Fjalor

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS SË TELEKOMUNIKACIONIT

Publikim i Parë

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS SË TELEKOMUNIKACIONIT TIRANË, 2019

©: ALBtelecom sh.a., Drejtoria e Mar- rëdhënieve me Publikun dhe Median Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptësisht kopjimi, emetimi, ripublikimi dhe përdorimi i materialit dhe përmbajtjes në këtë fjalor për qëllime përfitimi pa miratimin me shkrim të ALBtelecom sh.a.. Për çdo çështje në lidhje me këtë fjalor lutemi të na kontaktoni në adresën [email protected].

Këtë fjalor mund ta gjeni në mënyrë elektronike edhe në linkun www.albtelecom.al/fjalori



FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 7 SË TELEKOMUNIKACIONIT 1+1 analog. Në telekomunikacion “1+1” është 10 Base T një formë organizimi e mbrojtjes së Është një standard (për shtresën trafikut, ku për çdo kanal trafiku ekzis- ton një kanal tjetër për mbrojtje në rast fizike të një rrjeti interneti dhe bazohet se kanali i parë difektohet. në përdorimin e kabllove me fije bakri të izoluara e të ndërthurura në çifte) i 1:n lidhjes Ethernet (IEEE 802.3) që bën të mundur transmetimin me shpejtësi Në telekomunikacion “1:n” është një 10Mbps. Njihet edhe me emrin Ether- formë organizimi e mbrojtjes së trafi- net me një çift përcjellësish të përdred- kut, ku një kanal i vetëm shërben për hur. Përdoret për lidhje me distancë të mbrojtur “n” kanale trafiku. Duhet deri 100 m. theksuar se në rast defekti (pavarë- sisht nga numeri i kanaleve të difektu- 10 Gigabit Ethernet (10GE) – 10 ar) mund të mbrohet vetëm një kanal Gigabit Ethernet nga “n” të tillë. 10 Gigabit Ethernet (që shënohet 1G – Gjenerata e parë e rrjeteve të edhe 10GE ose 10GbE) është një lëvizshme (celular / mobile) standard IEEE 802.3ae për të real- izuar një lidhje që suporton një shpe- I referohet gjeneratës së parë (1G) jtësi transmetimi prej 10 Gigabit për të telefonise së lëvizshme (celular / sekondë (10Gbps). Në varësi të tipit të mobile) zhvilluar në bazë të parimeve lidhjes arrihen distanca nga disa dh- të teknologjisë pa tel (wireless). Kjo jetëra metra deri disa dhjetëra kilome- gjeneratë mbështetet në përdorimin tra (psh. deri 40km për fibrën optike e standardeve analoge të telekomuni- singlemode). kimit, të cilat janë prezantuar në vitet 1980 dhe vazhduan të ishin zotëruese 100 Base X (100 Mbps Ethernet) – deri në zëvendësimin e teknologjisë 100 Base X 1G me teknologjinë e re të gjener- atës së brezit të dytë (2G). Gjithash- 100 Base X është një grup stan- tu, vlen të theksohet se pavarësisht dardesh të lidhjes Ethernet që bën nga menyra se si ka qenë sistemi i të mundur transmetimin me shpejtësi transmetimit që shërbente për lidh- 100Mbps. Gjithashtu njihet edhe me jen e stacioneve të rrjetit 1G, apo për emrin Ethernet i shpejtë (Fast Ether- lidhjen me pjesën tjetër të rrjetit të net). Dallojë tipe të ndryshme të 100 telekomunikacioneve, zëri në vetvete Base X si p.sh.: përgjatë telefonatës modulohet vetëm në frekuenca më të larta (150 MHz e 100BASE–FX sipër), pra është një proces plotësisht Është lidhja 100 Mbps Fast Ether-

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 8 SË TELEKOMUNIKACIONIT net, e cila përdor dy fibra multimode përdor fibrat optike për realizimin e për një link. Distanca maksimale e lidhjes, por në disa raste përdor edhe rekomanduar është deri 400m. Ba- kabllot e bakrit të skermuara. Gjithash- zohet në standardin IEEE 802.3. tu njihet edhe me emrin Gigabit Ether- net. Përdoret në realizimin e lidhjeve 100BASE–T nga disa metra deri në dhjetëra km. Bazohet në standardin IEEE 802.3.z. Është lidhja 100 Mbps Fast Ether- Dallojmë tipe të ndryshme të 1000 net, e cila përdor kabllo UTP (të rr- Base X, si p.sh.: jeteve LAN) për realizimin e lidhjes. Distanca e rekomanduar është deri »1000BASE–CX – e destinuar për 100m. Bazohet në standardin IEEE të realizuar lidhjet me kabllo bakri 802.3. për distancë deri 25m. 100BASE–T4 »1000BASE–LX – e destinuar për t’u përdorur si në lidhjet me fibër Është lidhja 100 Mbps Fast Ether- optike multimode (për distancë deri net, e cila përdor të katër çiftet e 550m) ashtu edhë në ato single- përcjellësve të kabllos UTP (kat- mode (për distance deri 5km). egoria 3, 4 ose 5) për realizimin e lidhjes. Distanca e rekomanduar »1000BASE–ZX – e destinuar për është deri 100m. Bazohet në stan- t’u përdorur në lidhjet me fibër op- dardin IEEE 802.3. tike singlemode në dritaren e punës 1, 550m (për distance rreth 70km). 100BASE–TX »1000BASE–ZX – e destinuar për Është lidhja100 Mbps Fast Eth- t’u përdorur në lidhjet me fibër op- ernet, e cila përdor 2 çifte të përc- tike singlemode në dritaren e punës jellësve të kabllos UTP ose STP (ku 1, 310m (për distancë rreth 10km). çifti i parë përdoret për transmetim dhe i dyti për marrje) për realizimin 2G – Gjenerata e dytë e rrjeteve të e lidhjes. Distanca e rekomanduar lëvizshme (celular / mobile) është deri 100m. Bazohet në stan- dardin IEEE 802.3. Përfaqëson gjeneratën e dytë të telefonisë së lëvizshme bazuar në 1000 Base X (1Gbps Ethernet) parimet e teknologjisë pa tel (wire- – 1000 Base X (1G Ethernet) less). Gjenerata e dytë (2G) e rrjetit të telefonisë së lëvizshme u hodh në treg 1000 Base X është një grup stan- për herë të parë në vitin 1991 në Fin- dardesh i lidhjes Ethernet që bën të landë. Ky rrjet bazohej në përdorim- mundur transmetimin me shpejtësi in e standardit GSM (Global System 1000 Mbps (1Gbps). Përgjithësisht for Mobile Communications,emërtim

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 9 SË TELEKOMUNIKACIONIT ky që rrjedh nga përcaktimi fillestar 3G – Gjenerata e tretë e rrjeteve të “Groupe Spécial Mobile”). Pikërisht lëvizshme (celular / mobile) për shkak të këtij standarti rrjetet 2G njihen si rrjetet GSM. Avantazhet krye- Gjenerata e tretë e telekomunika- sore të rrjeteve 2G kundrejt paraard- cioneve të lëvizshme ështe e ndërtuar hësit të tyre ishin: në bazë të kushteve dhe standarteve – bisedat telefonike kodoheshin mbi të përcaktuara në International Mo- parimet e teknologjisë numerike (dix- bile Telecommunications 2000 (IMT hitale), – 2000) në përputhje, kjo, me kërke- – sistemet 2G ishin më efektive në sat e Bashkimit Ndërkombëtar të Tele- drejtim të shfrytëzimit të spektrit të komunikacionit – ITU (International frekuencave duke krijuar mundësi më Telecommunication Union). G3 është të mëdha për shtrirjen e rrjeteve res- gjenerata e telekomunikacioneve pektive, të lëvizshme ku shërbimet për për- – ofronin, për përdoruesit, shërbimet e doruesin përfshijnë një zonë më të të dhënave, duke filluar me shkëmbi- gjerë, përtej “zërit”. Ndër më të rënde- min e teksteve SMS (Short Message sishmit janë interneti, videotelefonia, Service). Në këtë gjeneratë rrjetet e mobile TV etj., të gjitha këto brenda transmetimit për lidhjen e stacioneve një “mjedisi të lëvizshëm”. Vlen të 2G apo për bashkëpunimin me rrjetet theksohet së prezenca e telefonave të e tjera bazoheshin në sistemet e te- zgjuar (smart) në këtë gjeneratë ishte konologjisë numerike. një risi e cila filloj të zhvillohej me ritme të shpejta. 2.5G 3GPP (3rd Generation Partner- ship Është një përcaktim ndërmjetës që Project) – Projekti i partneritetit për tregon shkallën e zhvillimit nga rrjeti gjeneratën e tretë 2G në rrjetin 3G, pra tregon rrjetet e teknologjisë 2G më të zhvilluara së Është një bashkëpunim mes sho- rrjeti GSM fillestar. Për ndërtimin e qërive të ndryshme të telekomunika- sistemeve të këtyre rrjetve përvec te- cioneve (të quajtura ndryshe Partnerë knologjisë me komutim qarku (circuit Organizativë) që kanë për qëllim zh- – switch), u implementuan edhe siste- villimin dhe mirëmbajtjen e sistemit të met e reja të bazuara në konceptin e gjeneratës së tretë të telekomunika- komutimit paketë (packet – switch). cioneve të lëvizshme (UMTS), duke Zhvillimi i rrjeteve 2G (GSM) në 2.5G përcaktuar standarde globale të re- ka të bëjë pik së pari me përdorimin komandueshme për t’u përdorur me e teknologjisë së re GPRS (General qëllim standardizimi dhe unifikimi të Packet Radio Service), teknologji kjo rrjeteve të të gjithë operatorëve. që coj në njëe përmirësim të dukshëm të transmetimit të të dhënave.

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 10 SË TELEKOMUNIKACIONIT A GLOBAL INITIATIVE lëvizshme (celular / mobile) 3GPP2 (3rd Generation Part- ner- Gjenerata e katërt e telekomunika- ship Project 2) – Projekti 2 i partner- cioneve të lëvizshme (4G) është pa- itetit për gjeneratën e tretë suesja e standardeve të gjeneratave të mëparshme 2G dhe 3G. Rrjeti i Është një bashkëpunim mes sho- gjeneratës 4G mundëson në radhë qërive të ndryshme të telekomunika- të parë një shpejtësi më të lartë të cioneve (të quajtura ndryshe Partne- komunikimit të të dhënave / internet- re Organizative) që kanë për qëllim it. Pikërisht ishte nevojat e plotësimit zhvillimin dhe mirëmbajtjen e sistemit të kërkesave për të ofruar shërbime të gjeneratës së tretë të telekomunik- me brez të gjerë, ato që çuan në ka- acioneve të lëvizshme CDMA 200 limin e këtyre rrjeteve në G4. Kështu, (CDMA 2000 – është një standard i ky rrjet mundëson një brez të gjerë rrjeteve 3G dhe është pjesë e stan- të lëvizshëm për të gjithë përdoruesit dardeve të “familjes” IMT–2000), duke (terminalet e tyre), qofshin këta mo- përcaktuar standarde globale të reko- deme pa tel (wireless), telefona të mandueshme per t’u përdorur. zgjuar, apo pajisje të tjera të lëvizshme (mobile). Lehtësi të shumta si “ultra 3.5G – broadband internet access”, “IP tele- foni”, “shërbime lojërash”, si dhe shër- 3.5G tregon një teknologji për trans- bime të tjera “multimediale” tashmë metimin e të dhënave e projektuar për janë bërë realitet dhe iu ofrohen gjerë- t’u përdorur në rrjetet e telekomunik- sisht përdoruesve. Zhvillimi i teknolog- acioneve të lëvizshme UMT (Univer- jisë bëri të mundur implementimin e sal Mobile Telecommunications Sys- “dy sisteme 4G”, të cilat njihen si rrjeti tem), e cila siguron parametra më të “Mobile WIMAX” dhe rrjeti “LTE – Long mirë se sistemet e teknologjisë bazë Term Evolution”. Ky i fundit konsidero- 3G dhe është një zhvillim drejt të te- het më i avantazhuar dhe ka filluar të knologjisë 4G. Konkretisht, përdorimi implementohet gjerësisht. i teknikës (protokollit të shkëmbimit të të dhënave me shpejtësi të lartë HS- 5G – Gjenerata e pestë e rrjeteve të DPA (High – Speed Downlink Packet lëvizshme (celular / mobile) Access) në rrjetet 3G njihet edhe si 3.5G, 3G+, ose Turbo 3G. 5G përfaqëson gjeneratën e pestë të telekomunikacioneve të lëvizshme. 4G – Gjenerata e katërt e rrjeteve të Është pasuesja e standardeve të teknologjisë së gjeneratës 4G. 5G cilësohet si një teknologji e pas vitit 2020 dhe nuk ka ende (pavarësisht nga format eksperimentale) ndon- jë standardizim “zyrtar”, apo ndonjë

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 11 SË TELEKOMUNIKACIONIT specifikim final të publikuar nga ndon- këpunimin e me rrjetet e tjera, të zh- jë organizatë ndërkombëtare e teleko- villuara nga IEEE (si psh. 802.11b, g, munikacionit. etj.) Edhe pse standardet e reja që i 802.11 G tejkalojnë kapacitetet e rrjetit të tan- ishëm 4G janë nën shqyrtim, ato tra- 802.11g është nje protokoll i ko- jtohen dhe grupohen si pjesë e stan- munikimit pa tel (wireless) dhe një dardeve të rrjetit 4G të zhvilluar. standard për rrjete LAN pa tel (WLAN – Wireles LAN). Ky protokoll punon 802.11 family (Wireless Protocol) – në bandën 2.4 GHz (si 802.11b) dhe 802.11 Grupi i protokolleve për ko- operon në një maksimum shpejtësie munikimin pa tel (wireless) transmetimi të dhënash deri 54Mbit/s. 802.11 përfaqëson familjen e stan- 802.11a dardeve/protokolleve të zhvilluar nga IEEE (Institute of Electrical and Elec- Përcaktohet si amendament i 802.11 tronics Engineers) të cilët janë destin- nga organizata ndërkombëtare IEEE uar të përdoren në rrjetet LAN (Local (Institute of Electrical and Electron- Area Network) pa tel (Wireless LAN ics Engineers), dhe operon në brezin (WLAN) & Mesh (Wi–Fi certification), e frekuencave 5 GHz duke përdorur si dhe për bashkëpunimin me rrjetet teknikën OFDM (orthogonal frequency e tjera. Pajisjet e përdorura në këto – division multiplexing). Me këtë stan- rrjete komunikojnë duke përdorur dard arihet një shpejtësi transmetimi brezat e frekuencave në 2.4, 3.6, 5 të dhënash që shkon deri në 54 Mbps. dhe 60 GHz, breza këto të destinuara për t’u përdorur në mënyrë të lirë nga 802.11B të gjithë. Familja e protokolleve 802.11 është e përbërë, në thelb, nga një seri Një gamë e standardeve të përcak- protokollesh të ndryshëm që ju perg- tuara nga IEEE që përdoren për të jigjen shkallëve të ndryshme të zhvil- menaxhuar mënyrat e transmetimit në limit të kësaj teknologjie, si dhe syno- rrjetet pa tel. jnë të plotësojnë kërkesat e tregut. 802.11h Më poshtë po listojmë disa nga pro- tokollet më kryesore të familjes Një amendament i standardit të IEEE 802.11, i cili merret me procesin 802.11. e standardizimit dhe kontrollit të fuqisë dhe eleminimit të interferencave për 802.xx pajisjet që punojnë në brezin 5GHz. Një grup standardesh për rrjetet LAN pa tel (wireless) si dhe për bash-

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 12 SË TELEKOMUNIKACIONIT 802.11j Standard i IEEE që përcakton mënyrat e Autentikimit dhe Enkriptimit Një standard i përcaktuar fillimisht në rrjetet pa tel. për pajisjet që operojnë në brezin 5 GHz në Japoni (i cili aplikohet edhe në A SHBA për sigurinë publike). AAA (Authentication, Authorization 802.11k and Accounting)–Vërtetimi, Autor- izimi dhe Llogaritja Zgjerimi i standardit të IEEE 802.11 për të realizuar menaxhimin e buri- Njihet edhe si tre A–të (triple A). meve radio. Kemi të bëjmë me një rrjet IP, për- doruesit e të cilit kanë mundësi jo 802.11N vetëm të lidhen në rrjet, por edhe të ndiqet aktiviteti i tyre brenda këtij rrjeti. Ky është një amendim i standardit Më konkretisht dallojmë: të rrjetit pa tel IEEE 802.11 – 2007 me qëllim përmirësimin e rrjetit, bazuar në » Vërtetimi (Authentication) është dy standarde: 802.11a dhe 802.11g. një proces që identifikon një për- Qëllimi është rritja e shpejtësisë së dorues në bazë të emrit të tij dhe transmetimit të të dhënave nga 54 fjalëkalimit (username and pass- Mbit/s në 600 Mbit/s. word). 802.11r » Autorizimi (authorization) është një process që lejon ose pengon një Standard i IEEE që jep mundësi për përdorues të lidhet në rrjet pasi ai ka të siguruar një lidhje të vazhdueshme dërguar emrin dhe fjalëkalimin. në rrjetet pa tel për mjetet e lëvizshme. 802.11s » Llogaritja (accounting) është një proces, i cili ndjek aktivitetin e një Standard i IEEE që përcakton përdoruesi të lidhur në rrjet nga mënyrën e lidhjes së pajisjeve wire- pikpamja e kohës, sasisë së të less me njëra – tjetrën për të formuar dhënave etj. Kryesisht për efekt fa- rrjeta më të mëdha. turimi, statistikash, planifikimi etj. 802.11t A – bis Standard i IEEE që merret me Tregon një ndërfaqe në rrjetin GSM, mënyrat për parashikimin e cilësisë në e cila është përgjegjëse për komu- rrjetet pa tel. nikimin midis stacionit bazë fundor – BTS (Base Terminal Station) dhe 802.11x A

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 13 SË TELEKOMUNIKACIONIT kontrolluesit të stacionit bazë – BSC nga përdoruesi fundor deri te pika ku (Base Station Controller). këto linja lidhen me pajisjet / sistemet respektive të rrjetit të komunikimit. Gjithashtu, këto linja njihen edhe si lin- ja lokale, linja e përdoruesit / abonentit ose si “last mile – milja e fundit (linja fundore)”. Abandoned Calls – Thirrjet e Aban- Access Network – Rrjeti i Aksesit donuara Në këndvështrimin e përgjithshëm, Janë thirrjet të cilat iniciohet nga një me rrjet aksesi nënkuptohet pjesa e abonent, pranohen nga sistemi, por rrjetit që shtrihet nga sistemet e rr- ndërpriten nga vetë abonenti kërkues jetit të operatorit deri te përdoruesit/ para se abonenti i kërkuar të përgjigjet abonentët fundorë. Normalisht është (njihen edhe si thirrje të braktisuara). e përbërë nga shumatorja e linjave të aksesit. Access Network – Rrjeti i Aksesit AD, ADM (Add – Drop Multiplexer) – Përfaqëson pjesën fundore të një Multiplekser Rritës dhe Zbritës rrjeti telekomunikacioni (fiks apo të lëvizshëm), e cila lidh nyjet e aksesit Në pjesën e transmetimit të sinja- (pajisjet / sistemet e rrjetit) me pajtim- leve proceset e kalimit të tyre në një tarët fundorë. nivel më të lartë (bashkimi i sinjaleve) apo në një nivel më të ulët (ndarja e Active Base Customer – Baza sinjaleve) realizohen me anë të pajis- Aktive e Klientit jeve ADM (add–drop multiplexer). Në thelb, ky proces ka të bëjë me: a) af- Numri i klientëve me kontratë që pa- tësinë për të shtuar një ose më shumë guajnë një tarifë mujore dhe bëjnë ose sinjale me gjerësi bande të ulët në një marrin (të paktën ) një thirrje, mesazhe linjë me gjerësi bande më të madhe (apo një shërbim tjetër) se bashku me (procesi i shtimit – add); b) nxjerrjen numrin e klientëve me parapagesë, të e sinjalit me gjerësi bande të ulët nga cilët janë prezentë në rrjet deri në fund linja me gjerësi bande të madhe (pro- të muajit, konsiderohet si baza aktive cesi i zbritjes – drop). e klientit (abonentit). ADSL (Asymmetric Digital Sub- Access Line – Linja e Aksesit scriber Line) – Linja Numerike Asi- metrike e Abonentit Pjesa e linjës e cila realizon lidhjen Është një teknikë numerike që re- alizon transmetimin e një informa- A

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 14 SË TELEKOMUNIKACIONIT cioni nga pajisjet/sistemet e opera- Aerial Fiber Optic Cable – Kabllo torit drejt pjërdoruesve fundorë, duke me Fibër Optike Ajrore shfrytëzuar rrjetin ekzistues me linja bakri. Mënyra e transmetimit është Shiko “Aerial cable”, me të vetmin asinkrone numerike dhe synon të ndryshim se kabllo është me fibra op- realizojë një shpejtësi më të madhe tike. transmetimi, e cila shkon deri 24Mb/s. Është asimetrike, sepse nuk siguron AFC (Automatic Frequency Control) të njëjtën shpejtësi transmetimi në – Kontroll Automatik i Frekuencave të dy drejtimet (downstream dhe up- stream). Përdoret për transmetimin e I njohur edhe si Rregullim i Mirë zërit, të dhënave dhe figurës. Është Automatik, AFC është një metodë mënyra më e përhapur per lidhjen që kontrollon në mënyrë automatike e përdoruesve fundorë me rrjetin e frekuencën e një sinjali hyrës radioje. internetit, duke përdorur rrjetin me linja bakri. Kjo teknikë është shumë Air Interface – Ndërfaqe Ajrore më e avancuar dhe siguron shpejtësi shumë më të lartë sesa teknika ISDN Në një rrjet të telefonisë celulare, (Integrated Services Digital Network). lidhja radio nga stacioni bazë deri tek terminali fundor i lëvizshëm i për- AES (Advanced Encryption Stan- doruesit (telefoni) njihet si ndërfaqe dard) – Standard i Avancuar Kod- ajrore. imi/Enkriptimi A–Law – Ligji A AES është një algoritëm kriptografik që përdoret për të mbrojtur të dhënat Është një algoritëm standard i zh- elektronike. Algoritmi AES është një villuar nga ITU–T (The Telecommu- bllok simetrik që perdoret për real- nication Standardization Sector of izimin e enkriptimit dhe dekriptimit të the International Telecommunications informacionit. Union) që përdoret në realizimin e kompresimit / dekompresimit (codec) Aerial Cable – Kabllo Ajror në teknikën e modulimit me kodim të impulsit (PCM – Pulse Code Modu- Një kabllo i cili nga ana e strukturës lation). Në teknikën e multipleksimit është ndërtuar i tillë që të vendoset PCM të përdorur në Evropë dhe në (varet) në një shtyllëzim (ose thjesht shumë vende të tjera përdoret algorit- është për tu instaluar në ambjente të mi sipas ligjit A (përjashtim bën SHBA hapura, pra në kontakt me agjentët dhe Japonia). atmosferikë) quhet kabllo ajror. Ky kabllo është në gjendje t’u rezistojë All Trunks Busy – Të Gjitha agjentëve atmosferikë. A

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 15 SË TELEKOMUNIKACIONIT Linjat / Qarqet të Zëna drejt atij analog. Është një situatë (gjendje) e rrjetit AM (Amplitude Modulation) – Mod- të telekomunikacioneve, ku për shkak ulim në Amplitudë të trafikut të lartë (të gjitha linjat janë të zëna) nuk mund të realizohet asnjë Është një teknikë modulimi e për- kërkesë e re për komunikim. dorur në komunikimin elektronik (përgjithësisht për të transmetuar in- Alternative Access Provider formacion nëpërmjet një sistemi radio) – Ofrues Alternativ i Aksesit ku sinjali mbartës është një sinjal me frekuencë fikse dhe sinjali i dobishëm Një operator telekomunikacioni mbivendoset mbi këtë sinjal, duke që mundëson lidhjen e përdoruesve ndryshuar amplitudën e tij. në rrjetin e operatorit bazë që ofron shërbime quhet ofrues alternativ i ak- sesit. Përgjithësisht, kjo veprimatari realizohet për të mundësuar lidhjen e perdoruesve fundorë, të cilët ndodhen në zona të pambuluara nga operatori bazë/kryesor. Analog (Analogue) – Analog Nënkupton një sinjal elektrik të AM (Adaptive Modulation) – Mod- vazhdueshëm, i cili ndryshon në funk- ulimi Përshtatës sion të kohës. Në një këndvështrim të përgjithshëm, një sistem apo rrjet Është një teknologji e cila për- është analog kur sinjali që përpuno- doret për të rregulluar automatikisht het dhe transmetohet në të është i një mënyrën e modulimit, kjo referuar cilë- natyre analoge. sisë së kanalit të transmetimit. Analog to Digital – Nga Analog në AMPS (Advanced Mobile Phone Numerik System) – Sistem i Avancuar i Tele- fonisë së Lëvizshme Tregon shndërrimin/ transformim- in e një sinjali nga një sinjal i formës Është një teknologji analoge për analoge në nje sinjal me formë nu- komunikimin e lëvizshëm në brezin merike. Kjo menyrë shndërrimi njihet e frekuencave 800MHz, e përdorur edhe si kodimi numerik i një sinjali an- kryesisht në Amerikën Veriore dhe atë alog dhe përdoret për të përfituar gjatë Jugore, si edhe në disa vende të tjera. transmetimit dhe përpunimit të tij nga Ky sistem ka qenë në përdorim në avantazhet që ka sinjali numerik kun- disa vende deri në fund të shekullit të A

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 16 SË TELEKOMUNIKACIONIT kaluar. Ky rrjet bazohej në përdorimim Gjithashtu mund të punojë edhe në e teknologjisë FDMA. mënyrë simetrike me shpejtësi 155 Mb/s në të dy drejtimet. Amplifiers – Amplifikatorë / Për- forcues App (Application) – Aplikacion Pajisjet elektronike, të cilat përdoren Programe të ndryshme të cilët mund me qëllim rritjen e fuqisë së një sinja- të shkarkohen në telefona të zgjuar li elektrik quhen amplifikatorë / për- (smart phone) për të bërë të mundur forcues. Njësia matëse e amplifikimit shfrytëzimin e lehtësive/ shërbimeve është dB (decibel) ose Np (neperi). të ndryshme që ofrohen nga rrjeti. AMR (Adaptive Multi – Rate Codec) Application Layer – Shtresa e – Kodues me Përshtatje me Shumë Aplikacioneve Shpejtësi Një teknikë e zhvilluar në fund të Është shtresa e shtatë e modelit OSI viteve 1990 për përdorim në rrjetet (Open Systems Interconnection mod- GSM, me qëllim përmirësimin teknik te el), i cili është nje model konceptual që tyre. AMR është adaptuar nga 3GPP karakterizon dhe standardi- zon funk- për tu përdorur në 3G. sionet e brendshme të siste- meve të komunikimit. Kjo shtresë mundëson Antenna Swap – Zëvendësimi i An- ndërfaqësimin ndërmjet aplikacioneve tenës dhe rrjetit për interpre- timin e kërke- save të programit me qëllimin final Procesi i të zëvendësuarit të një an- shfrytëzimin e tyre nga përdoruesit tenë të një teknologjie të vjetër me një fundorë të rrjetit. të re (ose për arsye të ndryshimit të frekuencave të punës). APS (Automatic Protection Switch- ing) – Mbrojtje me Komutim Au- APON (Asynchronous Passiv Opti- tomatik cal Network) – Rrjeti Optik Passiv Asinkron Tregon një mekanizëm të thjeshtë për realizimin e mbrojtjes në mënyrë APON tregon një rrjet që mbështetet automatike në rastet e dëmtimit të një në mënyrën asinkrone të transmetimit elementi apo një llinje/qarku në një rr- (ATM – Asynchronous Transfer Mode) jet. Teorikisht dhe në mënyrë të thjesh- në shtresën e linkut të të dhënave tuar mbrojtja automatike presupozon (data link). APON operon në modelin kalimin (komutimin) e menjëhershëm asimetrik me një shpejtësi 622 Mb/s nga një pajisje apo linjë e difektuar në në downstream dhe 155 Mb/s në dre- pajisjen apo linjën rezervë, duke sig- jtimin upstream. uruar kështu vijushmërinë normale të A

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 17 SË TELEKOMUNIKACIONIT punës. Kërkesa bazë është që pa- Transmetimit jisja apo linja rezervë e dedikuar për mbrojtje të ketë të njëjtët tregues dhe Një mënyrë transferimi/ transme- funksione me pajisjen apo linjën e dif- timi i informacionit, sipas së cilës të ektuar. dhënat organizohen në gjatësi fikse dhe transmetohen sipas nevojës së Armoured Cable – Kabllo i Armuar çastit dhe jo të sinkronizuara. Një kabllo i cili është ndërtuar me Attenuation – Dobësimi / Shuarja shtresa mbrojtëse speciale(zakonisht prej fijesh çeliku që rrethojnë kabllon), Përfaqëson një proces gjatë të cilit përveç asaj me polietilen quhet kabllo sinjalet elektrike dobësohen/ shuhen i armuar. Zakonisht kabllot e armuar (humbasin fuqinë) duke iu referuar përdoren për t’u shtrirë direkt në tokë pikës fillestare të gjenerimit të tyre. (ose në det). Dobësimi/shuarja e sinjaleve ka arsye të ndryshme, por zakonisht lidhet me ARPU (Average Revenue Per User) konceptin e distancës dhe ambientit – Të Ardhurat Mesatare për Për- të transmetimit. Kështu, një sinjal që dorues tranmstohet në një mjedis përcjellës alumini ka humbje më të madhe se ARPU është një tregues financiar një sinjal që transmetohet në një përc- që përcaktohet si raporti i të ardhurave jellës bakri (kjo referuar të njëjtës dis- totale me numrin e abonentëve. tancë dhe të njëjtave përmasa fizike të percjellësave). Sa më e madhe të ASCII (American Standard Code for jetë distanca aq më shumë dobësohet Information Interchange) – ASCII sinjali. Njësia matëse e shuarjes është (Kodi Amerikan Standard për për dB (decibel) ose Np (neperi). Shkëmbimin e Informacionit) Një mënyrë kodimi për karakteret al- fanumerike, i cili shërben për kodimin numerik të tyre si dhe për të realizuar shkëmbimin e informaciont. Është kodi bazë i përdorur në shkëmbimin e informacionit ndërmjet pajisjeve të një rrjetit. Ky kod, i cili mbështetet në për- dorimin e kombinimeve që lindin nga 7 bite, shërben për të koduar 128 karak- tere alfanumerike. ATM(Asynchronous Transfer Mode) – Mënyra Asinkron e Transferimit / A

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 18 SË TELEKOMUNIKACIONIT Attenuation Level – Niveli i B&K or BAK (Bill and Keep) – Me Shuarjes Pagesë Zero Në mënyrë të përgjithshme, niveli i Është një model pagese për termin- shuarjes ”A” (Attenuation, affaiblisse- imin e thirrjeve, ku operatorët (në bazë ment) përcaktohen nga logaritmi i të një marrëveshjeje) nuk paguajnë raportit të dy fuqive P e që karakterizo- për thirrjet që terminohen në rrjetet e jnë respektivisht vlerat për hyrjen dhe tyre. daljen e një qarku/linje. Ku formula e llogaritjes (në dB) është A= 10 log P / Backhaul Transmission – Transme- P përcjellës alumini ka humbje më të timi Fundor madhe se një sinjal që transmetohe në një përcjellës bakri (kjo referuar të Në strukturën e rrjetit të telekomu- njëjtës distancë dhe të njëjtave për- nikacioneve, pjesa e transmetimit masa fizike të percjellësave). Sa më e që shërben për lidhjen midis pjesës madhe të jetë distanca aq më shumë qendrore të rrjetit me elemente të dobësohet sinjali. Njësia matëse e ndryshme të pjesëve fundore të tij shuarjes është dB (decibel) ose Np quhet tranmetim backhoul (ose trans- (neperi). metim fundor). AUC (Authentication Centre) – Qen- Backbone Network – Rrjeti dra e Autentikimit (Vërtetimit) Kurrizor Një element i një rrjeti komunikimi Në një rrjet telekomunikacioni, pje- (fiks apo i lëvizshëm), i cili gjeneron sa e rrjetit që lidh nyjet kryesore midis parametrat e nevojshjëm për autentifi- tyre si dhe me pjesën qëndrore të tij, kimin e abonentit. quhet rrjeti kurrizor (themelor). B Bandwidth – Gjerësia e Brezit (Bandës ) b, B Diferenca midis frekuencës më Ndërsa përdorimi i “b” nënkupton të lartë dhe më të ulët në një brezi “bit”, përdorimi i “B” kupton “Byte” (bandë) frekuencash quhet gjerë- (në kontekstin e njësisë së matjes së si bande ose brezi. Në këtë gjerësi shpejtësisë, një Byte i referohet një bande është e mundur të dërgohen madhësie prej 8 bit). Këto simbole dhe merren informacione pa pengesa. quhen edhe Suffix, për arsye se ven- Gjithashtu, ky term përdoret edhe për dosen prapa një treguesi (si p.sh. kilo të treguar kapacitetin e një linje apo “bit” shkurt kb). qarku nga pikëpamja e aftesisë që ai ka në lidhje me një brez të caktuar frekuencash. B

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 19 SË TELEKOMUNIKACIONIT Baseband and Basedband Signals Baud Rate – Shpejtësia Baud – Banda/Brezi Bazë dhe Sinjalet e Bandës/Brezit Bazë Është shpejtësia me të cilën një pajisje (psh. kompjuter) mund të Në telekomunikacion dhe në transferojë/transmetojë të dhënat teknikën e përpunimit të sinjaleve, nëpërmjet një ndërfaqe (modem). sinjalet e bandës bazë transmetohen Përgjithesisht, përcaktohet si sasi el- të pamoduluara, pra në frekuencat e ementesh (ose njësish) të transmetu- tyre të origjinës pa ndryshuar ose zh- ara për një sekondë. vendosur këtë sinjal në frekuenca të tjera. Frekuencat e këtij sinjali mund B Channel – Kanali B të shtrihen nga afërsisht 0 Hz deri në frekuencën e tij më të lartë që njihet si Është një term i rrjeti ISDN. Nënk- frekuenca e prerjes, ose si vlera mak- upton një kanal komunikimi që mbart simale e gjerësisë së brezit. informacionin me një shpejtësi trans- metimi prej 64Kb/s. Shërben për të Base Station – Stacioni Bazë transmetuar lidhje zanore apo të dhë- na. Një rrjet ISDN B është i përbërë Një stacion bazë, në rrjetet e tele- nga 2 kanale B dhe dhe një kanal D komunikacioneve të lëvizshme, nënk- (që mbart sinjalizimet me shpejtësi upton një nyjë të rrjetit ku realizohet deri 16Kb/s). lidhja pa tel (wireless) me përdoruesit. Në kuptimin e përgjithshëm të gjithë BCCH (Broadcast Control Channel) stacionet që lidhen nëpërmjet rrjetit – Kanal Kontrollues i Transmetimit/ kurrizor me pjesën qëndrore quhen Përhapjes stacione bazë. Ky kanal përdoret për dërgimin e Baud – Baud mesazheve të informacionit që lidhet me identitetin, konfigurimin dhe treg- Është njësi matëse e transmetimit ues të tjerë në BTS, pra mbart infor- të të dhënave. Kjo llogaritet bazuar macionin më vital të sistemit. Ai ve- mbi sasinë e elementeve (njësive) të pron në ndërfaqen Um (e cila eshte transmetuara për një sekondë. ndërfaqja ajrore në rrjetin GSM). BER (Bit Error Rate) – Raporti i Biteve të Gabuara Tregon raportin (në përqindje) të biteve të marra gabimisht kundrejt numrit total të biteve të marra. Është një tregues themelor i cilësisë së transmetimit/marrjes. B

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 20 SË TELEKOMUNIKACIONIT B – ISDN (Broadband ISDN) – ISDN numerike që përdoren në rrjetet e ko- me Bandë të Gjerë munikimeve dhe më gjerë. Rrjet Dixhital i Shërbimeve të Inte- gruara me Bandë të Gjerë. Billing Cycle / Period – Cikli / Periu- dha e Pagesës Cikli/periudha i pagesës ka zakon- Bit Rate – Shpejtësia e Transmeti- isht një kohëzgjatje një mujore dhe mit lidhet me faturimin që bëhet për abo- nentët me kontratë lidhur me aktivite- Tregon sasinë e të dhënave nu- tin (trafikun) e kryer gjatë muajit. merike (dixhitale), të cilat mund të transferohen përgjatë një lidhjeje, Bitstream Access – Akses në Treg- apo që mund të transferohen brenda jet me Shumicë (ose broadband) një kanali komunikimi, në një interval të dhënë kohor. Informacioni bazë në Bitstream Access (njihet edhe si telekomunikacion konsiderohet bit, shitje me shumicë – “wholesale”) ndërsa informacioni bazë në informa- nënkupton shfrytëzimin e rrjetit të tikë konsiderohet bajt (Byte). Për këtë një operatori nga operatoret e tjerë arsye “bit rate” mund të matet në bit (të quajtur përfitues), duke u bazuar për sekondë (bps ose b/s) dhe byte në konceptin e shitjes me shumicë për sekondë (Bps ose B/s). të produkteve / kapaciteteve xDSL. Kështu, shërbimi Bitstream është një Bluetooth – Bluetooth (Blututh) produkt i shitjes me shumicë që ka në thelb dhënien e kapacitetit(eve) të Është një teknikë komunikimi pa tel transmetimit operatorit përfitues, i cili (wireless) midis pajisjesh të ndryshme, mund të shesë shërbime (përfshi edhe e projektuar për t’u përdorur në distan- ato me vlerë të shtuar) duke përdorur ca të vogla (zakonisht deri rreth 10 m, teknikën xDSL. por jane arritur edhe distanca më të mëdha). Kjo teknike bazohet ne për- Bit – Bit dorimin e spektrit te frekuencave 2.4 GHz (frekuenca keto te lira për t’u per- Tregon në mënyrë të shkurtuar dorur nga publiku i gjerë) për të lidhur fjalët Binary Digit (element i sitemit të pa tel një gamë të gjerë pajisjesh si numërimit me bazë 2). Bit është një laptopë, kompjuterë dhe telefona, etj. vlerë binare që mund të marrë një nga këto dy gjëndje “1” ose “0”. Gjithash- tu bi–ti është njësia më e vogël në strukturën dhe hierarkinë e teknikave B

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 21 SË TELEKOMUNIKACIONIT BHCA (Busy Hour Call Attempts) – Është mënyra e transmetimit të Tentativat e Thirrjeve gjatë Orëve një sinjali apo informacioni duke për- meTrafik më të Ngarkuar dorur një brez te spektrit elektromag- netik në mënyreë të hapur dhe të një BHCA shpreh numrin e telefonatave kohëshme në shumë drejtime. Shëm- / thirrjeve të gjeneruara gjatë orareve bull tipik është transmetimi që realizo- të pikut (periudhës me ngarkesën / het nga një stacion radiofonik. trafikun më të madh) në një rrjet tele- fonik. Eshtë një tregues kryesor që Broadband – Bandë / brez e Gjerë konsiderohet gjatë projektimit / dimen- sionimit të një pajisje, sistemi apo rr- Është një term teknik dhe komercial jeti. që lidhet kryesisht me shpejtësinë e transmetimit të të dhënave, rrjedhi- Bothway Trunk / Line – Linjë / Qark misht me sasinë e informacionit që Dy Drejtimësh do të transmetohet. Përgjithësisht me brez të gjërë nënkuptojmë një shpe- Një linjë/qark që lidh dy pika (bren- jtësi transmetimi të një niveli prej më da një rrjeti ose midis dy rrjeteve) dhe shumë se 1 Mbps. Rrjedhimisht të shërben për të mbartur si trafikun gjitha shërbimet që ofrohen nga rrjeti i hyrës dhe atë dalës quhet “dydre- telekomunikacioneve dhe kërkojnë një jtimësh”. shpejtësi më të madhe se 1Mbps për t’u transmetuar quhen shërbime me BPS (Bits per Second) – Bit për Se- brez të gjerë. Shpejtësia e transmeti- kondë mit midis sistemeve të rrjetit zakonisht është shumë më e madhe se ajo midis BPS tregon sasinë e bitëve të për- rrjetit dhe përdoruesit fundor të tij. punuar apo të transmetuar nga një sistem apo rrjet në njësinë e kohës BSC (Base Station Controller) – (në sekondë). Përgjithësisht përdoret Kontrolluesi i Stacioneve Bazë për të treguar shpejtësinë e transme- timit të të dhënave të ndryshme mbi Në rrjetin e telekomunikacioneve të një linjë apo qark dhe shënohet “bps” lëvizshme, nyja (sistemi) që realizon ose b/s”. kontrollin e një numri të caktuar sta- cionesh bazë quhet BSC. Bridge – Ura Tregon një mënyrë dhe njëkohë- BSS (Base Station System / Sub- sisht një pajisje, e cila realizon lidhjen system) – Sistem / Nënsistem i Sta- e dy rrjeteve, teknikisht me parametra cionit Bazë “të njëjtë”, me njëri – tjetrin. BSS është element i rrjetit të tele- Broadcasting – Transmetim komunikacioneve të lëvizshme, i cili B

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 22 SË TELEKOMUNIKACIONIT është përgjegjës për të trajtuar trafikun Byte – Byte (Bajt) dhe sinjalizimet respektive midis një telefoni fundor dhe rrjetit të komutimit. Byte është njësia bazë e përdorur për të treguar sasinë e shkëmbimit të BTS (BaseTransceiver Station) të dhënave në një rrjet, apo edhe në – Stacion Marrës – Dhënës Bazë një njësi të veçantë të tij (psh. komp- juter). Kjo njësi përdoret për të treguar BTS është element i rrjetit të teleko- edhe kapacitete të ndryshme si psh. munikacioneve të lëvizshme, i cili ka kapacitetin e një memorie (kujtese). Si detyrë kryesore të vendosë komuni- madhësi, një Byte është i përbërë nga kimin me telefonat e përdoruesve fun- 8 bit. Byte–t gjithmonë shënohen me dorë. Njihet edhe si stacion terminal “B” të madhe, ndërsa bitet shënohen bazë (BTS – Base Terminal Station). me “b” të vogël. C Cable Duct Systems – Sistemi i Tubacioneve Kabllore Bundle and Bundling – Paketa dhe Sistemi i tubacioneve i destinuar Paketimi për të vendosur në to kabllot për ko- munikim (bakër apo fibër optike) quhet “duct” system. Një sistem i tillë mund të jetë nëntokësor ose jo. Cable Modem – Modem Kabllor Grupimi i produkteve apo shërbi- Një pajisje tek e cila realizohet meve që ofrohen nga një kompani procesi i modulimit dhe demodulimit telekomunikacionesh (nga një oper- quhet Modem. Në rastin kur sinja- ator) për klientët quhet paketim, dhe li transmetohet me anë të kabllove grupet e krijuara quhen “paketa”. Kri- quhet Modem Kabllor. Përgjithësisht jimi i paketave ka si qëllim kryesor është një pajisje terminale e cila ven- të bëjë produktet / shërbimet e ofru- doset te përdoruesi fundor me qëllim ara me atraktive për përdoruesin. Në që të kthejë informacionin e dërguar varësi të kushteve të tregut mund të nga sistemet e rrjetit të telekomunik- krijohen paketa me kombinime shër- acioneve në një sinjal me formën e bimesh të ndryshme, kështu p.sh. nevojshme për t’u preceptuar nga për- një paketë mund të përmbajë telefoni doruesi ose pajisjet e tij. (urbane dhe ndërurbane) dhe internet (me një shpejtësi të caktuar) dhe të of- rohet me një çmim fiks. B

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 23 SË TELEKOMUNIKACIONIT Cable Network – Rrjeti Kabllor Distribution Frame) para se te arrijnë pajisjet respektive. Një rrjet komunikimi, i cili mbështetet në përdorimin e kabllove për realizimin Cache Memory – Memoria e lidhjeve të pjesëve të ndryshme të Cache (Kashe) tij quhet Rrjet Kabllor. Rrjeti kabllor në telekomunikacion mund të jetë me Memoria Cache, është një kujtesë percjellësa bakri ose me fibra optike. që përdoret nga CPU (Central Pro- cessing Unit) me qëllim zvogëlimin e Cable TV Network – Rrjeti kohës për të përdorur (aksesuar) të Televiziv Kabllor dhënat që ndodhen në kujtesën qën- drore. Kjo është një kujtesë me ak- Shpërndarja e sinjalit TV me anë të ses të rastit (RAM – Random Access një rrjeti kabllor njihet si rrjeti televiziv Memory) që një kompjuter gjatë punës kabllor. Përgjithësisht ky rrjer bazo- e akseson më shpesh se kujtesën e het në përdorimin e kabllove koak- rregullt RAM. siale. Stacionet respektive dërgojnë të dhënat (kanalet e ndryshme tele- Call – Thirrje vizive) të cilat mbarten nëpërmjet rrje- tit kabllor në një brez të spektrit, afër- Në telekomunikacion vendosja e sisht prej 54 – 750 MHz (downstream) lidhjes midis abonentëve (pajisjeve) dhe një brez midis 5 deri në 42 MHz quhet thirrje. Shpeshherë me thirrje (upstream). kuptojmë thjesht dërgimin e një sinjali për të kërkuar vendosjen e një lidhjeje. Cable Termination – Terminimi Kabllor Call Setup – Vendosja e Thirrjes Pjesët fundore të linjave të një rr- Vendosja e një thirrjeje është proce- jeti kabllor terminohen në pajisjet re- si i nevojshëm (të gjitha fazat respek- spektive te cilat mund te jenë pajisje tive) për të vendosur një lidhje fizike aktive (si psh. një switch apo një mo- apo logjike midis abonentëve (apo pa- dem, etj.) ose pajisje pasive (si psh. jisjeve), si p.sh. procesi i vendosjes së një kuti shpërndarëse apo prize). Në një lidhjeje telefonike. varësi të tipit të kabllove (bakrit) duhet të mbahet në konsideratë rezistenca Call Barring – Kufizimi i Thirrjes e tyre, e cila është përgjithesisht 75 Ohm për kabllot koaksiale dhe 120 Është një facilitet (lehtësi) në shër- Ohm për ato simetrike. Kjo vlerë është bimin telefonik që i ofrohet përdoruesit e rëndësishme për pikën e terminimit. për të vendosur kufizime për thirrjet Në lidhje me kabllot e fibrës optike ato dalëse dhe ato hyrëse (si p.sh. heqjen përgjithësisht terminohen në njësitë e e mundësisë për të bërë thirrje ndër- shpërndarjes optike (ODF – Optical kombëtare). C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 24 SË TELEKOMUNIKACIONIT Call Forwarding – Devijimi i këto pagesa ndryshojnë në varësi të Thirrjes planit tarifor dhe mund të jenë edhe falas (p.sh. thirrjet urbane brenda rrje- Është një facilitet (lehtësi) në shër- tit të një operatori). bimin telefonik që i ofrohet përdoruesit për të devijuar telefonata hyrëse nga Call Center – Qëndra e Shërbimit të numri i tij te një numër tjetër. Abonentit Call Waiting – Thirrje në Pritje Një qendër e cila është në shërbim (shërbimi i njoftimit që një thirrje e të panderprerë të abonentëve të një re është duke pritur) rrjeti, duke ju përgjigjur në kohë reale kërkesave dhe ankesave të tyre, quhet Është një facilitet (lehtësi) në shër- qëndër e shërbimit të abonentit (njihet bimin telefonik që ofrohet nga opera- edhe si qender e kujdesit, e ndihmes torët e telekomunikacioneve që sinjal- ose e mbështetjes së abonentit). Një izon se një thirrje e re ka mbërritur për qënder e tillë trajton jo vetëm thirrjet e një abonent i cili është duke biseduar. abonentëve (hyrese), por edhe ato që Zakonisht dërgohet një sinjal i shkurtër qëndra bën drejt abonentëve (dalëse). në formë toni (beep) mbi linjën e abo- Një qëndër e tillë është një element i nentit për të lajmëruar mbërritjen e një rendësishëm i kompanisë në termat e kërkese të re. cilësisë se shërbimit për klientin. Call On Hold – Mbajtja e Thirrjes Capacity – Kapaciteti (vendosja e thirrjes përkohësisht në pritje) Një term që tregon aftësinë për- balluese ose bartëse që ka një linjë / Është një facilitet (lehtësi) në shër- qark / pajisje / sistem apo rrjet për të bimin telefonik që i ofrohet përdoruesit përballuar një trafik të caktuar (thirr- për të vendosur telefonatën e tij për- je telefonike, të dhëna apo figurë) në kohësisht në pritje (pa shkëputur lidh- një moment kohe. Në telekomunika- jen) dhe për ta rivendosur atë përsëri. cion njësia matëse e kapacitet është “Erlang” ose “bit për sekondë”. Call Charges – Pagesa e Thirrjes CAPEX (Capital Expenditures) Pagesa e thirrjes tregon tarifën që – Shpenzimet Kapitale duhet të paguhet për të realizuar një kërkesë që gjenerohet nga përdoruesi Janë fondet e nevojshme që i nev- i rrjetit (p.sh. lidhjen telefonike me një ojiten një kompanie për të realizouar abonent tjetër). Këto pagesa janë të zgjerimin (jo vetëm) e aseteve fizike të ndryshme dhe varen nga tipi i shërbi- biznesit si godina, sisteme, pajisje etj. mit, kohëzgjatja, destinacioni i thirrjes Në shpenzimet kapitale hyjnë jo vetëm etj. Sidoqoftë duhet të theksohet se zgjerime dhe upgrade të godinave, C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 25 SË TELEKOMUNIKACIONIT sistemeve, pajisjeve por edhe ndër- përdoret në teknikën e transmetimit të timet e reja të tyre. Kryesisht, bëhen sinjaleve. me qëllim zgjerimin dhe fuqizimin e bi- znesit, si dhe për të qenë konkurrues CAS Customer Acquisition në treg. Cost – Kosto e Blerjes së Klientit Carrier – Mbartës / Transportues Në thelb përfaqëson koston që i duhet një operatori për të bindur një Përgjithësisht tregon një model biz- klient që të blejë një produkt apo shër- nesi në fushen e telekomunikacioneve bim që ai ofron. Zakonisht ky element (telecom carrier) ose thjesht një sinjal është i përfshirë në koston e produktit/ (carrier signal). Shpesh në telekomu- shërbimit. Shiko edhe “SAC – Kosto e nikacion, me “carrier” cilësohet një blerjes se abonentit”. sistem multipleksues / demultiplek- sues, ku kanale individuale (zë, të CATV (Cable Television) – Tele- dhëna, figurë ose kombinime të tyre) vizion Kabllor grupohen për t’u transmetuar së bash- ku. Është një shkurtim që përdoret për të treguar rrjetet televizive kabllore. Carrier Signal – Sinjal Mbartës Cat5 Cable – Kabllo Kategoria 5 Në telekomunikacion, një sinjal mbartës (shpesh quhet edhe valë Tregon një tip të caktuar kabllo bakri mbartëse , ose thjesht mbartës) është (me 4 cifte përcjellsish) që përdoret në një sinjal (shpesh një valë në formë si- rrjetet kompjuterike (rrjetet LAN). Në nusoidale) që shërben për të realizuar varësi të kërkesave teknike, sidomos modulimin e një sinjali (informacioni) në lidhje me shpejtësinë e transme- bazë (psh. të zërit). Ky sinjal, i cili timit, janë ndërtuar tipe të ndryshme shpesh herë quhet edhe sinjali bartës, kabllosh, duke filluar nga kategoritë ka një frekuencë shumë më të lartë më të ulëta e deri në kategoritë më se ai i sinjalit bazë (psh. zërit). Qëllimi të larta. Këto lloj kabllosh përdoren kryesor i përdorimit të sinjalit mbartës në lidhjet e pajisjeve (kompjuterave është përmirësimi i procesit të trans- etj.) në rrjetet kompjuterike, si Ether- metimit. net dhe ATM. Gjithashtu mund të për- doren për të mbartur edhe sinjale të Carrier Frequency – Frekuenca tjerë si të dhëna dhe figurë. Bartëse Frekuenca e sinjalit që shërben për të mbartur një sinjal (informacion) të caktuar gjatë procesit të modulimit quhet frekuenca bartëse. Kryesisht C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 26 SË TELEKOMUNIKACIONIT Cat5e Cable – Kabllo Kategoria 5 e bashkët Nr. 7 përmirësuar Sistemi që shërben për të mbar- Është një kabëll i familjes Cat5 i cili tur dhe shkëmbyer sinjalizimet (pro- është përmirësuar me qëllim që të tokollet) e nevojshme për vendosjen suportojë një shpejtësi transmetimi të e lidhjes midis pajisjeve të ndryshme dhënash deri 1000 Mbps (1Gbps). brenda rrjetit, apo të rrjetit me termi- nalet fundore quhet Sistem Sinjalizimi. Cat6 Cable – Kabllo Kategoria 6 Në rastin kur këto sinjalizime kalojnë në një rrugë të përbashkët të shkëpu- Është një kabllo (me 4 cifte përciell- tur nga ai i trafikut real quhet Sistem sash bakri) i projektuar që të mbartë Sinjalizimi me Kanal të Përbashkët. sinjale me frekuence deri 250 MHz, si Edhe CCS7 eshtë një sistem sinjal- dhe të realizojë një transmetim cilësor izimi i tillë. deri 1000 Mbps (1Gbps). Në disa raste një kabllo i tillë mund të mbajë (supor- tojë) edhe shpejtësi deri 10Gbps, por në një distancë të vogël. Cat7 Cable – Kabllo Kategoria 7 CD (Compact Disk) – Kompakt (optic) Disk Është një kabllo (me katër cifte përciellsish bakri) tip F/ STP (Foiled Përgjithësisht njihet si disk optik, i Shielded Twisted Pair Cable) ku jo cili shërben për ruajtjen (memorizimin) vetëm çdo cift përciellsish është i e të dhënave në format numerike. In- ekranizuar, por edhe i gjithë kablloja formacioni mund të regjistrohet mbi (të katër ciftet e përciellsave) gjithash- një CD, të ruhet aty dhe të lexohet në tu janë të ekranizuara. Një kabllo i tillë çdo rast që është e nevojshme. Një suporton sinjale me frekuencë deri CD mund të jetë vetëm për regjistrim 600 MHz dhe arin shpejtësi 10 Gbps. ose edhe për rishkrim. Kapaciteti i një CD–je është i rendit të disa qindra MB CCCH (Common Control Channels) (psh.700MB). – Kanalet e Përbashkët të Kontrollit CCCH është një kanal përgjegjës për të transferuar informacionin e kon- trollit midis stacioneve fundore dhe telefonave te përdoruesve, në një rrjet të telekomunikacioni të lëvizshme. CCS7 (Common Channel Signalling No. 7) – Sinjalizim me Kanal të Për- C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 27 SË TELEKOMUNIKACIONIT CDMA (Code Division Multiple Ac- tjetër e rrjetit të telekomunikacioneve) cess) – Akses i Shumëfishtë me që lidhen direkt me një thirrje telefon- Ndarje të Kodit ike (apo një tjetër lloj komunikimi). Në këto të dhëna përfshihen detaje si CDMA është një teknologji e për- koha e thirrjes, kohëzgjatja e thirrjes, dorur në sistemet e radio komunikimit. numri i abonentit kërkues, numri i abo- Në thelb është një formë multipleksimi nentit të kërkuar, etj. Zakonisht këto të (shumëfishimi), e cila lejon një numër dhëna përdoren nga sistemi i billing- sinjalesh të vendosen (okupojnë) mbi ut (faturimit) për të llogaritur koston e një kanal transmetimi të vetëm, duke bisedës (por jo vetëm). optimizuar kështu përdorimin e brezit. Kjo teknikë, e njohur gjithashtu si me CDRW (Compact Disk Rewritable) spektër të shpërndarë, bën të mundur – Kompakt Disk me Mundësi Rish- që në një rrjet të telekomunikacione- krimi ve të lëvizshme të përdorë një bandë / brez i vetme frekuence për të gjithë Tregon një disk optik mbi të cilin trafikun, duke diferencuar transme- mund të shkruash informacion dhe ta timin individual në bazë të kodeve fshish atë herë pas here (si në një ku- unike që ju dedikohen atyre përpara jtesë të zakonshme lexim – shkrimi). fillimit të procesit të transmetimit. Cell – Qeliza CDMA 2000 – CDMA 2000 Njësia bazë gjeografike (nga kënd- Është një familje e standardeve të vështrimi i mbulimit me sinjal) e një teknologjisë së telekomunikacione- sistemi/rrjeti komunikimi të lëvizshëm ve të lëvizshme 3G, e cila përdor një quhet “qelizë”. Mbulimi i një zone të mënyrë aksesimi të bazuar në kana- caktuar me qëllim ofrimin e shërbi- let CDMA (Code Division Multiple Ac- meve respektive është e bazuar në një cess), me qëllim transmetimin e zërit rrjet qelizash. Secila qelizë ka në qen- dhe të të dhënave. Ajo është vazh- drën e vet një stacion bazë radio që dimi i standardit “CDMAone” dhe në iu sherben përdoruesve që ndodhen thelb është një metodë e aksesit të brenda saj. Madhësia e një qelize për- shumëfishtë. caktohet në radhe të parë nga terreni dhe numri i parashikuar i përdoruesve. CDR (Call Details Records) – Regjistrime të Detajuara të Thirrjes CDR (njihet edhe si regjistrime të të dhënave të thirrjes) është një regjis- trim i të dhënave të detajuara (te cilat gjenerohen nga një central apo pajisje C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 28 SË TELEKOMUNIKACIONIT Cell Splitting – Ndarja e Qelizave bazë të çdo qelize i lidh me centralin qendror. Në këtë mënyrë ky rrjet sig- Nënkupton procesin e konvertimit të uron lidhjen e përdoruesve midis tyre, një qelize të vetme në shumë qeliza të pavarësisht vendndodhjes (por gjith- tjera. Kjo realizohet duke sektorizuar monë brenda zonave të mbuluara nga antenat ose duke ndërtuar qeliza të ky rrjet). reja shtesë brenda një qelize bazë. CELLCO (Cellular Phone Company) Cellular Service – Shërbimi – Kompani telefonike e lëvizshme Celular (mobile/celulare) Shërbimet e telekomunikacione- Një kompani (operator) që ofron ve që ofrohen nga një rrjet tokësor i shërbime pa tel (wireless) quhet lëvizshëm quhen shërbime celulare CELLCO. (shpesh edhe mobile ose në një pik- pamje më të gjerë pa tel (wire- less). CEPT (European Conference of Termi shërbime celulare lidhet me Postal and Telecommunications mënyrën e ndërtimit të rrjetit në bazë Administrations) – Konferenca Ev- celulash (qelizash). ropiane e Administratave të Postës dhe Telekomunikacioneve Cellular System – Sistemi Celular Ky është një institucion përgjegjës (i krijuar në vitin 1959) me qëllim koor- Një rrjet celular është një rrjet i tele- dinimin e organizatave të telekomu- komunikacioneve të lëvizshme, i cili nikacioneve dhe të postës së shteteve shtrihet në zona të caktuara që tekni- europiane. Ky institucion vendos kisht i quajmë celula/qeliza. Secila nga standarde dhe jep rekomandime të qelizat shërbehet të paktën nga një ndyshme për fushën respektive me stacion terminal bazë BTS (shpesh e qëllim standardizimin e rrjeteve res- quajmë dhe stacion bazë ose qelizor). pektive. Gjithashtu, CEPT ishte përg- Nga pikpamja teknike ky është një rrjet jegjës edhe për krijimin (në vitin 1998) pa tel, i cili realizon mbulimin e zonave e Insitutit të Standardeve të Telekomu- të ndyshme (qelizave) dhe stacionet nikacioneve Evropiane – ETS (Euro- pean Telecommunications Standards Institute). Shënim: Shkurtimi CEPT rrjedh nga gjuha frënge “Conférence européenne des administrations des postes et des télécommunications”. C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 29 SË TELEKOMUNIKACIONIT CGI (Common Gateway Interface) » CLIP (Calling Line Identification – Ndërfaqja e Hyrjes së Përbashkët Presentation) – Prezantimi (ose shfaqja) i identifikimit të linjës së ab- Një metodë standarde e përdorur onentit thirrës. për të gjeneruar përmbajtje dinamike në faqet dhe në aplikacionet web. Kur » CLIR (Calling Line Identification CGI përdoret në një webserver, ajo Restriction) – Kufizimi (ose bllokimi/ siguron ndërfaqen e nevojshme mid- ndalimi) i identifikimit të linjës së ab- is webserverit dhe programit që gjen- onentit thirrës. eron permbajtjen dinamike. CID (Caller Identification) – Identifi- Churn Rate – Shkalla e Abonentëve kimi i Abonentit Thirrës të Larguar Në varësi të detajeve që mund të Është një tregues që shpreh (za- përmbaje një facilitet i tillë mund të konisht në %) numrin e abonentëve të jetë: si indentifikimi i linjës së thir- larguar kundrejt totalit të abonentëve rësit CLID (calling line identification), për një periudhe kohe të caktuar. Ky si identifikuesi i numrit të thirrësit tregues shërben për të vlerësuar sta- CNID (calling number identification), bilitetin e kompanisë nga pikëpamja e si prezantimi i identifikimit të linjës së ruajtjes së numrit të abonentëve. thirrësit CLIP (calling line identifica- tion presentation). CID në këndvësh- CI (Caller Identification) – Identifi- trimin e përgjithshëm përfaqëson një kimi i Abonentit Thirrës shërbim telefonik (në rrjetet analoge apo numerike, ose ato IP) ku bëhet e Tregon një funksion të rrjetit të ko- mundur shfaqja e numrit të abonentit munikimit, i cili bën të mundur shfaq- thirrës (kërkues) në terminalin e abo- jen (ose ndalimin e shfaqjes) së numrit nentit marrës (të kërkuar) me qëllim të abonentit thirrës (kërkues) ose të të informimin e tij për burimin e kësaj dhënave të tjera të tij. Kjo me qëllim in- thirrjeje. formimi paraprak të abonentit të thirrur (të kërkuar). Në varësi të procesit C/I (Carrier to Interference Ratio) specifik, në lidhje me këtë funksion – Raporti i Fuqisë së Mbartëses me dallojmë këto terma kryesore: Fuqinë e Interferencës » CI (Caller Identification) Është një tregues që jep cilesinë e – Identifikimi i abonentit thirrës. një mjeti/ambienti transmetimi duke u bazuar në raportin e fuqisë së sinjalit » CLID (Calling Line Identification) mbartës me atë të sinjalit që shkakton – Identifikimii linjës së abonentit thir- interferencen (zhurmës). rës. C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 30 SË TELEKOMUNIKACIONIT CIR (Carrier to Interference Ratio) – Cloud – Cloud (Reja) Raporti i Sinjalit Bartës me Sinjalin Interferues Një term i përdorur në teknologjinë e sotme të komunikimit që përsh- Jepet si raporti i fuqisë së sinjalit të kruan një rrjet përdoruesisht të cilët bartësit përmbi fuqinë e sinjalit inter- përdorin të njëjtat burime për të re- ferues. alizuar detyrat respektive, pra është një koncept, i cili lejon shfrytëzimin e Circuit Switching – Komutim Qarku pajisjeve të përbashkëta në të njëjtën kohë, por në mënyrë të pavaruar nga Komutim qarkut është një teknolog- njeri – tjetri. Në një përshkrim më të ji bazë e përdorur në ndërtimin e rr- thjeshtë mund ta krahasojmë me një jeteve të telekomunikacionit. Ajo për- rrjet furnizimi me ujë, ku përdoruesit cakton edhe mënyrën e funksionimit përdorin të njejtën depo (rezervuar). të rrjetit, që njihet si rrjeti me komutim Qëllimi kryesor i pëwrdorimit të kësaj qarku. Ky rrjet i bazuar në këtë prin- teknike është optimizimi i kostos, duke cip, siguron një linjë fizike (apo një shfrytëzuar në mënyrën më të mirë të qark) të dedikuar për t’u përdorur nga mundshme burimet respektive. fillimi i lidhjes midis dy pikave (abo- nentëve fundorë) deri në momentin e Cloud Computing and Services shkëputjes së tyre. Është kryesisht një – Reja Informatike dhe Shërbimet tregues bazë për rrjetet me ndarje në kohë –TDM (Time Division Multiplek- Në thelb nuk është gjë tjetër veçse sing), ku një rrugë komunikimi vihet një rrjet informatik ku përdoruesit për- plotësisht në dispozicion të palëve dorin të njëjtat pajisje qëndrore (pro- (pavarësisht nga shkalla e shfrytëzimit cesorët, memoriet, serverat, aplikimet, të saj) deri në momentin e shkëputjes programet, etj). Duke qenë se për- së komunikimit. doruesit fundorë, në varësi të kërke- save ndajnë së bashku përdorimin e Circuit – Switched Network – Rrjeti po të njëjtave burime, por plotësisht të me Komutim Qarku pavarur nga njëri – tjetri janë quajtur “reja informatike”. Një re informatike, Një rrjet telefonik i cili bazohet në në bazë të shtrirjes dhe shërbimeve principin e komutimit të qarkut është që ofron, mund të jetë private, publike rrjet me komutim qarku. Thelbi gjith- ose hibride. Ky zhvillim ka si qëllim monë është dedikimi i një rruge per- parësor atë të uljes së kostos. Në një manente për një lidhje të caktuar deri këndvështrim të përgjithëshëm, mund në shkëputjen e kësaj lidhje. Rrjeti të themi se një “re shërbimesh” është telefonik PSTN (Public Switching Tele- çdo lloj burimi që sigurohet nëpërmjet phone Network) është një rrjet tipik me rrjetit të internetit. komutim qarku. C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 31 SË TELEKOMUNIKACIONIT timit të tij. Përdoret kryesisht në trans- metimet radio (zë) dhe ato televizive (figurë), kjo për shkak të vetive të mira që ai ka për këto lloj transmetimesh. Clustering and Cell Clusters – Codec – Kodues/Dekodues Grupimi dhe Grupet e Qelizave Në teknikën e komunikimit, procesi Bashkimi i elementeve të veçanta i cili realizon kodimin e informacionit të një rrjeti në një grup, duke u nisur (sinjalit), pra transformimin e tij në një nga vetitë e ngjashme (apo karakteris- formë të përshtatshme për ta trans- tikat e ngjashme) që ata kanë, si dhe metuar dhe mbrojtur atë, quhet kodim. nga zona gjeografike ku ata shtrihen Procesi i kundërt, ai i kthimit të infor- quhet procesi i “clustering”. Grupi i macionit (sinjalit) në gjendjen fillestare formuar nga këto elemente quhet quhet dekodim. Pajisja respektive që “cluster”. Në rrjetin e telekomunika- realizon këto procese quhet kodek cioneve të lëvizëshme, termi “cluster” (codec). përdoret për të treguar një grup sta- cionesh apo qelizash, të cilat mbulo- Code Baudot – Kodi Bodo jnë me shërbim një zonë të caktuar, duke bashkëpunuar me njëri – tjetrin. Kodi Bodo është një metodë e trans- Procesi i rregullimit të parametrave të metimit të teksit me anë të kombinimit secilës qelizë me qëllim përmirësimin të 5 impulseve binare (pra 32 gjendje). e cilësisë së shërbimeve për atë zonë Ky kod u përdor nga makinat e shkrim- quhet Optimizim i Grupit (cluster–it). it në largësi (teleshkruesit) për trans- metimin e teksteve (telegramëve). Coaxial Cable – Kabllo Koaksial Collocation – Bashkëvendosje Kabllo koaksiale është një tip kabllo- je që ka në qendrën e vet një përc- Modeli i shfrytëzimit (apo ndërtimit) jellës (zakonisht prej bakri), i cili është të infrastrukturës të një rrjeti telekomu- i rrethuar nga një shtresë prej materi- nikacioni (fiks apo i lëvizshëm) nga 2 ali izolues dhe mbi të është vendosur ose më shume operatorë quhet bash- një shtresë në formë rrjete (skermo) këvendosje. Si shëmbull mund të mar- prej materiali përçues (zakonisht prej bakri). Termi “koaksial” i referohet pikërisht formës gjeometrike të ndër- C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 32 SË TELEKOMUNIKACIONIT rim shfrytëzimin e nje kulle transme- Control Channel – Kanal Kontrolli timi nga operatorë të ndryshëm për të vendosur antenat dhe sistemet e tyre Eshtë një kanal i cili përdoret në rr- të transmetimit, ose shtrirja e kabllove jetet e telekomunikacionit me qëllim ne të njëjtin sitem tubacionesh nën- realizimin e kontrollit të transmetimit. tokësore. Në rrjetet GSM, kanalet e kontrollit ndahen në tre kategori: kanali i kon- Communication System – Sistemi trollit të transmetimit të hapur (broad- Komunikimit cast) – Broadcast Control Channel (BCCH), kanali i përbashkët i kontrollit Në telekomunikacion një sistem – Common Control Channel (CCCH), komunikimi është bashkimi i ele- dhe kanali i dedikuar i kontrollit – Ded- mentëve të ndryshëm, të nevojshëm icated Control Channels (DCCH). në realizimin e komunikimit midis dy ose më shumë pikave. Tre janë pjesët Control Signal – Sinjali i përbërëse bazë për një sistem ko- Kontrollit munikimi: pjesa e transmetimit, pjesa e kanalit të komunikimit, dhe pjesa e Një sinjal i dërguar me qëllim ver- marrjes. ifikimi të gjendjes së një pajisjeje/ sistemi quhet “sinjal kontrolli”. Konk- Connection Fee – Pagesa e retisht, për një rrjet telekomunikacioni Lidhjes të lëvizshëm sinjali i gjeneruar nga një telefon fundor, apo nga stacioni bazë Pagesa (ose tarifa) e lidhjes tregon për të verifikuar gjendjen aktuale të një vlerë e cila duhet të paguhet më tyre quhet “sinjal kontrolli”. Duhet të qëllim realizimin e lidhjes së një për- theksojmë se ky sinjal përmban infor- doruesi me sistemet e rrjetit të një macionet e nevojshme per të dalluar operatori (si p.sh. instalimi i linjës nga gjëndjen, apo për të përgatitur (ose shtëpia e një abonenti deri tek centra- vendosur) një telefonatë, por nuk përf- li më i afërt). Zakonisht, kjo pagesë shin trafikun real që shkëmbehet midis bëhet vetëm një herë në momentin e tyre (domethënë bisedën). lidhjes dhe mund të jetë e ndryshme në varësi të tipit të lidhjes. Kjo tarifë Convergence – Konvergjencë mund të jetë edhe zero në varësi të politikave tarifore të kompanisë. Konvergjenca në telekomunika- cion është procesi me të cilin shër- bimet/produktet e ndryshme bashko- hen dhe shërbehen së bashku mbi të njëjtin rrjet. Si shembull të konverg- jencës mund të përmendim realizimin e shërbimit zanor (VoIP) së bashku me shërbime të tjera në rrjetin inter- C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 33 SË TELEKOMUNIKACIONIT net. Konvergjenca synon ndryshimin CPE (Customer Prem- ise Equip- e modelit të biznesit dhe bërjen më ment) – Pajisja në Ambjentin e Kli- efikas të tij, duke ofruar shumë shër- entit bime mbi të njëjtin rrjet dhe në të një- jtën kohë. Një pajisje që vendoset në ambien- tin e një klienti dhe që shërben për të Copper Wire (Twisted Pair) – Përc- bërë të mundur përdorimin e shërbi- jellës (tel) Bakri (çift ose kopje përc- meve që rrjeti i telekomunika- cioneve jellësish të përdredhur) ofron quhet thjesht pajisje klienti ose pajisje fundore. Në këto emërtime Është një mjet/mjedis transme- timi përfshihen pajisje si: tele- fona, mo- që përdoret nga kompanitë e tele- deme, stacione fundore, linja, set tele- komunikacioneve për të trans- por- viziv etj. tuar sinjale elektrike me anë të dy përcjellësve (zakonisht prej bakri) CPP (Calling Party Pays) – Paguan të përdredhur me njëri–tjetrin. Nji- Kërkuesi het edhe si kopje simetrike. Grupimi i një numri të caktuar kopjesh të tilla Është një model pagesë ku për for- mojnë kabllin telefonike. Perc- një thirrje (bisedë) të realizuar, pag- jellësit përdridhen midis tyre me qëllim esën e bën abonenti kërkues (thirrës). përmirësimin e parametrave elektrikë të transmetimit të sinjalit (kryesisht CPU (Central Processing Unit) eleminimin e fenomenit të ndërdëg- – Njësia Qëndrore e Procesimit jimit). Përgjithësisht, pjesa e një sistemi Core Network – Rrjeti Qëndror kompjuterik, e cila ekzekuton instruk- (bërthamë) sionet e një programi kompjuterik dhe kryen veprimet bazë aritmetike dhe Në një rrjet telekomunikacioni (fiks logjike (përf- shirë edhe operacionet apo të lëvizshëm) pjesa e rrjetit tek e kryesore komanduese për hyrje/daljet cila realizohen veprimet e përbash- drejt njësive të tjera brenda sistemit këta për kontrollin, apo ato për bash- ose jashtë tij) konsiderohet si pajis- këveprimin midis pjesëve periferike je qëndrore e procesimit).CPU është të të tij quhet Rrjet Qëndror (Core). një term që i dedikohet në menyrë Zakonisht rrjeti apo pjesa qëndrore të veçantë sistemeve apo pajisjeve konceptohet si një bashkësi pajisjesh, kompjuterike (por jo vetëm, p.sh. edhe sistemesh dhe linjash transmetimi, të sistemet apo rrjetet e teleko- munika- cilat mbartin të gjithë informacionin e cioneve kanë një ose më shumë pa- nevojshëm që duhet të shkëmbehet jisje procesuese qën- drore, të nev- midis tyre (përfshi edhe atë të për- ojshme për realizimin e funksioneve doruesve fundorë). respektive). Ky term është përdorur për herë të parë në industrinë e komp- C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 34 SË TELEKOMUNIKACIONIT juterave në vitet 1960. (biteve respektive). Quhet ciklik, sepse algoritmi i kontrollit bazohet në ko- det ciklike. CRC është një metodë mjaft popullore, kjo pikë së pari për thjeshtësinë e implementimit të saj në pajisjet numerike (binare). CRM (Customer Relation- ship Management) – Manaxhimi i Mar- rëdhënieve me Klientin (abonentin) CQI (Channel Quality Index) – In- CRM është një sistem që shërben deksi i Cilësisë së Kanalit për manaxhimin e marrëdhënieve të një kompanie më klientët e vet Është një indikator (tregues) i cilë- (ekzistues dhe ata të rinj). Zakonisht sisë së kanalit të komunikimit pa tel synon të organizojë, automatizojë dhe (wireless). Në vlerësimin e cilësisë sinkronizojë operacionet për shitjen, së një kanali apo një grupi kanalesh, marketingun, shërbimin për klientin si marrin pjesë matje të ndryshme si dhe për mbështetjen teknike. p.sh.: treguesi që del nga matja e raportit sinjal – zhurmë është një in- Cross Connection – Kryqëzim dikator i tillë. Lidhjesh CRC (Cyclic Redundancy Check) – Kryqëzim lidhjesh (që në gjuhën e Kontrolli Ciklik i Shtesave përditshme teknike quhet thjesht kros – konektim) është procesi dhe real- CRC është një kod për kontrollin izimi i lidhjeve të ndryshme në rrjetet e gabimeve gjatë shkëmbimit të të e telekomunikacionit, duke filluar nga dhënave midis pajisjeve të një rrjeti lidhja e thjeshtë e përcjellësve në lidh- numerik. Kuptimi “kontrolli i shtesave” jen e qarqeve (kanaleve të komunikim- ka të bëjë me procesin e kontrollit të it) me një nivel të ndryshëm (kryesisht gabimeve që mund te lindin gjate pro- në nivelin E1) etj. Lidhjet e kryqëzuara cesit te transmetimit të të dhënave, mund të jenë thjesht fizike, ose në kjo duke u bazuar në shtimin e disa nivele të tjera logjike apo virtuale. vlerave (bitet) në çdo grup të dhënash Crosstalk – Ndërdëgjimi Në rastin kur gjatë transmetimit të një sinjali (informacioni) mbi një lin- jë, apo qark kemi prezencën, apo ndërhyrjen e sinjaleve që janë duke u transmetuar mbi një linjë, apo qark C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 35 SË TELEKOMUNIKACIONIT tjetër kemi të bëjmë me fenomenin e Klientëve (abonentëve) ndërdëgjimit. Përgjithësisht, këto ndë- rhyrje shkaktohen midis linjave, ose Në thelb mbajtja (apo ruajtja) e abo- qarqeve që ndodhen afër njëri–tjetrit. nentëve nënkupton aktivitetin e kom- Këto ndërhyrje prishin cilësinë, limito- panisë për të mos lejuar zvogëlimin jnë distancat dhe shpejtësinë në rrjetet e numrit të tyre. Ky proces fillon me numerike. Janë prezente si në rrjetet fillimin e punës së kompanisë dhe analoge, ashtu edhe në ato numerike. vazhdon gjatë gjithë ciklit të jetës së saj, duke synuar rritjen e pandërprerë CSSR – Call Setup Sucess Rate – të klientëve me raporte të kënaqshme Shkalla e Realizimit të Thirrjeve të ndërmjet klientëve të rinj që shtohen Suksesëshme dhe atyre që largohen. CSSR shpreh realizimin e tenta- Customer Retention Rate – Shkalla tivave të thirrjeve (zakonisht në % e Ruajtjes së Abonentëve kundrejt totalit të tentativave) në një rrjet, dhe tregon sa është pjesa e ten- Është një tregues që shpreh (zakon- tativave të thirrjeve që përfundojnë më isht në %) shkallën e rritjes së numrit sukses (pra që rezultojnë në formimin të abonentëve për një periudhe kohe e numrit të abonentit të kërkuar). Dihet të caktuar, duke konsideruar si abo- se për shkaqe të ndryshme, jo të gjitha nentët e rinj që shtohen ashtu edhe thirrjet arijnë të lidhen me numrin e ata që largohen. Ky tregues shërben kërkuar (thirrur). për të vlerësuar stabilitetin e kompa- nisë nga pikëpamja jo vetëm e zgjer- CUG (Closed Users Group) imit të aktivitetit, por edhe të shkalles – Grup Përdoruesish (grup i mbyl- së shërbimit (pra të kënaqësisë së ab- lur përdoruesish) onentit, “besnikërisë” së tyre). Është një grup abonentësh (përg- Customer Base – Baza e jithësisht në rrjetet e lëvizshme Klientëve (abonentëve) (mobile)) të cilët mund të realizojnë (gjenerojnë dhe marrin) thirrje vetëm Është grupi i klientëve (abonentëve) midis tyre (pra anëtarëve të grupit). të cilët blejnë periodikisht shërbimet e Zakonisht për këto raste kompania jep ofruara nga një operator. Këta klientë tarifa preferenciale (të reduktuara). sigurojnë të ardhurat kryesore për Gjithashtu, (sipas kërkesës) anëtarët kompaninë, dhe përbejnë një nga ob- e një grupi mund të gëzojnë edhe të jektivat bazë për veprimtarinë e kom- drejta të tjera si p.sh. thirrje jashtë panisë (operatorit). grupit, thirrje ndërkombëtare etj. Customer Retention – Mbajtja e C

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 36 SË TELEKOMUNIKACIONIT D Data Services – Shërbimet e të Dhënave DAC (Digital to Analogue Convert- Në telekomunikacion shërbimet er) – Konvertues nga Numerik në e të dhënave nënkuptojnë transme- Analog timin e informacioneve të ndryshme (jo zanore); si p.sh. shërbimi i me- Pajisjet/sistemet të cilat realizojnë sazheve në operatoret mobile, për- transformimin e një sinjali në formë dorimi i lehtësive që ofron interneti (si numerike në një sinjal analog quhen posta elektronike), apo shkëm- bime konvertuesa numerikë – analog të tjera informacionesh që real- izohen (shënohen edhe si Convertues D/A). midis përdoruesve (sidomos kjo duke përdorur rrjetin internet). Dark Fiber – Fibër e Errët Data Stream – Vargu i të Dhënave Me termin Fibër e Errët/e zezë (ose fibër e pandriçuar – unlit fiber) trego- Tregon një varg (apo fluks) të të het një fibër optike, e cila nuk është dhënave të cilat janë gati për t’u aktualisht në përdorim, por është e transmetuar (ose janë duke u trans- gatshme për t’u përdorur për komu- metuar). Ky varg është i ndërtuar nga nikim. Gjithashtu, ky term përdoret grupe paketash, të cilat në thelb nuk nga operatorët e telekomunikacione- janë gjë tjetër veçse vargje bitesh (1 ve si një produkt që mund të ofrohet ose 0), dhe që përfaqësojnë informa- për tu përdorur nga të tjerë (përdorues cionin që do të transmetohet në formë ose operatorë) në rastet e marrjes së numerike. fibrave optike me qira. dB (Decibel) – Decibel Data Link Layer – Shtresa e të Dhënave Decibeli (dB) është një njësi logarit- mike me bazë dhjetë, e përdorur Përfaqëson shtresën më të ulët të për të shprehur raportin mes dy vler- grupit të protokollit të internetit, e cila ave të një njësie fizike – sinjalit elek- shërben për të mbartuar të dhënat. trik (zakonisht fuqisë dhe intesitetit). Në këtë shtresë realizohet grupimi i Eshtë një njësi që tregon amplifikimin paketave në “frame/kuadro” për ti (forcimin) apo shuarjen (dobësimin) e transmetuar ato në nje pikë tjetër. Në një sinjali gjatë procesit të transmeti- modelin OSI (Open System Intercon- mit nga një pikë në tjetrën. Një Deci- nection Model) të rrjeteve të teleko- bel është një e dhjeta e njësisë Bell munikacionit, shtresa e linjës së të dhe shënohet shkurt “dB”. Emri i kësaj dhënave është shtresa e dytë e tij (pas njësie matëse është vendosur për shtresës fizike). nder të shkencëtarit të madh Alexan- der Graham Bell. D

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 37 SË TELEKOMUNIKACIONIT DBA (Database Administrator) – Ad- DCS1800 ( Digital Cellular (ose të ministratori i bazës së të dhënave përmirësuar). System) – Sistem Celular Numerik DCS1800 Është një person (i një institucioni ose organizmi) që është përgjegjës Është një Sistem Numerik Celular për përpilimin logjik dhe fizik të një (i telekomunikacioneve të lëvizshme) baze të dhënash dhe normalisht për të i cili punon në bandën e frekuencave gjitha aspektet e instalimit, konfigurim- 1800 MHz. Njihet edhe si sistemi it, përpunimit, monitorimit, ruajtës, sig- GSM1800MHz. urisë, vlefshmërisë dhe performancës. DDF (Digital Distribution Frame) – dBm (dB milliWatt) – Decibel Njësia e Shpërndarjes së Linjave Milivat – dBmW Numerike / Dixhitale (Permutator Numerik) Ështe në shkurtim që përdoret për të treguar raportin e fuqisë në deci- Është një pajisje (njësi) pasive, ku bel (dB) në rastet kur fuqia e matur i realizohet grumbullimi dhe shpërndar- referohet madhësisë një milivat (mW) ja e kabllove koaksiale (ose simetrikë), në hyrje të sistemit apo linjës. Për- të cilët shërbejnë për të transmetuar doret zakonisht në sistemet e trans- sinjalin numerik. Në gjuhën teknike nji- metimit (kryesisht radio). Në rastin e het si Permutator Dixhital. madhësisë dBW i referohemi fuqisë një Vat (1000mW) në hyrje. DCCH (Dedicated Control Channel) – Kanal Kontrollues i Dedikuar Një kanal i tillë përfaqësohet nga DECT (Digital Enhanced Cordless një njësi kohore e vetme (time slot) në Telecommunications (Digital Eu- një transmetim radio frekuence. Për- ropean Cordless Telecommunica- doret për të transmetuar tetë kanale të tions) – Telekomunikacionet Nu- veçantë (stand–alone) kontrollues të merike Evropiane pa Kordon dedikuar (SDCCH). DCE (Data Communica- tions I referohet pikë së pari telefonave Equipment) – Pajisje për Komuni- pa kordon. Përfaqësohet nga nje kimet e të Dhënave standard i sistemeve të telekomunik- acioneve, ku përdorimi i terminalit fun- DCE quhen pajisjet, të cilat trans- dor të abonentit i lejon këtij të fundit metojnë dhe marrin sinjale analoge lëvizshmëri për realizimin e bisedave ose numerike nëpërmjet një rrjeti. brenda një zone të kufizuar (deri D

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 38 SË TELEKOMUNIKACIONIT 200m). Kjo gjë realizohet pa qënë të ndryshme, por që transmetohen në e nevojshme që ai të jetë i lidhur në të njëjtën kohë. Në bazë të kësaj te- mënyrë fizike me stacionin bazë. knologjie realizohet transmetimi mbi të njëjtën fibër i valëve të ndryshme të dritës, të cilat janë multipleksu- ar (bashkuar) dhe përmbajnë infor- macioneve (sinjale) të burimeve të ndryshme. Dedicated Line – Linjë e Density – Densitet Dedikuar Shiko “penetration”. Përfaqëson një linjë apo qark, i cili i vihet në dispozicion, në mënyrë DES (Digital Encryption Standard) – të pandërprerë, një abonenti. Quhet Standardi i Kodimit Numerik gjithashtu edhe Linjë Private. Është një mënyrë kodimi (enkripti- Demodulation – Demodulimi mi) numerike e të dhënave që bazohet në nje algoritëm komutues / çelës – si- Tregon teknikën e kundërt të mod- metrik. ulimit. Ky proces ka të bëjë me nxjerr- jen e sinjalit bazë (sinjalit me informa- DES (Data Encryption Standard) – cionin respektiv) nga sinjali i moduluar. Standardi i Kodimit Numerik/Dixhi- tal Demultiplexing – Demultipleksim Është një mënyrë kodimi (enkripti- Procesi i kundërt i multipleksimit mi) e përdorur gjërësisht, e cila bazo- quhet demultipleksim (shkurt shëno- het në vendosjen e një çelës (sekret) het DEMUX). për kodimin e të dhënave. Dense Wave Division Multi- plexing DFD (Data Flow Diagram – Dia- (DWDM) – Multipleksim i Dëndësuar grama e Rrjedhjes (lëvizjes) së të me Ndarje të Gjatësisë së Valës Dhënave DWDM është një teknologji, e cilia Është një mënyrë përshkrimi, apo realizon rritjen e kapacitetit të rrjeteve tregimi i rrugës së lëvizjes (apo rrjed- ekzistuese me fibra optike, duke dër- hës) së të dhënave. Kjo është një lloj guar mbi të njëjtën fibër fizike rreze diagrame që përshkruan procesin e të drite me gjatësi të ndryshme vale te dhënave dhe kalimet e tyre nga njëra cilat mbartin informacione nga burime fazë në tjetrën. Gjithashtu, përfshin vëndndodhjet e të dhënave gjatë këtij procesi. D

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 39 SË TELEKOMUNIKACIONIT Digital Signal – Sinjal Numerik Dial Up – Numërformimi (dixhital) Procesi i formimit të shifrave (num- Një sinjal numerik është një sinjal/ rave) për të realizuar thirrjen drejt një informacion i koduar me një numër abonenti tjetër quhet Numërformim. të caktuar shifrash, të cilat marrin vlera diskrete binare 1 ose 0 (kjo për Dim Fiber mënyrën e kodimit me bazë dy). Një informacion, i cili shprehet me një Në rastin kur në një sistem të fibres varg bit–esh, duke formuar në këtë optike përdoren valë me gjatësi të cak- mënyrë një sinjal numerik, gëzon të tuar për të realizuar transmetimin kemi gjitha avantazhet që sjell teknologjia të bëjmë me “Dim Fiber”. Kjo bëhet e numerike kundrejt asaj analoge, ku se mundur me përdorimin e teknikës së pari ata janë më pak të ndjeshëm ndaj multipleksimit me ndarjë të gjatësisë zhurmave dhe së dyti pajisjet respek- së valës (WDM – Wavelength Divison tive kanë kosto më të ulët. Multiplexing). Në këtë rast, kemi një fibër virtualisht me kapacitet të lartë, Digital Set Top Box – Pajisje Mar- të dedikuar dhe me kosto të ulët. Dim rëse Numerike (për kanalet tele- Fiber konsiderohet si një mundësi al- vizive) ternative kundrejt fibrës së errët (dark fiber). Eshtë një njësi (pajisje) e cila për- doret si një ndërfaqe për të marre dhe Direct Fiber – Fibër e Drejtpërdrejtë dekoduar kanalet televizive numerike (ose IP), si dhe për t’u lidhur me rrjetin Me termin “fibër e drejtpërdrejtë” Internet. Pra është një tip modemi që kuptojmë lidhjen e një përdoruesi në përdoret për marrjen e sinjaleve tele- rrjet (pra në sistemet respektive të vizive dhe shfaqen e tyre në ekranet e rrjetit) direkt me fibër optike. Kështu, televizoreve. përdoruesi ka në dispozicion një fibër të vetën, të cilën nuk e ndan me të Direct – Access Data Storage Media tjerë. Kjo zgjidhje ka kosto të lartë, pa- – Kujtesa / Memoria e të Dhënave varësisht se përdoruesit i vihet në dis- me Akses Direkt pozicion një gjerësi bande pothuajse e pakufizuar. Një rrjet që bazohet në një Në ndryshim nga kujtesat me akses mënyrë të tillë shpërndarje të fibrave të rastësishëm, këto kujtesa (si psh. optike quhet rrjet me fibra optike të CD–RW, DVD–RW) kërkojnë një kohë drejtpërdrejta. Shpesh herë, për fibrat regjistrimi dhe leximi të ndryshme dhe e drejtpërdrejta përdoret edhe termi që varion kryesisht nga pozicioni fizik fibër e zezë (dark fiber). ku ato ndodhen, ose do të regjistrohen (kjo kryesisht për shkak të kufizimeve të parametrave mekanikë). D

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 40 SË TELEKOMUNIKACIONIT Disconnection – Shkëputje juterët IBM, si dhe nga kompjutera apo pajisje të tjera që janë të pajtueshëm Në telekomunikacion, termi shkëput- për këtë sistem. Ky sistem operativ u je ka dy kuptime kryesore, atë teknik bë zotërues nga viti 1981 deri në vitin dhe atë komercial. Nga pikëpamja 2000 (duke përfshirë këtu pjesërisht teknike, me “shkëputje” nënkupto- edhe sistemet Microsoft Windows me jmë ndërprerjen fizike të linjës (p.sh. bazë DOS (versionet 95, 98 dhe Mil- të abonentit), ndërsa nga pikëpamja lennium). komerciale, me “shkëputje” nënkup- tohet ndërprerja e marrëdhënieve me Downlink – Downlink (lidhja rrjet – një përdorues për arsye të ndryshme perdorues) si moskryerja e pagesave, apo largimi dhe prishja e kontratës, etj.. Downlink (drejtimi i poshtë ose lidhja rrjet–përdorues) është një term DNS (Domain Name System) i përdorur në rrjetet e komunikimit – Sistemi i Emrit të Domainit (telekomunikacionit, internetit, radio, satelitore etj.) për të treguar drejtimin DN – Emri i Domain–it është një e lidhjes nga pajisjeve/sistemeve të emër unik që identifikon një burim të një rrjeti drejt përdoruesi fundor (ose rrjetit internet si p.sh. një website (në lidhjen e drejtimit nga satelit në tokë). fakt DNS është një sistem i shpërn- Thjesht tregon drejtimin rrjet – për- darë hierarkik emërtimi (emrash) për dorues në këndvështrimin e lidhjes. shërbimet kompjuterike dhe çdo lloj sistemi tjetër që lidhet në rrjetin in- Upstream – Rrjedha e Sipërme ternet, apo në një rrjet privat. Nga (nga përdoruesi fundor në pajisje pikpamja teknike, është një bazë e / sistemet e rrjetit) shpërndarë të dhënash e përdorur për t’u lidhur me rrjetin internet (këtë emer, Upstream është një term i përdorur rrjeti internet e përkthen në një adresë në telekomunikacion që tregon lëvizjen IP). Pra, është një bazë të dhënash (rrjedhën) njëdrejtimshe të të dhënave (database) e shpërndarë të cilën Inter- nga përdoruesi fundor në drejtim të neti e përdor për të përkthyer emrat e rrjetit. Thjesht tregon drejtimin lëvizjes hostit në IP duke mundësuar kalimin e së trafikut nga përdoruesi në rrjet. informacionit nëpërmjet domain–eve. P.sh. emri i domain– it të një kompa- Downstream – Rrjedha e poshtme nie, organizate, individi, etj. (transmetimi i Sinjalit nga Rrjeti te Përdoruesi DOS (Disk Operating System) – Sistemi i Operimit me Disk Ky term (që përdoret dhe njihet gjerësisht si “downstream”) i referohet Është një sistem operativ rastit kur të dhënat (apo informacioni) (shfrytëzimi) i cili përdoret nga komp- dërgohen nga rrjeti i operatorit (ofruesit D

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 41 SË TELEKOMUNIKACIONIT të shërbimeve) drejt një përdoruesi eve teknike. Kështu psh. për rrjetet fundor. Përgjithsisht, ky është drejtimi e telekomunikacioneve të lëvizshme, që kërkon një kapacitet (shpejtësi) një nga arsyet pse mund të kemi një më të lartë se transmetimi në drejtimin ndërprerje telefonate (bisede) është e kundërt (kjo sidomos në rastet e për- dalja e telefonit celular jashtë rrezes dorimit të shërbimit Internet nga për- së mbulimit të rrjetit. Një tjetër arsye doruesit fundorë). Upstream është një tjetër është edhe prezenca e ndërhyr- term i përdorur në telekomunikacion jeve (zhurmave) të ndryshme. Sasia që tregon lëvizjen (rrjedhën) njëdre- e thirrjeve të ndërprera është një nga jtimshe të të dhënave nga përdorue- treguesit më të rendësishëm të cilë- si fundor në drejtim të rrjetit. Thjesht sisë së rrjetit. tregon drejtimin lëvizjes së trafikut nga përdoruesi në rrjet. Dropped Call Rate (DCR) – Shkalla e Thirrjes së Ndërprerë DPSK (Phase – Shift Keying) – Mod- ulim me Zhvendosje të Fazës Eshtë një tregues i cilësisë së rrje- tit të telekomunikacionit që jep sasinë Është një skemë modulimi numerike e thirrjeve, të cilat, për arsye teknike, që realizon modulimin e të dhënave, ndërpriten para se palët që janë duke duke patur për bazë ndryshimin e folur të kenë përfunduar bisedën e fazës së sinjalit. Në bazë të këtij tyre (pra para se njëri prej tyre ta ketë modulimi për një bit ose grup bitesh mbyllur telefonatën) vendosen vlera korresponduese të . Kjo vlerë zakonisht jepet si përqindje ndryshimit të fazës së sinjalit. Njihet kundrejt të gjitha thirrjeve të realizuara edhe si një nga metodat e konvertimit/ me sukses. modulimit nga numerik në analog. Kjo metodë modulimi përdoret për të rritur Drop Cable / Wire – Kabllo / Përc- efektivitetin e transmetimitë të të dhe- jellës i varur nave (pra të sinjalit numerik), duke e konvertuar atë në një sinjal analog. Një kabllo (zakonisht me dy përc- jellës) i cili përdoret kryesisht si linjë Dropped Call – Ndërprerje e Thir- ajrore për të lidhur një abonent quhet rjes / Telefonatës (Rënie e linjës) “drop wire”. Ky tip kablloje përdoret për pjesën fundore të linjës së abonentit Një lidhje apo thirrje telefonike e (zakonisht përdoren për të kaluar nga cila ndërpritet/përfundon pa dëshirën një shtyllë apo kuti shpërndarëse në (kërkesën) e përdoruesve njihet si drejtim të një abonenti). “rënie e linjës apo ndërprerje e thir- rjes”. “Thirrje e ndërprerë’ është një DSL (Digital Subscriber Line) term që përdoret në telekomunikacion – Linjë Numerike e Abonentit për të treguar rastet kur një thirrje përfundon papritur, si rezultat i arsy- DSL përfaqëson një teknikë nu- D

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 42 SË TELEKOMUNIKACIONIT merike të transmetimit të sinjalit (in- DTE (Data Terminal Equipment) formacionit) mbi linjën e abonentit. – Pajisja Fundore e të Dhënave Kjo teknikë bën të mundur lidhjen a pajisjeve të aksesit të rrjetit me termi- Pajisja e cila vendoset në skajet nalet fundorë të abonentit në bazë të fundore të një rrjeti (zakonisht në teknikës numerike. Teknika e përdorur ambientet e përdoruesve) dhe shër- mund të jetë simetrike (SDSL) ose asi- ben për të shndërruar (konvertuar) të metrike (ADSL). dhënat e përdoruesit në sinjale, ose sinjalet e arrdhur nga rrjeti në të dhë- DSLAM (Digital Subscriber Line na quhet pajisje fundore e të dhënave. Access Multiplexer) – Multiplekser Kështu psh. modemi është një nga për Aksesin e Linjave Numerike të pajisjet fundore më të përdorshme në Abonentëve rrjet. Një pajisje apo sistem që përdoret DTMF signaling (Dual Tone Multi- për të grumbulluar linjat numerike të Frequency Signaling) – Sinjalizim abonentëve (DSL), rrjedhimisht trafi- Multifrekuencë me Ton të Dyfishtë kun e të dhënave (psh. trafikun inter- net) të tyre dhe transmetimin e tyre në DTMF (thjesht quhet sinjalizim një nivel më të lartë të hierarkisë së multifrekuence) përdoret nga rr- rrjetit quhet DSLAM. Në thelb është jetet e telekomunikacioneve si një një pajisje multipleksuese. mënyrë sinjalizimi (në bandën e frekuencave zanore) në linjat telefon- DS – CDMA (Direct – Sequence ike analoge midis aparatit telefonik Code Division Multiple Access) – të përdoruesit (ose ndonjë pajisjeje Sekuencë Direkte e CDMA tjetër komunikuese fundore) dhe pa- jisjeve komutuese në qendër. Në thelb Është një nga skemat e modulimit, ka të bëjë me mënyrën e dërgimit të bazuar në teknikën CDMA. shifrave nga aparati telefonik drejt pa- jisjeve qendrorë, që në këtë rast janë DSP (Digital Signal Processing) – kombinime të dy sinjaleve me frekuen- Përpunimi Numerik i Sinjalit ca të përcaktuara dhe jo impulse. Përpunimi apo ndryshimi i një sin- Dual Band – Banda e Dyfishtë jali, bazuar në një model të caktuar matematikor, më qëllim përmirësimin Aftësia e elementeve dhe aparateve e tij njihet si DSP. Në thelb, është telefonikë celularë të infrastrukturës përdorimi endosja e një vargu apo GSM, të aftë për të punuar në të dyja sekuence numerash për të përfaqësu- bandat e frekuencës 900MHz dhe ar një sinjal (informacion) të caktuar, si 1800MHz njihet si bandë e dyfishtë. Ky dhe për ta përpunuar atë. element teknik u shërben operatorëve të rrjeteve të telekomunikacioneve të D

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 43 SË TELEKOMUNIKACIONIT lëvizshme të sigurojnë kapacitete më Një DVD mund të jetë: të mëdha komunikimi për përdoruesit. DVD ROM (Read Only Memory Dig- Duplex – Dupleks ital Video Disc) – Disk Numerik Fig- urë Vetëm Lexuese Komunikimi Duplex nënkupton një mënyrë komunikimi midis dy pajis- Një DVD ku janë regjistruar para- jeve të lidhura me njëra–tjetrën, të prakisht informacione të ndryshme, cilat mund të komunikojnë në të një- të cilat vetëm mund të lexohen quhet jtën kohë, si në marrje ashtu edhe DVD Vetëm Lexuese (pra në këtë në dhënie, pra në të dy drejtimet një- DVD nuk mund të fshihen të dhënat kohësisht. Ka dy tipe komunikimesh apo të shkruhen (regjistriohen) infor- dupleks: – dupleks i plotë (full duplex) macione të tjera. dhe gjysmë dupleks (half duplex). Ndryshimi midis këtyre dy mënyrave DVD – R (Recordable DVD) – DVD qëndron në faktin se në rastin e ko- me Mundësi Regjistrimi munikimit në dupleks të plotë, të dy pajisjet (apo përdoruesit) komunikojnë Një tip DVD–je, e cila mundëson të midis tyre në të njëjtën kohë (pra edhe shkruash (regjistrosh) një informacion transmetojnë, edhe marrin), ndërsa në (vetëm një herë), por edhe ta lexosh rastin e gjysmë dupleksit, palët komu- atë sa herë është e nevojshme. nikojnë midis tyre, por jo njëkohësisht (kjo do të thotë që në një moment të DVD – RW (Re – Writable DVD) caktuar përdoruesi ose do të transme- – DVD me Mundësi Rishkrimi tojë, ose do të marrë). Një tip DVD–je, e cila mundëson jo DVD (Digital Video Disc) – Disk vetëm të shkruash (regjistrosh) një in- Numerik për Figurë formacion mbi të, por edhe ta fshish atë dhe të rishkruash një informacion Një pajisje, në formë të një disku të tjetër më shumë se një herë. hollë, mbi të cilën mund të regjistrohet një informacion i caktuar (të dhëna apo figurë) dhe që shërben për ta rua- jtur këtë informacion, apo për ta lexuar atë njihet si DVD. Një disk i tillë ka një kapcitet regjistrimi të nivelit GB (si psh. 4.7MB). Nga forma e jashtme është i njëjtë me CD–në. D

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 44 SË TELEKOMUNIKACIONIT DVR (Digital Video Recorder) – Reg- për të treguar shpejtësinë ose kapac- jistrues Dixhital i Figurës itetin e transmetimit në një qarku/lin- je të rrjetit të telekomunikacionit, konk- Eshtë një pajisje, e cila mundëson retisht termi E1 tregon shpejtësinë regjistrimin e një sinjali figurë/video e transmetimit 2,048 Mbps. Është (si p.sh. një program televiziv, ose një madhësia korresponduese me atë imazhi nga një video–kamera etj.). të përdorur në vendet e Amerikës T1 Informacioni i regjistruar mund të shi- (me shpejtësi 1.544Mbps). Hierarkia kohet më vonë, duke e shfaqur atë në në vendet europiane është E1, E2, E3 një ekran (psh. TV). ... dhe korrespondon me hierarkinë e përdorur në vendet amerikane T1, T2, Dynamic IP Address – Adresa T3... IP Dinamike E3 (E – 3) Një adresë IP quhet dinamike kur ajo ndryshon (brenda një zone të E3 tregon një shkallë më të lartë se përcaktuar nga ofruesi i shërbimit) E1 në hierakinë respektive. Shpejtësia sa herë ne lidhemi në rrjetin internet. e transmetimit E3 është 34.368Mbps Zakonisht, përdoruesit familjarë të in- (është niveli korrespondues me stan- ternetit (nëpërmjet lidhjeve ADSL) për- dardin amerikan T3 (44.736Mbs). dorin adresat IP dinamike për t’u lidhur në rrjetin internet. Kjo mënyrë lidhjeje Earth Station (satellite) – Stacion është më efektive, si në këndvështrim- Tokësor (satelitor) in e kostos, ashtu edhe të shfrytëzimit të sasisë së adresave IP që një opera- I referohet një sistemi që përdoret tor ka në dispozicion. për marrjen/transmetimin e sinjaleve elektromagnetike nga ose në drejtim Dynamic IP Addressing – Adresimi të një sateliti. Përgjithësisht shënohet me IP Dinamike si “stacion tokësor satelitor”. Processi i lidhjes duke përdorur EBCDIC (Extended Binary adresat IP dinamike quhet Adresim Coded Decimal Interchange Code) me IP Dinamike. – Kodi Shkëmbim i Bazuar në Kodimit Binar të Zgjeruar të E Shifrave Dhjetore. E1 (E – 1) EBCDIC bazohet në kodimin binar të shifrave decimale (sistemit dhjetor) E1 tregon një shpejtësi transmetimi BCD (Binary Coded të dhënash në rrjetet e telekomunika- Decimal) të zgjeruar, i cili përdor cioneve. Është një standard Europian 8 bite për kodimin e një karakteri alfanumerik dhe krijon gjithsej E

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 45 SË TELEKOMUNIKACIONIT 256 kombinime, pra mund të kodohen të pjesëve që shfaqen me vonesë me 256 gjendje (karaktere alfanumerike) qëllim eliminimin e tyre, duke bërë të të ndryshme. mundur kështu eliminimin/shuarjen e ekos. EBIT (Earnings Before Interest and Taxes) – Fitimet Para Interesit dhe EDGE (Enhanced Data rates for Taksave GSM Evolution – Përmirësim i shpejtësisë të të dhënave për zhvil- Në kontabilitet dhe financë, fitimi limin e rjetit GSM) para interesit dhe taksave quhet EBIT. Efektivisht, përfaqëson fazën e fun- Echo – Eko dit të zhvillimit të standardeve GSM (2G). Teknikisht, EDGE përdor një Një problem, i cili shfaqet gjatë ko- skemë të re modulimi për të mundë- munikimit dhe lidhet me dëgjimin e suar një shpejtësi të dhënash më të zërit të vet folësit gjatë një bisede tele- mirë, e cila teorikisht mbërrin deri në fonike si pasojë e reflektimit të tij. Kjo 384Kb/s. EDGE operon brenda spek- do të thotë se zëri i reflektuar arin tek trit të frekuencave të përdorura nga degjuesi më vonëe se zeri direkt. Ras- rrjeti GSM dhe është për operatorët ti më tipik është kur tek aparti telefonik një mundësi alternative e përmirësuar i abonentit marres zëri shkon nga alto- drejt shërbimeve 3G. Kjo realizohet pa parlanti (kufja ose pjesa e degjimit) në përdorur një spektër të ri frekuencash. pjësën e mikrofonit dhe vijohet si re- EDGE njihet gjithashtu edhe si GPRS flektim tek abonenti folës. Ky fenomen e përmirësuar (E – GPRS). është prezent edhe ne rastin e VoIP kur kemi kabllo jo të përshtatshëm, EEPROM (Electrically Erasable ose kur shpejtësia e transmetimit ProgrammableReadOnlyMemory) – është e ulët. ROM e (ri) Programueshme Elek- trikisht EC (Echo Canceller) – Shuarës i EEPROM është një kujtesë (memo- Ekos rie), e cila ka aftësinë e ripro- gramimit (fshirjes dhe riregjistrimit) në mënyre Shuarja e ekos është një teknikë e elektrike. cila synon mënjanimin e ekos, që lind gjatë transmetimit të një sinjali zanor, EFR (Enhanced Full Rate) – Ko- me anë të një algoritmi special. Ky dimi i Përmirësuar me Shpejtësi algoritëm mbështetet në krijimin e ko- të Plotë pjes së sinjalit të marrë dhe zbulimit Është një standard për kodimin e bisedës (zërit), i cili është zhvilluar me qëllim përmirësimin e cilësisë së zërit E

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 46 SË TELEKOMUNIKACIONIT (i koduar sipas GSM–Full Rate – FR). elektrike dhe i fushës magnetike. Fu- Njihet edhe si standardi i kodimit të sha elektrike prodhohet nga ngarkesa zërit GSM–EFR or GSM stacionare, ndërsa fusha magnetike 06.60. prodhohet nga ngarkesa lëvizëse (rry- ma elektrike). Fusha elektromagnetike E – GPRS (Enhanced General Pack- është baza e funksionimit të rrjetit të et Radio Service) – GPRS i Zhvilluar telekomunikacioneve dhe në mënyrë / Përmirësuar të veçantë e atyre të lëvizshme. Një term që përdoret në rrjetet e telekomunikacioneve të lëvizshme për të treguar një teknologji numerike më të zhvilluar se ajo standarde GPRS. Njihet edhe si EDGE (Enhanced Data Rate for GSM Evolution). Shërben për të përmirësuar shpejtësinë e trans- metimit të të dhënave (nga shpejtë- sia prej ~114 kb/s ne sistemin GPRS në ~384 Kb/s në EDGE) EIR (Equipment Identity Register) – Regjistrues i Identitetit të Pajisjes Një bazë të dhënash që përmban Encryption – Kodim një listë të të gjitha pajisjeve të një rrjeti telekomunikacioni. Në rrjetet e telekomunikacioneve të lëvizshme presupozon një bazë të dhënash për të gjitha pajisjet (apo telefonat) e këtij rrjeti, bazuar në numrin e tyre tregues që njihet si IMEI (International Mobile Station Equipment Identity). EMF (Electromagnetic Field) – Fus- Procesi i kodimit të një mesazhi për hë Elektromagnetike të parandaluar aksesin e pa autorizuar në të, ose për të realizuar një trans- Ajo është një nga katër bashkëve- metim sa më efikas dhe të sigurt të tij primet themelore të natyrës. Fusha quhet kodim (ose kriptim). elektromagnetike prodhohet nga ob- jekte të ngarkuara elektrikisht dhe Endpoint – Pikë Fundore përhapet në hapësirë. Fusha mund të shikohet si një kombinim i fushës Një pajisje, portë, apo njësi që është E

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 47 SË TELEKOMUNIKACIONIT e vendosur në skajet e rrjetit te teleko- ERP (Effective Radiated Power) munikacioneve njihet si pikë fundore – Fuqia Rrezatuese Efektive – “end point”. Zakonisht, nënkupton pikën (skajin) e fundit të rrjetit ku lidhet Është një matje teorike e standard- një përdorues. izuar e energjisë së radio frekuencës (RF) që shprehet me njësinë Vat (W). End User – Përdoruesi Fundor Njihet edhe si fuqia e rrezatuar ekuiva- lente (ERP – equivalent radiated pow- Me “përdorues fundor” nënkuptojmë er). një individ apo një biznes i cili përdor shërbimet e ofruara nga një kompani ESN (Electronic Serial Number) (operator). Shpeshherë përdoruesin – Numri Serial Elektronik fundor e identifikojmë si abonent (pa- jtimtar), klient, apo konsumator. Një numër me gjatësi 32 – bit që identifikon në mënyrë unike një pa- EPROM (Erasable Program- mable jisje të lëvizshme (si p.sh. një telefon Read Only Memory) – ROM e (ri) celular). Është zhvilluar nga Komisioni Programueshme i Komunikimit Federal të Shteteve të Bashkuara të Amerikës (FCC – U.S. Është një lloj memorie (zakonisht Federal Communica- tions Commis- përfaqësohet nga një “chip” – qark i in- sion). tegruar) e përdorur në kompjuter dhe pajisje të tjera elektronike për të ruaj- ESPRIT (European Strategic Pro- tur sasi të vogla të dhënash edhe kur gram on Research in Infor- mation mungon energjia elektrike. Është një Technology) Programi Strategjik kujtese e programueshme dhe shër- Evropian për Kërkim në Teknolog- ben vetëm për të lexuar të dhënat e jinë e Informacionit. regjistruara (ose të ri–regjistruara pas fshirjes së tyre). Janë një grup programesh që janë integruar për projekte kërkimore dhe Erlang – Erlang zhvillimi në fushën e teknologjisë së informacionit. Është një iniciative e Është njësia matëse e intensitetit Bashkimit Evropian. të trafikut në një sistem telekomunik- acioni (jo vetëm). Një Erlang (shkurt ETSI (European Telecommunica- 1Erl.) është i barabartë me okupimin e tions Standards Institute) – Instituti një linje në mënyre të pandërprerë për Evropian i Standardeve të Teleko- një orë (në mënyrë të thjeshtë mund të munikacionit themi se trafiku është 1 Erl. në rastin kur është zhvilluar një bisedë mbi një Një institucion evropian përgjegjës për linjë telefonie për një orë pandërpre- përcaktimin e standardeve të teleko- rje). munikacionit. E

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 48 SË TELEKOMUNIKACIONIT Ethernet – Ethernet vetëm). Ajo mundëson analizën e detajuar të deformimet (dëmtimet) në Ethernet është një standard për nivelin zanore të thirrjeve që hyjnë në lidhjen e kompjuterëve (me anë të rrjet. EXi i mundëson ofruesve të shër- kabllove) në një rrjet. Është për- bimit të menaxhojnë më mirë nivelet/ caktuar nga IEEE me anë të stan- treguesat e tyre të cilësisë. dardit 802.3 në vitin 1983. Rrjeti që mbështetet në lidhjet Ethernet zakon- Exchange – Central (Sistem isht i referohet një shpejtësie të nivelit Komutimi) 10/100Mb/s (që njihen si 10BASE–T dhe 100BASE–T), por mundëson Në rrjetet e telekomunikacionit nyja edhe shpejtësi më të madhe. Shpejtë- e cila është përgjegjëse për realizimin sia 100Mb/s njihet si Ethernet i shpejtë (komutimin) e lidhjeve midis për- (Fast Ethernet). Brenda modelit OSI doruesve / abonentëve quhet central Eterneti përdor shtresën e parë (fizike) / sistem komutimi. Centrali telefonik dhe shtresën dytë (linku i të dhënave) (telephone exchange) është më tipiku për të funksionuar normalisht. Një në këtë emërtim. Centrali dialogon me lidhje tipike Ethernet është lidhja që përdoruesin, përpunon kërkesën e tij përdor një kabllo më 8 fije (që quhet për t’u lidhur me një tjetër dhe e çon kabllo Ethernet) dhe ka konektorë të atë në destinacionin e duhur, më qël- tipit RJ45. lim realizimin e lidhjes midis tyre. Një- kohësisht, centrali kryen edhe funk- E–UTRAN Node B – E–UTRAN Nyja sione të tjera si ruajtja e të dhënave B të përdoruesve, realizon tarifimin e bisedës/lidhjes etj. E–UTRAN (Universal Terrestrial Ra- F dio Access Network) Nyja B që nji- het edhe si Nyja B e zhvilluar (Evolved Facilities Based Provider – Opera- Node B) shkurt shënohet eNodeB ose tori i Lehtësive (shërbi- meve) Bazë eNB. Ajo është nyja që vendos komu- nikimin midis përdoruesve dhe rrje- Tregon një operator, i cili zotëron një tit (pra në koncept është një stacion rrjet komunikimi për t’i ofruar publikut bazë fundor – BTS). shërbimet bazë të telekomunikacionit kundrejt kompensimit (pagesës). Experience Intelligence (EXi) – Eks- perienca Inteligjente FAP (Frequency Assignment Problem) – Problemi i Caktimit të Teknologjia EXi është një produkt Frekuencës për matjen, analizimin dhe përmirë- simin e cilësisë së thirrjeve telefon- Problemi i Caktimit të Frekuencës ike në një rrjet telekomunikacioni (jo E

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 49 SË TELEKOMUNIKACIONIT është një proces që lidhet me dhënien it fiks; caktimi i kanalit dinamik dhe (caktimin) e një frekuence të saktë (pa caktimi i kanalit hibrid (kombinimi i dy ndikim ose me ndikim minimal nga mënyrave të para). interferencat apo zhurmat) për real- izimin e funksionit të kërkuar. FDM (Frequency Division Multiplex- ing) – Multipleksing me Ndarje të Fast Ethernet – Ethernet i Frekuencës Shpejtë Një teknikë transmetimi, ku grupi i Një lidhje në një rrjet LAN që caktuar i frekuencave për një rrjet nda- mbështetet në ndërfaqen Ethernet het në nën – grupe, të cilat iu vihen dhe ka një shpejtësi deri në 100 në dispozicion përdoruesve për gjithë Mb/s quhet Ethernet i Shpejtë. Shi- kohën e komunikimit të tyre. Është një ko “100 Base X” mënyrë analoge (bazuar në elementin frekuencë të sinjalit) që përdor siste- FDD (Frequency Division Duplex) – met e multipleksimit. Dupleks me Ndarje Frekuence FDMA (Frequency Division Multiple Është një teknikë që përdoret në Access) – Akses i Shumëfishtë me sistemet e telekomunikacioneve dhe Ndarje të Frekuencës komunikimet radio, e cila përdor dy banda të ndryshme frekuencash Është një teknikë e përdorur në (spektër frekuencash i çiftuar) për- rrjetet e komunikimit ku mënyra e katësisht për në transmetim dhe në shumëfishimit bazohet në ndarjen marrje. Kjo teknikë përdoret më qëllim e frekuencës. FDMA është një nga eliminimin e interferencave midis sin- teknikat bazë të shumëfishimit në rr- jalit të transmetuar dhe atij të marrë. jetet analoge. Në bazë të kësaj teknike një përdoruesi i vendoset një kanal në FCA (Fixed ChannelAllocation) dispozicion, frekuenca e të cilit është – Dhënia (caktimi) e Kanalit Fiks e ndryshme nga ajo e përdoruesve të tjerë. Me anë të kësaj teknike bëhet e mundur që sistemi të vendosë një Feature Phone – Telefon me kanal fiks (me gjerësi bande të për- Veti Shtesë caktuar dhe të pandryshueshme) për një qelizë specifike (stacionit bazë Përfaqëson një klasë (grup) të cak- BTS) në rrjetin e telekomunikacione- tuar të telefonave të lëvizshëm (mo- ve të lëvizshme. Me vendosjen e këtij bile). Telefonat që bëjnë pjesë në këtë kanali, për përdoruesin, bëhet i mun- klasë janë të limituar përsa i përket dur komunikimi. Ka tre kategori për aftësive që ata kanë dhe shërbimeve dhënien (caktimin) e një kanali qelizës që ata suportojnë, në krahasim me ose stacionit bazë: caktimi i kanal- klasën e telefonave të zgjuar (smart). F

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 50 SË TELEKOMUNIKACIONIT Sidoqoftë këta telefona janë të aftë të Fibre Optic – Fibër Optike realizojnë jo vetëm biseda telefonike dhe mesazhe (SMS), por edhe shër- Një mjet transmetimi, “fijet” e të cil- bime bazike multimediale si dhe akses it janë të ndërtuara duke përdorur si në internet (disa prej tyre suportojnë element bazë qelqin ose plastikën. edhe shërbimin 3G). Quhen të tilla, pikërisht prej faktit se sinjali që transmetohet mbi këto linja/ FEC (Forward Error Correction) fibra është një sinjal drite. Para trans- – Korrigjimi i Gabimeve të Dërguara metimit të një informacioni mbi fibrat optike realizohet shnderrimi i sinjalit Një teknikë e përdorur për kontrol- elektrik në një sinjal/valë drite dhe në lin e gabimeve në transmetimin e të pikën e marrjes realizohet procesi i dhënave në kanale komunikimi jo të kundërt. Ajo që duhet theksuar është besueshme, ose me prezencë zhur- fakti që fibrat optike ofrojnë kapacitet mash. Thelbi i korrigjimit lidhet me dhe shpejtësi shumë më të madhe mënyrën e kodimit, ku para transme- sesa kabllot tradicionale të bakrit. timit vendosen bite shtesë, me qëllim zbulimin dhe korrektimin e gabimeve të mundshme. Feeder – Kabllo Ushqyes (primar) Në telekomunikacion një kabllo që File Transfer Protocol (FTP) – Pro- shtrihet nga pajisjet qendrore deri tokolli i Transferimit të Dosjes në një pikë tjetër ku fillon shpërn- (file) darja (degëzimi) e tij në drejtime të ndryshme sekondare (pjesa e rrjetit Një protokoll që përdoret për të dytësor) quhet Kabllo Primare (ush- lëvizur dosje të mëdha nga një komp- qyes ose kryesor). juter/sistem tek një tjetër duke për- dorur rrjetin internet quhet FTP. FH (Frequency Hopping) – Kapërcimi/Kalimi i Frekuencës Firewall – Firewall (mur mbrojtës) Tregon një skemë komunikimi Në teknikën informatikë (dhe jo ndërmjet një transmetuesi dhe një vetëm) Firewall–i (muri mbrojtës) marrësi, në të cilën bartësja e sinjalit është një sistem, i cili shërben për të “kërcen” (kalon) në shumë frekuenca mbrojtur një rrjet nga nderhyrjet apo të tjera, duke përdorur një sekuence të zgjedhur në mënyrë pseudo–ras- tësore. F