อาทร การสรางบรรยากาศทเ่ี ปนมิตร อันเปน พลังเชงิ สรา งสรรคในการพัฒนา 2) การศกึ ษาและเตรยี มชุมชน ไดแ ก 2.1) การศึกษ าชุมชน เพ่ือใหเขาใจสภาพของหมูบาน ชุมชน หรือตําบล ความสัมพันธของกลุมตางๆการทราบความสามารถศักยภาพของกลุม สภาพการพึ่งตนเอง เปนตน เพื่อใหไดขอมูลท่ีเพียงพอเปนขอเท็จจริงในการกําหนดอนาคตทางเลือก รวมท้ังกลวิธีที่เหมาะสมใน การแกไขปญหา และการประสานความรว มมือ 2.2) การเตรียมชมุ ชน เพ่ือทําใหกลมุ ตางๆในชุมชน ประชาชนเขา ใจ และสงผูแ ทนท่ี มีอํานาจในการตัดสินใจของกลุม เขารวมประชุมรวมท้ังมีการพิจารณา เพื่อกระจายโอกาสใหกลุม ตา งๆในชมุ ชนเขา มามสี ว นรวม เชน กลมุ สตรี เดก็ คนจน ผปู ระสบปญ หาตา งๆ เปน ตน 3) วิทยากรกระบวนการท่ีเขาใจ ข้ันตอนของกระบวนการ AIC มีประสบการณ ความรูใน เร่ืองที่เกี่ยวของในการประชุม มีไหวพริบในการแกไขปญหาสถานการณ เฉพาะหนา สามารถไกล เกลี่ย หรือมีวิธีการในการจัดการ กับความขัดแยงท่ีเหมาะสม ในกรณีที่อาจจะเกิดขึ้น โดยสามารถทํา หนา ท่ี 3.1) เตรยี มชมุ ชน เตรยี มการประชมุ ดาํ เนินการประชุม และสรปุ ผล 3.2) สรางบรรยากาศในการประชมุ เพื่อคลายความตรงึ เครียดของผูเขารวมประชมุ 3.3) ความคมุ ข้ันตอน และเวลาในการดาํ เนินการประชมุ ใหเปน ไปตามกระบวนการ 3.4) สรุปความเห็นที่แทจ ริงของผูเขารวมประชุม โดยไมสอดแทรกความเห็น หรอื ทัศนะของตนเองลงไป 3.5) ในกรณีท่ีมีขอถกเถียงระหวางผูเขารวมประชุม ซ่ึงเกิดความตองการปกปอง ผลประโยชนข องตนเอง ผดู ําเนินการประชุมตองทาํ หนา ที่ไกลเกลย่ี และหาขอ ยุติใหได 3.6) วิเคราะห และสังเกตบรรยากาศในการประชุม สําหรับจาํ นวนผูจัดการประชุม อาจมีเพียงคนเดียวก็ไดเ ปนผูนาํ การประชุม ซง่ึ จะมีขอดี คอื กระบวนการประชมุ เปนเอกภาพมากกวา แตห ากไมม ่นั ใจในการดแู ลบรรยากาศการประชุมนาจะจัดคณะมาชว ย โดยแบงหนา ท่เี ปน 3.6.1) ผูจัดการประชุม ดูแลอํานวยความสะดวกทั่วไป ไดแก การ

71 ลงทะเบียน อาหาร เครื่องดม่ื 3.6.2) ผนู าํ การประชุม 3.6.3) ผูจัดกิจกรรม เกมส สรางบรรยากาศ เพ่ือการละลายพฤติกรรม คลายเครยี ด และการนาํ เขา สูข นั้ ตอนแตละข้ันตอน 3.6.4) ผูเตรียมวัสดุอุปกรณทั้งน้ี ทีมวิจัยจะตองทําความเขาใจในขั้นตอน และวิธกี ารใหต รงกนั สอดรับกัน รายละเอยี ดขั้นตอนกระบวนการ AIC ขั้นเตรยี มการ ไดแ ก 1) การศึกษาชุมชน เพ่ือใหทราบประวัติการพัฒนาโครงสรางทางสังคม ปจ จัยพ้ืนฐาน แหลง ทรัพยากรของหมูบาน โดยอาศัยขอมูลที่มีอยูแลวในรายงานการสํารวจของราชการ การพูดคุยกับ ชุมชน การสาํ รวจ 2) การคดั เลือกกลุมเปา หมาย เพ่ือใหไดตัวแทนของกลุมตางๆในชุมชน ประมาณ30-50 คน โดยการสอบถามกลุมตา งๆ และผูนําของหมบู า น 3) การชี้แจงวัตถุประสงคตอผูนํา และกรรมการหมูบาน และขอความเห็นในการจัดการ ประชมุ ใหส ะดวกราบร่นื 4) การเตรียมตวั ของผูนําการประชมุ เพอื่ ดําเนินการประชมุ ใหราบรื่น 5) การเตรียมสิ่งอํานวยความสะดวกในการประชุม ไดแก สถานท่ี อุปกรณเคร่ืองเขียน การ จดบันทึกตางๆ ขน้ั ตอนการจัดประชมุ และปฏิบตั กิ ารตามกระบวนการ AIC 1) Appreciation 1.1) A-0 ความเปนมาจากอดตี เพื่ อ ให เข าใจ ส ภ า พ ป จจุ บั น ก ารท บ ท วน สถานการณท่ีผานมาจะชวยใหสมาชิกมองเห็นภาพปจจบุ ันและอนาคตชัดเจนขึ้น วทิ ยากรผูรูรวมให ประสบการณเ พ่มิ เติม ซึ่งกิจกรรมน้ีถอื เปนกิจกรรมอนุ เคร่ืองกอ นเขา สกู ระบวนการ A-1 1.2) A-1.1 สภาพสถานการณป จ จบุ นั 1) สมาชิกทุกคนในกลุมยอย วาดภาพลงบนแผนกระดาษจากมุมมองของ ตนเอง กลุมยอยอาจใชกลุมเฉพาะ เชน กลุมผูหญิงลวน กลุมผูชายลวน กลุมผูนําชุมชน กลุม ขาราชการ ใหเวลาวาดภาพประมาณ 10-15 นาที 2) สมาชกิ แตละคน เลา ภาพของตน สมาชิกคนอนื่ ตัง้ ใจฟง และสอบถามได แตไมมีการวิพากษวิจารณ เพื่อเปดโอกาสใหรับฟง รับรู จดจําขอมูล ประสบการณ ความรูสึกของ ผูอนื่ อยางเต็มท่ี 3) ทุกคนนําภาพของตัวเองมารวมบนกระดาษแผนใหญ และชวยกันเติมให

72 เปนภาพรวมเพียงภาพเดียวของกลมุ เปนการสรา งการมีสวนรวม และยอมรับความคิดซ่ึงกันและกัน วทิ ยากรพยายามกระตุนใหท ุกคนรวมกนั วาดภาพ 1.3) A-1.2 นําเสนอความเขาใจสภาพปจจุบัน ผูแทนกลุมนําเสนออภิปราย ความหมายภาพรวมของกลุม สมาชิกกลุมอื่นจะซักถาม หรือใหขอมูลเพ่ิมเติม วิทยากรควรชวยตั้ง คําถาม เพอ่ื ใหก ารอธิบายชัดเจนขนึ้ 1.4) A-2.1 เปา หมายอนาคตที่ปรารถนา 1) สมาชิกทุกคนในกลุมยอยวาดภาพ จินตนาการถึงภาพชุมชน สภาพที่ ตนเองอยากเหน็ ในอนาคต ใหเ วลาวาดภาพ 10-15 นาที 2) แตละคนเลาถึงภาพของตนแลวจึงนําภาพของทุกคนมารวมกันเปนภาพ เดียว โดยชว ยกันตอ เตมิ ใหเปนภาพเดียวของกลมุ ที่สมบูรณ 3) นาํ เสนอภาพรวมของแตละกลมุ โดยใหม ีผแู ทนกลุมคนใหมน ําเสนอ 1.5) A-2.2 วิสัยทศั นรวม (75 นาที) 1) วิทยากรนําภาพของทุกกลุมมาใหกลุมพิจารณาเลือกภาพใดภาพหน่ึง เพื่อตอเติมใหเปน ภาพตวั แทนของอนาคตท่ีตองการของกลุมทกุ ๆกลมุ 2) คัดเลือกอาสาสมัครชวยกันเพ่ิมเติมภาพ สมาชิกชวนกันบอกความ ตองการเพ่ิมเติมการรวมภาพของทุกกลุมใหเปนภาพเดียวกัน เปนขั้นตอนสําคัญท่ีจําเปน เพื่อให สมาชิกทุกคนไดสรางทิศทางไปสูอนาคตรวมกัน เปนภาพเดียวกันรูสึกเปนเจาของความคิดรวมกัน วทิ ยากรกระตุนใหแตละคนในใจไวว าถาจะใหเปนจริงตามภาพจะทําอยางไรบาง 2) Influence 2.1) I-1 แนวทางการพฒั นาสวู สิ ัยทัศนรวม 1) วิทยากรทบทวนวิสัยทัศนรว ม (Vision) และใหโอกาสสมาชิกปรับปรุง เพ่ิมเติมใหส มบูรณ 2) สมาชิกแตละคนในกลมุ ยอยเขียนแนวทางกิจกรรมลักษณะโครงการบน แผนกระดาษเพอ่ื ใหเสนอใหกลุม ยอยพิจารณาใหเวลาคดิ สวนตัว 10-15 นาที 3) แตละคนนาํ เสนอแนวทางโดยช้ีแจงเหตผุ ลความจาํ เปนประโยชน 4) รวบรวมขอเสนอแตละคนจัดเปนหมวดหมู โดยตองเปนแนวทางท่ีกลุม เห็นพองตอ งกนั วาเปน ขอเสนอของกลมุ 5) ผแู ทนกลมุ นําเสนอสมาชิกมุ กันซกั ถามใหขอคิดเหน็ เพิม่ เติม 2.2) I-2 วิเคราะหจ ําแนกและจัดลาํ ดับพัฒนาสูวิสยั ทัศนร วม 1) พิจารณาแนวทางกิจกรรมแตละขอ โดยจัดลําดับความสําคัญความ ตอ งการการเกื้อหนุนจากคนองคก รใดท่ีเห็นวา สําคัญ และควรคาํ นึงถึงความสาํ เร็จในการปฏบิ ัติ

73 2) ผูแทนกลุมคัดเลือกจัดกิจกรรมไวเปนประเภท โดยรวมกิจกรรมท่ี เหมอื นกันไวดวยกัน และจัดประเภทกิจกรรมที่สมาชิกทําไดเองกิจกรรมท่ีรว มมือกับหนวยงานองคกร ในทองถิน่ กิจกรรมที่ขอความรวมมือจากองคก รนอกทองถิ่น 3) เม่ือแยกประเภทแลวแตละคนพิจารณาวาหากมีทรัพยากรจํากัดจะเลือก โครงการใดท่ีคิดวาสําคัญท่ีสดุ 3-5 กิจกรรม โดยเขียนลาํ ดบั บนกระดาษ แลว รวมคะแนนกิจกรรมท่ีได คะแนนมากทีส่ ดุ ใหเปนลําดบั หนึ่ง 3) Control 3.1) C-1 เลือกแนวทาง/กจิ กรรมที่จะทาํ 1) กิจกรรมท่ีสามารถทําไดเองสมาชิกตัดสินใจเลือกท่ีจะทํา โดยลงช่ือใน กระดาษของแตละกิจกรรม แบงกลุมยอ ยตามกจิ กรรมทีส่ มาชิกลงช่อื ไว 2) กิจกรรมท่ีตองทํารวมกับองคก รอ่ืนๆสมาชิกรวมกันเสนอ มอบหมายให บคุ คลหรือกลุม ดาํ เนนิ การประสานตดิ ตาม หรอื ยนื่ ขอ เสนอ 3.2) C-2.1 ทาํ แผนปฏบิ ัตกิ าร 1) จัดทําแผนปฏิบัติการที่ทําไดเอง โดยนําแนวทางกิจกรรมตางๆที่จําแนก กลุมไวแลวมาทําแผนปฏบิ ัติการ โดยตอบคําถามดังน้ี 1.1) ทําอะไร (ชือ่ โครงการ) 1.2) ทําแลว ไดอะไร (ผลท่ีคาดวาจะไดรับเกดิ ข้นึ ) 1.3) ทําอยา งไร (กิจกรรมวธิ ดี ําเนนิ การ) 1.4) ตอ งใชทรัพยากรวัสดุอุปกรณงบประมาณเทาใด 1.5) ทาํ ที่ไหน (สถานท่ีจะดาํ เนนิ โครงการ) 1.6) ทําเมอ่ื ไร (วันเวลาทจี่ ะดาํ เนินโครงการ) 1.7) ใครบา งจะชว ยทาํ 1.8) ใครรบั ผดิ ชอบ (ผดู แู ลประสานงาน) 2) กิจกรรมท่ีตองขอความรว มมือสนับสนุนจากองคก รอ่ืนนํามาทาํ แผนโดย ตอบคาํ ถามดังน้ี 2.1) ทาํ อะไร (ช่ือโครงการ) 2.2) ทําแลว ไดอะไร (ผลท่ีคาดวา จะไดรบั / เกดิ ขึน้ ) 2.3) ประสานงานกับหนว ยงานอะไรที่ไหนเม่ือไรอยางไร 2.4) ใครเปนผปู ระสานงานตดิ ตามความกา วหนา 3.3) C-2.2 เสนอแผนปฏบิ ตั ิการ 1) นําเสนอรายละเอียดของกิจกรรม

74 2) อภิปรายเพิ่มเติม และตกลงดําเนินงานมอบหมายงาน กําหนดวันเวลา สถานที่ ข้ันการเตรียมการ เพ่ือเสนอแผนตอหนวยงานที่เกี่ยวของ เพื่อประสานของรับการสนับสนุน หรอื สง เสรมิ และเขารวมพฒั นา จดุ แขง็ และจดุ ออนของกระบวนการ AIC 1) เกิดความรวมมือกันทางดานสติปญ ญา และทรพั ยากรทําใหมีพลงั 2) ทกุ คนใหความรวมมอื มคี วามเปนผูน ํา และรูวาเมื่อใดควรแสดงออก 3) สามารถประสานความแตกตางความคิดของแตล ะคน มาเปน พลังในการจัดการดําเนินการ และประเมินผลอยางสรา งสรรคได 4) เปนเครื่องมือของการจดั การ เพ่ือวางแผนกลวิธีหาวธิ ีแกไขปญหา ลดความขัดแยงของคน อน่ื ทีม่ ีสว นไดสว ยเสยี ในเร่ืองเดยี วกัน 5) สรางทีมงานพัฒนางานพัฒนาชมุ ชน รว มสรางการมีสวนรว ม 6) พัฒนาจดั การดวยวิธกี ารใหมๆท่ีไดผลในการพฒั นาคนไปพรอ มๆกนั จดุ ออ นของกระบวนการ AIC 1) กระบวนการน้ตี อ งทําอยางตอเนอ่ื งงานจงึ จะสัมฤทธ์ิผล 2) ไมมีการตัดสินใจวาจะใหใครทําอะไร ผูประชุมเปนผูเสนอ ตัดสินใจเอาเองวาตนเองมี ศักยภาพจะทาํ อะไร อิทธิพลที่ไดรับจากการอภิปรายกับผูอื่น ในข้ันตอนตางๆมีผลกระทบตอสถานะ ของตนเองยอมรบั สภาพความพรอม และยอมรับผูอื่น ซึ่งอาจจะทาํ ไดไ มงา ยนัก 3) ทําแผนรวมกับผูอ ่ืนหลายหนวยงาน และตางประสบการณ ทําใหตองยอมรบั ฟงความเห็น กันและกันผูทีเ่ คยชนิ ทาํ แผนเฉพาะหนวยงานก็จะตองปรับตัวปรบั ทัศนคติใหเขากับคนอืน่ ๆ ส รุป ได ว า เท คนิ คกระบ วน การมีสวน รวม หรือเท คนิ คก ระบ วน การ AIC เป น กระบวนการพัฒนาท่ีเปดโอกาสใหผูเขารวมในกิจกรรมไดมีเวที แลกเปลี่ยนเรียนรู แลกเปล่ียนความรู ประสบการณ สามารถนําเสนอขอมูลขาวสารที่จะทําใหเกิดความเขาใจถงึ สภาพปญหา ความตองการ ขอจํากัด และศักยภาพของผูท่ีเก่ียวของในการดําเนินกิจกรรม ชวยใหเกิดการระดมความคิดใน การศึกษา วิเคราะหและพัฒนาทางเลือก เพ่ือใชในการแกไขปญหารวมกันเกิดการตัดสินใจรวมกัน ชวยใหชุมชนเขามามีบทบาทมีสวนรวมในการวางแผน และตัดสินใจรวมสรางความเขาใจในการ ดําเนินกิจกรรม สรางการยอมรับมีความรับผิดชอบรวมกันในฐานะสมาชิกของชุมชน ซง่ึ จะกอใหเกิด ความรูสึกเปนเจาของกิจกรรมนั้นๆ และเกิดความภาคภูมิใจในผลงานท่ีตนเองมีสวนรวม ทําใหเกิด พลงั ความเขม แข็งในชุมชน การวิจยั เชงิ ปฏบิ ัตกิ าร ความเปนมาของการวิจัยเชิงปฏิบัติการคําวา “การวิจัยเชิงปฏิบัติการ” มีนักวิชาการไดให ความหมายไวดังน้ี Kemmis&McTagart (1990) ไดใหความหมายไววา การรวบรวมปญหาหรือ

75 คําถามจากการสะทอนการปฏิบัติการของผูท่ีมีสวนรวมในการปฏิบัติการในสังคมใดสังคมหน่ึง เพ่ือ ตองการพัฒนาหาหลักการเหตผุ ล และวิธีการปฏบิ ัตงิ าน เพอ่ื ใหไดรูปแบบหรือแนวทางนาํ ไปใชในการ พัฒนาคุณภาพการปฏิบัติงานน้ัน และในขณะเดียวกันก็เปนการพัฒนาความเขาใจ เกี่ยวกับการ ปฏิบัตงิ านใหม คี วามสอดคลองกับภาวะของสงั คม และสถานการณท เ่ี กย่ี วของ ปริญญาอุปลา (2545) ไดใหความหมายวา การพยายามในการทําความเขาใจปรากฏการณ ตางๆท่ีเกิดข้ึนในบริบทของงานทปี่ ฏิบัติดวยมุมมอง เพ่ือแกไขปรับปรงุ และพัฒนาโดยใชยุทธศาสตร การวางแผน การรวบรวมขอมูล การประเมินผล เพื่อสะทอนผลการปฏิบัติอยางเปนระบบนําไปสู ประสิทธภิ าพของการปฏิบัติงาน การวิจัยเชิงปฏิบัติการ หมายถึง การแสวงหาความรูภายใตการดําเนินการของนักปฏิบัติที่ กลายมาเปนนักวิจัย หรือผูซ่ึงทํางานเปนหุนสวนกับนักวิจัย เพ่ือตรวจสอบประเด็น และปญหาใน สถานที่ทํางานของตนเองเปนการนําความคิดไปปฏิบัติผานกระบวนการท่ีเปนวงจร ซึ่งแตละวงจะ ข้ึนกบั วงกอนหนาการวิจัยเชิงปฏิบตั ิการไมใชวธิ ีการวิจัยบริสทุ ธิ์ แตเปนสว นหน่ึงของการพัฒนา และ นักวิจัยสามารถใชวิธีการเก็บ และรวบรวมขอมูลไดห ลากหลาย วิธีการวิจัยเชิงปฏิบัติการ เปนท้ังการ วิจัยและการปฏิบัติการเปนการวิจัยท่ีมีเปาหมายท่ีจะแกปญหา พัฒนากิจกรรมโดยการปรับปรุง เปล่ียนแปลง (Improving by Changing) โดยบุคคลท่ีเผชิญกับปญหานน้ั อยูเอง เปนรูปแบบของการ ทําความเขาใจในการปรับปรุงสถานการณเฉพาะ ท่ีพบวามีปญหา เพื่อตองการพัฒนาหาหลักการ เหตุผล และวิธีการปฏิบัติงาน เพ่ือการพัฒนาคุณภาพการปฏิบัติงานนั้น และขณะเดียวกันก็เปนการ พัฒนาความเขา ใจเกี่ยวกับการปฏิบัตงิ านนัน้ ๆ สรุปไดวาการวิจัยเชิงปฏิบัติการ หมายถึง กระบวนการแสวงหาความรู จากสถานการณจริง อยางเปนระบบ ดวยกระบวนการการวางแผน การรวบรวมขอมูล และการประเมินผล เพ่ือจะนํา ขอมลู มาแกปญหา ปรับปรุง และพัฒนาการปฏิบัติงานในการพัฒนากิจกรรมการสงเสริมสุขภาพให เกิดประสิทธิภาพมากยิ่งขนึ้ ประเภทของ Action Research วิโรจน ส ารรัตน ะ (2556) ก ลาวไววา การวิจัยเชิงป ฏิ บั ติการ (Action Research) ประกอบดว ย 3 ระดบั ดังนี้ 1) การวิจยั เชิงปฏบิ ัตกิ ารแบบเทคนิค (Technical Action Research) มีแนวคดิ ที่สําคัญ คือ ผูวิจัยทําตัวเปนผูเชี่ยวชาญจากภายนอก (Outside Expert) ท่นี ําแนวคิดแผนงานหรือโครงการท่ีคิด หรอื จัดทาํ ขน้ึ ไปใหผ ูรวมวิจยั เปน ผปู ฏิบตั ิ 2) การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบปฏิบัติ (Practical Action Research) มีแนวคิดที่สําคัญ คือ ผูวิจัยมีสวนรวมกับผูรวมวิจัยมากข้ึน ไมนําเอาแนวคิดแผนงานหรือโครงการของตนไปใหปฏิบัติตาม แบบแรก แตจะทําหนาท่ีเปนที่ปรึกษาเปนผูกระตุน ต้ังประเด็นและกํากับใหมีการรว มกันคิดปฏิบัติ

76 สงั เกตผลและสะทอนผล 3) การวจิ ัยเชิงปฏิบัติการแบบอิสระ (Emancipatory Action Research) มีแนวคิดที่สําคัญ คือ ผูวิจัยมสี วนรวมในการวิจัยกับผูรวมวิจัยในลักษณะเปนความรวมมือ (collaboration) ท่ีทั้งวิจัย และผูร ว มวิจัยตางมสี ถานะท่ีเทาเทยี มกนั (equally) ในการรว มกนั คดิ ปฏิบัติสงั เกตผลและสะทอนผล ขอสงั เกต 1. การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบเทคนิค (Technical Action Research) เปนการปฏิบัติแบบ บนลงลาง (Top - down) ท่ีผูรวมวิจัยมีลักษณะเปนผูถูกกระทําหรือเปนผูตาม (Passive/Follower) เปน รูปแบบที่มคี วามเปน อํานาจนิยม 2. การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบอิสระ (Emancipatory Action Research) เปนรูปแบบลาง ข้ึนบน (Bottom- up) ที่ท้ังผูวิจัยและผูรวมวิจัยตางมีความเทาเทียมกันท้ังในการแสดงความคิดเห็น และการปฏิบัติจึงมีความเปนประชาธิปไตยสูงตางฝายตางแสดงบทบาทในการเปนผูกระทําหรือเปน ผูนํา (Active/Leader) หรือเรียกอีกอยางวาการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีสวนรวม (Participatory Action Research) หรือที่นิยมเรยี กกันยอๆวา พาร (PAR) 3. การวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบปฏิบัติ (Practical Action Research) มีลักษณะปนกัน ระหวางการวจิ ัยเชิงปฏิบัติการแบบเทคนิค และการวิจัยเชิงปฏิบัตกิ ารแบบมีสวนรวมอยูกึ่งกลางของ เสน ตอ เนอ่ื ง (Continuum) ลักษณะสําคญั ของการวจิ ยั เชิงปฏิบัติการ ลักษณะสําคัญของการวิจัยเชิงปฏบิ ตั ิการนนั้ มนี ักวชิ าการอธิบายลกั ษณะสําคญั ของการวจิ ยั เชิงปฏบิ ตั ิการ ดงั นี้ Kemmis&McTagart (1990) ไดส รุปลกั ษณะสําคญั ของการวิจยั เชิงปฏบิ ัติการไวดงั ตอไปน้ี 1) เปนวิธีปรับปรุงการปฏิบัติงาน ทําใหเกิดการเปล่ียนแปลง และเรียนรูจากการ เปลย่ี นแปลงน้นั 2) เปนการดาํ เนินงานของผูปฏิบัติงานเอง เพื่อการพัฒนางานของตนเอง และกลุม อาชพี ของ ตนเอง 3) เปนกระบวนการอยางเปนระบบ และตอเน่ืองเปนวงจร โดยเร่ิมจากการวางแผนการ ปฏิบัติตามแผนการสังเกต และการสะทอนผลเปนวงจรเชนน้ีไปเร่ือยๆ จนกวางานนั้นจะไดรับการ ปรบั ปรงุ ตามที่ตอ งการ 4) ตอ งอาศัยความรว มมือจากฝายตา งๆที่เกย่ี วขอ ง เนนกระบวนการกลุม 5) เกดิ จากความเตม็ ใจ และเห็นความสําคญั ของการปรบั ปรุงพัฒนางานของตนเอง 6) การอธิบายปรากฏการณตางๆที่เกิดขึ้น โดยใชความรูและประสบการณของผูปฏิบัติงาน หรือกลุมวิชาชีพของผปู ฏิบัติงานเองภายใตเง่อื นไข และสภาพแวดลอมที่เปนจริงมากกวาจะเชื่อตาม

77 หรอื อางอิงทฤษฎจี ากภายนอกเพยี งอยางเดียว 7) เปนกระบวนการที่มีความยืดหยุนสูงมีการปรับปรุง และเปลี่ยนแปลงการปฏิบัติงานได ตลอดเวลาขึ้นอยูกับขอมลู และสถานการณในขณะนน้ั 8) เนนการสังเกต และบันทึกขอมูลท่ีเกิดขึ้นจริงในแตละชวงเวลา เพ่ือนํามาวิเคราะหและ สรปุ ผลท่ถี ูกตอ ง 9) เนน ท้ังผลที่เกิดขึ้นและกระบวนการปฏิบัติงาน 10) เนน วธิ ีการเชิงคุณภาพมากกวาเชงิ ปริมาณ ลกั ษณะสาํ คัญของการวิจัยเชงิ ปฏิบตั ิการ 3 ประการ 1) เปนการวิจัยที่เรียกวา Self – Reflective Inquiry คือ ไมไดมุงพัฒนาความรูใหม แต จดุ เนน อยทู ก่ี ารมองสะทอนกลับสภาพการณ หรอื ปญ หาทเ่ี ผชิญอยู 2) เปนการดาํ เนินการวิจัย โดยผูที่มีสวนรวมภายในหนวยงาน หรือองคกรน้ัน โดยเปนการ วจิ ยั รว มกนั ของบุคคลผทู ม่ี สี วนเก่ยี วของ 3) เปนการวจิ ัย เพื่อหวังผลในการปรับปรงุ พัฒนาวิธีการปฏิบัติในหนวยงาน หรอื องคก รนั้นๆ เพอ่ื การพัฒนาตามแนวทางใดแนวทางหนงึ่ จากการศึกษาสรุปไดวา ลักษณะสําคัญของการวิจัยเชิงปฏิบัติการ เปนการดําเนินการศึกษา และปฏิบัติรวมกันแบบมีสวนรวมของบุคคลภายในชุมชน และหนวยงานอื่นๆ โดยผานการคิด วิเคราะหอยางเปนระบบ ตามสภาพจริง เพ่ือมุงหวังในการแกปญหา ปรับปรุง และพัฒนาการ ดําเนินงานสงเสริมสุขภาพใหสอดคลองกับความตองการของชุมชน ใหเกิดการดําเนินกิจกรรมอยาง ตอเนอื่ งและยง่ั ยืน รูปแบบการวิจัยเชิงปฏิบตั ิการ ไดอ ธิบายเกี่ยวกับรูปแบบการวิจยั เชิงปฏิบัติการ ดังน้ี รปู แบบที่ 1 แนวคิดของ Lewin รูปแบบแหงการวางแผน คอื การคนหาความจริง และการ ปฏิบัติเปนกระบวนการเสนอชุดของการตัดสินใจ แบบบันไดเวียนบนพ้ืนฐานของการทบทวนวงจร การวิเคราะห การสาํ รวจ การทบทวนปญหา การวางแผน การสงเสริม การปฏิบัตทิ างสังคม และการ ประเมินประสิทธิภาพการปฏิบัติแนวคิดของ Lewin คือ กระบวนการทางสังคมที่สามารถไดรับ การศึกษา โดยมีแนวทางในการเปล่ียนแปลง และสังเกตอยางเปนวิทยาศาสตรผลที่ไดจะนําไปสูการ เปล่ียนแปลงที่ดขี ้ึน การดําเนนิ การ เชนน้ี คลายกับแนวคดิ ของ Scriven ในเร่ืองของการประเมิน เพื่อ การปรับปรุงงานงานวิจัย จะเร่มิ ตนดวยแนวคิดท่ัวไป หรอื ปญหา การคนหาทางแกของปญ หา โดยผล การสํารวจท้ังหมดในแตละแผน จะเปนแนวทาง เพ่ือจะหาวิถีทางในการแกปญหาทั้งน้ี แผนปฏิบัติ งานท่ีวางไวจะเปนเครื่องมือ และเคร่ืองเตือนในการประเมินประสิทธิภาพของการปฏิบัติในแตละ ขั้นตอนสูก ารวางแผนขัน้ ตอ ไป รูปแบบที่ 2 มีนักการศึกษาเสนอไว 2 รูปแบบไดแก Elliott และ Ebbutt โดยรูปแบบการ

78 วิจัยเชิงปฏิบัติการของ Elliott เนนศูนยกลางของการวิเคราะหอยูที่ความคิดซึ่งเปนของผูวิจัยท่ีจะ ตีความเพื่อความเขาใจในการทํางานบนปญหาของการปฏิบตั ิและการอธิบายในสวนรูปแบบการวิจัย เชิงปฏิบัติการของ Ebbutt ไดกลาวอางวาบันไดเวียนไมใชเร่ืองท่ีมีประโยชนมากเทาใดในการ เปรียบเทียบ เพ่ือใชในการคิดของกระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการโดยไดใหเหตุผลวาหนทางที่ดีที่สุด ของการคดิ คือกระบวนการหมายถึงชดุ ของวงจรท่ีตอ เน่อื งกันหลายๆชุดแตละชดุ จะใหความเปนไปได ในการใหขอมูลยอนกลับจากการประเมนิ ภายในและระหวา งวงจรปฏบิ ัติ รูปแบบท่ี 3 แนวคิดของKemmisไดพัฒนากระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการโดยมีแนวคิดวา การไดรับกระบวนการท่ีเปนชุดของการสะทอนกลับโดยบันไดเวียนคือการวางแผนในการปฏิบัติการ สงั เกตการปฏิบัติสะทอนกลับการปฏิบัติน้ันเทากับเปนการไดรบั การพัฒนาและเคล่ือนท่ีไปสูวาระใหม ท่ีมีการทบทวนการสังเกตและการสะทอนกลับจัดแบงได 4 ขั้นตอน 1) ขั้นวางแผน 2) ขั้นปฏิบัติ 3) ข้ันเก็บขอมลู หรอื สังเกต 4) ขั้นสะทอนผลการปฏบิ ัติ จากการศึกษาขอมูลรูปแบบการวิจัยเชิงปฏิบัติการสรุปไดวาการวิจัยเชิงปฏิบัติการเปน รูปแบบท่ีมีกระบวนการเคลื่อนไหวไมหยุดนิ่งในลักษณะของเกลียวสวาน 4 จุดสําคัญคือการวาง แผนการปฏบิ ัติการสังเกตและการสะทอนผลในการพัฒนากิจกรรมสรางเสริมความรอบรูดานสขุ ภาพ ผูปว ยเบาหวานอว นลงพุงในชมุ ชนใหเกดิ การดาํ เนินงานอยา งตอเนื่อง กระบวนการวิจยั เชงิ ปฏิบตั กิ าร การวิจัยเชิงปฏิบัติการคือการวิจัยแบบเขาไปมีสวนรวมและรวมมือกันเปนหมูคณะซ่ึง ตามปกติจะเกิดจากกลมที่มีความคิดเห็นรวมกันบุคคลจะอธิบายสวนที่ตนสนใจเก่ียวของสืบหาสิ่งท่ี คนอื่นคิดและหาทางแกไขท่ีเปนไปไดในการอภิปรายจะชวยกันตัดสินใจความเปนไปไดที่กลุมจะ ดําเนินการในรูปโครงการของกลุมตอไปน้ันจะมีอะไรบางกลุมจะตองกําหนดแนวคิดรวมกันของการ ดําเนินการท่ีกลุมตองการจะปฏิบัติเพ่ือปรับปรุงวิธีการโดยสมาชิกของกลุมรวมและสะทอนผลการ ดําเนินงานรวมกันแลว จัดวางแนวทางใหมอยางมีวิจารณญาณโดยอาศัยความเขาใจและเหตุการณใน อดีตเปนแนวทางดังนั้นขั้นตอนการวิจัยเชิงปฏิบัติการจึงมีกระบวนการดําเนินการในลักษณะของการ หมนุ รอบตัวเปนขั้นๆแบบเกลียวสวา นซ่งึ ประกอบดวยการวางแผน (Planning) การปฏบิ ัติ (Act) การ สังเกต (Observe)และการสะทอนผล (Reflect) อยางรอบคอบเปนระบบนําไปสูการปรับปรุงแกไข การปฏบิ ตั ิงานตอไป วงจรการวิจัยเชิงปฏิบัติการนี้เรียกยอๆวาวงจร PAOR (87) ในวงจรการในวงจรการปฏิบัติงาน โดยทั่วไปนั้นอาจจะไมปฏิบัติเชนน้ีเสมอไปแตจ ะมีสวนตางๆเหลานีเ้ กิดขนึ้ ในระดับหนึ่งซึ่งในการวิจัย ปฏิบัติจะตองประกอบดวยการวางแผนการปฏิบัติการการสังเกตการสะทอนผลอยางรอบคอบเปน ระบบและเขมงวดกวดขันในการดําเนินงานมากกวาการปฏิบัติงานประจําวันโดยนําความสัมพันธ ระหวางกิจกรรมที่หมุนไปในกระบวนการเหลานี้มาใชเปนเสมือนแหลงใหเกิดการปรับปรุงและแหลง

79 ความรูนักวิจัยเชิงปฏิบัติการจะตองดําเนินกิจกรรมทั้งสี่น้ีดวยความรวมมือกันระหวางกลุมตลอด กจิ กรรมของการวจิ ัยโดยพิจารณาจดุ สาํ คญั ดังนี้ (88) การวางแผน (Planning) คือการปฏิบัติท่ีมีโครงสรางแนวทางปฏิบัติท่ีมีความคาดหวังไวเปน การมองไปในอนาคตขางหนาโดยจะตองระลึกอยูเสมอวาเหตุการณทางสังคมนั้นไมสามารถจะทําหรอื กําหนดลวงหนาไดและจะตองมีการเสี่ยงตอความไมแนนอนบางการกําหนดแผนท่ัวไปจะตองมีความ ยืดหยุนพอสมควรเพอ่ื ท่ีจะสามารถปรับใหเขากับความเปล่ียนแปลงและความขัดแยงท่ีอาจเกิดข้ึนได กิจกรรมหรือการปฏิบัติที่กําหนดไวในแผนจะตองมี 2 ลักษณะคือลักษณะแรกจะตองพิจารณา เกย่ี วกับความเสี่ยงอันเน่ืองมาจากความเปล่ียนแปลงทางสังคมและความขัดแยงที่อาจเกิดข้ึนในสภาพ จริงเชนเกย่ี วกับสภาพของสิ่งตางๆและการเมืองลักษณะที่สองคือกิจกรรมที่ถูกเลือกมากาํ หนดในแผน จะตองไดรับเลือกมาเนื่องจากกิจกรรมน้ันสามารถปฏิบัติไดดีกวากิจกรรมอื่นๆสามารถลดความ ขัดแยงท่ีอาจเกิดข้ึนไดและชวยใหเกิดพลังในการปฏิบัติท่ีเหมาะสมกวาและมีประสิทธิภาพสูงกวา ปฏิบัติงานโดยทั่วไปน้ันอาจจะไมป ฏบิ ัติเชนนี้เสมอไปแตจะมีสวนตา งๆเหลาน้ีเกิดข้ึนในระดับหน่ึงซ่ึง ในการวิจัยปฏิบัติจะตองประกอบดวยการวางแผนการปฏิบัติการการสังเกตการสะทอนผลอยาง รอบคอบเปนระบบและเขมงวดกวดขันในการดําเนินงานมากกวาการปฏิบัติงานประจําวันโดยนํา ความสัมพันธระหวางกิจกรรมท่ีหมุนไปในกระบวนการเหลาน้ีมาใชเปนเสมือนแหลงใหเกิดการ ปรับปรุงและแหลงความรูนักวิจัยเชิงปฏิบัติการจะตองดําเนินกิจกรรมท้ังส่ีน้ีดวยความรวมมือกัน ระหวา งกลมุ ตลอดกิจกรรมของการวิจัยโดยพิจารณาจดุ สาํ คัญดงั น้ี (88) การปฏิบัติ (Action) การปฏบิ ัติตามความหมายทต่ี ั้งไวณ ทีน่ ี้เปน ส่ิงที่ละเอยี ดจงใจและภายใต การควบคุมเปนการปฏิบัติงานจากแนวคิดหลากหลายอยางไตรต รองและรอบคอบและมีหลักฐานท่ี ไดร ับการวจิ ารณและใชการปฏิบัติน้ีเปน งานของการพฒั นาการปฏบิ ตั ิในขั้นตอ ไปซง่ึ เปนการปฏิบัติที่มี จุดปรารถนาเชิงการศึกษาอยางละเอียดถี่ถวนการปฏิบัติงานจะดําเนินตามแนวทางท่ีไดวางแผนไว อยางมีเหตุผลและมีการควบคุมอยางสมบูรณแตการปฏิบัติจากแนวทางท่ีไดวางไวน้ีมีโอกาสของการ เส่ียงอยูดวยเนื่องจากเปนสิ่งท่ีจะตองสามารถแกไขไดโดยกําหนดใหมีความยืดหยุนและพรอมท่ีจะ เปลี่ยนแปลงการใหขอมูลจากกิจกรรมกอนหนาน้ันจะตองตอเน่ืองและนํามาใชในกิจกรรมตอไปแต การทํางานท่ีผานมาไมจําเปนตองนํามาเปนแนวทางสําหรับปจจุบันเสมอไปการปฏิบัติการน้ันการ ปรับปรุงเจรจาตอรองและการประนีประนอมกันเปนสิ่งจําเปนแตเปนการประนีประนอมท่ีมีอยูใน บริบทยุทธศาสตรของพวกตนในข้ันแรกอาจหวังผลเพียงปานกลางการปฏิบัติท่ีมีการรายงานอยาง วจิ ารณก ันภายหลงั ก็อยบู นพ้ืนฐานของผลที่ไดในการปฏิบตั ิข้ันที่แลวมา การสังเกต (Observe) ลักษณะอาการอยางหนึ่งท่ีนักวิจัยปฏิบัติการแตกตางไปจากการ ปฏิบัติงานมุงม่ันท่ีจะรวบรวมหลักฐานขออางอิงเก่ียวกับการกระทําของตนทําหนาท่ีบันทึกขอมูล เก่ียวกับผลท่ีไดจากเหตุการณในปจจุบันการสังเกตอยางรอบคอบและระมัดระวังเปนส่ิงท่ีจําเปน

80 เน่ืองจากการปฏิบัติน้ันจะมีขอจํากัดจากการบีบบังคับของสภาพความเปนจริงและขอขัดของท้ังหมด เหลาน้ีจะไมเคยชัดเจนและบอกใหรูลวงหนาไดเลยการสังเกตจึงตองมีการวางแผนจนกระทั่งไดขอมูล จากการสังเกตจะตองตอบสนองและเปดกวางคือจะตองมองหลายแงหลายมุมในทุกๆดานสวน ประเภทของการสังเกตรวมถึงการจัดการท่ีวางไวลวงหนาไมเปนการเพียงพอผูสงั เกตจะตองมคี วามไว ในการจัดภาพหรอื เหตุการณที่ไมค าดคิดวาจะเกิดขึ้นซ่ึงนอกจากจะสังเกตขอมูลตามที่วางแผนไวแลว ยังตองมีความยืดหยุนที่จะจัดเก็บขอมูลลักษณะที่ไมไดค าดคิดมากอนดวยนกั วิจัยปฏิบัติการจะตอง รายงานผลการสังเกตอยางครบถวนดวยนักวิจัยปฏิบัติการจําเปนตองสังเกตกระบวนการปฏิบัติและ ผลของการปฏิบัติสังเกตการณและขอขัดของการปฏิบัติสังเกตวิธีการกระทําอยางใดอยางหน่ึงท่ีมี อิทธิพลหรือผลท่ีเกี่ยวเน่ืองและปญหาอ่ืนท่ีเกิดขึ้นทําใหเกิดการเปล่ียนแปลงแผนการดําเนินงานการ สังเกตจะเปนไปตามเจตนารมณท่ีจะมีพื้นฐานท่ีสมบูรณสําหรับสะทอนภาพการกระทําท่ีสําคัญของ ตนเองการสังเกตจะฉายภาพสลัวในสัมฤทธิผ์ ลของการสะทอนภาพการดาํ เนนิ งานในกรณีเชนน้ีขอ มูล จากการสังเกตจะชวยใหเกิดการปรับปรุงการปฏิบัติงานโดยเกิดความเขาใจอยางย่ิงขึ้นมีการ ปฏิบัติงานท่ีมียุทธศาสตรแ ละหลักฐานรายงานที่ถูกตองอยางไรก็ตามเนื้อหาสาระของการสังเกตจะ เปนเรอื่ งการรายงานผลการปฏบิ ัตงิ าน การสะทอน (Reflect) การสะทอนทําใหหวนคิดถึงการกระทําท่ีไดบันทึกไวจากการสังเกต เก็บขอมูลแตเปนการกระทําที่ยังกระฉับกระเฉงซ่ึงสะทอนออกมาในรูปของกระบวนการปญหาขอ ขัดแยงและแรงบีบบังคับที่ปรากฏในการปฏิบัติท่ีมียุทธศาสตรการสะทอนเปนลักษณะของความ เปนไปไดของสถานการณทางสังคมตางๆท่ีเก่ียวกับการกระทําที่ปฏิบัติลงไปการสะทอนภาพจะ พิจารณาโดยใชการอภิปรายรวมกันระหวางผูรวมงานโดยวิธีนี้จะชวยใหไดภาพสะทอนของกลุมท่ีจะ นําไปสูการปรับสถานการณทางสังคมการปรับปรุงโครงการการสะทอนภาพจะมีลักษณะเปนการ ประเมินอยางหนงึ่ (หรอื ผลท่ีเกิดขน้ึ ) นัน้ เปนส่ิงท่ปี ระสงคห รอื ไมและใหขอ แนะนาํ ในการปฏบิ ัตติ อไป นอกจากนั้นการสะทอนภาพยังหมายรวมถึงการสํารวจขอมูลเบื้องตนกอนท่ีจะดําเนินการ จริงอีกดวยการสะทอนขอมูลจะชวยในการวางแผนการดําเนินงานในขั้นตอไปที่เปนไปไดสําหรับกลุม และสาํ หรับแตล ะบุคคลในโครงการในการท่ีจะยอมรบั จุดมงุ หมายของการดาํ เนินการของกลมุ การวิเคราะหขอมูลในการวิจัยเชิงปฏิบัติการการวิเคราะหขอมูลในการวิจัยเชิงปฏิบัติการ ผูวิจัยสามารถเลอื กใชไดท ้งั วิธกี ารวจิ ยั เชิงปรมิ าณและวิธกี ารวิจยั เชงิ คุณภาพซึง่ ท้ัง 2 แนวทางมีวิธีการ ที่แตกตางกันการวิเคราะหขอมูลเชิงปริมาณนักวิจัยใชการวิเคราะหเชิงสถิติขณะท่ีวิธีการวิจัยเชิง คณุ ภาพวิเคราะหขอ มูลดวยการตีความและใหค วามหมายแกขอมลู (89) การวเิ คราะหขอมูลเชิงปรมิ าณ การใชระเบียบวิธีวิจัยเชิงปรมิ าณนักวิจัยตองเริ่มจากการทบทวนเอกสารสรา งกรอบแนวคิด ในการวิจัยเพื่อใหสามารถนิยามเชิงปฏิบัติการแกตัวแปรสามารถกําหนดตัวแปรเชิงสาเหตุ(ตัวแปร

81 อิสระ) และตัวแปรผล (ตัวแปรตาม) ความเขาใจดังกลาวจะนําไปสูการต้ังขอคาถามในการวิจัยและ ความรูในเร่ืองมาตรวัดทางสถิติจะชวยใหนักวิจัยสามารถออกแบบสอบถามใหพอเหมาะหรือรองรับ การใชสถติ ิในการคาํ นวณนักวิจยั ตองมีความรูทางสถิติดงั ตอไปน้ี 1) ความรูในสถิติเชิงพรรณนา (Descriptive Statistics) ที่ใชในการอธิบายภาพรวมของ สถานการณหรอื สภาพปญหาเชน การคาํ นวณ ความถร่ี อยละคะแนนเฉลีย่ สวนเบี่ยงเบนมาตรฐานเปน ตน 2) ความรูในสถิติอนุมานหรือสถิติอางอิง (Inferential Statistics) ใชสําหรับทดสอบ สมมตุ ิฐานหรือทดสอบความสมั พนั ธข องตัวแปรเชน 2.1) หากตองการเปรียบเทียบความแตกตางทางความคิดระหวางกลุม 2 กลุมผูวิจัยตอง ทราบวาตัวแปรอิสระ (X) ตอ งเปนมาตรกลุมมีเพียง 2 กลุมตัวแปรตาม (ความคดิ ) เปนมาตราตอ เนื่อง (Ordinal, Interval, Ratio Scale) ใช Independent t-test 2.2) หากตัวแปรอิสระ (X) เปนกลุมชนิดไมเปนอิสระตอกันเชนกรณีของการทดสอบความรู กอ นการเรยี นรกู บั หลงั การเรียนรใู ช Paired sample t-test 2.3) หากตองการเปรียบเทียบความคิดเห็นของกลุมกับเกณฑหรือเกณฑมาตรฐานใช One sample t-test 2.4) หากตัวแปรอิสระมีมากกวา 2 กลุมหรือ 3 กลุมข้ึนไปใช One wayanalysis of variance แตหากตัวแปรอิสระมีมากกวา 1 ตัวใช Factorial analysis of variance 2.5) หากตองการหาความสัมพันธระหวางตัวแปร X และ Y โดยท้ัง 2 ตัวแปรเปนตัวแปร ตอเน่ืองใช Pearson Product Moment Correlation เปนตน 2.6) หากทง้ั ตวั แปรอิสระและตัวแปรตามเปน มาตรกลุมใช Chi square 2.7) หากตองการพิจารณาความสัมพันธเชิงสาเหตุของตัวแปร X ตอตัวแปรY ตองเปนตัว แปรตอเน่ือง (ถาตัวแปร X เปนตวั แปรกลุมใหทํา Dummy) เปนตน การเลือกใชสถิติพ้ืนฐานและสถิติ ซับซอนเปนดุลพนิ จิ ของนักวิจัยบอ ยครั้งที่นักวิจัยเลือกวธิ ีเชิงปริมาณเพ่ือใหขอมูลสามารถอธิบายดว ย น้ําหนักจากตัวเลขแตอยางไรก็ตามขอมูลดังกลาวควรตรวจสอบดวยกระบวนการกลุมเสมอเพ่ือ ตรวจสอบความถูกตองที่แทจริงของขอมูล(Verification) การวิเคราะหขอมูลจึงตองอิงตารางและ ขอมูลทางสถิตนิ ักวิจยั ตองรูหลักการและคณุ สมบัติในการวัดของสถติ ิจึงจะสามารถอา นผลไดถ ูกตอง การวิเคราะหขอมูลเชิงคุณภาพในการวิจัยเชิงคุณภาพการเก็บขอมูลและการวิเคราะห ตีความขอมูลเปนกระบวนการการท่ีดําเนินไปดวยกันเปาหมายของการวิจัยเชิงคุณภาพคือการทํา ความเขาใจในสถานการณและเร่ืองราวของผูคนผานการตคี วามเพ่ือคนหาความหมายของคําพูดภาษา วิวาทะหรือการกระทํานักวิจัยจึงเปนเสมือนเคร่อื งมือในการวิจัย (Human as Instrument) ดวยเหตุ นี้การวิจัยเชิงคุณภาพตองใชความระมัดระวังอยางมากเพราะการตีความมีความเสี่ยงตอการให

82 ความหมายที่อาจบิดเบือนไปอันเน่ืองมาจากทัศนคติโลกทัศนหรือคํานิยมของนักวิจัยการปฏิบัติงาน ของนักวิจัยจงึ ตองเครงครัดในหลักของเหตุผลยึดหลักการและมีจุดยืนบนพ้ืนฐานความถกู ตองนักวิจัย จึงตองไดรับการฝกฝนอยางดีเพ่ือใหมีสัญชาตญาณในการรับรูเขาใจโลกและชีวิตตรงตามความเปน จริงแตเนื่องจากการวิเคราะหขอมูลหรอื การตคี วามขอมูลในงานวิจัยเชิงคณุ ภาพไมม ีรปู แบบที่แนนอน ตายตัวการนําเสนอผลการวิจัยจึงมคี วามแตกตา งกันตลอดกระบวนการวิเคราะหขอมลู นกั วิจัยมีหนา ที่ สรา งขอมูลใหมอยางเปนระบบจากการรับรแู ละความเขาใจของตนเองในกระบวนการวิเคราะหขอมูล ในงานวิจัยเชิงคุณภาพกลุมผูใหขอมูลสามารถมสี วนรวมในการวิเคราะหไดต้ังแตการคัดเลือกขอมูลสู การตีความและใหความหมายแกขอมูลรวมถึงการเรียงรอยความสัมพันธของเร่ืองราวโดยมีการอางอิง คาํ พูดทม่ี คี วามหมายซ่งึ เปนท่ีมาของการตีความตลอดเสนทางของการวเิ คราะหข อมูลในบางแงมมุ ของ การตีความเปนการอธิบายความเชือ่ ในสวนลกึ ของนกั วจิ ัยไปพรอมกันนักวิจัยตอ งพึงระวังไมใหต ีความ เอนอิงอยูกบั วัฒนธรรมของนกั วิจัยหากแตต องยืนหยัดจรงิ ในทางปฏิบัติการตคี วามผานตวั นักวจิ ัยเปน การอธิบายจากพื้นฐานความเช่ือสวนลึกของนักวิจัยจึงเปนเรื่องยากที่นักวิจัยจะแยกความคิด ความรูสึกสวนตัวออกจากการรับรูในความจริงท่ีพบเห็นดวยเหตุนี้นักวิจัยจึงตองใชความระมัดระวัง และตรวจสอบเพ่ือเตือนตนเองอยูเสมอในการทําหนาที่ในการถายทอดเรื่องราวใหตรงกับสภาพเปน จริงบนพื้นฐานทางวัฒนธรรมของผูคนในสภาพการนั้นๆบนเสนทางของการเก็บขอมูลและวิเคราะห ขอมูลนักวิจัยสามารถตรวจสอบความถูกตองของขอมูลไปพรอมกับกระบวนการวิเคราะหรวมทั้ง สามารถตรวจสอบความถูกตองของผลการวจิ ยั หลงั สน้ิ สุดการวิเคราะหไ ดอ ีกครัง้ หนงึ่ (89) วิธีการของการวิจัยเชิงคุณภาพคือใหบุคคลท่ีเปนกลุมเปาหมายไดพูดหรือบอกเลาเร่ืองราว ตามการรับรคู วามรูสึกหรือความเขาใจของตนเองขอ มูลที่แสดงออกมาในชว งแรกจะยังไมมีการแปล ความหมายจนกวาจะเขาสูกระบวนการวิเคราะหขอมูลการเริ่มตนวิเคราะหขอมูลในชวงแรกอาจยังไม เปนระบบมากนักแตเม่ือผา นการเก็บขอมูลมาระยะหน่ึงนักวิจัยจะเร่ิมรูสึกไดถึงการกอรูปของขอมูล จนกระทั่งขอมูลท่ีไดมีการสะสมเพ่ิมมากข้ึนนักวิจัยจึงเขาสูการวิเคราะหขอมูลท่ีเปนระบบมากข้ึน สามารถสรางขอมูลใหมจากการรับรูผานการตีความและใหความหมายแกขอมูลมีการยอขอมูลหรอื ลดทอนขอมูลเปนระยะๆตลอดระยะเวลาของการยอและลดทอนขอมูลถือเปนการวิเคราะหขอมูล นักวิจัยสามารถดําเนินการวิเคราะหขอมูลไปพรอมๆกันกับการเก็บขอมูลเรียงรอยความสัมพันธของ ขอมลู จนกระทั่งขอมูลอิ่มตัวจึงถอื เปนจุดสิ้นสุดของการทํางานโดยมีกระบวนการวิเคราะหขอมูลเชิง คุณภาพดังน้ี 1) การใชเทคนิคแผนผังความคดิ (Concept Mapping) การใชแผนผังความคิดเปนเทคนิคท่ี มีประโยชนมากเน่ืองจากสามารถชวยในการสังเคราะหขอมูลการใช Concept Mappingเปนการ รวบรวมแนวคิดซึ่งแสดงในรูปของการเช่ือมโยงซึ่งอยูในรูปของการจัดหมวดหมูแสดงความสัมพันธ ความเชื่อมโยงระหวางหวั ขอหลักและหวั ขอยอยดงั นนั้ Concept Mapping จึงเปนวิธกี ารมพี ัฒนาข้ึน

83 เพ่ือประโยชนสําหรบั นักวิจัยในการวิเคราะหปญหาและประเดน็ ตางๆทีเ่ ก่ียวขอ งในการวิจัย (89) โดย มีขั้นตอนการเขียนConcept mapping ดังนี้ (89) 1) เริ่มเขียนโดยใชกระดาษไมมีเสน 2) วงกลมแต ละแนวคิดหรือวลี 3) จัดแนวคิดใหเปนระดับช้ัน 4) แสดงความสัมพันธของแนวคิดโดยใชเสนหรือ ลูกศร 5) ทุกประเด็นหรือหัวขออาจเช่ือมโยงดวยคําหรือวลีและ6) เขียนใหมอยางนอย 1 ครั้งเพื่อ สะทอนและจัดระดับความคิดใหมีความชัดเจนสมั พันธและเชื่อมโยงกันมากข้ึน2) การประยุกตใชใ น การวิจัยเชิงปฏิบัติการตลอดระยะเวลาของการเดินทางนักวิจัยเชิงปฏิบัติการกับนักวิจัยรวม (ผูม ีสว น ไดเ สยี ในโครงการ) ตา งรวมเดินทางไปบนเสน ทางของความสัมพนั ธคาํ พดู ภาษาวิวาทะและการกระทํา บงบอกถึงพัฒนาการและการเปลี่ยนแปลงที่กลุมรวมกันรังสรรคและขับเคล่ือนการเก็บขอมูลเชิง คุณภาพเพื่อพิสจู นหรือตรวจสอบการเปลี่ยนแปลงเปนหัวใจสําคัญของการทํางานวิจยั เชิงปฏิบัติการ วธิ กี ารตรวจสอบการเปลย่ี นแปลงท่เี กดิ ขน้ึ ในกระบวนการวิจัยมีหลายวิธีคือ 2.1) บันทึกการเปลย่ี นแปลงการทาํ กิจกรรมหรอื การปฏิบัติตลอดระยะเวลาของการทําวิจยั 2.2) บันทึกการเปล่ียนแปลงเรื่องภาษาและวิวาทะเชนในองคก รแหงหนึ่งมีปญหาภาระงานท่ี คอนขา งหนักเม่ือมีการต้ังคาถามวาแตละคนทํางานอะไรบา งสมาชิกกลมุ จะเลาวา“งานฉันคือ...” เมื่อ ทุกคนเลาจะเกิดคาพูดวา “งานของฉันคือ 1...2...3...4... สวนงานของเธอคือ1...2...3...4...” ในท่ีสุด เม่ือทุกคนเผยงานออกมาพบวางานท่ีตางคนตางทํามีความซ้ําซอนกันเนื่องจากทุกคนตางเรงทํางานให ทันกับตัวชี้วัดความสําเร็จที่องคกรกําหนดเมื่อนักวิจัยเสนอใหมีการปรับปรุงงานโดยนํางานท่ีซํ้าซอน มาทาํ รวมกันเพ่ือใหภ าระงานลดลงภายหลังการจดั ทําแผนปรบั ปรุงวิธีการทาํ งานกลุมคนในองคกรได รวมกันทดลองปฏิบัติงานตามแผนงานใหมท่ีกําหนดข้ึนเม่ือนักวิจัยไดสอบถามผลของการปฏิบัติ สมาชิกในองคกรเลาวา “งานของดิฉันไดดําเนินการตอไปน้ี...สวนงาน...ซึ่งเปนงานของเรามีความ คืบหนาไปมาก” วลีท่ีพูดถึงงานของเราสะทอนถึงการทํางานรวมกันเปนหมูคณะจากเดิมที่ทุก คนทํางานเปนสวนตัวซ่ึงสะทอนไดจากวลี “งานฉัน” “งานเธอ” วลีหรือการใชภาษาท่ีเปลี่ยนไปยัง สะทอนถึงการเปลี่ยนแปลงพฤตกิ รรมและการปฏิบัติในการทาํ กิจกรรมตามขอ 1 2.3) การเปลย่ี นแปลงในความสมั พนั ธของกลุม คนจากขอ 1 และ 2 สะทอนถึงความสัมพันธ ของผูคนในองคกรที่เปล่ยี นไปจากความสัมพันธท่ีตางคนตางอยูเปน ความผูกพันท่ีชวยเหลือเก้ือกูลกัน มีความเปนเพื่อนรวมงานกันมากข้ึนลดการแขงขันแตหันมารวมมือกันในการสรางความสําเร็จของ องคกร 2.4) มีการสรุปบทเรียนจากการเรียนรูซ่ึงมักเกิดขึ้นในกระบวนการสะทอนผลท้ังในรูปของ กลุมและบุคคล (Group Reflection and Self Reflection) และมีการใชบทเรียนไปสรางการ เปลยี่ นแปลงเพิ่มขน้ึ หรอื ไม 2.5) ผบู รหิ ารไดใ ชประโยชนจากการเปลีย่ นแปลงหรอื ไมอยางไรภายหลังการ สรุปบทเรียนของกลุมอาจมีการเชื่อมตอกับผูบริหารในการขับเคลื่อนความกาวหนาของ

84 องคกรเพ่ิมขึ้นหรือหากผูบริหารเปนสวนหนึ่งในกระบวนการกลุมการใชประโยชนจากบทเรียนจะ นาํ ไปสกู ารสรา งการเปล่ยี นแปลงในระดับทส่ี ูงขึน้ และมีอานุภาพมากขึ้น 2.6) การเปล่ียนแปลง 1-5 ท่ีเกิดข้ึนตลอดกระบวนการวิจัยจะทําใหผูวจิ ัยเห็นพัฒนาการใน การทาํ วจิ ัยอยางเปน ลาํ ดับ การตรวจสอบความนาเช่ือถือของขอมูลในการวิจัยเชิงปรมิ าณการตรวจสอบความนา เช่ือถือ ในการวิจัยดําเนินการในขั้นตอนของการสรา งเครื่องมือ (แบบสอบถาม) ท่ีมีการตรวจสอบความตรง เชิงเนื้อหา (Content Validity) โดยใชประสบการณความรูความสามารถของผูเชี่ยวชาญหรือการ ตรวจสอบเทียบเคียงจากการทบทวนเอกสารรวมทั้งมีการตรวจสอบความเที่ยงหรือความเช่ือม่ัน (Reliability) ของเครื่องมือดวยการวัดความคงที่ของการวัดซํ้าการพัฒนาเคร่ืองมือใหมีความ นาเชื่อถือจึงเปนกระบวนการสําคัญในการวิจัยเชิงประมาณสวนในการวิจัยเชิงคุณภาพโดยพื้นฐาน ทางปรัชญาแลว เช่ือวาการเก็บขอมลู เชิงลึกเปนส่ิงสําคัญดังนัน้ ในการเขาสูภาคสนามหากพบวาขอมูล ทไี่ ดยังไมล ุมลึกพอหรือไดขอมูลมาไมร อบดานผูวิจัยสามารถเก็บขอมูลเพิ่มเติมไดอ ีกจนกวาขอมลู ท่ีได จะตกผลึกอ่ิมตัวหากเปรียบการเดินทางของการวิจัย 2 ประเภทน้ีพบวาการวิจัยเชิงปริมาณมีการ ตรวจสอบความนําเชื่อถือในการทํางานที่สถานีกลางทาง (แบบสอบถาม) แตก ารวิจัยเชิงคุณภาพการ ตรวจสอบความนําเช่ือถือของขอมูลท่ีไดจากภาคสนามซ่ึงเปนการตรวจสอบตลอดระยะเวลาในการ เดนิ ทางจนถึงสถานีปลายทางวิธีการตรวจสอบความนา เชื่อถือของขอมูล (89) ไดอ ธบิ ายไว 4 ประการ คอื 1) การเก็บขอมูลหลายวิธีการ (Multiple Methods) การใชหลายวิธีเปนรูปแบบหนึ่งของ การตรวจสอบความนาเช่ือถือของขอมูลที่นักวิจัยนิยมใชเชนการเลือกวิธีการสัมภาษณไปพรอมๆกับ วิธีการสังเกตในภาคสนามหรือทบทวนเอกสารรวมดวยเพื่อชวยใหผูวิจัยมีความเขาใจในความจริงได มากข้ึนโดยผูวิจัยยึดขอ มูลจากการสัมภาษณเปนหลักทําการจัดกลุมขอมูลท่ีมีลักษณะใกลเคียงกันให อยูในรูปของหัวเร่ืองสวนขอมูลจากการสังเกตการบันทึกภาคสนามจากเอกสารสามารถนํามา สนับสนนุ ขอ มูลจากการสมั ภาษณได 2) การสรางเสนทางของการตรวจสอบ (Audit) กระบวนการวิจัยท้ังการเก็บรวบรวมขอมูล และการวิเคราะหขอมูลบนเสนทางของการทํางานการสัมภาษณการบันทกึ ภาคสนามนักวิจัยสามารถ จัดหนวยขอมูลในกระดาษแผนเล็กการจัดหมวดหมูลงในกระดาษแผนใหญจากน้ันอธิบายการใช วิธีการวิเคราะหเปรียบเทียบกระบวนการดังกลาวเปนเสมือนการตรวจสอบไปในตัว3) การทํางาน รวมกันของทีมวิจัย (Research Team) การทํางานรว มกันของทีมวิจัยจะมีกระบวนการของการคอย ตั้งคําถามขอสงสัยในขอมูลท่ีเกิดขึ้นแตหากทางานคนเดียวการใชวิธีการของหลายเครื่องมือจะ เหมาะสมกวากระบวนการนี้เปนเสมือนการตรวจสอบของขอมูลโดยใชกลุมเพ่ือนกลุมเพ่ือนจะทํา หนาท่ีเสมือนเปนคนนอกคอยตรวจสอบคาตอบจากขอคนพบโดยใชมุมมองในหลายดานและกัน

85 ความรูส ึกอคตจิ ากขอมลู ที่ไดรับ 4) การตรวจสอบของสมาชิก (Member Check) การนําขอมูลท่ีไดจากการสัมภาษณการ สังเกตหรอื อ่ืนสูการตีความรวบรวมและจัดระบบกลับไปใหกลุมผูใหขอมูลใหความเห็นในมุมมองของ LincoinและGuba (วรรณดสี ุทธินรากร, 2556: 230 อางอิงจากLincoin and Guba, 1985) เหน็ วา เปนการสรางความชัดเจนของความเขาใจซงึ่ ขอ คนพบท่เี กิดการเบ่ียงเบนผิดพลาดหรอื ไมตรงกับความ เปนจริงท้ังหมดจะถูกขัดเกลาสูความถูกตอ งในบางครั้งผูวิจัยอาจมขี อผูกพันในการนําขอมูลท่ีไดคืนสู กลุมสมาชิกผูใชขอมลู ถือเปนการคืนความเขาใจและใหความรูท ี่เปนระบบสูการเรียนรูของผใู หขอมูล ไปพรอมกันการตรวจสอบความนาเช่ือถือของขอมูลเปนที่รูจักกันอยางกวางขวางที่เรียกกันวาการ ตรวจสอบสามเสา (Triangulation) ซ่ึงแมช่อื หมายถงึ การตรวจสอบสามทางแตในขอเทจ็ จริงหมายถึง การตรวจสอบที่มากกวาหนึ่งทางเชนหากใชหลายวิธีการอาจหมายถึงการสัมภาษณพรอมกับการ สังเกตหรือการเลือกการสัมภาษณจากหลายแหลงขอมูลนอกจากน้ีผูวิจัยอาจใชเสนทางการทํางาน เปน การตรวจสอบความนาเช่ือถือดวยตัวเองรวมดวยหรอื การเลอื กการตรวจสอบจากคณะวิจัยรวมไป ถึงการเลือกวิธีการตรวจสอบจากสมาชิกท่ีเปน เจา ของเรื่องราวที่ศึกษาเปนตนซึ่งการตรวจสอบความ นาเช่ือถือดวยวิธีการตรวจสอบสามเสา (Triangulation) เปนวิธีท่ีไดรับความนิยมมากในหมูนักวิจัย เชิ งคุ ณ ภ า พ แ ล ะนิ ย ม นํ า ไป ใช อ ย า ง แ พ ร ห ล า ย ใน ก า ร วิ จั ย เชิ ง ป ฏิ บั ติ ก า รค วา ม เท่ี ย ง ต รง ใน กระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการสามารถตรวจสอบไดตลอดเสนทางของการวิจัยนับจากการเริ่มตน สํ า รวจ ป ญ ห าก า รส รา งแ น วท า งใน ก ารแ ก ไ ขป ญ ห า กา รท ด ล อ งป ฏิ บั ติ การ แ ก ไข ป ญ หา แ ล ะ ก าร ตรวจสอบผลการดําเนินงานความสําคัญของวิจัยเชิงปฏิบัติการอยูที่การไดความรูจากการคนพบ ตลอดเวลาของวงจรการทํางานจะมีขอคําถามเกิดข้ึนตลอดเวลาการตอบขอสงสัยขอโตแยงหรือวิวา ทะตลอดการทํางานจะกอใหเกิดความรูความเขาใจนักวิจัยจึงใชคําถามเปนอาวุธสําคญั ในการกระตุน ตอมความคดิ กระตุน สํานึกท่ีมตี อสถานการณและความจริงตรงหนาเพอื่ นําไปสูการแกไขหรือปรับปรุง เพื่อมงุ ไปสสู ิ่งทีด่ ีกวาการตั้งคําถามจึงมีความสาํ คญั คาํ ถามเชิงวิพากษเปนชนิดคาํ ถามท่ีมุงปลดปลอยสู ความเปนอิสระสําหรับการตรวจสอบความเที่ยงตรงในงานวิจัยเชิงปฏิบัติการเนื่องจากการวิจัยเชิง ปฏิบัติการมีจุดมุงหมายสําคัญคือมุงการเปลี่ยนแปลงบทบาทสําคัญของนักวิจัยคือการทําหนาที่เปน ตัวกระตุน (Catalizer) เพ่ือใหเกิดการเปล่ียนแปลงในสภาพการณและความคดิ ความอานของสมาชิก ในกลุมวิจัยการตรวจสอบความเที่ยงจากผลการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น(Catalytic Validity) จาก กระบวนการเสริมพลังใหกับกลุมตลอดกระบวนการของวงจรการวิจัย(Circle/loop) จึงเปนวิธีการ ตรวจสอบความตรงที่สาํ คัญนอกจากน้ีนักวิจัยไดนําวิธกี ารตรวจสอบความตรงของการวจิ ัยเชงิ คณุ ภาพ มาใชเ นื่องจากตลอดกระบวนการวจิ ัยเชงิ ปฏิบัติการไดนําวิธีการของการวิจัยมาใชมากเชน การสังเกต การตั้งคาํ ถามเพื่อคน หาปญหาการตง้ั คําถามเชิงสะทอนผลหรือวิพากษผลการระดมความคิดเห็นหรือ การจัดทําเวทีพิจารณดังน้ันในกระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการจึงสามารถนําวิธีการตรวจสอบความ

86 เท่ียงตรงของขอมูลท่ีไดดวยวิธีการของการวิจัยเชิงคุณภาพผองพรรณตรัยมงคลกูล(2543) (85)ได แนะนําการตรวจสอบความเทย่ี งตรงดังน้ี 1) การตรวจสอบสามเสา (Triangulation) เปนการนําขอมูลไปตรวจสอบจากแหลงขอมูล อื่นๆหลายๆแหลงเพ่ือที่จะดูวา ขอมลู ทไ่ี ดม ามีความแกรง เพียงไร 2) ก ารต รวจส อ บ ค วามต รงเชิ งโค รงสรางห รือก ารต รวจส อ บ ค วาม ต รงใน เชิง ทฤษฎี(Construct validity) เปนวิธีการท่ีสรางขอคําถามขึ้นจากทฤษฎีโดยเนนความยืดหยุนแลวจึง นาํ ไปปฏิบัตจิ ากนัน้ จึงนาํ กลับมาตรวจสอบกับทฤษฎีอีกคร้ัง 3) ความเที่ยงตรงเฉพาะหนา (Face Validity) ดวยการนําขอมูลกลับไปยังสมาชิกกลุ วิเคราะหและตีความเพ่ือความนําเช่ือถือของขอมูลสําหรับการวิจัยในคร้ังนี้ใชการวิจัยเชิงปฏิบัติการ ตามแนวคดิ การวจิ ัยเชิงปฏิบัติการแนววิพากษเปนการศกึ ษาเพื่อมุงไปสูความเปนอิสระทางความคิด และการกระทําผานเสนทางของการวิพากษรวมท้ังเปนการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีสวนรวม (Participatory Action Research) เพื่อใหชมุ ชนมีสวนรวมในการแกไขปญหาอยางแทจรงิ จะเห็นวา กระบวนการสําคัญทอ่ี ยูในวงจรของการวิจัยเชิงปฏิบัติการคือเกลียวของการสะทอนผล (Reflective Spirals) ซึ่งเปนขั้นตอนที่แสดงการแกไขปญหาท่ีเกิดขึ้นขั้นตอนดังกลาวซอนอยูกับการวางแผนและ การปฏิบัติตามแผนการสังเกตตามดวยการสะทอนผลของการปฏิบัติโดยตรงตามแนวคิดของ Kemmis&McTaggart (1990) (81) ประกอบดว ย 4ข้ันตอนคือขัน้ ท่ี 1 การวางแผน (Planning) ข้นั ที่ 2 การปฏบิ ตั ิ (Action) ขั้นท่ี 3 การสังเกตผลจากการปฏิบัติ (Observation) และข้ันท่ี 4 การสะทอน ผลที่ได (Reflection) และวิเคราะหขอมูลทั้งการวิเคราะหขอมูลเชิงปริมาณใชสถิติเชิงพรรณนา (Descriptive Statistics) สวนการวิเคราะหขอมูลเชิงคุณภาพใชเทคนิคแผนผังความคิด (Concept Mapping) รวมทั้งมีการตรวจสอบความนาเชื่อถือของขอมูลโดยใชตรวจสอบความนําเชื่อถือดวย วิธีการตรวจสอบสามเสา (Triangulation) และมีการประยุกตใชใหพอเหมาะกับการขับเคลื่อนการ เปล่ียนแปลงในการวจิ ัยเชิงปฏิบัตกิ ารในการพัฒนารูปแบบการเสริมสรางความรอบรูดานสขุ ภาพเพื่อ ปอ งกันโรคแทรกซอนในผูป ว ยเบาหวานอวนลงพงุ โดยชุมชนอําเภอบานไรจังหวดั อุทยั ธานีในคร้งั นี้ 5. งานวิจยั ทเ่ี กีย่ วของ งานวจิ ยั ทเ่ี ก่ยี วขอ งในตางประเทศ Gazmararian et al. (1999) ศึกษาความฉลาดทางสุขภาพของผูปว ยสูงอายุที่อยูในโครงการ สวัสดิการสังคมซึ่งมีการใชภาษาอังกฤษและภาษาสเปนโดยใชแบบวัด(The Shorten Test of Functional Health Literacy in Adult: S-TOFHLA) ผลการศึกษาพบวากลุมตัวอยางวัยสูงอายุมี ความฉลาดทางสุขภาพตํ่าแตกตางตามตัวแปรสําคัญไดแกเช้ือชาติภาษาหลักที่ใชและสถานะทาง

87 เศรษฐกิจสังคมโดยคณุ ลักษณะท่ีสัมพนั ธกับความฉลาดทางสขุ ภาพระดับต่ําไดแกคนผิวดําสงู อายุหรือ มีอายุมากกวา 85 ปและมีระดับการศึกษาต่ําขอจํากัดของวิจัยนี้คือเปนการศึกษาภาคตัดขวาง (cross-sectional survey) ทําใหไมสามารถบอกความสัมพันธเ ชิงเหตไุ ด Bostock and Steptoe (2012) ศึกษาความสัมพันธระหวางความฉลาดทางสุขภาพและ อัตราการตายของผูสูงอายุในประเทศอังกฤษโดยความฉลาดทางสุขภาพใชก ารประเมินความสามารถ ในการอานและการทําความเขาใจขอมูลสุขภาพผลการศึกษาพบวาหน่ึงในสามของผูสูงอายุอังกฤษมี ความยากลําบากในการอานการทําความเขาใจและการเขยี นขอมลู สุขภาพโดยความสามารถในการทํา ความเขาใจที่ตํ่านี้มคี วามสัมพันธกบั อัตราการตายท่ีสูงข้ึนขอจํากัดของการศึกษานี้คอื อคติท่ีเกิดจากผู ท่ีไมไดถูกประเมิน (non-response bias) ไดแกผูท่ีมีระดับการคิดอานที่ตํ่าจะพยายามปดบังความ ยากลาํ บากในการอานของตน Kim (2009) ศึกษาความฉลาดทางสุขภาพและสถานะสุขภาพในผูสูงอายุเกาหลีโดยใช แบบทดสอบวัดความฉลาดทางสุขภาพและแบบวัดสถานะทางสุขภาพสําหรับชาวเกาหลีกลุมตัวอยาง จํานวน 103 คนผลการศึกษาพบวาผูสูงอายุท่ีมีความฉลาดทางสขุ ภาพต่ํามีอัตราการเปนโรคปวดขอ และความดันโลหิตสูงเพิ่มสูงข้ึนอยางมีนัยสําคญั ทางสถิติหลังจากควบคุมตัวแปรดานอายุการศึกษา และรายไดแลวพบวาผูสูงอายุท่ีมีความฉลาดทางสุขภาพตํ่ามีขอจํากัดสูงในการทํากิจกรรมและมี สุขภาพสวนบุคคลที่ตํ่ากวาขอจํากัดของวิจัยน้ีคือ เปนการศึกษาภาคตัดขวางทําใหไมสามารถบอก ความสมั พันธเชิงเหตุระหวางความฉลาดทางสุขภาพและสถานะสุขภาพไดก ลุมตัวอยางในการศึกษานี้ เปนผสู งู อายุในศนู ยส งั คมสงเคราะหทําใหไ มสามารถขยายผลไปยังประชากรทัว่ ไปได Sudore et al. (2006) ศึกษาความฉลาดทางสุขภาพของผูสูงอายุและความแตกตางใน สุขภาพและการเขาถึงบรกิ ารสุขภาพในรัฐเพนซิลเวเนียโดยใช(Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine : REALM)ในการวัดระดับความฉลาดทางสุขภาพกลุมตัวอยางจํานวน 2,512 คนผล การศึกษาพบวากลุมตัวอยางอายุเฉลี่ย 75.6 ปเปนเพศหญิงรอยละ 52 มีผิวดํา รอยละ 38 มีระดับ ความฉลาดทางสุขภาพต่ํารอ ยละ 24 หลังจากควบคุมตัวแปรดานประชากรสงั คมความสัมพันธยังคง อยูระหวางระดับความฉลาดทางสุขภาพท่ีตํ่ากับตัวแปรเพศชายผิวดํารายไดต่ํา ระดับการศึกษา โรคเบาหวานอาการซึมเศราและสถานะสุขภาพท่ีประเมินตนเองที่ตํ่าหรือปานกลางและหลังจาก ควบคุมตัวแปรดานประชากรสังคมสถานะสุขภาพและโรคท่ีเกิดรวมกันแลวพบวาผูสูงอายุที่มีระดับ การอานทเ่ี กรด 6 หรือตาํ่ กวามีการเขา ถึงบรกิ ารสุขภาพท่ตี ่าํ กวาประมาณ2 เทาขอ จํากัดของวจิ ัยน้ีคือ เปนการศึกษาภาคตัดขวางทําใหไมสามารถบอกความสัมพันธเชิงเหตุไดและการตอบแบบวัดดวย ตนเองทําใหเกิดอคติจากความทรงจํา (recall bias) นอกจากนี้การศึกษาใน 2 เมืองของประเทศ สหรัฐอเมริกานี้อาจไมสามารถขยายผลไปยงั พน้ื ท่ีอน่ื ๆของประเทศได Chen et al. (2013) ศึกษาผลของความฉลาดทางสุขภาพตอการรับรูความสามารถของ

88 ตนเองและการใชประโยชนดานการปองกันโรคของผสู ูงอายุไตหวันโดยสรางแบบวดั ระดับความฉลาด ทางสุขภาพผานการใหความรูและการใชกระบวนการคิดสวนการวัดความรเู ก่ียวกับโรคใชแ บบจําลอง SEM (Structure Equation Modeling) ผลการศึกษาพบวาแบบจําลอง SEM เขากันไดดีซึ่งบงช้ีวา การสรา งแบบวัดความฉลาดทางสุขภาพมีความเหมาะสมระดับความฉลาดทางสขุ ภาพแสดงใหเห็นผล ทางบวกปานกลางตอการรับรูความสามารถของตนเองและผลทางบวกเล็กนอยตอการใชประโยชน ดานการปองกันโรคความฉลาดทางสุขภาพเพ่ิมการรับรูความสามารถของตนเองและการใชประโยชน ดานการปองกันโรคขอ จาํ กัดของการศึกษานี้คอื การวัดความรูเ รื่องโรคเพียง 3 โรคคือความดันโลหิตสูง เบาหวานและโรคไตในขณะท่ีกลมุ ตัวอยางอาจมคี วามรูเรอื่ งโรคอื่นๆนอกเหนือจากน้ีและการใหกลุม ตวั อยางตอบแบบวดั ดว ยตนเองทาํ ใหกลุม ตัวอยา งประเมนิ ตนเองดกี วา และผลการศกึ ษาสูงเกนิ ควร Kim and Yu (2010) ศึกษาผลของการรับรูความสามารถของตนเองตอความสัมพันธ ระหวางความฉลาดทางสุขภาพ และสถานะสุขภาพในผูสูงอายุเกาหลีโดยใช K-TOFHLA(Test of Functional Health Literacy in Adult : TOFHLA) ในการวดั ความฉลาดทางสขุ ภาพผลการศึกษา พบวา ระดับความฉลาดทางสุขภาพที่ตํ่ามีความสัมพันธกับสถานะสุขภาพทางกายและทางสขุ ภาพจิต ที่ไมดีผลของความฉลาดทางสุขภาพตอ สถานะสุขภาพทางกาย และทางสุขภาพจิตถูกสือ่ ผานการรับรู ความสามารถของตนเองขอจํากัดของวิจัยนี้ คือ เปนการศึกษาภาคตัดขวางทําใหไมสามารถบอก ความสัมพันธเชิงเหตุไดสวนการวัดความฉลาดทางสุขภาพมุงเนนที่ความสามารถในการอานและการ เขาใจขอ มลู สขุ ภาพโดยไมไดรวมความสามารถในการเขา ถึงขอมูลสุขภาพและการตัดสินใจเขา ดวยกนั Ayotte et al. (2009) ศึกษาความสัมพันธของคุณลักษณะประชากรของผูปวยความดัน โลหิตสูงและการระลึกถึงขอมูลทางสุขภาพโดยใช(Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine : REALM) และ(Test of Functional Health Literacy in Adult : TOFHLA) ในการวัด ความฉลาดทางสุขภาพผลการศึกษาเม่ือควบคุมตัวแปรผูปวยรายใหมพบวาสถานะทางการเงินเช้ือ ชาติและระดับการศึกษามีความสมั พันธทางออมกับการระลกึ ถึงขอมลู ทางสุขภาพผานความฉลาดทาง สุขภาพระดับการศึกษาท่ีสูงขึ้นสัมพันธโดยตรงกับการระลึกถึงขอมูลทางสุขภาพอายุท่ีเพิ่มขึ้นไม สัมพันธกับความฉลาดทางสุขภาพแตสัมพันธกับการระลึกถึงขอมูลทางสุขภาพท่ีไมดีผลการศึกษาน้ี ชี้แนะวาความฉลาดทางสุขภาพอาจเปนหน่ึงในกลไกทมี่ ีความสัมพันธกับคุณลักษณะประชากรของ กลุมตัวอยางและผลลัพธทางสุขภาพที่ไมดี เนื่องมาจากระลึกถึงวิธีการสอนที่ไมถูกตองขอจํากัดของ วจิ ัยน้ีคอื เปน การศกึ ษาภาคตัดขวางทําใหไมสามารถบอกความสัมพันธเชงิ เหตไุ ดและอาจเกิดอคตจิ าก ความทรงจาํ (recall bias) Edwards et al. (2012) ศึกษาเชิงคุณภาพเก่ียวกับแบบจําลองการพัฒนาความฉลาดทาง สุขภาพในผูปวยโรคเร้ือรังโดยวิธีการสัมภาษณกลุมตัวอยาง 18 คนรวม 3 คร้งั ในระยะเวลา 9 เดือน ผลการศึกษาพบวาแบบจําลองสามารถอธิบายถึงความฉลาดทางสุขภาพสามารถพัฒนาขนานไปกับ

89 การพัฒนาความรูทักษะของความฉลาดทางสุขภาพและการฝกฝนความสามารถในการแสวงหา ทางเลือกและรวมตัดสินใจแรงกระตุนและอุปสรรคท่ีจะพัฒนาและฝกฝนทักษะความฉลาดทาง สุขภาพสะทอนใหเห็นคณุ ลักษณะบางประการของอาสาสมัครแตก็ข้นึ อยูก ับการชักจูงโดยผูเช่ียวชาญ ดานสุขภาพดวยอาสาสมัครบางสวนพัฒนาความฉลาดทางสุขภาพไปจนถึงจุดซ่ึงพวกเขากลายมามี สว นรว มในกระบวนการดูแลสุขภาพรวมถงึ มีความเชี่ยวชาญและรวมตดั สินใจขอจาํ กัดของการศึกษานี้ คือการตดิ ตามผลของการเปลีย่ นแปลงพฤตกิ รรมใชเวลาเพียง 20 สปั ดาหหากใชเวลาติดตามนานกวา นี้จะเห็นการพัฒนาและการดํารงอยูของความฉลาดทางสขุ ภาพไดดมี ากขึ้น Von Wagner et al. (2007) ศกึ ษาความฉลาดทางสุขภาพและพฤติกรรมสรางเสรมิ สุขภาพ ของชาวอังกฤษในการสํารวจระดับชาติโดยใชBritish-TOFHLA(Test of Functional Health Literacy in Adult : TOFHLA) ในการวัดความฉลาดทางสุขภาพผลการศึกษาพบวากลุมตัวอยาง ชาวอังกฤษอายุระหวาง 18 – 90 ป (อายุเฉลย่ี 47.6 ป) มีระดับความฉลาดทางสุขภาพในระดับตํ่า รอ ยละ 11 ระดับความฉลาดทางสุขภาพท่ีตํ่ามีความสัมพันธกบั อายุที่มากขึ้นรายไดนอยและเปนเพศ ชายนอกจากนั้นระดับความฉลาดทางสขุ ภาพที่ต่ํายังมีความสัมพันธก ับการมีพฤติกรรมสขุ ภาพท่ีนอย กวาและการประเมินสุขภาพตนเองที่ต่ํากวาดวยขอจํากัดของวิจัยน้ีคือเปนการศึกษาภาคตัดขวางทํา ใหไมสามารถบอกความสัมพันธเชิงเหตุระหวางความฉลาดทางสุขภาพและพฤติกรรมสรางเสริม สขุ ภาพไดส วนการใหกลุม ตัวอยางตอบแบบวัดดวยตนเองทําใหต องพิจารณาผลท่ีไดอ ยางรอบคอบ Jovic-Vranes et al. (2009) ศกึ ษาความฉลาดทางสุขภาพของผูปวยท่ีหนวยบริการปฐมภูมิ 2 แหงของเมืองเบลเกรดประเทศยูโกสลาเวียโดยใช (Test of Functional Health Literacy in Adult : TOFHLA) ในการวัดความฉลาดทางสุขภาพผลการศกึ ษาพบวา อาสาสมัครมีระดบั ความฉลาด ทางสุขภาพในระดับไมเพียงพอและระดับตํ่ารอยละ 41 และในระดับท่ีเพียงพอรอยละ 59 ระดับ ความฉลาดทางสุขภาพมีความแตกตางอยางมีนัยสําคัญทางสถิติกับแหลงท่ีต้ังเพศอายุสถานภาพ สมรสอาชีพระดบั การศึกษาสถานะสขุ ภาพการรับรสู ขุ ภาพของตนเองและการมีภาวะโรคเร้ือรงั ในการ วิเคราะหพหุตัวแปร (multivariate analysis) พบวา ความฉลาดทางสุขภาพมีความสัมพันธอยางมี นัยทางสถิติกับอายุของอาสาสมัครระดับการศึกษาและการมีภาวะโรคเร้ือรังขอจํากัดของการศึกษาน้ี การศึกษาเฉพาะเมืองหน่ึงในเซอรเบียและจํากัดอยูในหนวยบรกิ ารปฐมภูมิทําใหไมสามารถขยายผล สง่ิ ท่ีพบไปยังเมืองอ่ืนและประชากรหนวยอื่นๆไดต ลอดจนเปนการศกึ ษาภาคตัดขวางทําใหไมสามารถ บอกความสมั พนั ธเ ชงิ เหตุระหวา งตัวแปรตา งๆได Ozdemir et al. (2010) ศึกษาความฉลาดทางสุขภาพของผูใหญชาวตุรกีโดยใช(Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine : REALM) และ(The Newest Vital Sign: NVS) ทีถ่ กู แปลเปนภาษาตุรกีในการวัดความฉลาดทางสุขภาพผลการศึกษาของ (Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine : REALM) พบวาอาสาสมัครมีความฉลาดทางสุขภาพไมเพียงพอรอยละ 2.7

90 ระดับตํ่ารอยละ 38.6 และในระดับท่ีเพียงพอรอยละ 58.7 สวนผลของ NVS พบวาอาสาสมัครมี ระดับความฉลาดทางสุขภาพในระดับที่เพียงพอรอยละ 28.1 ระดับการศึกษาเปนคุณลักษณะ ประชากรที่สําคัญที่สุดที่พบวามีความสัมพันธกับความฉลาดทางสุขภาพการอานและทักษะดาน คําศัพทมมี ากกวาความสามารถทางตัวเลขสวนอาสาสมัครเพศหญิงสูงอายุเรียนจบช้ันประถมศึกษา และมีสถานะทางเศรษฐกิจตํ่าจะมีคะแนนต่ําท่ีสุดทั้ง(Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine : REALM) และ(The Newest Vital Sign: NVS) ขอจํากัดของการศึกษานี้คือการศึกษา ในพ้ืนที่นอกเมืองทําใหไมสามารถขยายผลไปยังพื้นท่ีอ่ืนไดและการไมไดตรวจสอบความแมนยํา (validate) ของเครื่องมอื ท่ีแปลเปนภาษาตุรกีทนี่ ํามาใชในการศึกษานี้ Federman et al. (2009) ศึกษาความฉลาดทางสุขภาพและความสามารถดานการรูคิด (cognitive performance) ของผูสูงอายุในนครนิวยอรกประเทศสหรัฐอเมริกาจํานวน 414 คนโดย ใช (The Shorten Test of Functional Health Literacy in Adult: S-TOFHLA) ในการวัดความ ฉลาดทางสุขภาพสวนความสามารถดานการรูคิดใชการทดสอบสุขภาพทางจิตเบ้ืองตน (The Mini Mental State Examinations : MMSE) ผลการศึกษาพบวาอาสาสมัครมีความฉลาดทางสุขภาพอยู ในระดับไมเพียงพอรอยละ 24.3 คะแนนความสามารถดา นรคู ิดท่ีผิดปกตมิ คี วามสัมพันธอ ยางมากกับ ความฉลาดทางสุขภาพระดับท่ีไมเพียงพอเชนความจําเฉพาะหนาการดึงความจํากลับมาไดชาและ ความคลองแคลวในการใชภาษาขอจํากัดของการศึกษานี้คือการสุมกลุมตัวอยางตามความสะดวก (convenience sampling) ซึ่งทําใหเกิดอคติจากการคัดเลือกกลุมตัวอยาง (recruitment bias) นอกจากน้นั การศึกษาน้ยี งั มีความแตกตางทางเชอ้ื ชาติเศรษฐานะทางสงั คมของกลุมตัวอยางสงู Howard et al. (2006) ศึกษาผลกระทบของความฉลาดทางสุขภาพตอความแตกตางใน สถานะเศรษฐกิจสังคมและเช้ือชาติของประชากรสูงอายุในสหรัฐอเมริกาจํานวน 3,260 คนผล การศึกษาพบวาหลังจากควบคุมตัวแปรดานประชากรศาสตรและตัวแปรที่เกี่ยวของกับสุขภาพ อาสาสมัครทไี่ มไดเรยี นระดับมัธยมปลายมีสุขภาพทางรางกายและจติ ใจที่แยกวามีการรายงานสถานะ สุขภาพตนเองที่แยกวากลุมที่เรียนจบระดับมัธยมปลายความฉลาดทางสุขภาพลดความแตกตาง เหลานี้ไดรอยละ 22–41 อาสาสมัครผิวดํามีสถานะสุขภาพที่ประเมินตนเองที่แยกวาปวยเปนไขหวัด และมีอัตราการไดรับวัคซีนปองกันโรคปอดอักเสบนอ ยกวาขอจํากัดของการศึกษานี้คืออัตราการตอบ กลับ (response rate) นอยกวารอยละ 60 แบบประเมิน (The Shorten Test of Functional Health Literacy in Adult: S-TOFHLA) ไมครอบคลุมทุกองคประกอบของความฉลาดทางสุขภาพ (เชน oral literacy) สวนความตรงภายนอก (external validity) ถูกจํากัดโดยกลุมตัวอยางท้ังหมด เปนผสู งู อายใุ นโครงการประกนั สุขภาพในตอนใตและตะวันตกของสหรัฐอเมรกิ า Li et al. (2009) ศึกษาความฉลาดทางสุขภาพและสถานะสุขภาพของผูสูงอายุจีนเชื้อสาย เกาหลีทีอ่ าศัยอยทู ่ีเมืองYanbianของประเทศจีนโดยใชแ บบสอบถามของกระทรวงสาธารณสุขของจีน

91 ในการวัดความฉลาดทางสุขภาพจํานวน 300 คนผลการศึกษาพบวาระดับความฉลาดทางสุขภาพอยู ในระดับคอนขางสูงรอยละ 68.7 มีความแตกตางอยางมีนยั สําคัญทางสถิติระหวางคุณลักษณะท่ัวไป และสถานะสุขภาพไดแกเพศอายุสถานภาพสมรสระดบั การศกึ ษาครอบครัวการสูบบุหร่ีและด่ืมเหลา ดานผลของการวิเคราะหถดถอยพหุคูณสําหรบั ปจจัยท่ีมีผลตอสถานะสุขภาพแสดงใหเห็นวาระดับ สถานะสุขภาพที่ประเมินตนเองมีอิทธิพลมากที่สุดตามมาดวยความฉลาดทางสุขภาพอายุและเพศ ขอจํากัดของวิจัยน้ีคือเปนการศึกษาภาคตัดขวางทําใหไมสามารถบอกความสัมพันธเชิงเหตุระหวาง ความฉลาดทางสขุ ภาพสถานะสขุ ภาพได Lee et al. (2010) ศึกษาความฉลาดทางสุขภาพสถานะสุขภาพและการใชบริการสุขภาพ ของชาวไตหวันจากการสํารวจระดับชาติโดยใช Mandarin health literacy scale ในการวัดความ ฉลาดทางสุขภาพผลการศึกษาพบวาผูใหญชาวไตหวันรอยละ 30 มีระดับความฉลาดทางสุขภาพใน ระดับตํ่าสวนใหญมีอายุมากการศึกษานอยรายไดครัวเรือนตํ่าและอาศัยอยูในพื้นท่ีประชากรนอย ระดับความฉลาดทางสุขภาพที่ไมเหมาะสมมีความสัมพันธกับสถานะสุขภาพจิตท่ีไมดีโดยไมพบ ความสัมพันธระหวางความฉลาดทางสุขภาพและการใชบริการสุขภาพหลังจากท่ีไดควบคุมตัวแปร อื่นๆแลวขอจํากัดของวิจัยน้ีคือเปนการศึกษาภาคตัดขวางทําใหไมสามารถบอกความสัมพันธเชิงเหตุ ระหวา งความฉลาดทางสุขภาพสถานะสุขภาพและการใชบ ริการสุขภาพได เบญจมาศสุรมิตรไมตรี (2556) ศกึ ษาความฉลาดทางสุขภาพและสถานการณการดําเนินงาน สรางเสริมความฉลาดทางสุขภาพของคนไทยเพ่ือรองรับการเขาสูประชาคมอาเซียนกลุมตัวอยางคือ ประชาชนและบุคลากรสาธารณสุขในจังหวัดราชบุรีเคร่อื งมือที่ใชคือแบบสัมภาษณความฉลาดทาง สขุ ภาพตามหลักพฤติกรรม3อ.2ส.และแบบสัมภาษณการพัฒนาความฉลาดทางสุขภาพตามหลกั 3อ.2 ส.ของประชาชนกลมุ เสย่ี งผลการศึกษาพบวา กลมุ ตวั อยา งทมี่ ีท่อี ยูอาศยั เพศอายอุ าชพี ระดบั การศกึ ษา แตกตางกนั มคี วามฉลาดทางสุขภาพแตกตางกันอยางมนี ัยสําคัญทางสถติ ิท่ีระดบั .05 สวนสถานการณ การดําเนินงานเสริมสรางความฉลาดทางสุขภาพพบวาเจาหนาที่สาธารณสุขใหความสําคัญกับการ ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมท่เี ห็นไดโ ดยงายกอนเปน อันดบั แรกคือการออกกําลังกายและการบริโภคอาหาร สวนในเร่ืองของการจัดการกับอารมณและพฤติกรรมเจาหนาที่สาธารณสุขสวนใหญมองวาเปนเร่ือง ยุงยากและแกไขไดยากท่ีจะจัดกิจกรรมเพ่ือปรับเปล่ียนพฤติกรรมสุขภาพดังกลาวขอจาํ กัดของวิจัยนี้ คอื ศึกษาเฉพาะในจังหวดั ราชบุรแี หง เดียวทําใหเกิดขอจํากัดในการขยายผลไปยังพ้ืนทอี่ ่ืน นฤมลตรีเพชรศรีอุไรและเดชเกตุฉ่ํา (2554) ศึกษาเร่ืองการพัฒนาเครื่องมือวัดความฉลาด ทางสุขภาพเกี่ยวกับโรคอวนของนักเรียนมัธยมศึกษาปท่ี 3 (ระยะท่ี 1) ผลการศึกษาพบวา โมเดลการ วัดความฉลาดทางสุขภาพเก่ียวกับโรคอวนในกลุมนักเรียนมัธยมศึกษาปที่ 3 มีความสอดคลองกับ ขอมลู เชิงประจักษดีมากโดย 4 องคประกอบจาก 6 องคประกอบสําคัญท่ีมีความเหมาะสมสูงคือ 1) ทักษะการจัดการตนเอง 2) การเขาถึงขอมูลและบริการสุขภาพ 3) ทักษะการส่ือสารเพ่ือเสริมสราง

92 สุขภาพและลดความเสี่ยงตอสุขภาพและ 4) การรูเทาทันส่ือมคี าความเที่ยงตรงท้ังฉบับในระดับสูง มาก (r=0.86) และมีอาํ นาจจาํ แนกดมี ากสามารถใชจาํ แนกระดับความฉลาดทางสขุ ภาพไดเปนอยางดี ผลการศึกษาชี้ใหเห็นวาการพัฒนาเคร่ืองมือวัดความฉลาดทางสุขภาพใหมีคุณภาพไดมาตรฐาน สามารถเปนตัวช้ีวัดระดับประเทศท่ีสะทอนถึงสุขภาพที่ดีของประชาชนและบอกเปาหมายของการ ดาํ เนนิ งานสาธารณสขุ ไดอนั จะนาํ ไปสกู ารลดคาใชจ ายการดแู ลสุขภาพในโรคทีป่ องกนั ไดข อ จาํ กดั ของ วิจยั นค้ี อื ใน 2 องคป ระกอบที่เหลือยังมีความตองการการพัฒนาเพ่ิมคอื องคประกอบดานความรูความ เขาใจเกยี่ วกับสุขภาพและการปองกนั โรคอวนและองคประกอบดา นทกั ษะการตดั สินใจเพื่อสขุ ภาพ การกาํ กับตนเอง (Self - regulation) ในประเทศ แส งโสมสีนะวัฒ น ,วณิ ชากิจวรพั ฒ นและมัน ท นาประที ปะเสน (2548) ไดศึกษ า โปรแกรมควบคุมนํ้าหนักสําหรับหญิงวัยทํางานที่มีภาวะโภชนาการเกินผลการศึกษากลุมทดลองมี คะแนนพฤติกรรมการกินดีข้ึนการเดินเพ่ือออกกําลังกายเพ่ิมขึ้นการบริโภคอาหารนํ้าหนักตัวคาดัชนี มวลกายเปอรเ ซน็ ตไขมันรางกายเสนรอบวงเอวอัตราสวนเสน รอบวงเอวตอสะโพกเสน รอบวงแขนเสน รอบวงตน ขาและไขมนั ในเลือดลดลงและลดลงมากกวากลมุ เปรยี บเทยี บ กุสุมาสุริยา (2550) ไดศกึ ษาประสิทธิผลของโปรแกรมลดนํ้าหนกั โดยการประยุกตใ ชแนวคิด การกํากับตนเองรวมกับแรงสนับสนุนทางสังคมของพยาบาลปฏิบัติงานในโรงพยาบาลหนองบัวลําภู จังหวัดหนองบัวลําภูกลุมตัวอยางเปนพยาบาลวิชาชีพที่มีดัชนีมวลกายเกินเกณฑมาตรฐานแบงเปน กลุมทดลองและกลุมเปรยี บเทียบกลุมละ30 คนระยะเวลา 10 สัปดาหพบวากลุมทดลองมีคะแนน เฉลี่ยดานความรูความคาดหวังในความสามารถของตนเองเก่ียวกับการลดน้ําหนักและการไดรับแรง สนบั สนุนทางสังคมในการลดน้ําหนกั สูงกวา กอนการทดลองและกลุมเปรยี บเทียบอยางมีนัยสาํ คัญทาง สถติ ิ วัชราภรณภูมภิ ูเขียวและรุจิราดวงสงค (2551) ศึกษาประสิทธิผลของการประยุกตใชทฤษฎี การกํากับตนเองรวมกับทฤษฎีข้ันตอนการเปล่ียนแปลงพฤติกรรมในการพัฒนาพฤติกรรมการลด น้ําหนกั ของขาราชการอําเภอนาแหวจังหวัดเลยกลุมตัวอยางไดแ กกลุมขาราชการท่มี ีคาดัชนีมวลกาย ต้ังแต23 กิโลกรัมตอเมตร2ข้ึนไปกลุมละ 36 คนระยะเวลาศึกษา 10 สปั ดาหพบวากลุมทดลองมีคา ดัชนีมวลกายเฉลีย่ ลดลงมากกวากอนทดลองและกลุมเปรยี บเทยี บอยา งมีนัยสาํ คญั ทางสถิติ จนิ ตนามะโนนอม (2552) ไดศึกษาผลของการกํากับตนเองโดยการออกกําลังกายดว ยยางยืด และการควบคุมอาหารตอการควบคุมนํ้าหนักของผูใหญท่ีมีนํ้าหนักเกินมาตรฐานอําเภอเกาะชาง จังหวัดตราดพบวาคาเฉลี่ยคะแนนพฤติกรรมการออกกําลังกายดวยยางยืดและพฤติกรรมควบคุม อาหารของผูใหญที่มีน้ําหนักเกินมาตรฐานในกลุมทดลองสูงกวากลมุ ควบคุมอยางมีนัยสําคัญทางสถิติ และมีคาเฉลี่ยนํ้าหนักตัวคาเฉลี่ยของระดับเปอรเซ็นตไขมันในรางกายและคาเฉลี่ยรอบเอวนอยกวา

93 กลมุ ควบคมุ อยางมีนัยสําคัญทางสถติ ิ ตา งประเทศ Annesi and Gorjala (2010)ไดศกึ ษาความสัมพันธของโปรแกรมการออกกําลังกายสัมพนั ธ กับการลดน้ําหนักวัยผูใหญท่ีมีนํ้าหนักเกินผูใหญจํานวน 106 คนซึ่งมีดัชนีมวลกาย≥ 42 กิโลกรัมตอ เมตร2เขารับโปรแกรมการปรับเปล่ียนพฤติกรรมออกกําลังกายและการไดรับขอมูลเรื่องการควบคุม อาหารโดยการใชการรับรูความสามารถตนเองในการควบคุมการรับประทานอาหารและกํากับตนเอง ในการฝกทักษะการควบคุมอาหารและออกกําลังกายและศึกษาความสัมพนั ธก ับดัชนมี วลกายและเสน รอบเอวติดตามผลเปนเวลา 6 เดือนผลมีการเปลย่ี นแปลงคะแนนการรับรูความสามารถและการกํากับ ตนเองอยา งมีนัยสําคญั ทางสถิติและมคี วามสัมพนั ธกบั ดชั นมี วลกายและเสน รอบเอว จากการทบทวนงานวิจัยท่ีเก่ียวของ ทําใหทราบวา ทฤษฎีแรงจูงใจเพื่อปองกันโรค กับการ สรางความรอบรสู ุขภาพในการปองกันภาวะแทรกซอนของผูปวยเบาหวานอวนลงพุง สามรถนําไปใช ในปรับเปล่ียนพฤติกรรทมผูปวย โดยการประยุกตใช ทฤษฎีแรงจูงใจเพ่ือปองกันโรคของโรเจอร (Roger, 1983) ผูปวยจําเปนตองมีความรูเ ร่ืองการปองกันภาวะแทรกซอน การรับรูความรุนแรงของ โรค การรบั รูโอกาสเสี่ยงของโรค ความคาดหวังในความสามารถของตนเองตอพฤติกรรมการปองกัน ภาวะแทรกซอน และความคาดหวังในประสิทธิผลของการตอบสนองตอพฤติกรรมการปองกัน ภาวะแทรกซอน เพ่ือใหผูปวยสามรถปฏิบัติตนทางดานการรับประทานอาหาร การออกกําลังกาย และการรบั ประทานยาไดถกู ตอง จะเห็นไดวา ยังไมมีการพัฒนารูปแบบที่มุงเนนการพัฒนาความรอบรูสุขภาพใหกับผูปวย เบาหวานอวนลงพุงท่ียังไมเกิดภาวะแทรกซอน ใหมีความรูความสามารถในการปฏิบัติตนใหมีความ รอบรูส ุขภาพ อันจะสง ผลใหผูปวยเบาหวานอวนลงพงุ ไมเ กดิ โรคจากภาวะแทรกซอน ดังน้ัน ผูวิจยั ในฐานะบุคลากรสาธารณสุขในการดูแลผูปว ยเบาหวานอว นลงพุง จึงเล็งเห็นความจําเปน อยางยิง่ ท่ีจะสราง และการพัฒนารูปแบบการเสรมิ สรางความรอบรูดา นสขุ ภาพ เพื่อปองกันโรคแทรก ซอนในผูปวยเบาหวานอวนลงพุง โดยการมีสวนรวมของชุมชน อําเภอบานไร จังหวัดอุทัยธานี เพื่อท่ีจะพัฒนาผูปวยเบาหวานอวนลงพุง ใหสามารถเพ่ิมพูนความสามารถ และทักษะการเขาถึง ขอมลู ความรูความเขาใจเกย่ี วกับการปองกนั ภาวะแทรกซอน อันจะนําไปสกู ารวเิ คราะห ประเมินการ

94 ปฏิบัติ และการจัดการตนเอง รวมท้ังสามารถชี้แนะ เรอื่ งการปองกันการเกิดภาวะแทรกซอนจากโรค อว นลงพุงใหก บั บคุ คล และครอบครวั ใหมสี ขุ ภาพทด่ี ี ภาพที่ กรอบแนวคิดการพฒั นารูปแบบการเสรมิ สรา งความรอบรูด า นสขุ ภาพ เพื่อปอ งกนั โรคแทรก ซอนในผปู วยเบาหวานอวนลงพุง โดยการมสี วนรวมของชุมชน อาํ เภอบา นไร จังหวัดอทุ ัยธานี

95

96 บทท่ี 3 วิธดี ําเนนิ การวิจัย การวจิ ัยเรือ่ ง พฒั นารูปแบบการเสริมสรางความรอบรดู านสุขภาพ เพ่อื ปองกันโรคแทรกซอน ในผูปวยเบาหวานอวนลงพุง โดยการมีสวนรวมของชุมชน อําเภอบานไร จังหวัดอุทัยธานี โดยมี วัตถุประสงค เพื่อพัฒนารูปแบบการเสริมสรา งความรอบรูดานสขุ ภาพ เพ่ือปองกันโรคแทรกซอนใน ผูปวยเบาหวานอวนลงพุง โดยการมีสวนรวมของชุมชน อําเภอบานไร จังหวัดอุทัยธานี โดยใช กระบวนการวิจัยและพัฒนา (R&D: Research and Development) ประยุกตใชกระบวนการ วางแผนแบบมีสวนรวมโดยใชเทคนิค (AIC: Appreciation-Influence-Control) เก็บขอมูลดวย วิธีการวิจัยเชิงปริมาณ (Quantitative Method) และวิธีการวิจัยเชิงคุณ ภาพ (Qualitative Method) การนําเสนอเนอ้ื หาในบทนี้ ประกอบดวยวิธกี าร และขั้นตอนของการวจิ ัย ขอบเขตของการ วจิ ัย ข้ันตอนการดําเนินการวิจยั เครื่องมือท่ใี ชในการวิจัย การรวบรวมขอมูล และการวิเคราะหขอมูล มาพัฒนาเปนรูปแบบฯ มีวิธีการ และข้ันตอนของการวิจัยออกเปน 3 ระยะ ซ่ึงผูวจิ ัยไดดําเนนิ การตาม ข้นั ตอน ดังตอ ไปนี้ 3.1 ประชากรและกลุม ตัวอยาง 3.2 เครอ่ื งมือที่ใชรวบรวมขอมูล 3.3 ข้ันตอนการดาํ เนนิ การวิจยั และสรางเคร่ืองมอื เพ่อื ดาํ เนนิ การวิจัย 3.4 การตรวจสอบคณุ ภาพเครื่องมือวิจยั 3.5 การเก็บรวบรวมขอมลู 3.6 การวเิ คราะหขอมูล และสถิติท่ใี ชใ นการวิเคราะหข อมลู 3.7 การพจิ ารณาจรยิ ธรรมการวจิ ยั ในมนษุ ย 3.8 การพทิ กั ษสิทธิของกลมุ ตัวอยาง การพัฒนารูปแบบการเสริมสรางความรอบรดู านสุขภาพ เพื่อปองกันโรคแทรกซอ นในผูปวย เบาหวานอวนลงพุง โดยการมีสวนรว มของชุมชน อําเภอบานไร จังหวดั อุทัยธานี ทั้ง 3 ระยะ ดังนี้ ระยะท่ี 1 วินิจฉัยปญหา (Problem Diagnosis) และความตองการรูปแบบการ เสริมสรางความรอบรูดานสุขภาพ เพื่อปองกันโรคแทรกซอนในผูปวยเบาหวานอวนลงพุง โดย การมสี ว นรว มของชมุ ชน อําเภอบานไร จังหวดั อุทัยธานี ขั้นตอนน้ี เปนการมุงหาคําตอบของการวิจัยท่ีวา ปญหา และความตองการรูปแบบการ เสริมสรางความรอบรูดานสุขภาพเพื่อปองกันโรคแทรกซอนในผูปวยเบาหวานอวนลงพุง โดยการมี สวนรวมของชุมชน เปนอยางไร โดยผูวิจัยดําเนินการเก็บรวบรวมขอมูลการวิจัยแบบผสมผสาน

97 (Mixed Methods Research) ใชก ารวิจัยเชงิ สํารวจในการสํารวจ ตองการเสริมสรางความรอบรูด า น สุขภาพ พฤติกรรมการดูแลตนเองเก่ียวกับ 3อ.2ส. โดยผูวิจัยไดประยุกตใชแบบวัดความรอบรูดาน สุขภาพ เพ่ือปองกันโรคอวน ของกองสุขศึกษา กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข รวมกบั สถาบนั วจิ ัยพฤติกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ และแบบวัดความรูแจงแตกฉาน ดานสุขภาพ สําหรับผูปวยโรคเบาหวาน และความดันโลหิตสูง ของกองสุขศึกษา กรมสนับสนุน บริการสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข รวมกับมหาวิทยาลัยมหิดล และใชการวิจัยเชิงคุณภาพ โดยใช แนวคําถามเชิงลึก กับบุคคลที่เก่ียวของกับผูปวยเบาหวานอวนลงพุง นําขอมูลท่ีไดมากําหนดแนว ทางการพัฒนารูปแบบการเสริมสรางความรอบรูดานสุขภาพเพื่อปองกันโรคแทรกซอนในผูปวย เบาหวานอว นลงพงุ โดยการมีสว นรว มของชมุ ชน ระยะท่ี 2 การพฒั นารูปแบบการเสริมสรางความรอบรดู านสุขภาพ เพ่อื ปองกันโรคแทรก ซอ นในผูป ว ยเบาหวานอวนลงพุง โดยการมีสว นรวมของชุมชน อาํ เภอบา นไร จังหวดั อทุ ยั ธานี ขั้นตอนนี้เปนการนํารูปแบบการเสริมสรางความรอบรูดานสุขภาพ เพื่อปองกันโรคแทรก ซอนในผปู วยเบาหวานอวนลงพุง โดยชมุ ชน อาํ เภอบา นไร จงั หวัดอุทัยธานี ขนั้ ตอนท่ี 1 วางแผนกจิ กรรมโดยภาคีเครอื ขาย ใชวธิ ีการ A-I-C ขัน้ ตอนที่ 2 การทดลองใช (Pretesting) แผนกิจกรรมกับกลมุ ผูปวยเบาหวานอวนลงพุง โดย ใชเวลาในการทดลองใช 12 สัปดาห ใชร ูปแบบการทดลองแบบกลุมเดียวทดลองวัดกอนหลัง (one Group Pretest-Protest Design) ระยะที่ 3 ประเมินผล และสรุปผล รูปแบบการเสริมสรางความรอบรูดานสุขภาพ เพ่ือ ปองกันโรคแทรกซอนในผูปวยเบาหวานอวนลงพุง โดยการมีสวนรวมของชุมชน อําเภอบานไร จังหวัดอทุ ัยธานี ในการนําเสนอวิธีดําเนินการวิจัย ไดนําเสนอหัวขอตางๆตามระยะของการพัฒนารูปแบบ ตอไปนี้ 3.1 ประชากรและกลุมตวั อยาง ระยะท่ี 1 วนิ ิจฉัยปญหา (Problem Diagnosis) และความตองการรูปแบบฯ กลมุ ตวั อยางมี 2 กลมุ ไดแ ก กลมุ ที่ 1 กลมุ ผปู ว ยเบาหวานอว นลงพุง ประชากร คือ ผูปวยเบาหวานอวนลงพุง ในอําเภอบานไรจังหวัดอุทัยธานี ทั้งหมด 10 ตําบล จํานวน 2,676 คน

98 กลมุ ตัวอยา งคอื ผูป วยเบาหวานอวนลงพุงในอาํ เภอบานไรจงั หวัดอุทัยธานี จํานวน 351 คน การกําหนดกลุมตัวอยาง คือ ผูปวยเบาหวาน ในอําเภอบานไรจังหวัดอุทัยธานี ซึ่งผูวิจัย ได กําหนดขนาดของกลมุ ตวั อยา ง โดยใชสตู รของ Daniel, 2010 ดังตอ ไปน้ี จากสตู ร n = Zα/22NP (1-P) เม่ือ n Zα/22P (1-P) + (N-1)d2 แทน ขนาดของกลมุ ตวั อยา งท่ตี อ งการ Zα/22 แทน คาสถิติมาตรฐานจากตาราง Z ท่รี ะดับนยั สาํ คัญเทา กับ 0.05 N แทน จาํ นวนประชากรในการศกึ ษา P แทน 0.62 (รอยละของระดับการรอบรูสุขภาพจากการศึกษาไมดีพอ 60.4 พอใช 38.3 ดีมาก 1.3) D แทน คา ความคลาดเคล่อื นสงู สุดท่ผี วู ิจัยยอมไดสูงสดุ เทากบั 0.05 เมือ่ แทนคา ในสูตรn = (1.96)2 x 2676 x 0.62 x (1-0.62) (1.96)2 x 0.62 x (1-0.62) + (2676-1) x 0.052 n = 318.99 n = 319 ดังน้ัน ในการวินิจฉัยปญหา และความตองการรูปแบบการสงเสริมความรอบรูดานสุขภาพ ผูปวยเบาหวานอวนลงพุง ในอาํ เภอบา นไร จังหวดั อุทัยธานี การกาํ หนดกลุมตัวอยาง ในครงั้ นี้ ใชกลุม ตัวอยาง จํานวน 319 คน มีคาความเช่ือมัน่ 95% แตเพื่อปองกันการสูญหายของกลุมตัวอยาง หรือ ความผิดพลาดจากการเก็บขอมลู ผูวจิ ยั จึงเกบ็ ขอมูล จากกลุมตัวอยาง เพิ่มอกี 10เปอรเ ซน็ ต รวมเปน จํานวน ท้ังส้ิน 351 คน เมื่อไดขนาดของกลุมตัวอยางแลว ผูวิจัยดําเนินการสุม แบบหลายขั้นตอน (Multistage random sampling) โดยมขี ัน้ ตอนการสุม ดังน้ี การสมุ กลมุ ตวั อยาง 1. แบงผูปวยเบาหวานอวนลงพุงทั้งหมดตามโรงพยาบาลสุขภาพตําบล ซึ่งมีจํานวน 10 ตาํ บล ประกอบดวย ตําบลบานไร ตาํ บลทัพหลวง ตําบลบานบึง ตําบลเจาวัด ตาํ บลหนองจอก ตาํ บล หนองบมกลวย ตําบลคอกควาย ตําบลแกน มะกรดู ตาํ บลหว ยแหง ตาํ บลหชู าง 2. เลอื กผูปวยเบาหวานตามสดั สวน จากการคาํ นวณ ขนาดกลุมตัวอยางของแตละแหง โดย ใชสูตรคํานวณขนาดกลุมตัวอยาง ท่ีทราบคาประชากร เพื่อประมาณคาสัดสวนของประชากร โดย เทยี บบญั ญัตไิ ตรยางศ ไดข นาดกลมุ ตวั อยา ง ในการวจิ ยั คร้งั นี้ เทากับ 351 คน

99 ภาพประกอบ 2 จํานวนผูปว ยเบาหวานท่ีเปนกลุมตัวอยาง จําแนกตามตําบล ในเขตพื้นท่ีอาํ เภอบาน ไร จังหวัดอทุ ยั ธานี เกณฑก ารคดั เลอื กผเู ขารวม (Inclusion criteria) 1. เปนผูท ม่ี อี ายุ 35-60 ป - ไมจํากดั เพศ - มีการรับรูปกตสิ ามารถส่ือสารอา นเขียน และเขาใจภาษาไทย 2. ผูท่ีไดรับการวินิจฉัยจากแพทย วาเปนโรคเบาหวานชนิดที่ 2 (Type 2 diabetes mellitus) และมภี าวะอวนลงพงุ 3. ยินดีใหความรว มมอื และสมคั รใจเขารวมในการดาํ เนนิ การทาํ วิจยั เกณฑก ารคดั ออก (Exclusion criteria) 1. เกิดภาวะแทรกซอ นของเบาหวานอยางรุนแรง จนตองเขารับการรกั ษาในโรงพยาบาล เชน มีภาวะนํา้ ตาลในเลอื ดตา่ํ หรอื สูงเฉียบพลนั 2. กลุมตัวอยางยายออกจากพ้ืนท่ี และไมสามารถติดตามเยี่ยมได กอนการดําเนินการวิจัย เสรจ็ สนิ้ กลมุ ท่ี 2 กลุม ภาคเี ครอื ขาย กลุมตัวอยาง จํานวน 12 คน ประกอบดวย แพทย 1 คน พยาบาลวิชาชีพ ประจําคลินิก เบาหวาน 1 คน พยาบาลวิชาชีพในโรงพยาบาลสงเสริมสุขภาพตําบล จํานวน 2 คน เภสัชกร 1 คน นักโภชนากร 1 คน อาสาสมัครสุขภาพ 2 คน ผูดูแลผูปวยเบาหวาน 2 คน ผูนําชุมชน 2 คน ผูวิจัย เลอื กสมุ กลุมตวั อยางแบบเจาะจง (Purposive Sampling) โดยยึดวัตถุประสงคข องการวิจยั

100 กําหนดขนาดของกลุมตัวอยาง ผูวิจัยเลือกกลุมตัวอยาง แบบเจาะจง (Purposive Sampling) โดยยึดวตั ถุประสงคข องการวิจัย เกณฑก ารคดั เลอื กผูเขารวม (Inclusion criteria) ไดแก แพทย พยาบาล นักโภชนาการ เภสัชกร เจาหนาสาธารณสุข และกลุมตัวแทนชุมชน ไดแ ก ผปู วยเบาหวานอวนลงพงุ ผูดแู ลอาสาสมัครสุขภาพ ผูนําชุมชน โดยเลอื กจากผูท่ีรับผดิ ชอบงาน ดูแลสขุ ภาพผูป วยเบาหวานอําเภอบา นไร จงั หวดั อทุ ยั ธานี ไมน อ ยกวา 2 ป เกณฑคดั ออก (Exclusion Criteria) ไดแก ไมยินยอมเขารวมในงานวิจัย และไมสามารถสื่อสารได โดยกลุมตัวอยางสามารถ สื่อสาร และยินยอมเขารว มการทําวิจัยโดยไมมกี ารคัดออก ระยะที่ 2 การพัฒนารูปแบบฯ ขนั้ ตอนท่ี 1 การพัฒนาแผนกิจกรรมฯ เพือ่ การเสรมิ สรา งความรอบรูสขุ ภาพ เพ่ือปอ งกนั โรค แทรกซอ นในผปู วยเบาหวานอวนลงพุง โดยการมสี ว นรว มของชุมชน กลมุ ตวั อยา ง คอื กลุม ภาคีเครอื ขาย จาํ นวน 10 คน ซงึ่ มคี ุณสมบัติ ดังนี้ 1. เปนบุคลลากรทางดา นสุขภาพ มีประสบการณในดานการดูแลผูปวยเบาหวาน หรอื ดา นโรคอวนลงพงุ จาํ นวน 6 ทาน 2. เปน ตัวแทนชุมชนทม่ี ปี ระสบการณใ นการดูแลผูป ว ยเบาหวาน จํานวน 4 ทา น กําหนดขนาดของกลุมตัวอยาง โดยวิธีผูวิจัย เลือกกลุมตัวอยางแบบเจาะจง (Purposive Sampling) จํานวน 10 คน โดยยึดวัตถุประสงคข องการวิจยั เกณฑการคดั เลอื กผูเขารวม (Inclusion criteria) ไดแก แพทย พยาบาล นักโภชนาการ เภสชั กร เจาหนาสาธารณสุข และกลุมตัวแทนชุมชน ไดแ ก ผูปวยเบาหวานอวนลงพุง ผูดแู ลอาสาสมคั รสุขภาพ ผูนําชุมชน โดยเลอื กจากผทู ่ีรบั ผดิ ชอบงาน ดูแลสุขภาพผูป วยเบาหวานอําเภอบานไร จังหวดั อทุ ัยธานี ไมน อยกวา 2 ป เกณฑคดั ออก (Exclusion Criteria) ไดแก ไมยินยอมเขารวมในงานวิจัย และไมสามารถสื่อสารได โดยกลุมตัวอยางสามารถ สอื่ สาร และยนิ ยอมเขารว มการทําวิจัยโดยไมม ีการคัดออก ขัน้ ตอนท่ี 2 การนาํ แผนกจิ กรรมฯทีส่ รางขน้ึ ไปทดลองใช (Pretesting) ขั้นตอนนี้เปนการนําแผนกิจกรรมฯการเสริมสรางความรอบรูสุขภาพ เพ่ือปอ งกันโรคแทรก ซอนในผูปวยเบาหวานอวนลงพุง โดยชุมชน อําเภอบานไร จังหวัดอุทัยธานี จากการดําเนินงานใน ข้ันตอนท่ี 1 แลวนาํ มาทดลองใชกบั ผูปว ยเบาหวานอวนลงพงุ การนําแผนกิจกรรมที่สรา งขึ้นไปทดลองใช ซ่ึงการทดลองแบบกลมุ เดียว ทดลองวัดกอนหลัง (one Group Pretest-Protest Design)