8. Sınıf Fen Bilimleri -KASB

GÜNEŞLİ BULUTLU YAĞMURLU RÜZGÂRLI GÖK KAR GÜRÜLTÜLÜ YAĞIŞLI 1ÜNİTE: MEVSİMLER VE İKLİM Mevsimlerin Oluşumu İklim ve Hava Hareketleri

1. Ün te Rusya (15 Ocak) Mevs mler ve İkl m MEVSİMLERİN OLUŞUMU Avustralya (15 Ocak) Gece ile gündüz sürelerinin değişmesinin ve mevsimlerin oluşmasının sebebi nedir? Aynı zaman diliminde Dünya’nın farklı ülkelerinde neden farklı mevsimler yaşanmaktadır? Dünya’nın Dönme Ekseni Kuzey kutup noktası ile Güney kutup noktasının yerin merkezinden geçerek oluşturduğu hayali çizgiye dönme ekseni denir. Dünya, dönme ekseni etrafındaki batıdan doğuya doğru olan dönme hareketinin 1 tam turunu 24 saatte (1 gün) tamamlar. Bunun sonucunda birbirini izleyen gece ve gündüz oluşur. Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak Güneş ışınlarının bir yere düşme açısı gün içinde sürekli değişir. Gündüz Güneş ışınlarının bir bölgeye düşme açısı, Güneş’in doğuşundan öğle vaktine kadar sürekli artar, öğle vakti gelebileceği en büyük açıyla gelir. Öğleden sonra ise Güneş batana kadar Güneş ışınlarının yere düşme açısı küçülür. Bu durum gün içinde sıcaklığın da değişmesini sağlar. Günün en sıcak vakti genellikle ısı birikiminden dolayı 12.00-14.00 saatleri arasıdır. Kuzey kutup Dönme noktası ekseni Öğle Gece Gündüz Güneş Akşam Batı Doğu Sabah Gölge Güney kutup noktası Güneş ışınlarının geliş açısı gün içerisinde sürekli değişir. Dünya’nın küresel yapısı ve dönme hareketi nedeniyle gece ve gündüz oluşumu NOT Bir cismin gölge boyu Güneş ışınlarının o bölgeye geliş açısı ne kadar eğik ise o kadar büyük, ne kadar dike yakınsa o kadar küçük olur. 2 8. Sınıf

1. Ünite Ankara Mevsimler ve İklim Örnek 1 Örnek 2 Rio de Janeiro Güneş ışınlarının yeryüzü ile yaptığı açı büyüdükçe cisimlerin zeminde oluşturdukları gölge uzunlukları azalır. I II Batı Doğu III Güneş Eda, bulutsuz bir günde bahçelerindeki ağacın gölgesini Zeka Küpü Yayınları gün içinde gözlemleyerek yukarıdaki fotoğrafları çekiyor. Yukarıdaki şekle göre, Güneş ışınlarının ulaştığı Rio’da gündüz yaşanırken Güneş ışınlarının ulaşmadığı Ankara’da Buna göre Eda I, II ve III ile gösterilen fotoğrafları çek- gece yaşanmaktadır. tiği saatler seçeneklerden hangisindeki gibi olabilir? Buna göre Dünya’nın kendi ekseni etrafında dön- A) B) C) D) mesi sonucu aşağıdakilerden hangisi gözlenmez? I 15.00 11.00 10.00 17.00 II 09.00 16.00 13.00 13.00 A) Gece ve gündüz oluşur. III 13.00 18.00 16.00 11.00 B) Günlük sıcaklık farkları meydana gelir. C) Bir yarım kürenin tamamı gündüzü, diğer yarım Çözüm 2 kürenin tamamı geceyi yaşar. Güneş sabah doğudan doğduğu, akşam batıdan battı- D) Güneş ışınlarının gelme açısı gün içinde değişir. ğı için I. fotoğraf gölge boyunun uzun olduğu öğleden önce, III. fotoğraf öğleden sonra Güneş ışınlarının yatay Çözüm 1 açıyla geldiği zamanlarda çekilmiştir. II. fotoğraf ise öğle saatlerinde Güneş ışınlarının dike yakın açıyla A, B ve D seçenekleri Dünya’nın günlük hareketi ile ilgilidir. geldiği zamanda çekilmiştir. Bu durumda cevap C seçe- Dünya’nın her iki yarım küresinin Güneş’e bakan tarafları neğidir. aydınlık iken Güneş’e bakmayan diğer kısımlar her iki yarım kürede de karanlık olur. O nedenle C seçeneği yanlıştır. Cevap C Cevap C Dünya’nın Eksen Eğikliği Dünya, kendi ekseni etrafında dönerken aynı zamanda Dönme Güneş etrafında da dolanır. Dünya’nın Güneş etra- ekseni fında dolanırken izlediği elips şeklindeki yola yörünge, bu yörüngenin oluşturduğu düzleme ise yörünge düz- 23º27’ lemi veya dolanma düzlemi denir. Dünya’yı Kuzey ve Güney yarım küreye eşit uzaklıkta ve tam ortadan pa- Ekvator Güneş ralel olarak kesen hayali çizgiye Ekvator çizgisi, düzlemi Ekvator çizgisinin oluşturduğu dairesel düzleme ise Ekvator düzlemi denir. Dünya yörünge düzleminde Dolanma 23º27’ dolanırken dönme ekseni dik bir konumda değil, eğik düzlemi bir konumdadır. Dünya’nın Ekvator düzlemi ile dolan- ma düzlemi arasında 23° 27’lık (23 derece 27 daki- ka) bir eğim vardır. Bu durum eksen eğikliği olarak tanımlanır. Fen Bilimleri 3

Mevsimler ve İklim 1. Ünite Dünya’nın dönme ekseninin eğik olmasının sonuçları: • Bir bölgede farklı tarihlerde farklı mevsimler oluşur. • Güneş ışınları Dünya’nın aynı bölgesine yıl içinde farklı açılarda düşer. Bazı zamanlar dik veya dike yakın, bazı zamanlar eğik açıyla düşer. • Kuzey ve Güney yarım kürelerde aynı zaman dilimlerinde farklı mevsimler yaşanır. • Bir bölgedeki gece ve gündüz süreleri değişir. Güneş ışınları, yeryüzüne dik veya dike yakın açılarla gelirse dar alana düşer ve düştüğü yüzeye daha fazla ısı ener- jisi aktaracağından yüzey sıcaklığı yüksek olur. Eğer Güneş ışınları bir bölgeye küçük açılarla gelirse geniş alana dü- şer ve düştüğü yüzeye daha az ısı enerjisi aktaracağından yüzey sıcaklığı düşük olur. Uzun Dik ve dike yakın mesafe açılarla gelen Güneş ışınları Geniş alan Güneş ışınları Küçük açılarla Dar alan gelen Güneş ışınları Kısa Ekvator mesafe Atmosfer Dar alan Geniş alan Yandaki Dünya modeli üzerindeki A ve B noktalarına termometre yer- El Dönme ekseni leştirilerek el feneri yardımıyla ışık gönderilip yeterince beklendikten feneri sonra bu noktalardaki sıcaklık değerleri ölçülerek kıyaslandığında aşa- B ğıdaki çıkarım yapılabilir. Ekvator A Işık A noktasına daha büyük açıyla gelirken B noktasına daha küçük açıyla gelir. Yani A noktasındaki birim hacme düşen ışık miktarı B nok- tasındakinden daha fazla olur. Bu da A noktasındaki sıcaklığın B nokta- sındaki sıcaklıktan daha fazla olmasını sağlar. • Dönenceler, Kuzey ve Güney yarım kürelerde Güneş ışınlarının dik olarak gelebileceği, Ekvator’a en uzak nokta- lardır. Kuzey yarım küredeki Yengeç Dönencesi, Güney yarım küredeki Oğlak Dönencesi olarak adlandırılır. Dönme ekseni Dönme ekseni Dönme ekseni x OYğelnagkEeDkçvöDanöteonnrecnecsei si Yengeç Dönencesi YengEekçvDaötonrencesi x Güneş Oğlak Dönencesi ışını Güneş Ekvator x ışını Oğlak Dönencesi NOT Dünya’nın eksen eğikliği olmasaydı Dünya üzerindeki bir noktaya aynı saatlerde düşen Güneş ışınlarının gelme açısı yıl içinde değişmezdi. Bu da bir noktada yıl içinde hep aynı mevsimin yaşanmasına neden olurdu. Ayrıca Dünya’nın her yerinde 12 saat gündüz 12 saat gece olurdu ve hep aynı kalırdı. Güneş ışınları sadece Ekvator’a dik gelirdi. NOT Dönme ekseninin eğik olması, bir bölgeye Güneş ışınlarının yıl içinde farklı açılarla gelmesine bağlı olarak cisimlerin gölge boylarının da değişmesine neden olur. Örneğin, bir elektrik direğinin aynı saatlerde yaz mevsimindeki gölge boyu ile kış mevsimindeki gölge boyu birbirinden farklıdır. 4 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Örnek 3 Bir iş insanının farklı zamanlarda yaptığı seyahatlerin Dünya üzerindeki konumları ve tarihleri aşağıda verilmiştir. •1 Seyahat Tarih •3 Ekvator 1. 1 Ocak 2017 2• 2. 1 Ocak 2017 3. 30 Ağustos 2018 Verilenlere göre bu kişinin seyahatleriyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenebilir? A) 1 ve 2. seyahatlerdeki ülkelerde yaşanan mevsimler aynıdır. B) 1 ve 3. seyahatlerdeki ülkelerde yaşanan mevsimler farklıdır. C) 1 ve 2. seyahatlerdeki ülkelerde yatay ve aynı yükseltideki birim alana düşen Güneş ışını miktarları birbirine eşittir. D) 1, 2 ve 3. seyahatlerdeki ülkelerde Güneş ışınlarının yatay zemine aynı saatlerdeki geliş açıları birbirine eşittir. Çözüm 3 Dünya’nın eksen eğikliğinden dolayı Kuzey ve Güney yarım kürelerde aynı tarihlerde farklı mevsimler yaşanacağın- dan 1 ve 2. seyahatlerin yapıldığı ülkelerde farklı mevsimler yaşanır. Güneş ışınları, yıl içinde eksen eğikliğinden dolayı aynı yarım küreye bazen dik veya dike yakın bazen de eğik açıyla geldiğinden 1 ve 3. seyahatin yapıldığı ülke- lerde farklı tarihlerde farklı mevsimler yaşanır. 1 ve 2. seyahatlerin yapıldığı ülkelerin konumları farklı olduğundan Güneş ışınları aynı saatlerde birim alana farklı miktarda düşer. 1, 2 ve 3. seyahatlerde; ülkelerin Dünya üzerindeki konumuna ve eksen eğikliğine bağlı olarak Güneş ışınlarının aynı saatlerdeki geliş açıları farklı olur. Cevap B Örnek 4 Dönme eksenix YengEekçvDaötonrencesi Yanda Dünya’nın Güneş etrafındaki konumuna bağlı olarak Yengeç Dönencesi, Oğlak Dönencesi Ekvator ve Oğlak Dönencesi’ne Güneş ışınlarının geliş açısı görülmektedir. Eğer eksen eğikliği olmasaydı dönenceler ve Ekvator üzerine gelen Güneş ışın- larında aşağıdaki değişikliklerden hangisi gerçekleşirdi? A) Yengeç Dönencesi’ne gelen ışınların açısı değişmezdi. B) Ekvator’da birim alana düşen ışık miktarı artardı. C) Oğlak Dönencesi’nde belirli miktardaki ışınların aydınlattığı alan artardı. D) Yengeç ve Oğlak Dönencesi’ne gelen ışınların açıları azalırdı. Çözüm 4 Yengeç Dönencesi x Yandaki şekilde görüldüğü gibi eksen eğikliği olmasaydı Yengeç Dönencesi’ne gelen ışınların açısı 90° den daha az olurdu. Güneş ışınları Ekvator’a dik açıyla geleceğin- Ekvator x den birim alandaki ışık miktarı da artardı. Oğlak Dönencesi’ne ise Güneş ışınları daha büyük açıyla geleceği için belirli miktardaki ışınların aydınlattığı alan azalırdı. Bu durumda B seçeneği doğru cevap olur. Oğlak Dönencesi Fen Bilimleri Cevap B 5

Mevsimler ve İklim 1. Ünite Örnek 5 1. düzenek 2. düzenek 3. düzenek Fen bilimleri öğretmeni hazırladığı düzeneklerde özdeş masa lambalarıyla termometre yerleştirilmiş özdeş zeminlere eşit mesafeden ışık gönderiyor. Belirli bir süre sonra termometreler kontrol edilerek yandaki tablo oluşturuluyor. 1. düzenek 27 °C Buna göre bu düzeneklerle ilgili, 2. düzenek 24 °C I. Her bir düzenekte termometreye düşen ışığın açısı farklıdır. 3. düzenek 28 °C II. Aynı miktardaki ışığın 2. düzenekte yüzeye bıraktığı enerji en azdır. III. 3. düzenekte birim yüzeye düşen ışık miktarı 1. düzenektekinden daha azdır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I  B) I ve II  C) II ve III  D) I, II ve III Çözüm 5 Işığın geliş açısı arttıkça birim yüzeye bırakacağı enerji miktarı ve birim yüzeye düşen ışık miktarı da artar. Tablodaki sıcaklık değerleri yüzeye düşen ışık ve enerji miktarının bir göstergesidir. Bundan dolayı I ve II. ifadeler doğru iken III. ifade yanlış olur. Cevap B Örnek 6 Güneş ışınları dik ve dike yakın açıyla yeryüzüne inerse ısınma fazla, küçük açıyla inerse ısınma az olur. Aşağıda Kuzey yarım küreye Güneş ışınlarının geliş açısı görülmektedir. Kuzey kutbu A bölgesi Güneş B bölgesi C bölgesi (Dar alan) (Geniş alan) Fazla ısınır Az ısınır Buna göre A, B ve C bölgelerinde birim yüzeye düşen enerji miktarları arasındaki ilişki seçeneklerden hangi- sindeki gibi olur? A) A > B > C B) B > C > A C) C > B > A D) C > A > B Çözüm 6 Güneş ışınları en küçük açıyla A bölgesine geldiğinden birim yüzeye bırakılan enerji en az A bölgesinde olur. C böl- gesinde ise Güneş ışınlarının dike yakın açıyla geldiği birim yüzeye bırakılan enerji miktarı en fazla olur. Bu nedenle sıralama C > B > A şeklindedir. Cevap C 6 8. Sınıf

PEKİŞTİRME TESTİ 1 TEST 1070 2. Dünya’nın eksen eğikliği farklı sonuçlar doğurur. Aşağıda üzerinde K noktası gösterilen Dünya’nın 1. Dünya üzerinde Ekvator’a paralel hayali çizgilere en- Güneş etrafında iki farklı konumu verilmiştir. lem denir. Aynı enlem üzerinde bulunan bölgelere aynı saatlerde Güneş ışınlarının geliş açısı aynı olur. Aşağıda Ekvator’dan aynı uzaklıkta bulunan A ve B noktalarının konumu verilmiştir. xA Bx Güneş K • K• Ekvator ışınları Ekvator Ekvator Zeka Küpü Yayınları 1. konum 2. konum A ve B bölgelerinin konumları dikkate alındığın- Dünya 1. konumdan 2. konuma geçtiğinde K da aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? noktasıyla ilgili, A) A ve B noktalarına Güneş ışınlarının geldiği en I. Daha soğuk bir mevsim yaşanır. büyük açılar aynıdır. II. Güneş ışınlarının aynı saatlerde K noktasına B) Saat 13.00’te birim alana düşen ışık miktarı B’de geliş açısı değişir. A’ya göre daha fazladır. III. Aylık sıcaklık ortalaması değişir. C) A ve B noktalarında Güneş aynı saatte doğar ve durumlarından hangilerinin gerçekleşmesi bek- aynı saatte batar. lenir? D) Güneş ışınlarının en büyük açıyla geldiği durum- A) Yalnız I B) Yalnız II da aydınlatacağı alan B noktasında A noktası- na göre daha fazla olur. C) I ve II D) I, II ve III 3. Güneş ışınları dik ve dike yakın açılarla geldiğinde aynı miktardaki ışınların aydınlatacağı alan dar olurken küçük açılarla geldiğinde aydınlatacağı alan geniş olur. Aşağıda Dünya’nın farklı bölgelerinde bulunan K, L ve M şehir- leri görülmektedir. xL x x 66° Ekvator K 46° Dar alan Geniş alan Mx Buna göre Dünya şekildeki konumda iken K, L ve M şehirlerine Güneş ışınlarının en büyük açıyla geldiği zamanlarda aynı miktardaki ışınların aydınlatacağı alanlar aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? A) B) C) D) K L M Fen Bilimleri 7

1 PEKİŞTİRME TESTİTEST 4. Güneş ışınları yıl boyunca sadece dönenceler ile Ekvator arasına dik açıyla gelebilir. Bu zaman zarfında Güneş ışınlarının bir noktaya düşme açısı sürekli değişir. Kuzey kutup noktası Yengeç Dönencesi Ekvator Oğlak Dönencesi Güney kutup noktası Bu durum, I. Bir noktada sıcaklığın yıl boyu değişmesine II. Yıl boyunca sıcaklığın değiştiği bölgelerde mevsimlerin değişmesine III. Farklı yarım kürelerde aynı anda farklı mevsimlerin yaşanmasına olaylarından hangilerine neden olur? A) Yalnız I  B) I ve II  C) II ve III  D) I, II ve III 5. Aşağıda Dünya’nın hareketi ile ilgili olaylar ve 6. Dönme ekseni sonuçları verilmiştir. Olay Sonuç 1. Güneş ışınları yer- Kutup bölgeleri Ek- Ekvator Yörünge yüzünün farklı nok- vator’dan daha so- düzlemi talarına farklı açı- ğuktur. larla ulaşır. 2. Dünya kendi ekse- Gece ve gündüz olu- Zeka Küpü Yayınları Dünya’nın dönme ekseni ile yörünge düzlemi ni etrafında döner. şur. arasındaki açı 90° olsaydı, 3. Dünya’nın kendi et- Her iki yarım küre- I. Güneş ışınları yıl boyunca Ekvator’a dik gelirdi. rafında döndüğü ek- de aynı anda aynı II. Bir noktadaki yıllık sıcaklık farkı oluşmazdı. sen eğiktir. mevsimler yaşanır. III. Yıl içinde bir bölgede farklı mevsimler meydana Buna göre yukarıdaki olay sonuç eşleştirmele- gelmezdi. rinden hangileri yanlıştır? durumlarından hangileri gerçekleşirdi? A) 1, 2 ve 3 B) 2 ve 3 A) I, II ve III B) II ve III C) 1 ve 2 D) Yalnız 3 C) I ve III D) I ve II 8 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Dünya’nın Dönme Ekseni İle Güneş Etrafındaki Dolanma Düzlemi Arasındaki İlişki Dünya, kendi ekseni etrafında dönerken aynı zamanda elips şeklinde bir yörüngede Güneş çevresinde dolanır. Saat yö- nünün tersi yönde yaptığı bu hareketini 365 gün 6 saatte (1 yıl) tamamlar. Yılın, iklim şartları bakımından farklılık gösteren bölümleri mevsim olarak adlandırılır. Dünya’nın Güneş etrafındaki konumuna bağlı olarak mevsimler 21 Aralık, 21 Mart, 21 Haziran ve 23 Eylül tarihlerinde başlar. Dünya’nın Güneş çevresindeki dolanma hareketi sırasında Güneş ışınlarının Kuzey ve Güney yarım kürelere düşme açısı değişir. Sıcaklığın değişimini etkileyen temel faktör, Güneş ışınlarının düşme açısı olduğundan bu durum yarım kürelerde aynı zaman diliminde farklı mevsimlerin oluşmasına neden olur. Güneş’ten tarafa eğik konuma gelen yarım küreye Güneş ışınları dik veya dike yakın açılarla gelir ve bu yarım kürede yaz mevsimi yaşanmaya başlar, tersi durumda ise Güneş ışınları daha eğik açılarla gelir ve kış mevsimi yaşanmaya başlar. Böylece Kuzey yarım kürede yaz mevsimi yaşanırken Güney yarım kürede kış mevsimi yaşanır. 21 Mart İlkbahar Yaz Sonbahar Kış Kış 21 Haziran 21 Aralık Yaz Sonbahar 23 Eylül İlkbahar NOT Aynı zaman diliminde Kuzey ve Güney yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır. Örnek 7 Aşağıdaki karton zeminin ortasına Güneş resmi çizilmiş ve etrafına numaralarla mevsim geçişlerini gösteren noktalar işaretlenmiştir. Dünya haritası üzerinde yerleri gösterilen ülkelerde farklı zaman dilimlerinde Türkiye’de ilkbahar, Avustralya’da ise kış mevsimi yaşanmaktadır. x2 Ekvator Türykiye 3 x x1 Avusytralya x4 Buna göre ülkelerde bu mevsimler yaşanırken dünya haritasının konumu mevsim geçişlerinin gösterildiği numaralardan hangilerindeki gibi olmalıdır? A) B) C) D) Türkiye - İlkbahar 1 2 3 4 Avustralya - Kış 2 3 4 3 Çözüm 7 Türkiye Kuzey yarım kürede bulunduğundan ilkbahar mevsimini 2 numaralı konumda iken yaşamaya başlar. Avustralya Güney yarım kürede bulunduğundan kış mevsimini 3 numaralı konumda iken yaşamaya başlar. Cevap B Fen Bilimleri 9

Mevsimler ve İklim 1. Ünite Örnek 8 Aşağıda mevsim geçişlerinin yaşandığı I, II, III ve IV konumları verilmiştir. KYK II GYK KYK III KYK GYK I GYK KYK IV GYK İngiltere, Kuzey yarım kürede bulunduğuna göre şekildeki konumlardan hangisindeyken İngiltere’de yaz mevsimi yaşanır? (KYK: Kuzey yarım küre , GYK: Güney yarım küre) A) I  B) II  C) III  D) IV Çözüm 8 Yaz mevsimi, Kuzey yarım kürede Dünya III konumunda iken, Güney yarım kürede ise I konumunda iken yaşanır. İngiltere Kuzey yarım kürede olduğundan Dünya III konumunda iken yaz mevsimini yaşamaya başlar. Cevap C Örnek 9 İlkbahar Yanda Dünya, Güneş’in etrafında farklı konumlarda iken yaşan- maya başlanan mevsimler görülmektedir. Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Yaz Sonbahar Kış Yaz A) Kuzey yarım kürede yaz mevsimi yaşanmaya başlarken Kış Güneş ışınları Güney yarım küreye eğik açılarla gelir. Sonbahar B) İlkbahar ve sonbahar mevsimlerinin yaşanmaya başladığı İlkbahar konumlarda Güneş ışınları Kuzey ve Güney yarım küreler- de aynı enlemlere aynı saatlerde aynı açılarla gelir. C) Güney yarım kürede yaz mevsimi yaşanmaya başladığın- da belirli bir alana düşen Güneş ışını miktarı artar. D) Belirli bir alana düşen Güneş ışınlarının enerji miktarı kış mevsiminde yaz mevsimine göre daha fazladır. Çözüm 9 Kuzey yarım küre yazı yaşarken, Güney yarım küre kışı yaşar ve Güneş’e olan uzaklığına bağlı olarak Güneş ışınları eğik açıyla gelir. İlkbahar ve sonbahar mevsimlerinde Kuzey ve Güney yarım küreler Güneş’e eşit mesafede olduklarından Güneş ışınlarının aynı enlemlere aynı saatlerdeki geliş açıları da aynı olur. Yaz mevsiminde diğer mevsimlere göre Güneş ışınları yeryüzüne dik açıyla geldiğinden belirli bir alana düşen Güneş ışını miktarı daha fazladır. Kış mevsi- minde yeryüzüne eğik açıyla gelen Güneş ışınlarının bırakacağı enerji miktarı yaz mevsimine göre çok düşük olur. Bu durumda D seçeneğindeki ifade yanlıştır. Cevap D 10 8. Sınıf

1071 PEKİŞTİRME TESTİ 2 TEST 1. II 3. Aşağıda farklı şehirlerde bulutsuz bir havada aynı saatler arasında özdeş termometrelerle yapılan ölçümlerin sonuçları verilmiştir. III I İlk 10. 20. 30. sıcaklık dakika dakika dakika Şehir K 10 °C 11 °C 12 °C 13 °C IV L 20 °C 23 °C 26 °C 29 °C Şekilde Dünya’nın Güneş çevresindeki dolanımı gö- Şehirler aynı yükseltide olduğuna göre K ve L rülmektedir. şehirlerinin Dünya üzerindeki konumu ve sıcak- Buna göre Dünya hangi konumda iken Kuzey lığın ölçüldüğü tarih seçeneklerden hangisinde- yarım kürede kış, Güney yarım kürede yaz mev- ki gibi olabilir? simi yaşanır? A) B) A) I  B) II  C) III  D) IV xL Kx 2. Fen bilimleri öğretmeni Dünya’nın hareketlerini xK xL gösteren aşağıdaki şekli vermiş ve öğrencilerinden 21 Aralık 21 Haziran şekil hakkında yorum yapmalarını istemiştir. C) L D) 21 Mart x Zeka Küpü Yayınları Kx xK xL 21 Haziran 21 Aralık 4. II İlkbahar 21 Aralık Sonbahar I Kış III Yaz 21 Haziran Yaz IV Kış Sonbahar 23 Eylül İlkbahar Buna göre, Yukarıdaki şekil mevsimsel geçişlerin yaşandığı Dünya’nın Güneş çevresindeki konumlarını göster- Ali: Dünya’nın eksen eğikliği nedeniyle herhangi bir mektedir. noktaya gelen Güneş ışınlarının açısı yıl boyunca değişir. Bu şekle göre, I. Dünya’nın sahip olduğu konum mevsimlerin Veli: Yarım kürelerde Güneş ışınlarının geliş açısı- oluşumunu etkiler mi? nın değişmesi sıcaklık değişimine yol açar. II. Dünya III konumundayken Kuzey yarım kürede bulunan Türkiye hangi mevsimi yaşar? Canan: 21 Haziran’da Kuzey yarım kürede kış mev- simi, Güney yarım kürede yaz mevsimi yaşanır. III. Dünya’nın sahip olduğu konum günlük sıcaklık farklılıklarına sebep olur mu? yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin yaptığı yorum doğrudur? sorularından hangilerinin cevabına ulaşılamaz? A) Ali ve Canan B) Veli ve Canan A) Yalnız III B) I ve III C) Ali ve Veli D) Ali, Veli ve Canan C) II ve III D) I, II ve III Fen Bilimleri 11

2 PEKİŞTİRME TESTİTEST 5. Fen bilimleri dersinde öğretmen tahtaya Dünya haritası ve farklı tarihlerdeki Dünya’nın konumlarını yansıtarak aşağıdaki gibi göstermiştir. Ekvator Almyanya Arjantin y Şekil-I Şekil-II 30 Ağustos 1 Ocak Daha sonra öğrencilerinden Almanya ve Arjantin’de yukarıdaki tarihlerde yaşanacak mevsimsel olaylar hakkında görüş bildirmelerini istemiştir. Buna göre öğrencilerin yaptığı aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır? A) Şekil-l’deki konumda Almanya’da yaz mevsimi yaşanır. B) Şekil-ll’deki konumda Arjantin’de denize girilebilir. C) Arjantin Şekil-l, Almanya Şekil-ll’deki konumda en sıcak günlerini yaşar. D) Şekil-I’de Arjantin’de Şekil-ll’de Almanya’da kış mevsimi yaşanır. 6. Yaz ve kış mevsimlerinde sıcaklık farkından dolayı doğal şartlarda yetişen bitki türleri birbirinden farklıdır. Aşağıdaki tabloda A, B, C ve D şehirlerinde yetişen bitkilerin yetişme şartları ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Şehirler Şehrin bulunduğu Yetiştirilen tarım Tarım ürününün Tarım ürününün yarım küre ürünü yetiştiği mevsim yetiştirildiği ay A Kuzey yarım küre Brokoli Kış Ocak B Güney yarım küre Biber Yaz Ocak C Güney yarım küre Üzüm Sonbahar Nisan D Kuzey yarım küre Havuç Sonbahar Nisan Buna göre hangi tarım ürünü yetiştirildiği bölgede mevsimi olmamasına rağmen yetiştirilebilmiştir? A) Brokoli B) Biber C) Üzüm D) Havuç 12 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Mevsimsel Geçiş Tarihleri ➤ D ünya’nın eksen eğikliği ve Güneş etrafındaki hareketi sonucu 21 Aralık, 21 Mart, 21 Haziran ve 23 Eylül tarihlerinde mevsimsel geçişler yaşanır. 21 Aralık ve 21 Haziran solstis (gün dönümü), 21 Mart ve 23 Eylül ekinoks (gece-gündüz eşitliği) tarihleridir. ➤ B u tarihlerde yarım kürelerdeki Güneş ışınlarının enerji miktarı, gece-gündüz süreleri ve yaşanan mevsimlerle ilgili bazı bilgiler şöyledir: Gündüz süresi artar - Gece süresi azalır. 21 Aralık Yengeç • Güneş ışınları öğle vakti, Güney yarım kürede bulunan Dönencesi Oğlak dönencesi üzerine dik açı ile gelirken Kuzey ya- Ekvator rım küreye eğik açıyla gelir. çizgisi • Güneş ışınları Güney yarım küre yüzeyinde daha fazla, Oğlak Kuzey yarım küre yüzeyinde ise daha az ısı enerjisi oluşturur. Dönencesi • Bu tarihten itibaren Güney yarım kürede yaz mevsimi, Dönme ekseni Kuzey yarım kürede ise kış mevsimi yaşanmaya başlar. • B u tarihte Güney yarım küre en uzun gündüzü, Kuzey yarım küre ise en uzun geceyi yaşar. • Bu tarihten itibaren Güney yarım kürede gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlarken; Kuzey yarım kürede gündüzler uzamaya, geceler kısalmaya başlar. • Dünya üzerinde kuzeyden güneye doğru gidildikçe gündüz süresi artarken gece süresi azalır. 21 Mart GeGceünsdüürezssi aürrteasri-aGrtüanrd-üzGseücreessiüarezasliıra.zalır. • Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açıyla gelir. Yengeç Gündüz süresi artar - Gece süresi azalır. • Güneş ışınları zamanla, Güney yarım küre yüzeyinde daha az, Dönencesi Kuzey yarım küre yüzeyinde ise daha fazla ısı enerjisi oluşturur. Ekvator çizgisi Yengeç • Bu tarihten itibaren Güney yarım kürede sonbahar mevsimi,Oğlak DönenYceensgieç Kuzey yarım küreYdeengiseeç ilkbahar mevsimi yaşanmaya başlar.Dönencesi Dönencesi Dönencesi Ekvator çizgisEi kvator • Bu tarihte DünyaE’nkıvnahtoerr yerinde ekinoks (gece- gündüz eşit- Oğlak çizgisi liği) yaşanır. çizgisi Dönme ekseni DönenceOsği lak Dönencesi • B u tarihten itibODaöğrnleaenkncGeüsiney yarım kürede gece süresi gündüz Dönme ekseni sDüröensminedeeknsednaiha fazla olmaya başlarken, Kuzey yarım kürede gündüz süresi gece süresinden daha fazla olmaya başlar. Dönme ekseni • Aynı meridyen üzerindeki bütün noktalarda Güneş aynı anda doğar, aynı anda batar. Yengeç 21 Haziran Gece süresi artar - Gündüz süresi azalır. Yengeç Gece süresi artar - Gündüz süresi azalır. Dönencesi • Güneş ışınları öğle vakti, Kuzey yarım kürede bulunan Dönencesi Ekvator Yengeç dönencesi üzerine dik açı ile gelirken Güney ya- çEikzYDvgeöainsntgioeernçcesi çizgisi rım küreye eğik açıyla gelir. DOöğnlaekEnçkcizvegasitsioir ğlak • G üneş ışınları, Güney yarım küre yüzeyinde daha az, Kuzey Oğlak nencesi yarım küre yüzeyinde ise daha fazla ısı enerjisi oluşturur. Dönencesi • Bu tarihten itibaren Güney yarım kürede kış mevsimi, Ku- Dönme ekseni zey yarım kürede ise yaz mevsimi yaşanmaya başlar. • Bu tarihte Güney yarım küre en uzun geceyi, Kuzey yarım küre ise en uzun gündüzü yaşar. • BDuöntamreiheteksneintibaren Güney yarım kürede gündüzler uza- Dönme ekseni maya, geceler kısalmaya başlarken Kuzey yarım kürede gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar. • Dünya üzerinde kuzeyden güneye doğru gidildikçe gündüz süresi azalırken gece süresi artar. Fen Bilimleri 13

Dönme ekseni azalır. Dönme ekseni Mevsimler ve İklim 1. Ünite 23 Eylül Gece süresi artar - Gündüz süresi azalır. • Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açıyla gelir. cesi • Güneş ışınları zamanla Güney yarım küre yüzeyinde daha Yengeç or fazla, Kuzey yarım küre yüzeyinde ise daha az ısı enerjisi Dönencesi oluşturur. Ekvator • Bu tarihten itibaren Güney yarım kürede ilkbahar mevsimi, çizgisi Kuzey yarım kürede ise sonbahar mevsimi yaşanmaya baş- si Oğlak lar. Dönencesi •DönBmueteakrishetnei Dünya’nın her yerinde ekinoks (gece-gündüz eşit- Dönme ekseni liği) yaşanır. • Bu tarihten itibaren Güney yarım kürede gündüz süresi gece süresinden daha fazla olmaya başlarken Kuzey yarım kürede gece süresi gündüz süresinden daha fazla olmaya başlar. • Aynı meridyen üzerindeki bütün noktalarda Güneş aynı anda doğar, aynı anda batar. NOT Dönenceler ile kutup daireleri arasındaki bir cismin aynı saatlerdeki gölge boyu Kuzey yarım kürede 21 Aralık’tan 21 Haziran’a kadar zamanla azalırken, Güney yarım kürede artar. Dönenceler ile kutup daireleri arasındaki bir cismin aynı saatlerdeki gölge boyu Kuzey yarım kürede 21 Haziran’dan 21 Aralık’a kadar artarken, Güney yarım kürede azalır. Örnek 10 Yengeç C• •A Dönencesi • Dünya’nın eksen eğikliği ve Güneş etrafındaki dolanımı sonucu 21 Aralık, 21 Mart, 21 Haziran, 23 Eylül gibi mevsim Ekvator B geçişlerinin yaşandığı önemli tarihler oluşur. 21 Haziran’a ait Dünya’nın Güneş’e göre konumu yandaki gibidir. A, B ve C noktalarının Dünya üzerindeki konumları şe- Oğlak Güneş ışınları kildeki gibi olduğuna göre bu noktalara aynı saatlerde Dönencesi gelen Güneş ışınlarının birim yüzeyde oluşturduğu ener- ji sıralamasını gösteren grafik seçeneklerden hangisin- deki gibi olabilir? Enerji miktarı Enerji miktarı Enerji miktarı Enerji miktarı A) B) C) D) A B C Nokta A B C Nokta Nokta Nokta A BC ABC Çözüm 10 21 Haziran tarihinde Yengeç Dönencesi’ne Güneş ışınları dik gelir ve birim yüzeyde oluşturduğu enerji miktarı çok yük- sektir. A noktası Yengeç Dönencesi’ne daha yakın olduğundan o noktaya düşen Güneş ışınlarının enerjisi de yüksek olur. C noktasına gelen Güneş ışınlarının açısı A noktasına göre daha küçük olduğundan enerji miktarı daha düşük olur. B noktasına gelen Güneş ışınlarının açısı da C noktasına göre daha küçük olduğu için enerji miktarı en küçük olur. Bu durumda enerji miktarı sıralaması B seçeneğindeki gibi olur. Cevap B 14 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Örnek 11 21 Aralık’ta Dünya’nın Güneş’e göre konumu ve K, L, M noktalarının Dünya üzerindeki konumu yandaki gibidir. Buna göre K, L ve M noktalarındaki gece-gündüz süre- Güneş ışınları •K Yengeç leri ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenemez? L• Dönencesi •M A) K noktasında gece süresi gündüz süresinden fazladır. Ekvator B) L noktası Ekvator’da olduğundan gece ve gündüz süre- Oğlak leri birbirine eşittir. Dönencesi C) M noktasında gece süresi gündüz süresinden fazladır. D) Aydınlanma süreleri sıralaması büyükten küçüğe doğru M, L, K şeklindedir. Çözüm 11 21 Aralık tarihinde kuzeyden güneye doğru gidildikçe gündüz süresi artarken gece süresi azalır. Ekvator’da ise gece ve gündüz süresi yıl boyunca birbirine eşit olur. Yani bu tarihte aydınlanma (gündüz) süresi sıralaması büyükten küçüğe M, L, K şeklinde olur. Cevap C Örnek 12 Örnek 13 Yengeç Dönencesi üzerinde bulunan bir noktaya gelen Bir cismin aynı saatlerdeki gölge boyu Güneş ışınları- Güneş ışınlarının geliş açısı yıl boyunca K, L, M, N nın geliş açısına bağlı olarak farklı tarihlerde sürekli de- tarihlerinde ölçülüyor. Ölçüm sonucu elde edilen veriler- ğişir. Aşağıda X noktasında 4 metrelik bir bayrak direği le aşağıdaki grafik çiziliyor. bulunmaktadır. Açı X• 90 Kuzey K L MNK Tarih yarım küre Buna göre ölçümlerin yapıldığı K, L, M ve N tarihle- Zeka Küpü Yayınları Güney ri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? yarım küre K LMN Buna göre bayrak direğinin yıl içinde aynı saatler- deki gölge boyu aşağıdakilerden hangisindeki gibi A) 21 Haziran 23 Eylül 21 Aralık 21 Mart olabilir? B) 23 Eylül 21 Aralık 21 Mart 21 Haziran C) 21 Aralık 21 Mart 21 Haziran 23 Eylül 21 Aralık 21 Mart 21 Haziran 23 Eylül D) 21 Mart 21 Haziran 23 Eylül 21 Aralık A) 5 m 3 m 7 m 3 m Çözüm 12 B) 8 m 5 m 2 m 5 m C) 2 m 4 m 6 m 4 m Yengeç Dönencesi’ne Güneş ışınları 21 Aralık’ta en kü- D) 5 m 6 m 3 m 6 m çük açıyla gelir ve 21 Haziran’a kadar geliş açısı arta- rak devam eder. 21 Haziran’da ise Güneş ışınları dik Çözüm 13 açı ile gelir. Bu tarihten 21 Aralık’a kadar Güneş ışınla- rının geliş açısı azalarak devam eder. Güneş ışınları Kuzey yarım küreye 21 Haziran’da en bü- yük açıyla gelirken 21 Aralık’ta en küçük açıyla gelir. Açı Cevap C ne kadar küçük olursa bayrak direğinin gölge boyu o ka- dar büyük olacağından 21 Aralık’taki gölge boyu en bü- Fen Bilimleri yük, 21 Haziran’daki açı en büyük olacağından gölge boyu en küçük olur. Bu durumda B seçeneği doğru olur. Cevap B 15

TEST 3 PEKİŞTİRME TESTİ 1072 1. Yandaki şekilde Dünya’nın Güneş etrafındaki konumları 21 Mart ve bu konumlara ait tarihler, aşağıdaki tabloda ise bu •X tarihlerde I ve II bölgelerine ait gece - gündüz süreleri •Y verilmiştir. •X Noktalar Gece süresi Gündüz süresi •X •Y •Y I 16 saat 8 saat 21 23 Eylül 21 Aralık Haziran •X •Y II 12 saat 12 saat X ve Y noktalarının Dünya üzerindeki konumları şekildeki gibi olduğuna göre I ve II ile gösterilen yerlerin tarih ve noktaları seçeneklerden hangisindeki gibi olabilir? A) B) C) D) I 21 Mart’ta X noktası 21 Haziran’da Y noktası 21 Aralık’ta X noktası 21 Aralık’ta Y noktası II 21 Aralık’ta Y noktası 23 Eylül’de X noktası 21 Haziran’da Y noktası 21 Mart’ta X noktası 2. Aynı miktardaki Güneş ışınlarının Dünya üzerinde aydınlattığı alan gelme açısıyla ters orantılıdır. Bir noktaya gelen Güneş ışınlarının 21 Aralık’ta aydınlattığı alanın en fazla olduğu biliniyorsa, I. Bu noktanın bulunduğu yarım küre II. Güneş ışınlarının yeryüzü ile yaptığı açının büyüklüğü veya küçüklüğü III. Bu noktanın sıcaklık değerinin azlığı ya da çokluğu ifadelerinden hangileri hakkında tahminde bulunulabilir? A) Yalnız I  B) I ve II  C) II ve III  D) I, II ve III 3. Bir cismin gölge boyu, cisim üzerine gelen ışınların açısı ile ters orantılıdır. Işık Işık Işık 45° 30° 70° Cismin boyu = Cismin gölge boyu Cismin boyu < Cismin gölge boyu Cismin boyu > Cismin gölge boyu Yandaki tabloda 2 metre uzunluğundaki bir cismin K, L ve M şehirle- Şehir K LM rinde aynı saatteki gölge boyları verilmiştir. Gölge boyu 2m 4m 1m Buna göre Dünya’nın konumuna ait tarih ve K, L, M şehirlerine Güneş ışınlarının gelme açıları aşağıdaki- lerden hangisindeki gibi olabilir? A) B) C) D) K 45° L 30° L 30° 45° K Ekvator 90° L Ekvator 90° K Ekvator K 66° M M 80° Ekvator M 66° M 45° L 55° 60° 21 Aralık 23 Eylül 21 Mart 21 Haziran 16 8. Sınıf

PEKİŞTİRME TESTİ 3 TEST 4. Aşağıda X, Y ve Z bölgelerinin Dünya üzerindeki 5. Grafikte X noktasına farklı tarihlerde Güneş ışınla- konumları verilmiştir. rının düşme açıları verilmiştir. •Y Yengeç •X Dönencesi Güneş ışınlarının •Z yere düşme açısı Ekvator Zeka Küpü Yayınları 90 Oğlak Dönencesi 60 21 Haziran tarihinde X, Y ve Z bölgelerindeki sıcak- 30 lık değerleri aynı yükseklikte ve aynı saatlerde öz- deş termometrelerle ölçülmüştür. Tarih Buna göre X, Y ve Z bölgelerindeki sıcaklık de- ğerlerinin aşağıdakilerden hangisindeki gibi 21 Mart 21 Haziran 23 Eylül 21 Aralık olması beklenir? Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) B) C) D) X 25 °C 30 °C 32 °C 10 °C A) X noktası Oğlak Dönencesi üzerinde yer almak- tadır. Y 35 °C 25 °C 40 °C 30 °C B) 21 Mart tarihinde X noktasında ilkbahar mevsi- Z 10 °C 20 °C 37 °C 40 °C mi yaşanmaktadır. C) X noktasında cismin gölge boyu en kısa 21 Ara- lık tarihinde ölçülür. D) 21 Haziran’dan 21 Aralık’a kadar geçen sürede X noktasında cisimlerin aynı saatlerdeki gölge boyu giderek kısalır. 6. K Yengeç K Yengeç L Dönencesi L Dönencesi M Ekvator M Ekvator Oğlak Oğlak Dönencesi Dönencesi 1. düzenek 2. düzenek Şekildeki düzeneklerde el feneri Güneş’i temsil etmektedir. Bu düzenekleri inceleyen Sevgi, Sinan ve Koray’ın açıklamaları aşağıdaki gibidir: Sevgi: …………………………… te 23 Eylül tarihinde Güneş ışınlarının en dik geldiği bölge……...............….. dir. Sinan: 2. düzenekte 21 Mart tarihinde sonbahar mevsiminin yaşandığı bölge …………………… dir. Koray: 1. düzenekte 21 Aralık’ta …................... nde gündüz süresi gece süresinden azdır. Yukarıdaki konuşmalara göre boş bırakılan yerlere gelmesi gereken ifadeler sırasıyla aşağıdaki seçenek- lerin hangisinde doğru verilmiştir? A) 1. düzenek - K bölgesi - K bölgesi - M bölgesi B) 1. düzenek - K bölgesi - M bölgesi - M bölgesi C) 2. düzenek - L bölgesi - M bölgesi - K bölgesi D) 2. düzenek - M bölgesi - K bölgesi - L bölgesi Fen Bilimleri 17

1 BÖLÜM DEĞERLENDİRME TESTİTEST 1073 1. Aşağıda K, L, M ve N ülkelerinde hasat yapılan ürünler ve bu ürünlerin hasat yapıldığı aylar hakkında bilgiler verilmiştir. K ülkesi L ülkesi M ülkesi N ülkesi Hasat yapılan aylar: Hasat yapılan aylar: Hasat yapılan aylar: Hasat yapılan aylar: Haziran, Temmuz, Ağustos Eylül, Ekim, Kasım Temmuz, Ağustos Eylül, Ekim, Kasım Hasat ürünü: Böğürtlen Hasat ürünü: Elma Hasat ürünü: Portakal Hasat ürünü: Nar 21 Mart 21 Haziran 21 Aralık K• • L M• N • 23 Eylül Ülkelerin Dünya üzerindeki konumları ve Dünya’da mevsimsel geçişlerin yaşandığı tarihler yukarıdaki şekillerde verilmiştir. Buna göre ürünler ile ürünlerin yetiştiği mevsimlerin eşleştirilmesi seçeneklerden hangisinde yanlış verilmiştir? Ürün A) B) C) D) Yetiştiği mevsim Böğürtlen Elma Portakal Nar Sonbahar Sonbahar Yaz Kış 2. Aşağıdaki şekilde Güneş’in Kuzey ve Güney yarım kürede aylara göre konumu ve bu yarım kürelerde yer alan iki ayrı evin çatısına yerleştirilmiş güneş panelleri gösterilmektedir. Temmuz Ocak Ekim Ekim Güneş Güneş Ocak paneli paneli Temmuz Kuzey 1. ev 2. ev Güney yarım küre 2. ev yarım küre Buna göre, I. Güneş ışınları temmuz ayında 1. evdeki güneş paneline 2. evdeki güneş paneline göre daha küçük açı ile dü- şer. II. Ocak ayında 2. evde üretilen enerji miktarı, 1. evde üretilen enerji miktarından fazladır. III. 2. evdeki güneş paneli en yüksek verimle ekim ayında enerji üretir. yargılarından hangilerine ulaşılır? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve III D) I, II ve III 18 8. Sınıf

BÖLÜM DEĞERLENDİRME TESTİ 1 TEST 3. Gece Gündüz 0 KLM • •I Yengeç Dönencesi III Ekvator • II 12 24 0 12 24 0 12 24 Oğlak Dönencesi Yukarıdaki grafiklerde bir şehrin K, L ve M tarihlerindeki gece - gündüz süreleri gösterilmiştir. Bu şehrin Dünya üzerinde bulunabileceği muhtemel bölgeler I, II ve III ile numaralandırıldığına göre veri- lenlerden hangisi kesinlikle yanlıştır? A) K ile gösterilen tarih 21 Haziran ise şehrin konumu I ile gösterilen bölge olabilir. B) L ile gösterilen tarih 21 Aralık ise şehrin konumu II ile gösterilen bölge olabilir. C) M ile gösterilen tarih 23 Eylül ise şehrin konumu III ile gösterilen bölge olabilir. D) M ile gösterilen tarihte şehrin bulunduğu bölgede ilkbahar başlangıcı olabilir. 4. Bir bölgede yaşanan mevsimi o bölgeye düşen Güneş ışınları belirler. Yengeç I Güneş ışınlarının dik veya dike yakın açıyla geldiği bölgelerde daha dar bir Dönencesi II alan aydınlanırken, eğik açıyla geldiği bölgelerde daha geniş bir alan aydın- lanır. Böylece Güneş ışınlarının bu bölgelerde bıraktığı ısı enerjileri de Ekvator III değişir. Oğlak 21 Aralık Yanda Dünya üzerinde 21 Aralık saat 13.00’te Güneş ışınları tarafından ay- Dönencesi dınlatılan bölgeler I, II ve III ile gösterilmiştir. Buna göre Güneş ışınlarının aydınlattığı bu bölgelere bakılarak çizilen grafik aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? Güneş ışınlarının Gündüz süresi Sıcaklık değeri Gece süresi A) geliş açısı B) C) D) I II III Bölge I II III Bölge I II III Bölge I II III Bölge 5. Yanda Dünya’nın Güneş etrafındaki dolanım hareketi esnasında N bulunduğu konumlar gösterilmiştir. Aşağıda bazı öğrenciler yaşadıkları bölgeler hakkında şu bilgileri ver- K M miştir: D) Beyza Yağmur: Yaşadığım bölgede K konumunda en uzun gece yaşanır. Buğra: Yaşadığım bölgede L konumunda ağaçlar yapraklarını dökme- ye başlar. Efe: M konumunda öğle vakti cisimlerin gölge boyu diğer konumlara L göre daha uzundur. Beyza: Yaşadığım bölgede N konumundan sonra gündüz süresi uzamaya devam eder. Buna göre hangi öğrenci diğerlerine göre farklı bir yarım kürede yaşar? A) Yağmur  B) Buğra  C) Efe  Fen Bilimleri 19

TEST 1 BÖLÜM DEĞERLENDİRME TESTİ 6. Dünya’nın eksen eğikliği ve Güneş etrafındaki dolanımı sebebiyle farklı Saat Gece Gündüz yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanırken bir noktadaki gece-gündüz 24 süresi de sürekli değişmektedir. Yandaki grafikte 21 Aralık tarihinde K, L, M ve N şehirlerinde yaşanan gece-gündüz süreleri gösterilmiştir. Buna göre bu şehirler ile ilgili olarak verilenlerden hangisi doğrudur? 12 A) K ve L şehirlerinde aynı tarihlerde aynı mevsim yaşanır. Şehir B) M şehri Güney yarım kürede Oğlak Dönencesi'nde yer alır. K L MN C) 21 Aralık’ta Güneş ışınları N şehrine, L şehrine göre daha dik açıyla düşer. D) L şehri Güney yarım kürede, K ve N şehirleri Kuzey yarım kürede bulunur. 7. Yanda Dünya’nın Güneş’e gö- Y X X Ekvator re I ve II. konumları verilmiştir. Ekvator I. konum Y Bu konumlarda Dünya üzerin- deki birbirine paralel bazı alan- Z Z lar X, Y, Z ve T çizgileri ile gös- terilmiştir. T T II. konum Hangi yarım kürede olduğu bilinmeyen, eş yükseltideki K ve L ülkeleri ile ilgili aşağıdaki bilgiler verilmiştir. K: 21 Haziran’da Güneş ışınları dik gelmektedir. Ülkenin Ekvator’a yakın sınırında gece süreleri daha uzundur. L: 21 Aralık’ta yılın en sıcak günleri yaşanmaktadır ve Güney kutup noktasına doğru gidildikçe gündüz süresi artar. Buna göre K ve L ülkeleri X, Y, Z ve T alanlarının hangilerinde yer alıyor olabilir? A) B) C) D) K I. konumdaki X alanı II. konumdaki Y alanı I. konumdaki Y alanı II. konumdaki Z alanı L II. konumdaki Z alanı I. konumdaki T alanı II. konumdaki Z alanı I. konumdaki X alanı 8. Aşağıda mevsimsel geçişlerin yaşandığı Dünya’nın Güneş etrafındaki konumuyla ilgili model hazırlanmıştır. Dünya’nın hareketi sırasında K, L, M ve N zamanlarında Yengeç Dönence’si üzerindeki bir noktada birim yüzeye düşen ışık enerjisi miktarını gösteren grafik aşağıdaki gibidir. YD Birim yüzeye düşen OD 4 ışık enerjisi miktarı YD YD K LMN Zaman OD OD 1 3 YD 2 OD Yengeç Dönencesi üzerindeki bir noktaya ait durumla ilgili, I. K, L, M ve N zamanları aynı gün içinde sırayla saat 13.00, 11.00, 08.00 ve 16.00 olabilir. II. Grafik mevsimsel zamanları gösteriyorsa Dünya 1 konumundayken, K zamanı yaşanıyor olabilir. III. Grafik mevsimsel zamanları gösteriyorsa Dünya 3 konumundayken, M zamanındaki kadar ışık enerjisi birim yüzeye düşebilir. ifadelerinden hangileri doğrudur? (YD: Yengeç Dönencesi, OD: Oğlak Dönencesi) A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III 20 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim İKLİM VE HAVA HAREKETLERİ Havanın Temel Bileşenleri Dünyanın gözlemlenebilir katmanları; yer kabuğu, su küre ve atmosfer (hava küre)’dir. Atmosfer, Dünya’yı en dıştan saran tabakadır. Atmosfe- rin kalınlığı 10 bin km’ye kadar uzanmasına rağmen çok az kısmı can- lı yaşamı için elverişlidir. Atmosferde yeryüzüne belirli uzaklıkta bulunan gazların cinsi ve oran- ları hemen hemen değişmez. Bu katmanda %78 azot, %20,9 oksijen, %0,9 oranında argon gazı bulunurken geri kalan %0,2’lik kısmı da kar- bondioksit, su buharı, hidrojen, helyum gibi gazlardan meydana gelir. Karbondioksit ve su buharı bu bileşenler içinde çok az bir yüzdelik dilime sahip olsa da yaşam için son derece önemli olan gazlardandır. %0,9 %0,2 Azot (N2) %20,9 Oksijen (O2) %0,2’lik kısımdaki karbondioksit ve su buharının oranları %78 Argon (Ar) değişebilir. Su buharı hava sıcaklığına, rüzgârın hızına ve yönüne göre değişik oranlarda bulunabilir. Su buharı hava Karbondioksit (CO2) olaylarının gerçekleşmesi için gereklidir. Hava durumunu su buharı, diğer gazlar etkileyen bir diğer faktör ise Dünya’nın Güneş ışınlarını alma ve tozlar durumudur. Hava Olaylarını Oluşturan Değişkenler Belirli alandaki etkisi kısa süreli olan hava olaylarına hava durumu denir. Hava olayları; rüzgâr, nem, yağış, basınç ve sıcaklık gibi değişkenlerdir. Hava olayları, Güneş ışınlarının Dünya’ya gelme açısına ve hava küreyi oluşturan maddelere bağlıdır. Bu yüzden hava olayları değişkenlik gösterir. Bilim insanları, günlük hava tahmini için gökyüzü gözlemleri yapar. Hava tahmini yapabilmek için rüzgâr hızını, hava basıncı değişimlerini, günlük yağış miktarını, günlük hava sıcaklığı değişimlerini ve nem oranlarını ölçüp bir tabloya kaydederler. Karşılaştırma ve değerlendirme yaparlar. Hava durumu belirli göstergeler kullanılarak açıklanabilir. Bu göstergelerden bazıları aşağıdaki gibidir. Sıcak Soğuk Açık Parçalı Sisli bulutlu Çok Kuvvetli Gök gürültülü Karla karışık Yoğun kar bulutlu yağmurlu sağanak yağışlı yağmurlu yağışlı Fen Bilimleri 21

Mevsimler ve İklim 1. Ünite Hava olaylarını oluşturan değişkenlerin ölçülmesi için aşağıdaki aletler kullanılmaktadır. Anemometre; rüzgâ- Higrometre; hava- Barometre; açık Termometre; rın hızını, kuvvetini daki nemi ve nem hava basıncını havanın sıcaklık ve yönünü ölçer. değerini ölçer. oranını ölçer. ölçer. Hava olaylarını oluşturan bazı değişkenlerin bulunduğumuz bölgede günden güne nasıl değiştiğini günlük hayatta kullandığımız bazı malzemeler yardımıyla gözlemleyebiliriz. Rüzgâr gözlemi: Günün aynı saatlerinde 1 dakika içerisinde rüzgâr gülününün kanatlarının kaç kez döndüğünü sayarak çizelgeye kaydedebiliriz. Basınç gözlemi: Ölçekli kâğıt hazırlayıp cam kavanoza yapıştıralım. Kavanoza su dolduralım, ağ- zını kapatıp ters çevirerek su dolu kaba batıralım ve elimizle kapağı çekelim. Hava basıncı ile za- manla su seviyesi değişecektir. Kavanozdaki su seviyesi yükselirse hava basıncı artıyor, su sevi- yesi düşerse hava basıncı azalıyor demektir. Gözlemlerimizi günlük olarak bir çizelgeye kaydedersek havanın basınç durumu hakkında yorum yapabiliriz. Nem gözlemi: Havadaki nem oranını ölçmek için iki termometrenin ucuna eşit miktarda pamuk saralım. Pamuk sarılı ter- mometrelerdeki pamuklardan birini ıslatalım, diğerini kuru bırakalım. Termometreleri gölgeye asarak 30 dakika sonra sı- caklık farkına bakalım. Islak termometrenin pamuğundaki su buharlaşırken ısı alışverişi nedeniyle sıcaklık düşer ve ıs- lak termometrede okunan değer düşük olur. Termometreler arasındaki sıcaklık farkını belirleyerek tablodan nem oranlarına ulaşabiliriz. Örneğin kuru termometre değerini 24 °C, ıslak termometre değerini 20 °C olarak ölçtüğümüzü dü- şünelim. Bu durumda sıcaklık farkı; 24 °C - 20 °C = 4 °C olur. Kuru termometre sıcaklığı tablodaki 20 °C - 25 °C aralığın- dadır. Bu durumda tabloda 4 °C sıcaklık farkı ile en alt satırın kesiştiği 65 rakamı havanın nem oranı olarak belirlenir. Islak Kuru pamuk pamuk Kuru termometredeki Islak ve kuru termometreler arasındaki sıcaklık farkı sıcaklık değeri 1 °C 2 °C 3 °C 4 °C 5 °C 6 °C 7 °C 8 °C 9 °C 10 °C 10 °C - 14 °C 15 °C - 19 °C 85 75 60 50 40 40 15 5 0 0 20 °C - 25 °C 90 80 65 60 50 50 30 20 10 5 90 80 70 65 55 55 40 30 25 20 22 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Örnek 14 Bir haber kanalında bir sonraki gün için ülke genelinde beklenen hava durumu ile ilgili aşağıdaki tahminler verilmiştir. Hava sıcaklığı (°C) 19 15 -1 Hava olayı -10 Yukarıdaki harita ve grafiğe göre hava durumu sunucusunun aşağıdakilerden hangisini söylemesi beklenir? A) Yurdun sahil ve iç kesimlerinde yağış beklenmektedir. B) Sıcaklık değerlerinin ülkemizin doğusuna doğru düşmesi beklenmektedir. C) Yurdun batı kesimlerinde vatandaşlar buzlanma tehlikesine karşı dikkatli olmalıdır. D) Tüm yurtta benzer hava olaylarının görülmesi beklenmektedir. Çözüm 14 Yurdun Karadeniz sahil kesimlerinde ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde yağış beklenirken İç Anadolu Bölgesi, Ege ve Akdeniz sahil kesimlerinde yağış beklenmemektedir. Sıcaklık değerleri ülkenin batısında 19 °C iken doğusunda –10 °C’tur. Yurdun batı kesimlerinde sıcaklık değerleri 0 °C’un üzerinde olduğu için buzlanma tehlikesi yoktur. Yurdun farklı bölgelerinde farklı hava olaylarının görülmesi beklenmektedir. Cevap B Örnek 15 Açık hava basıncının hava olayları üzerinde etkisi vardır. Dolayısıyla bir ortamın farklı zaman- lardaki açık hava basıncı değerleri şekildeki gibi kurulan basit barometre düzeneği yardımıyla tespit edilip karşılaştırılabilir. Oğuz, düzenek yardımıyla belli aralıklarla elde ettiği verileri aşağı- daki tabloya kaydetmiştir. Zaman (saat) 12345678 9 10 Şişenin içindeki 10 11 12 14 14 13 12 11 su seviyesi (cm) Bu tablodaki verilere dayanarak aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılamaz? A) Açık hava basıncı bazen artmış bazen azalmıştır. B) Gün içinde her saat açık hava basıncı değişkenlik göstermiştir. C) Sıvı seviyesi açık hava basıncı ile ilişkilidir. D) Bu düzenek hava olaylarının gün içinde değişken olduğunu ispatlar. Çözüm 15 Açık hava basıncı ne kadar yüksek olursa ters çevrili bardak içindeki sıvı seviyesi de o kadar yükselir. Sıvı seviyesi bazen artmış, bazen sabit kalmış, bazen de azalmıştır. Gün içinde hava basıncı 4 ve 5. saatlerde sabit kaldığından sürekli değişkenlik göstermemiştir. Açık hava basıncı hava sıcaklığına bağlı olarak gün içinde değiştiğinden hava olay- larının değişken olduğunu ispatlar. Cevap B Fen Bilimleri 23

4 PEKİŞTİRME TESTİTEST 1074 1. Fen bilimleri öğretmeni atmosferi oluşturan gazları açıklamak için tahtaya aşağıdaki şemayı çizmiştir. Atmosferi Oluşturan Gazlar 1. grup 2. grup 3. grup Atmosferde her zaman Atmosferde her zaman Atmosferde her zaman bulunan ve oranı bulunan ve oranı bulunmayabilen değişmeyen gazlar değişen gazlar toz ve gazlar Aşağıda atmosferde bulunan toz ve gazlardan bazılarının yılda iki kez yapılan ölçümlerine ait bir bölgedeki deği- şimini gösteren grafik verilmiştir. Atmosferdeki N2 Atmosferdeki O2 Atmosferdeki CO2 oranı oranı oranı N2 O2 CO2 Su Su Ar Ar Toz buharı buharı Ocak Ay Ay Toz Ay Haziran Ocak Haziran Ocak Haziran Buna göre ölçümü yapılan gazların şemaya göre gruplandırılması seçeneklerden hangisinde doğru veril- miştir? A) B) C) D) 1. grup N2, Ar O2, N2, Ar CO2, N2 N2, O2 2. grup O2, CO2 CO2, Su buharı O2, Ar Toz, CO2 3. grup Su buharı, Toz Su buharı, Toz Ar, Su buharı Toz 2. Özel bir televizyon kanalı Meteoroloji Genel Müdürlüğünden aldığı verileri kullanarak hazırladığı Türkiye haritası üzerinde cumartesi günü yaşanması beklenen hava durumu raporunu sunmaktadır. İstanbul Bartın Samsun Trabzon Erzurum Ankara Kütahya Sivas İzmir Konya Diyarbakır Antalya Gaziantep Hava durumu raporunda verilenlere göre, I. Aynı gün farklı illerde aynı hava olayı yaşanabilir. II. Sahil kesimindeki tüm illerde cumartesi günü aynı hava olaylarının yaşanması beklenmektedir. III. Cumartesi günü gün içinde hava olaylarının değişkenlik göstermesi beklenmektedir. ifadelerinden hangilerine ulaşılabilir? A) Yalnız I B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III 24 8. Sınıf

PEKİŞTİRME TESTİ 4 TEST 3. Hafta sonu pikniğe gitmeyi düşünen Ahmet ve arkadaşları İzmir’deki 1 haftalık hava durumu tahmininin aşağıda- ki gibi olduğunu görüyor. Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma Cumartesi Pazar Hafta sonu yağmurlu olacağı için pikniğe gitmekten vazgeçen Ahmet ve arkadaşları cumartesi günü farklı saat- lerde aşağıdaki hava olaylarını yaşamıştır. 9.00 12.00 16.00 Verilen bilgilere göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Hava olayları günlük değişkenlik göstermiştir. B) Cumartesi günü beklenenden farklı hava olayları da gerçekleşmiştir. C) Cumartesi günü öğleden önce ve öğleden sonra hava sıcaklığı değişmemiştir. D) Aynı gün içinde farklı hava olayları yaşanmıştır. 4. Fen bilimleri dersi için farklı düzenekler hazırlayan Alper, Selim ve Oğuz’un yapmış olduğu çalışmalar aşağıdaki gibidir. Huni Şişe Su Kap Su Alper: Bir günlük yağmur Selim: Ters çevrilmiş şişe Oğuz: Rüzgâr gülünün suyu biriktirir. içindeki su yüksekliğinin hızını ölçer. değişimi gözlemler. Buna göre Alper, Selim ve Oğuz’un yapmış olduğu çalışmayla hedefledikleri gözlemler aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? Alper A) B) C) D) Selim Açık hava basıncı Sıcaklık Yağış miktarı Rüzgâr hızı Oğuz Yağış miktarı Açık hava basıncı Nem miktarı Açık hava basıncı Rüzgâr hızı Sıcaklık Rüzgâr hızı Yağış miktarı Fen Bilimleri 25

TEST 4 PEKİŞTİRME TESTİ 5. Tarım ve Orman Bakanlığı Meteroloji Genel Müdürlüğünden alınan hava tahmin raporuna göre 4 Mayıs 2020 Pazartesi günü İstanbul için hava durumu aşağıda verilmiştir. Tarih 04.05.2020 05.05.2020 Saat 00.00 06.00 09.00 12.00 15.00 18.00 21.00 Beklenen Kuvvetli Kuvvetli hava gök gürültülü Gök gürültülü gök gürültülü Gök gürültülü durumu sağanak sağanak yağışlı yağışlı sağanak sağanak Sağanak Sağanak Sağanak Sıcaklık °C yağışlı yağışlı yağışlı yağışlı yağışlı 14 14 13 13 14 14 15 Nem (%) 96 96 91 87 90 94 94 Rüzgâr yön (Güney (Kuzeyden) (Kuzey (Kuzey (Kuzey (Kuzey (Kuzey ve hızı batıdan) 10 batıdan) batıdan) batıdan) batıdan) batıdan) (km/sa) 11 20 13 13 13 13 Buna göre İstanbul’a ait hava durumu tablosu incelendiğinde aşağıdaki çıkarımlardan hangisi yapılamaz? A) Hava durumu tablosu günün belirli saatlerinde yapılan gözlemler sonucu alınan verilerle ortaya çıkarılmış olup tahminlere dayanmaktadır. B) Rüzgârın yönü ve hızı sabah ile öğle saatleri arasında fazla değişkenlik göstermemiştir. C) İstanbul’da 4 Mayıs 2020 günü beklenen hava olayları sel baskınlarına sebep olabilir. D) Gün içinde sıcaklık değerleri bazı saatlerde aynı kalmaktadır. 6. Onurcan, deneyinde havadaki günlük nem oranını belirlemek amacıyla şekildeki gibi termometrelerin ucuna eşit miktarda pamuk sarmıştır. Pamuklardan birini ıslatmış diğerini kuru bırakmış ve termometreleri gölge bir yere asmıştır. Belirli bir süre sonra ıslak ve kuru termometre değerlerini not almış ve aradaki sıcaklık farkını hesaplayarak tablodan havanın nem oranının %70 olduğunu doğru bir şekilde tespit etmiştir. Kuru Islak ve Kuru Termometreler Arasındaki Sıcaklık Farkı Islak Kuru Termometredeki pamuk pamuk Sıcaklık Değeri 1 °C 2 °C 3 °C 4 °C 5 °C 6 °C 7 °C 8 °C 9 °C 10 °C 10 °C - 14 °C 85 75 60 50 40 40 15 5 0 0 15 °C - 19 °C 90 80 65 60 50 50 30 20 10 5 90 80 70 65 55 55 40 30 25 20 20 °C - 25 °C Buna göre verilen tablo ve yapılan ölçüm ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Kuru termometredeki sıcaklık değeri 22 °C iken ıslak termometredeki sıcaklık değeri 19 °C olabilir. B) Islak ve kuru pamuğa sarılı termometrelerin gösterdiği sıcaklık değerleri arasındaki fark 5 °C olabilir. C) Havadaki nem oranı azaldıkça termometreler arasındaki sıcaklık farkı artmaktadır. D) Kuru termometre değeri 20 °C - 25 °C arasında olabilir. 26 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Alçak ve Yüksek Basınç Atmosfer hem yerküreye hem de kendi içindeki tüm cisimlere, içinde bulundurduğu gazların ağırlıklarından dolayı basınç uygular. Bu basınca açık hava basıncı denir. Hava günlük ve mevsimlik olarak farklı oranlarda ısındığından bir yerdeki basınç azalabilir veya artabilir. Havanın ısın- ması sonucu havayı oluşturan gaz taneciklerinin arasındaki mesafe artacağından havanın yoğunluğu azalır ve alçak basınç alanı oluşur. Havanın soğuması durumunda ise tam tersi durum gerçekleşerek havanın yoğunluğu artar ve yük- sek basınç alanı oluşur. Havanın yoğunluğuna bağlı olarak bir bölgedeki hava yükselebilir veya alçalabilir. Yoğunluğu azalan hava yükselirken, yoğunluğu artan hava alçalır. Hava moleküllerinin hareketini 2 deney ile gözlemleyelim. 1. enjektör 2. enjektör Tebeşir tozunu masanın üzerine serpiştirelim. Şekilde görüldüğü gibi 1. enjektörün pistonunu hızla itersek enjektörün içindeki hava da aşağıya doğru iner, masaya çarpar ve etrafa yayılır. Bunu tebeşir tozlarının etra- fa yayılmasından anlarız. 2. enjektörün pistonunu hızla yukarıya doğru çekersek tebeşir tozlarının enjektörün bulunduğu noktaya doğru toplan- dığını görürüz. Burada hava molekülleri çevreden merkeze doğru top- lanmıştır. Böylelikle 1. enjektördeki hareketi yüksek basınç, 2. enjektör- deki hareketi alçak basınç alanındaki hava hareketine benzetebiliriz. Alçak basınç ile yüksek basınç alanlarındaki hava moleküllerinin yer değiştirmesi sonucu rüzgâr oluşur. Elimizdeki rüzgâr gülünü yanan bir mumun 15 cm üstünde tutunca dönmeye başladığını görürüz. Bu durumun sebebi ısınan hava moleküllerinin yükselerek rüzgâr gülünü döndürmesidir. NOT Yüksek basınç alanında, alçak basınç alanına göre hava sıcaklığı daha düşüktür. Basınç değeri çevresine göre fazla olan yüksek basınç alanlarında hava ağır olduğu için hızla alçalır ve yere çarpa- rak merkezden çevreye doğru yayılır. Basınç değeri çevresine göre az olan alçak basınç alanlarında ise hava hafif olduğu için yükselerek çevresindeki hava merkeze doğru hareket eder. Yüksek Basınç Alanı Alçak Basınç Alanı Alçalan hava Hava alçalırken Hava yükselirken yüzeye uygulanan yüzeye uygulanan Yükselen hava basınç artar. basınç azalır. Yüzeye inen hava çevredeki alçak basınç Merkez alanlarına doğru hareket eder. Hava çevredeki yüksek basınç alanlarından x Hava sıcaklığı düşüktür. merkeze doğru hareket eder. x Nem düşüktür. x Hava açık olur. x Hava sıcaklığı yüksektir. x Yağış görülmez. x Nem yüksektir. x Alçaltıcı hava hareketleri görülür. x Hava bulutlu olur. x Yağış görülme ihtimali yüksektir. Fen Bilimleri x Yükseltici hava hareketleri görülür. 27

Mevsimler ve İklim 1. Ünite Örnek 16 Aşağıda iki farklı noktada düzenekler hazırlanıp hava hareketleri gözlemlenecektir. Bu amaçla yakılmış bir tütsü düzeneklerin A ve B bölgelerine tutulup bir süre bekletiliyor ve dumanın hareketi gözlemleniyor. A B bölgesi bölgesi Buz parçaları Buna göre A ve B bölgelerindeki tütsü dumanının hareket yönü seçeneklerden hangisindeki gibi olur? A) B) C) D) A bölgesi B bölgesi Çözüm 16 A bölgesinde masa lambasından gelen ışık, siyah zemin tarafından soğurularak zeminin ısınmasını sağlar ve bu bölgede yoğunluğu azalan hava yükseldiğinden buraya tutulan tütsü dumanı yukarı doğru hareket eder. B bölgesinde ise buz parçaları zeminin soğumasını sağlar. Bu bölgede yoğunluğu artan hava alçalacağından buraya tutulan tütsü dumanı aşağı doğru hareket eder. Cevap C Örnek 17 Örnek 18 Hava Hava Bir öğrenci havanın ısınmasından hareketi hareketi dolayı farklı bölgelerde oluşan al- çak ve yüksek basınç alanlarını K alanı L alanı göstermek için dört özdeş mum kullanacaktır. Verilen şekle göre K ve L alanlarıyla ilgili, Yüksek basınç alanı l. K alanına uygulanan basınç az, L alanına uygula- Alçak basınç alanı nan basınç fazladır. Zeka Küpü Yayınları Buna göre öğrenci mumları yukarıda gösterilen al- ll. K alanının üzerinde yağış ihtimali yüksektir. çak ve yüksek basınç alanlarına seçeneklerden han- gisindeki gibi yerleştirirse doğru olur? lll. Çevredeki yüksek basınç alanlarından L alanına doğ- A) B) ru hava hareketi gerçekleşir. C) D) ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız l B) l ve ll C) ll ve lll D) l, ll ve lll Çözüm 17 Çözüm 18 K alanında yükselen hava yüzeydeki basıncı azaltırken Alçak basınç alanındaki havanın sıcaklığı, yüksek ba- L alanında alçalan hava yüzeydeki basıncı artırır. K alanı sınç alanındaki havanın sıcaklığından daha yüksektir. gibi alçak basınç alanlarında nem fazla olduğundan ya- Bundan dolayı alçak basınç alanındaki mum sayısı, yük- ğış oluşma ihtimali yüksektir. L alanında alçalan hava sek basınç alanındaki mum sayısından fazla olmalıdır. yanlardaki alçak basınç alanlarına doğru hareket eder. Cevap B Cevap B 28 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Yeryüzündeki basıç farklılıkları havanın yer değiştirmesine neden olmaktadır. Hava basıncın yüksek olduğu alandan, basıncın düşük olduğu alana doğru hareket eder. Yatay yönlü bu hava hareketine rüzgâr denir. Alçaltıcı hava hareketi Yükseltici hava hareketi Rüzgâr Rüzgâr Rüzgâr Rüzgâr YB AB Rüzgâr, alçaltıcı hava hareketinin olduğu yüksek Rüzgâr, yüksek basınç alanından yükseltici hava basınç alanından alçak basınç alanına doğru hare- hareketinin olduğu alçak basınç alanına doğru ket eder. hareket eder. NOT İki bölge arasındaki sıcaklık farkı ne kadar fazla ise bölgeler arasındaki rüzgârın hızı da o kadar fazla olur. Aynı durum iki bölge arasındaki basınç farkı için de geçerlidir. Deniz ve göl gibi büyük su kütlelerinin bulunduğu alanlar ile kara parçaları arasında rüzgârın yönü gece ve gündüz değişir. Rüzgâr Rüzgâr Gündüz Gece Toprak sudan daha çabuk ısınır ve soğur. Bu yüzden Geceleri toprak sudan daha çabuk soğuduğu için top- gündüzleri toprak üzerindeki hava deniz ya da göl rağın üzerindeki hava, deniz ya da göl üzerindeki ha- üzerindeki havadan daha sıcaktır. Toprağın üzerin- vadan daha soğuk olur. Deniz üzerindeki sıcak hava- deki havanın ısınması basıncın düşmesine sebep nın yükselmesi alçak basınç alanı oluşmasına neden olur. Böylece denizden karaya doğru rüzgâr oluşur. olur. Böylece karadan denize doğru rüzgâr oluşur. Bu Bu rüzgâra deniz meltemi denir. rüzgâra kara meltemi denir. Basınç farklılıkları Dünya’nın günlük hareketiyle birlikte sürekli devam eder. Bu da rüzgârların sürekli oluşmasına neden olur. Rüzgârlar, hızına ve çevreye etkisine göre yel, meltem, fırtına, hortum ve kasırga gibi farklı isimler alır. Rüzgârların bir kısmı yatay yönde eserken, bir kısmı da kendi ekseni etrafında döner. Kendi ekseni etrafında dönen rüzgârların en küçüğüne şeytan kulesi, ortancasına hortum, en büyüğüne de kasırga (tayfun) denir. Rüzgâr Çeşitleri Yel Meltem Fırtına Hortum Kasırga Rüzgâr dumanı Bayraklar dalgalanma- Ağaç dalları kırılır. Yü- Çok seyrek görülür. Dar Çok seyrek görülür. Çok sürükler. ya başlar. Toz ve kağıt rümek çok zordur. alanda gerçekleşir. Bi- geniş alanda gerçekleşir. parçaları uçuşur. nalar ve ağaçlar bü- Toplu yıkım olur. Hız > yük zarar görür. 118 km/h Fen Bilimleri 29

Mevsimler ve İklim 1. Ünite Örnek 19 Yandaki meteoroloji haritasında farklı atmosfer basıncına sahip A, B, C ve B D980 mb D bölgeleri arasındaki rüzgâr yönleri verilmiştir. 950 mb C Basınç değerleri milibar (mb) cinsinden verildiğine göre, A 1020 mb l. A bölgesinde alçaltıcı hava hareketi, B bölgesinde yükseltici hava ha- 1025 mb D) I, II ve III reketi görülür. ll. C bölgesi alçak basınç alanı, B bölgesi yüksek basınç alanıdır. lll. A bölgesinden B bölgesine esen rüzgârın hızı, C bölgesinden D bölge- sine esen rüzgârın hızından azdır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I  B) I ve II  C) II ve III  Çözüm 19 Rüzgârın yönü daima yüksek basınç alanından alçak basınç alanına doğru olduğundan A ve C bölgesi yüksek basınç alanı, B ve D bölgesi alçak basınç alanıdır. A ve C bölgesinde hava sıcaklığı düşük olduğundan hava yoğunlugu faz- la olur ve alçaltıcı hava hareketi gözlenir. B ve D bölgesinde ise hava sıcaklığı yüksek olduğundan hava yoğunluğu az olur ve yükseltici hava hareketi gözlenir. Bölgeler arasındaki basınç farkı ne kadar fazla olursa rüzgârın hızı da o ka- dar fazla olur. A ile B bölgeleri arasındaki basınç farkı 75 mb, C ile D bölgeleri arasındaki basınç farkı 40 mb olduğun- dan A ile B bölgesi arasındaki rüzgâr hızı C ile D arasındaki rüzgâr hızından daha fazladır. Cevap A Örnek 20 Karalar denizlere göre çabuk ısınıp çabuk soğur. Bu durum kara ve deniz meltem rüzgârlarının oluşmasına neden olur. Deniz meltemi Kara meltemi Gündüz Gece Yukarıda deniz ve kara melteminin oluşumunu anlatan görseller verilmiştir. Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Kara meltemi esnasında kara parçası denize göre daha soğuktur. B) Gündüz; kara parçası yüksek basınç alanı, deniz alçak basınç alanıdır. C) Deniz meltemi esnasında deniz bölgesi üzerindeki hava yoğunluğu kara parçasına göre daha fazladır. D) Gece ve gündüz rüzgârın yönü değişmektedir. Çözüm 20 Gece; Güneş ışınlarının olmamasından dolayı kara parçası denize göre çabuk soğur ve sıcaklığı denize göre daha düşük olur. Gündüz güneş ışığından dolayı hava sıcaklığı arttığından kara parçası denize göre daha çabuk ısınır ve kara parçasında yükseltici, deniz üzerinde ise alçaltıcı hava hareketi gözlenir. Bu durumda gündüz kara parçasında hava yoğunluğu az olduğundan alçak basınç alanı, deniz üzerinde ise hava yoğunluğu fazla olduğundan yüksek ba- sınç alanı oluşur. Rüzgârın yönü gece karadan denize doğru, gündüz denizden karaya doğrudur. Cevap B 30 8. Sınıf

PEKİŞTİRME TESTİ 5 TEST 1075 Kâğıt şerit Masa lambası 1. Hava olayları ile ilgili hipotezini test etmek isteyen Ali, bir masa lambasını şekildeki gibi zemine yerleştirdi. Daha sonra ince bir kâğıt şeridi ışık veren lambanın üzerine getirip sabit olarak tuttu. Bu durumda şeridin hareket ederek dalgalandığını gördü. Ali’nin yaptığı bu etkinlik ile doğruluğunu test ettiği hipotez aşağıdakilerden han- gisidir? A) Havanın sıcaklığı arttıkça ortamdaki nem oranı da artar. B) Hava olayları yeryüzü şekillerinin değişimine sebep olur. C) Hava, sıcaklığın etkisiyle yatay yönde hareket eder. D) Havadaki sıcaklık artışı yükseltici hava hareketine sebep olur. 2. Sedat Bey, çocuğu ile bahçede dolaşırken uzaktan bir duman Duman görürler ve çocuğu bu durumdan endişelenir. Babası; siteye uzak bir yerde piknik alanı olduğunu ve dumanların buradan geldiğini söyler. Çocuk dumanın gelmesini sağlayan havanın hareketi hak- Piknik kında babasından açıklama istediğine göre Sedat Bey aşa- alanı ğıdaki açıklamalardan hangisini yaparsa çocuğunu doğ- ru bilgilendirmiş olur? A) Bugün sitenin bulunduğu bölgede yükseltici hava hareketi olduğundan piknik dumanı siteye doğru gelmiştir. B) Bulunduğumuz alanda piknik alanına göre hava yoğunluğu daha fazla olduğundan piknik dumanı siteye doğ- ru gelmiştir. C) Bugün piknik alanının bulunduğu bölge alçak basınç alanı olduğundan piknik dumanı siteye doğru gelmiştir. D) Bugün piknik alanı sıcak, sitenin bulunduğu alan soğuk olduğundan piknik dumanı siteye doğru gelmiştir. 3. Yandaki şekilde Ahmet ve Büşra’nın yaşadığı iki farklı şehir verilmiştir. Bu şehirler arasında oluşan rüzgârın yönü okla gösterilmiştir. Ahmet Büşra Bu şekle göre şehirlerde hava olaylarını oluşturan değişkenle- Rüzgâr yönü rin Ahmet ve Büşra tarafından rapor edilmesi istenmiştir. Ahmet Büşra 1 Hava soğuk. a Hava sıcak. 2 Yükseltici hava hareketi görülür. b Yükseltici hava hareketi görülür. 3 Hava bulutsuz ve açıktır. c Hava bulutlu ve yağmurludur. 4 Alçak basınç alanıdır. d Yüksek basınç alanıdır. Yukarıdaki raporda bazı kısımların hatalı olduğu bilindiğine göre bu hataların giderilmesi için hangi mad- delerin düzeltilmesi gerekir? A) Ahmet 1’i Büşra c’yi düzeltmeli. B) Ahmet 2’yi düzeltmeli ve 4 ile d birbiriyle yer değişmeli. C) Büşra a’yı düzeltmeli ve 3 ile c birbiriyle yer değişmeli. D) Büşra b’yi düzeltmeli ve 1 ile a birbiriyle yer değişmeli. Fen Bilimleri 31

5TEST PEKİŞTİRME TESTİ 4. Vadi meltemi Dağ meltemi Gündüz Gece Dağ ve vadi meltemi; gece ve gündüz sıcaklık farkına bağlı olarak ortaya çıkan rüzgârlardır. Bu rüzgârlar dağlar ve vadiler arasında oluşur. Yukarıda yapılan açıklama ve verilen görsele göre, meltem rüzgârları ve oluşum alanlarıyla ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Dağ ve vadi meltemlerinde hava yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru hareket eder. B) Gece vadilerin yüksek kesimleri alçak basınç, alçak kesimleri yüksek basınç alanlarıdır. C) Gündüz dağlardaki sıcaklık, vadilerdeki sıcaklıktan daha fazladır. D) Gün içinde vadilerdeki yüksek kesimlerin ve alçak kesimlerin hava yoğunluğu farklı olur. 5. K şehri Yön L şehri Üretilen elektrik miktarı Kuyruk K şehrine doğru Pervane L şehrine doğru 1. gün 2. gün Gün Rüzgâr güllerinin pervanesi esen rüzgârın hızına bağlı olarak hızlı veya yavaş döner. Bu rüzgâr gülünün perva- nesi bir jeneratöre bağlanırsa dönüş hızına bağlı olarak elektrik üretebilir. Bir araştırmacı elektrik üretmek amacıyla birbirine komşu bölgelerdeki K ve L şehirleri arasında yüksek bir nokta- ya rüzgâr gülü kurmuştur. Bu şehirler arasında rüzgâr gülünün ürettiği 2 günlük elektrik miktarını gösteren bir gra- fik ve rüzgârın esme yönünü gösteren bir görsel hazırlamıştır. Buna göre grafik incelendiğinde aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) 1. gün K şehri yüksek basınç, L şehri alçak basınç alanıdır. B) K ve L şehirleri arasında 1. gündeki basınç farkı 2. gündeki basınç farkından fazladır. C) 2. gün L şehrinde yükseltici hava hareketi görülür. D) K ve L şehirleri arasında oluşan rüzgârın 1. gün bayrağı dalgalandırmakta zorlandığı biliniyorsa, 2. gün ağaç dallarını eğebileceği söylenemez. 32 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Havadaki Nem ve Yağış Şekilleri Nem havadaki su buharı miktarıdır. Havadaki nem mik- Nem miktarı Nem miktarı tarını ölçmek için higrometre adı verilen araç kullanılır. Okyanuslarda, denizlerde, göllerde, nehirlerde ve top- raklarda bulunan su buharlaşarak; bitkiler ve hayvan- lardaki su ise solunum ve terleme ile dışarı atılarak ha- vaya karışır. Havaya karışan bu su buharı havanın Sıcaklık Yükselti içerdiği nem miktarını belirler. Havadaki nem miktarı, havanın bulunduğu yere ve sıcaklığına bağlı olarak değişiklik gösterir. Atmosferdeki nem miktarı deniz seviyesinden yükseklere doğru çıkıldıkça azalır. Alçak seviyelerde sıcaklık arttıkça buharlaşma da artacağından atmosferdeki nem miktarı daha fazla olur. Nemli hava yükselirken, sıcaklığı düşer ve soğur. Bu durumda havadaki nem yoğuşarak su damlacıklarına dönüşür. Bu damlacıklar da birleşerek bulut hâline gelir. Sonra da farklı yağış şekilleri ile (yağmur, kar, dolu gibi) yeryüzüne döner. Atmosferdeki su buharının (nem) gökyüzüne yakın yerde yoğuşmasıyla yağmur, kar veya dolu oluşur. Yağmur Kar Dolu Bulut içindeki havanın sıcaklığının Özellikle kış aylarında bulutlardaki Isınan hava yükselirken havanın 0˚C’un üzerinde olduğu bölgelerde sıcaklığın 0˚C’un altına düşmesiyle içindeki su buharı soğuk hava küt- yağmur oluşur. Bulutlardaki küçük su buharı soğuk havanın etkisiyle leleriyle karşılaşır ve donma nokta- su damlacıkları birleşerek büyür. Za- yoğunlaşarak buz kristalleri (kar) sının altına düşen sıcaklıkta aniden manla bu su damlaları bulutlar tara- hâline gelir ve yeryüzüne iner. donarak buz kütlelerine dönüşür. Bu fından tutulamayacak duruma gel- buz kütleleri dolu olarak yeryüzüne diğinde yağmur olarak yeryüzüne iner. düşer. Atmosferdeki su buharının (nem) yeryüzüne yakın yerde yoğuşmasıyla ise çiy, kırağı veya sis oluşur. Çiy Kırağı Sis Havadaki su buharı gece soğuyan Yeryüzüne yakın yerlerde hava sıcak- Atmosferdeki su buharının yeryüzü- toprağın, ağaç dallarının ve yaprak- lığı 0˚C’un altına kadar düşerse ha- ne değen bölümünde soğuyarak ların üzerinde yoğuşarak “çiy” adı vadaki su buharı soğuk nesneler üze- yoğunlaşmasına sis denir. Hem ka- verilen su damlacıkları hâlinde top- rinde çiye dönüşmeden doğrudan rada hem de deniz yüzeyinde sis lanır. Sisle birlikte her zaman çiy donarak küçük buz kristalleri oluştu- oluşabilir. Sisli havada görüş mesa- görülür. rur. Soğuk kış sabahlarında, çoğu za- fesi çok azdır. man yüzeyi kaplayan beyaz katman kırağıdır. Fen Bilimleri 33

Mevsimler ve İklim 1. Ünite Örnek 21 Örnek 22 İstanbul geçtiğimiz hafta sonu son yıllardaki en sıcak xM Yükseklik: 4000 metre günlerini yaşarken, bunaltıcı sıcak hava ile birlikte nem Gündüz: -15 °C Gece: -24 °C hafta başında da etkisini göstermeye devam edecek. Yeni haftaya kavurucu sıcakların etkisiyle başlayan L Yükseklik: 1000 metre İstanbul’da bugün öğle saatlerinde termometreler x Gündüz: 15 °C Gece: -2 °C 35° C’u gösterirken nem oranı %90’a ulaştı. Meteoroloji Genel Müdürlüğü İstanbul’da yüksek sıcaklıkların ve xK Yükseklik: 120 metre nemin gelecek haftadan itibaren azalacağını açıkladı. Gündüz: 25 °C Gece: 6 °C Yukarıda İstanbul iline ait hava durumuyla ilgili bir ha- Zeka Küpü Yayınları Bir grup dağcı yukarıda farklı yüksekliğe sahip noktalar- ber metni verilmiştir. da kamp kuracaktır. Bu noktaların bulunduğu yükseklik- lerdeki havanın gece ve gündüz sıcaklık değerleri şekil- Hava olaylarını oluşturan değişkenler göz önüne deki gibidir. alındığında verilen haber metnine göre, Buna göre dağcıların her bir kamp noktasında kar- l. Havadaki nem miktarını bölgedeki havanın sıcaklı- şılaşacağı yağış şekilleri aşağıdakilerden hangisin- ğı etkilemiştir. deki gibi olamaz? ll. Havanın sıcaklığı bölgenin bulunduğu yükselti ile A) Gündüz M noktasında kar yağışı gözlenebilir. ters orantılıdır. B) Gece L noktasında yeryüzündeki varlıkların yüzeyin- lll. Soğuk havada su buharı yoğuştuğu için nem oranı de su buharı doğrudan buz kristallerine dönüşebilir. az olur. C) Gece K noktasında havadaki nem yoğuşarak yeryü- çıkarımlarından hangileri yapılabilir? züne yakın bölgelerde yoğun bulut oluşturabilir. A) Yalnız l B) l ve ll D) Gündüz L noktasında yeryüzüne yakın bölgelerde C) l ve lll D) l, ll ve lll havadaki su damlacıklarının donmasıyla buz kütle- leri oluşabilir. Çözüm 21 Çözüm 22 Hava sıcaklığı arttığında buharlaşma artacağından M noktasında sıcaklık 0 °C’un altında olduğu için kar ya- havadaki nem oranı da artar. Haber metninde sıcaklı- ğışı görülebilir. L noktasında ise, gece sıcaklık 0 °C al- ğa bağlı olarak nemin arttığından bahsedilmektedir. tına düştüğü için kırağı görülebilir. K noktasında ise gece Metinde, bölgenin yükseltisinin nem oranını etkilediğine sıcaklık düşük olduğundan sis oluşumu görülebilir. Do- ve soğuk hava ile nem oluşumu arasındaki ilişkiye de- lu oluşumu, havanın gökyüzüne yakın bölgelerinde ve ğinilmemiştir. sıcaklığın 0 °C altında olması durumunda gerçekleşir. Cevap A Cevap D Meteoroloji Hava olayları, insanoğlunun yaşamını ilk çağlardan itibaren etkilemiş ve insanlar günümüze kadar Dünya atmosferin- de olup biten olayların nedenlerini zamanın koşullarına göre inceleyip araştırmışlardır. Bu amaçla da çeşitli gözlem ve incelemeler yaparak hava olaylarını önceden tahmin edebilme yollarını bulmaya çalışmışlardır. Bunların olumlu etki- lerinden faydalanma, olumsuz etkilerinden de kurtulma ve korunma yollarını aramışlardır. Pazartesi İSTANBUL Salı Çarşamba Perşembe Cuma 22° / 14° 27° / 18° 25° / 18° 27° / 19° 25° / 18° Yukarıdaki tabloda İstanbul için beş günlük hava tahmini ve sıcaklık değişimleri verilmiştir. Peki bu tahminleri kim, nasıl yapıyor hiç düşündünüz mü? Meteoroloji atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini nedenleri ile inceleyerek bu hava olaylarının canlılar ve Dünya açısından doğuracağı sonuçları araştıran bir bilim dalıdır. Bu alanda çalışan bi- lim insanlarına ise meteorolog denir. 34 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Günümüzde meteorolojik bilgiler; atmosfere salınan radiosonde cihazları (meteoroloji balon- ları), uydular, meteoroloji uçak ve gemileri yardımıyla elde edilir. Balon yardımıyla atmosfe- re salınan radiosonde cihazı; basınç, sıcaklık ve nem değerlerini gün içinde belirli saatlerde ölçer ve radyo verici yardımıyla meteoroloji istasyonuna gönderir. Meteorologlar da meteo- roloji istasyonlarına ulaşan bu bilgileri kullanarak bir yerde gün boyunca atmosferdeki deği- şimleri inceler ve hava durumu ile ilgili tahminlerde bulunurlar. Bunun yanında hava olayla- rının dünya üzerindeki yaşamı nasıl etkilediğini açıklamaya çalışırlar. Hava tahminleri sayesinde kişiler, hava olayları gerçekleşmeden gerekli önlemleri almak ve buna yönelik çalışmalar yapmak için vakit kazanır. Yarın giyeceğimiz elbiseyi belirlememizde ve ya- pacağımız etkinliklerde bile hava durumu etkili olmaktadır. Hava durumunun bilinmesi özellikle çift- çiler, pilotlar, kaptanlar ve balıkçılar gibi meslek grupları için çok önemlidir. Çiftçiler; toprağı ne zaman gübreleyeceğinden ürünleri ne zaman ilaçlayacağına varıncaya kadar hava durumu verilerine dikkat eder. Bu işlemlerin yağmur yağmadan önce yapılması gübre ve ilacın suyla birlikte akıp gitmesine ne- den olur. Balıkçılar avlanma öncesi hava durumuna göre denize açılıp geri dönüş sürelerini ayarlayarak fırtınaya yaka- lanmamaya çalışırlar. Kaptanlar ise uzun yola çıkmadan önce yol durumunu öğrenerek tedbirlerini buna göre alırlar. Örnek 23 23 Haziran 2015 24 Haziran 2015 25 Haziran 2015 26 Haziran 2015 Beyza ve Yavuz salı gününden itibaren yaz tatili için yazlığa Salı Çarşamba Perşembe Cuma gidecektir. Yazlığın bulunduğu yere ait 4 günlük hava duru- mu hakkında yandaki bilgilere ulaşmışlardır. 24 °C / 17 °C 24 °C / 16 °C 25 °C / 17 °C 24 °C / 17 °C Buna göre, Gök gürültülü Parçalı Az Çok sağanak yağışlı bulutlu bulutlu bulutlu l. 4 günlük hava durumu raporu Meteoroloji Genel Müdür- lüğündeki meteorologlar tarafından hazırlanmıştır. ll. Beyza ve Yavuz’un yazlıklarında denize girmek için en uygun günler çarşamba ve perşembe günleridir. lll. Yukarıdaki hava durumu raporunun oluşturulabilmesi için meteoroloji araçlarından sadece günlük periyotlarda veriler alınması yeterli olur. ifadelerinden hangileri doğru olur? A) Yalnız I  B) I ve II  C) II ve III  D) I ve III Çözüm 23 Hava durumu raporları meteorologlar tarafından hazırlanmaktadır. Çarşamba ve perşembe günü hava az ve parçalı bulutlu olduğundan denize girmek için en uygun günlerdir. Meteoroloji araçlarından alınan günlük veriler hava durumu raporu için yeterli olmaz, gün içinde belirli saatlerde veriler alınmalıdır. Cevap B Örnek 24 I. Uçurtma festivali II. Piknik III. Ekin ilaçlama Yukarıda günlük hayatta yapılan bazı etkinlikler verilmiştir. Bu etkinliklerden hangileri yapılmadan önce hava tahminlerinin takip edilmesi faydalı olur? A) Yalnız I  B) Yalnız II   C) II ve III  D) I, II ve III Çözüm 24 Uçurtma festivali için yağmursuz ve rüzgârlı bir gün en uygunudur. Piknik için en uygun zamanlar sıcak ve yağmursuz günlerdir. Tarladaki ekinler yağmurdan önce sulanırsa ilaç suyla birlikte gideceği için etkisini göstermez. Bu yüzden l, ll ve lll’teki etkinliklerden önce hava durumunun takip edilmesi faydalı olur. Cevap D Fen Bilimleri 35

TEST 6 PEKİŞTİRME TESTİ 1076 1. Fen bilimleri öğretmeni özdeş kapalı kaplara eşit miktarda su koyar. Kapların üstüne daha önceden tartmış olduğu 10.00 13.00 18.00 eşit kütledeki pamukları ip yardımıyla asar. Havanın açık Su 2. düzenek Su olduğu bir günün farklı saatlerinde düzenekleri Güneş ışı- 3. düzenek 2. İlk kütle ğında eşit süre bekletir ve pamukları tekrar tartar. Bu işlem- Son kütle ler sonucunda düzeneklerdeki pamukların ilk ve son kütle- Su Düzenek 3. leriyle ilgili aşağıdaki grafiği hazırlar. 1. düzenek Buna göre öğretmenin yapmış olduğu çalışmayla ilgili, Kütle I. “Sıcaklık arttıkça bir bölgedeki nem oranı da artar.” hipotezi ispat- lanabilir. II. Öğle saatlerinde kaptaki nem oranı maksimumdur. III. Son durumda düzeneklerdeki suların sıcaklık sıralaması 3 < 1 < 2 1. şeklindedir. ifadelerinden hangisi doğrudur? A) Yalnız II  B) I ve II  C) I ve III  D) I, II ve III 2. Aşağıda bazı hava olaylarını açıklamak için iki farklı örnek verilmiştir. Buz Buz 2. örnek: Yaz aylarında 1. örnek: Kaptaki iyot Su buzdolabından çıkarılan damlacıkları maden suyu şişesinin İyot gısaıtzıldhıâğlıendgaekçrdiesİoytrağoelrtlkeurdbdi auanmz lSacuıkları kristalleri bulunan kaba değer. dışında havadaki ne- min yoğunlaşmasıyla İyot Kabİayodteğen iyot gaz- şişe yüzeyinde su dam- lacıkları oluşur. ları kristalleşerek katı bir katman oluşturur. Buna göre verilen örneklerle hava olaylarının doğru eşleştirilmesi seçeneklerden hangisindeki gibi olur? 1. örnek A) B) C) D) 2. örnek Sis Kırağı Kırağı Dolu Yağmur Yağmur Çiy Sis 3. Meteoroloji uzmanları; radiosonde cihazı yardımıyla elde İstanbul Yağış: 0% ettikleri atmosferdeki basınç, sıcaklık ve nem değerlerine Perşembe 13:00 Nem: 63% ait verileri değerlendirerek bir bölge hakkında hava tahmi- Parçalı bulutlu Rüzgâr: 14 km/s ninde bulunurlar. 22 °C°C °F 18 19 27 31 Yanda İstanbul ilinin perşembe gününe ait anlık verileri ve üçer saat arayla gerçekleşmesi beklenen hava durumu tah- 22 24 24 21 19 minleri verilmiştir. 14.00 17.00 20.00 23.00 02.00 05.00 08.00 11.00 13.00 Verilen bilgiler incelendiğinde aşağıdakilerden hangi- sine ulaşılamaz? A) İstanbul’a ait yukarıdaki hava tahminini hazırlayan uzmanlar meteorologlardır. B) İstanbul’da perşembe günü saat 23.00’te hava sıcaklığının 21 °C olacağı kesindir. C) Radiosonde cihazları gün içinde belirli periyotlarda meteoroloji istasyonlarına veri aktarır. D) Verilen tabloda en düşük sıcaklık değeri saat 05.00’te beklenmektedir. 36 8. Sınıf

PEKİŞTİRME TESTİ 6 TEST 4. Haber 1: Kırıkkale’nin Balışeyh ilçesinde şiddet- Haber 2: Çorum il genelinde belirli aralıklarla li sağanak ve dolu yağışının ardından oluşan sel, devam eden yağmur kırsal kesimlerde yerini do- tarım arazilerinde ve bahçelerde hasara yol açtı. luya bıraktı. Merkez ilçe ve İskilip ilçesindeki Hıdırşeyh köyünde etkili olan sağanak ve dolu köylerde etkili olan dolu yağışı tarım arazilerini yağışının ardından bazı bölgelerde sel meydana vurdu. Dolu yağışının kırsalda büyük zarar ver- geldi. Sel nedeniyle köylerdeki nohut ekili alanlar diğini dile getiren çiftçiler ceviz, ayçiçeği, buğ- ile sebze ve meyve bahçelerinde hasar oluştu. day gibi ürünlerinin zarar gördüğünü söyledi. Yukarıda yılın aynı günlerinde meydana gelen yağış olayları ile ilgili iki haber verilmiştir. Buna göre hava olayları ve çevrelerine etkisiyle ilgili, I. Farklı bölgelerde aynı zaman dilimlerinde aynı yağış şekilleri görülebilir. II. Sağanak yağmur ve dolu yağışlarının tarım arazilerine etkileri ile şehir merkezlerine etkileri aynıdır. III. Tarım ürünleri şiddetli yağışlardan etkilenmektedir. ifadelerinden hangileri söylenebilir? A) I ve II  B) II ve III  C) I ve III  D) I, II ve III 5. Bazı meslek gruplarında hava durumunun bilinmesi faaliyetlerinin zarar görmeden yapılması için çok önemlidir. Bu meslek grupları hava durumu raporlarındaki farklı verileri dikkate alarak tedbir ve hazırlıklarını yapar. Antalya: Temel Bey yarın teknesiy- Ankara: Çiftçi Mehmet Bey üç gün İstanbul: Otobüs şoförü Ayhan Bey le balık avına çıkacaktır. sonra buğday hasadı yapacaktır. yarın yola çıkacaktır. Tahmin edilen Sıcaklık Hadise Nem (%) Rüzgâr (km / sa) Antalya En düşük En yüksek En düşük En yüksek Yön Hız 18 32 Güneşli 86 96 5 Ankara 12 24 Yağmurlu 74 89 32 İstanbul 6 18 Sisli 66 90 9 Yukarıda Antalya, Ankara ve İstanbul illerinde mesleki faaliyetlerini yapacak olan bazı kişiler hakkında bilgiler ve bu illerde faaliyetlerin yapılacağı güne ait hava durumu tablosu verilmiştir. Buna göre tablodaki hava durumunun yapılacak faaliyetlere etkisi ve alınabilecek önlemler ile ilgili aşağı- dakilerden hangisi yanlıştır? A) Mehmet Bey ekin hasadını erken bir tarihe alarak ürünlerinin ıslanmasını önleyebilir. B) Deniz fırtınalı olacağından Temel Bey’in balık tutması tehlikelidir. C) Ayhan Bey otobüsü yavaş kullanmak zorunda kalabilir ve varış saati gecikebilir. D) Havanın yağışlı olması Mehmet Bey’i, sisli olması Ayhan Bey’i olumsuz etkilerken, güneşli olması Temel Bey’i olumlu etkiler. Fen Bilimleri 37

Mevsimler ve İklim 1. Ünite İklim İklim; bir bölgenin uzun bir süre boyunca gözlemlenen sıcaklık, nem, hava basın- cı, rüzgâr hızı ve yönü, yağış, yağış şekli, güneşlenme süresi gibi tüm meteoro- lojik olaylarının ortalama veri sonuçlarıdır. Bir bölgenin iklimi; 35-40 yıllık hava olaylarının gözlemlenmesi ve buradan elde edilen verilerin ortalamasıyla belirle- nerek kesinlik kazanırken, bir bölgenin hava durumu meteorolojik olayların kısa süreli gözlemlenmesi sonucu sadece tahmin edilebilir. İklimlerin yeryüzündeki dağılışını, insan ve çevre üzerindeki etkilerini inceleyen bilim dalına klimatoloji (iklim bilimi), bu bilim dalıyla uğraşan bilim insanlarına ise klimatolog (iklim bilimci) denir. Dünyamız milyonlarca yıllık zaman diliminde aşırı sıcak ve KARADENİZ aşırı soğuk iklimleri geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Yani iklimler her zaman aynı kalmamış, çeşitli etkenlerden Karadeniz dolayı zamanla değişmiştir. Dünya üzerinde sıcak, soğuk İklimi ve ılıman olmak üzere üç farklı özellikte iklim tipi vardır. Dünya’da her ülkenin kendine özgü iklim tipi vardır. Akdeniz İklimi Karasal İklim İklim ile ilgili bazı tespitler şu şekildedir: ➤ Her iklimin kendine özgü bitki örtüsü vardır. ➤ Yetiştirilen tarım ürünleri ve canlıların yaşam alanları için önemlidir. ➤ Geniş alanlarda etkilidir. ➤ Bir yerin iklimi; enlemine, yükseltisine, kalıcı kar durumuna ve denize uzaklığına bağlıdır. ➤ Turizmi etkiler. Ülkemizde üç büyük iklim tipi görülür. Bunlar; Karadeniz iklimi, karasal iklim ve Akdeniz iklimidir. Karadeniz İklimi • Her mevsim yağışlıdır. • Yıllık yağış miktarı 2000 - 2500 mm’dir. • Yıllık ortalama sıcaklık 13 - 15 °C’tur. • Yıllık sıcaklık farkı azdır. • Bitki örtüsü ormandır. Yüksek yerlerde Alpin çayır görülür. Karasal İklim • Ülkemizin büyük bir kesiminde etkilidir. İç Anadolu, Doğu Anadolu, Marmara Bölgesi’nin iç kesimleri ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde görülür. • Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve kar yağışlıdır. • İç Anadolu Bölgesi’nde ortalama yağış 300-700 mm’dir. • Yıllık sıcaklık ortalaması ise 10-12 °C’tur. • Yıllık sıcaklık farkı fazladır. • Doğal bitki örtüsü genellikle bozkırlardır. Akdeniz İklimi • Ü lkemizde belirgin olarak Akdeniz kıyılarında görülmekle birlikte, Ege ve Marmara bölgelerinde de etkili olmaktadır. • Y azlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır. • Yıllık yağış ortalaması 600-1000 mm arasında değişir. • Yıllık sıcaklık ortalaması 18-20 °C’tur. • Akdeniz ikliminin karakteristik bitki örtüsü bodur ağaç ve çalılardan (zeytin, zakkum, mersin, kocayemiş, defne, kekik, vb.) oluşan makilerdir. 38 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim İklim ve hava olayları aynı kavramlar değildir fakat birbiriyle bağlantılıdır. İklimi belirlemek için hava olayları yeterli değilken iklim, hava olaylarında etkilidir. Aşağıda iklim ve hava olayları arasındaki farklar verilmiştir. İklim ve Hava Olayları Arasındaki Farklar İklim Hava Olayları ➤ G eniş bölgelerde ve çok uzun zaman içinde aynı ➤ Belirli bir yerde ve kısa bir süre içinde etkili olan ha- kalan ortalama hava şartlarıdır. Örneğin; Adana’da va şartlarıdır. Örneğin; Adana’da bir yaz gününde yazlar genel olarak açık, çok sıcak ve hafif rüzgâr- sabah hava bulutlu ve yağışlı iken öğle saatlerin- lı geçer. Buna göre Adana’nın yaz mevsimi için ik- de hava birden açıp yağmur durabilir. Fakat bu du- lim özelliği “Adana yazın çok sıcak ve kuraktır.” şek- rum Adana’da yaz boyunca görülen bir olay değil- linde tanımlanabilir. dir. Günlük bir hava olayıdır. ➤ İklimi meydana getiren meteorolojik etkenlerin ana- ➤ Atmosfer içinde oluşan sıcaklık değişimlerini ve bu- lizi ile uğraşan bilim dalına iklim bilimi (klimatoloji) na bağlı olarak oluşan hava olaylarını inceleyerek denir. Yeryüzünde görülen başlıca iklim çeşitlerini, hava tahminlerini yapan bilim dalına meteoroloji oluşum nedenlerini, özelliklerini ve insanların ya- denir. Atmosferdeki hava olaylarının oluşumunu, şamı üzerine etkilerini inceler. gelişimini ve değişimini nedenleri ile beraber ince- ler. Bu olayların canlılar ve Dünya üzerindeki etki- ➤ Klimatoloji ile uğraşan bilim insanlarına iklim bilimci lerini araştırır. (klimatolog) denir. ➤ Meteoroloji bilimi ile uğraşan uzmanlara meterolog ➤ İklimler en az 35 - 40 yıllık hava durumlarına ait or- denir. talama veriler ile belirlenir. ➤ Gün içinde farklı zaman aralıklarında yapılan göz- ➤ Kesin sonuçlardır. lemlerle belirlenir. ➤ Tahmini sonuçlardır. Örnek 25 Calcutta - Hindistan Bir araştırmacı Hindistan’ın Calcutta bölgesine ait aylık Yağış (mm) Yağış Sıcaklık Sıcaklık (°C) ortalama sıcaklık ve yağış miktarı verilerini kullanarak 350 35 bir grafik hazırlamıştır. Araştırmacı grafikten yararla- 30 narak bu bölgenin iklimi hakkında bir rapor hazırlaya- 300 25 caktır. 250 20 15 Buna göre araştırmacının yapmış olduğu çalışma 200 ve bölgenin iklimi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden 150 10 hangisi söylenemez? 100 5 0 A) Yaz ve kış aylarındaki yağış farkı çok fazladır. 50 Ocak 0 Şubat B) Bölge kışları soğuk, yazları sıcak ve kurak bir ikli- me sahiptir. Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık C) Çalışmayı yapan araştırmacı bir klimatolog olabilir. D) Sıcaklık ve yağış miktarı verileri uzun süren gözlemler sonucu elde edilmiştir. Çözüm 25 Haziran - Eylül ayları arasındaki yağış miktarı diğer aylara göre çok fazladır. Kış aylarında en düşük sıcaklık değeri 20 °C olduğundan ılık, yaz aylarında en yüksek sıcaklık değeri 30 °C olduğundan sıcak ve yağışlı bir iklime sahiptir. Klimatologlar bir bölgenin iklimini, uzun yıllar sonucu elde edilen verilerin ortalamasından yararlanarak tespit eder. Cevap B Fen Bilimleri 39

Mevsimler ve İklim 1. Ünite Örnek 26 Akdeniz Yağış Grafiği Karadeniz Yağış Grafiği Yağış (mm) Sıcaklık (°C) Yağış (mm) Sıcaklık (°C) 400 30 400 25 350 25 350 20 300 15 300 20 250 10 250 15 200 5 200 10 5 150 0 150 100 -5 100 0 A E E K -5 50 -10 50 A O Ş M NM H T A E E K AO Ş M N MH T SONBAHAR KIŞ İLKBAHAR YAZ SONBAHAR KIŞ İLKBAHAR YAZ Yukarıda Akdeniz ve Karadeniz iklim tiplerinin mevsimsel yağış ve sıcaklık değerlerine ait grafikler verilmiştir. Bu grafikler incelendiğinde aşağıdaki çıkarımlardan hangisi yapılamaz? A) Akdeniz iklim tipinde yazları kurak kışları yağışlıdır. B) Karadeniz iklim tipinde yıl içinde bol yağış görülür. C) Karadeniz iklim tipinde yazları çok sıcak, Akdeniz iklim tipinde kışları çok soğuk geçer. D) Akdeniz iklim tipi ile Karadeniz iklim tipinin yıllık sıcaklık farkları birbirine yakındır. Çözüm 26 Akdeniz iklim tipinde, kışları yağışlar 400 mm’ye kadar çıktığından yağışlı, yazları 50 mm’ye kadar düştüğünden ku- raktır. Karadeniz iklim tipinde yıl içinde yağış miktarı en düşük 200 mm, en yüksek 350 mm olduğundan bol yağışlıdır. Yazları Karadeniz iklim tipinde sıcaklık ortalaması 20 °C civarında, Akdeniz iklim tipinde kışları sıcaklık 15 °C’a yakın olduğundan ılık geçer. Akdeniz iklim tipinde yıllık sıcaklık yaklaşık 13 - 30 °C arasında değişirken Karadeniz iklim tipinde yaklaşık 4 - 23 °C arasında değişir. Yani yıllık sıcaklık farkları birbirine yakındır. Cevap C Örnek 27 İklim ve hava olaylarını işleyen fen bilimleri öğretmeni, Murat ve Ece’den iklim ile ilgili, Oğuz ve Alp’ten ise hava olay- ları ile ilgili birer örnek vermesini ister. Öğrencilerin verdiği örnekler şu şekildedir: Murat: Türkiye’de yıllık sıcaklık ortalaması kuzeyden güneye doğru gidildikçe genellikle artar. Oğuz: Antalya’da 17 Mayıs Pazar günü son 90 yılın en sıcak gününün yaşanması bekleniyor. Alp: İzmir’de yaz aylarında yağışlar çok az, kış aylarında çok fazla iken Kars’ta tam tersi durum gözlenir. Ece: Adana’da yarın şiddetli yağmur yağışı bekleniyor. Buna göre öğrencilerin verdiği örnekler değerlendirilirse aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Tüm öğrenciler doğru örnek vermiştir. B) Ece ve Alp’in örnekleri doğru, Murat ve Oğuz’un örnekleri yanlıştır. C) Murat ve Oğuz’un örnekleri doğru, Ece ve Alp’in örnekleri yanlıştır. D) Tüm öğrenciler yanlış örnek vermişlerdir. Çözüm 27 Murat ve Alp’in verdiği örnekler iklim ile ilgili iken, Oğuz ve Ece’nin verdiği örnekler ise hava olayları ile ilgilidir. Bu durumda Ece ve Alp yanlış örnek vermiştir. Cevap C 40 8. Sınıf

1. Ünite Mevsimler ve İklim Küresel İklim Değişikliği Dünyamızın başlıca enerji kaynağı olan Güneş’ten gelen ışınların bir kısmı Dünya yüzeyinde ısı enerjisine dönüşür- ken bir kısmı Dünya’dan geri yansıyarak atmosferi geçip uzay boşluğuna geri dönmektedir. Sanayi devriminden günümüze kadar atmosferdeki bazı gazların miktarında önemli ar- tışlar tespit edilmiştir. Atmosferde biriken ve Güneş ışınlarının yeryüzünden uzaya ya- Yansıyan yılmasını engelleyen bu gazlara sera gazları denir. Sera gazlarının sıcaklığı değişti- ışın rerek yaptığı etkiye sera etkisi denir. Sera gazlarından olan karbondioksit (CO2) ve CH4CO2 Gelen metan (CH4) diğer gazlardan (azot oksitler, ozon ve su buharı) daha fazla Güneş ışın enerjisini tutar. Bu sera gazları dünyamızın daha sıcak veya daha soğuk olmasına H2O neden olur. Atmosferdeki artışı devam eden karbondioksit gazının en büyük sorum- lusu insandır. Sera gazları yeryüzünde ve atmosferdeki tüm bölgelerde etkisini gös- tererek sıcaklıkların artmasına ve küresel ısınmaya; küresel ısınma da küresel iklim Atmosfer Uzay değişikliklerine neden olur. Küresel ısınma tüm dünya ülkelerini ilgilendirdiği için iş birliği yapılarak çözülebilir. Öncelikli olarak karbondioksit salınımı azaltılmalı ve son- rasında önlemeye dönük çalışmalar yapılmalıdır. Bu çalışmalardan biri olan 1997 Kyoto Protokolü 181 ülke tarafından imzalananarak bununla ilk planda sera gazı emisyonlarının azaltılması amaçlanmıştır. Sera gazlarının artmasının Küresel iklim değişikliği Sera gazı salınımını azaltmaya nedenlerinden bazıları: sonuçlarından bazıları: yönelik çalışmalardan bazıları:  F osil yakıtlara bağlı olarak atmosfer-  Dünya yüzeyinin giderek ısınması  Enerji kaynağı olarak petrol ve kö- de karbondioksit gazının artması  Kutuplardaki buzulların erimesi mür yerine yenilenebilir enerji kay-  D eniz seviyesinin yükselmesi naklarının tercih edilip geliştirilmesi  F abrika ve kimyasal tarım kaynaklı me-  Yağışların düzensizleşmesi tan ve azot oksit gazlarının artması  İçilebilir su kaynaklarının azalması  Fabrika bacalarına filtre takılması  Meteorolojik afetlerin artması  Motorlu taşıtların egzoz kontrolü ve  İnsan nüfusuna bağlı olarak artan  Tarıma bağlı ekonomik sorunların enerji ihtiyacı ve tüketim bakımının sağlanması artması  Enerjinin verimli kullanılması  Ormanlık alanların azalması  Motorlu taşıtların artması Örnek 28 Kişi Başına Düşen Sera Gazı Emisyonları ve Nüfus (2007-2016) 6,22 Yanda Türkiye’de 2007-2016 arasında yıllara göre kişi başı emisyon değerlerini gösteren bir grafik verilmiştir. 5,97 5,89 Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 5,77 5,82 A) Türkiye’de 2007 yılından itibaren atmosfere salınan 5,73 kişi başı karbondioksit miktarı sürekli artmıştır. 5,53 B) Nüfus artışı genellikle sera gazını artırıcı etki yapmıştır. 5,42 5,46 5,46 C) Enerji kaynağı olarak rüzgâr ve güneş enerjisi kulla- 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 nımı yaygınlaşırsa kişi başı emisyon değeri azalır. D) Küresel iklim değişikliğinin etkisi 2016 yılında 2007 Kişi başı emisyon (ton) Nüfus (milyon) yılına göre daha fazla hissedilebilir. Çözüm 28 2007’den itibaren karbondioksit miktarında 2012 - 2013 yılları arasında azalma görülmüştür. İnsan sayısına bağlı olarak enerji tüketimi artacağından genellikle emisyon miktarı da artacaktır. Yenilenebilir enerji kaynakları yok denecek kadar az karbondioksit salınımı yapacağından kişi başı emisyon değeri azalabilir. 2016’da 2007’ye göre emisyon fazla olduğun- dan iklim değişikliği daha fazla hissedilir. Cevap A Fen Bilimleri 41

TEST 7 PEKİŞTİRME TESTİ 1077 1. Aşağıda Rize şehrinin aylık sıcaklık ve yağış ortalamalarına ait grafik verilmiştir. Yağış (mm) Sıcaklık (°C) 300 35 30 270 25 20 240 15 210 10 5 180 0 150 -5 120 -10 90 A -15 60 30 0 O Ş MN MHT A E E K Yağış (mm) Sıcaklık(°C) Verilenlere göre Rize şehri ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Kış aylarında don olayının görülme ihtimali çok yüksektir. B) Rize şehrine ait bu grafik meteorologlar tarafından 1 yıllık veriler kullanılarak hazırlanmıştır. C) En fazla yağış sonbahar, en az yağış ilkbahar mevsiminde görülür. D) Sıcaklığın en yüksek olduğu aylarda yağış miktarı en azdır. 2. BULGARİSTAN KARADENİZ GÜRCİSTAN KIRKLARELİ YUNANİSTAN TEKİRDAĞ KASTAMONU SAMSUN ERMENİSTAN AMASYA KARS MARMARA İSTANBUL RİZE DENİZİ BURSA ERZURUM BALIKESİR ANKARA SİVAS AĞRI AFYONKARAHİSAR MUŞ İRAN VAN İZMİR NEVŞEHİR EGE DENİZİ KONYA KAHRAMANMARAŞ ŞANLIURFA HAKKARİ ANTALYA ADANA IRAK Yağış rejimleri İŞARETLER K BD Yağışın mevsimlere I Karadeniz yağış rejimi göre dağılışı (%) II Akdeniz yağış rejimi Yaz AKDENİZ SURİYE III Karasal yağış rejimi Kış G KKTC IV Şiddetli karasal yağış rejimi Sonbahar İl Merkezleri GKRY V Marmara yağış rejiimi Yağış rejimi grafiğinin ait İlkbahar olduğu meteoroloji istasyonu Bölgelerin mevsimlere göre yağış durumu incelendiğinde, I. Akdeniz iklim tipinin görüldüğü İzmir, Antalya ve Adana illerinde en fazla yağış kış mevsiminde gerçekleşir. II. Karadeniz ve karasal iklim tipinin görüldüğü çoğu ilde yaz mevsiminde yağış görülür. III. Karasal iklim tipinin görüldüğü Ağrı ve Hakkari’de yağış rejimleri çok benzerdir. ifadelerinden hangisi doğru olmaz? A) Yalnız I   B) Yalnız III  C) I ve II  D) II ve III 42 8. Sınıf

PEKİŞTİRME TESTİ 7 TEST 3. Yapılan son değerlendirmelere göre, Erzu- Gün Hava Sıcaklık rum’un güney ve doğu ilçeleri, Kars, Arda- olayı Gece Gündüz han, Ağrı, Iğdır, Muş, Bitlis, Van, Hakkari ve Şırnak ile Batman ve Siirt çevrelerinde ak- Pazar 25 42 şam saatlerine kadar kuvvetli yerel yağış tahmin ediliyor. Hava sıcaklığında ise önem- Pazartesi 25 42 li bir değişiklik olmayacağı tahmin ediliyor. Salı 23 38 Türkiye Yıllık Güneş 2. çalışma Çarşamba 23 35 Enerjisi Haritası 34 Perşembe 22 1. çalışma 3. çalışma Fen bilimleri öğretmeni öğrencilerinden iklim ve hava olayları ile ilgili bilgiler vermelerini ve yukarıdaki çalışmalar- la eşleştirmelerini istemiştir. Öğrencilerin karışık şekilde verdiği bilgiler şunlardır: a. Geniş bölgelerde ve çok uzun zaman dilimlerinde aynı kalan hava şartlarıdır. b. Gün içinde sabah, öğle ve akşam gibi belirli periyotlarda yapılan gözlemlerle belirlenir. c. Kesin sonuçlardır. Buna göre iklim ve hava olayları ile bilgilerin ve çalışmaların doğru eşleştirilmiş hâli seçeneklerden han- gisinde verilmiştir? A) B) C) D) Çalışma Bilgi Çalışma Bilgi Çalışma Bilgi Çalışma Bilgi b ve c 1 a ve c 2 ve 3 c 1 ve 3 a ve b İklim 1 a 2 ve 3 b 1 a ve b 2 c Hava olayı 2 ve 3 4. 1 2 5. Avrupa’da yapılan bir araştırmaya göre havada artan karbon oranı iklim değişikliklerine neden olmaktadır. İklim değişiklikleri nedeniyle bahar daha erken geli- yor. Örneğin sıcaklıkların fazla arttığı İspanya’da ilk- 34 baharın 2 hafta erken başladığı görülüyor. Araştırma- ya göre ilkbaharın gelmesi 2 hafta erken olurken sonbahar mevsimi 3 gün gecikmektedir. Araştırma; erken açan çiçekler, erken filizlenen bitkiler ve kış uy- kusundan erken uyanan hayvanlar gözlemlenerek Yukarıda sınıf panosuna asılmış olan doğadaki eks- yapılmıştır. Araştırma ekibi, 1971 – 2000 yılları ara- trem (sıradışı) olaylarla ilgili bazı görseller görül- mektedir. Öğretmen öğrencilerinden panoyu ince- Zeka Küpü Yayınları sında 21 Avrupa ülkesinde 542 bitki ve 19 hayvan leyip görsellerdeki olaylarla ilgili değerlendirme yapmalarını istemiştir. türünün bu değişimden daha fazla etkilendiğini ileri Buna göre öğrencilerin, sürmüştür. İNTERNET HABERİ I. 1 ve 2 numaralı olaylardaki artış iklim değişikli- Verilen metinden hareketle aşağıdakilerden han- ği ile bağlantılı olabilir. gisi söylenebilir? II. 3 numaralı olay insan kaynaklıdır. A) Doğada bir döngü hâlinde olan karbondioksit ga- III. 1, 2 ve 4 numaralı olaylar sera gazı salınımın- zının oranındaki artış ekolojik dengeyi etkilemiştir. dan etkilenmiştir. B) Yukarıdaki bilgiler kısa süreli atmosfer olayları- nın ortalaması incelenerek hazırlanmıştır. değerlendirmelerinden hangileri doğru değildir? C) Küresel ısınma, Dünya’nın kendi ekseni etrafın- A) Yalnız II  B) II ve III  daki hareketini etkileyerek canlıların uyku düze- nini değiştirmiştir. C) I ve III  D) I, II ve III D) İklim değişikliğinin sadece bitki ve hayvanları et- Fen Bilimleri kilediği söylenebilir. 43

TEST 2 BÖLÜM DEĞERLENDİRME TESTİ 1078 1. Rüzgârın günlük hayatta etkilediği bir çok alan vardır. Bu alanlar- Gündüz: 32 °C 2. pist dan biri olan uçak pistlerinde uçakların iniş ve kalkış zamanların- Gece: 22 °C Kara da rüzgârın hızı ve yönü çok önemlidir. Uçaklar sağlıklı bir iniş ve Deniz kalkış için her iki durumda da rüzgârı karşılarına almak zorunda- 1. pist dır. Yandaki görselde bir havaalanında iki ayrı pistin uçak iniş ve kalkışlarındaki kullanım yönleri ile birlikte kara ve denizde ölçü- Gündüz: 28 °C len sıcaklık değerleri verilmiştir. Gece: 24 °C Buna göre pistlerle ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır? A) Gündüz karada alçak basınç alanı, denizde yüksek basınç alanı oluşur. B) Gündüz iniş yapacak uçaklar 1 numaralı piste yönlendirilmelidir. C) Gündüz kalkış yapacak uçaklar 2 numaralı piste yönlendirilmelidir. D) Gece iniş yapacak uçaklar 2 numaralı piste yönlendirilmelidir. 2. Mardin iline ait 14 Şubat 2020 tarihli tarımsal hava tahmin raporu aşağıdaki tabloda verilmiştir. Saatlik Tahmin Hava 1 0 –1 –3 –5 –2 2 6 4 3 2 olayı ➤HafifOrta Sıcaklık ➤21.0024.00 ➤24.0003.00 rüzgâr Cts. ➤Cum. ➤ ➤ ➤ ➤ ➤ ➤➤ Zirai don Risk yok Hafif Kuvvetli Hafif Risk yok Risk yok Risk yok Risk yok Risk yok Saat 15.00 18.00 03.00 06.00 aralığı 18.00 21.00 06.00 09.00 09.00 12.00 15.00 18.00 21.00 Cum. Cum. 12.00 15.00 18.00 21.00 24.00 Cts. Cts. Cts. Cts. Cts. Cts. Cts. Tablodaki verilere göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Mardin’de rüzgâr yönünün belirlenmesinde ve saatlere göre değişmesinde çevre illerdeki hava sıcaklığının etkisi olmuştur. B) Gündüz saatlerinde tarım ürünlerinde genellikle don olayı görülmez. C) Tablodaki veriler Mardin’de uzun yıllar sıcaklık ortalamaları alınarak oluşturulmuştur. D) Mardin ile aynı mevsimi yaşayan çevre illerde aynı tarihte farklı hava olayları yaşanabilir. 3. İklim ve hava olayları konusunu Doğuda Sibirya Soğukları, Güneyde Bahar işleyen fen bilimleri öğretmeni yandaki gazete haberini sınıftaki Karadeniz Bölgesi’nde yağışlı, Doğu Anadolu Bölgesi’nde soğuk hava etkisi- öğrencilerine gösteriyor. ni gösterirken Antalya’da yazdan kalma günler yaşanıyor. Antalya’da hava sı- caklığı 23 °C’u bulurken Kars’ta sıcaklık sıfırın altında 23 °C olarak ölçüldü. Verilen gazete haberi ile ilgili ba- zı öğrencilerin yorumları şu şekil- dedir: Ceylan: Bu illerde gelecek yıl da Rize Kars Antalya aynı tarihte aynı hava olayları ya- şanacaktır. Pınar: Her yıl Antalya’nın bu tarihlerde doğudaki illere göre daha sıcak olması Antalya’nın iklim özelliği ile ilgilidir. Buna göre öğrencilerin verdiği bilgiler ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Pınar doğru, Ceylan yanlış yorum yapmıştır. B) Ceylan doğru, Pınar yanlış yorum yapmıştır. C) Her iki öğrenci de doğru yorum yapmıştır. D) Her iki öğrenci de yanlış yorum yapmıştır. 44 8. Sınıf

BÖLÜM DEĞERLENDİRME TESTİ 2 TEST 4. 2019 yılında su tutmaya başlayan Ilısu Barajı yıllık enerji üretim kapasitesi bakımından Atatürk Barajı, Karakaya Barajı ve Keban Barajı’ndan sonra 4. büyük hidroelektrik santral olma özel- liğine sahiptir. Ilısu Barajı’nın Batman, Mardin, Diyarbakır ve Siirt gibi çev- re illerin iklimi üzerindeki etkisini araştırmak için aşağıdaki- lerden hangisi yapılırsa en doğru seçim olur? A) Çevre illerin 2019 ve 2020 yıllarında gerçekleşen hava olaylarının ortalamaları karşılaştırılmalıdır. B) 1979-2019 yılları arasında çevre illerde gerçekleşen hava olayları karşılaştırılmalıdır. C) 1979-2019 yılları arasında gerçekleşen ve 2020-2049 yılları arasında gerçekleşecek olan çevre illerdeki hava olayları ortalamaları karşılaştırılmalıdır. D) 2020-2049 yılları arasında çevre illerde gerçekleşecek hava olaylarının ortalamaları incelenmelidir. 5. Yandaki grafikte 1970 - 2018 yılları Sıcaklık (°C) 24,7 25,2 arası Karadeniz’in aylık ortalama de- 21,3 niz suyu sıcaklık değerleri verilmiştir. 23,8 15,0 19,8 16,3 Buna göre yapılan bu çalışmaya göre, 11,1 12,3 9,8 8,7 8,9 I. Hazırlanan grafik günlük, aylık ve yıllık veriler kullanılarak kli- O Ş MN MH T A E E K A Ay matologlar tarafından oluşturul- muştur. II. Karadeniz’de en fazla buharlaşma temmuz ayındadır. III. Sonbahar mevsiminin ilk aylarındaki su sıcaklığı değerleri ilkbahar mevsiminin ilk aylarındaki su sıcaklığı de- ğerlerinden fazladır. ifadelerinden hangileri söylenebilir? A) Yalnız I   B) I ve II  C) I ve III  D) I, II ve III 6. Aşağıda Türk Meteoroloji Uzmanlarının tasarladığı iki ortam arasındaki basınç farkını ölçen bir alet gösterilmiştir. Basınç farklılıklarını ölçen bu alet esen rüzgârın yön ve şiddetine göre sağa sola saparak iki ortamın basınç farkını mbar (milibar) cinsinden ölçmektedir. Sol Sağ Sol Sağ 0 0 50 50 50 50 100 x x 100 100 x x 100 150 x x 150 150 x x 150 xx xx 200 x x 200 200 x x 200 250 x y x 250 250 x y x 250 M mbar mbar L bölgesi K bölgesi bölgesi M - K ve K - L bölgeleri arasına koyulan aletlerin ibreleri yukarıdaki gibi saptığına göre bu bölgeler için verilenlerden hangisi doğrudur? A) K bölgesinin basıncı 1080 mbar ise L bölgesinin basıncı 1100 mbar olabilir. B) K bölgesine göre M ve L bölgesinde alçaltıcı hava hereketleri gözlemlenir. C) M bölgesi L bölgesine göre yüksek basınç alanıdır. D) K bölgesinde yağış görülme olasılığı, L bölgesinden daha fazladır. Fen Bilimleri 45

TEST 2 BÖLÜM DEĞERLENDİRME TESTİ 7. Hava olaylarına etki eden faktörleri araştırmak için aşağıdaki deney yapılmıştır. Özdeş malzemelerin kullanıldığı düzeneklerde pamukların ağırlıkları bir süre sonra D1 ve D2 dinamometreleri ile ölçülerek aşağıdaki grafik oluştu- rulmuştur. Işık Işık kaynağı kaynağı Ağırlık D1 D2 D1 60° 20° D2 Özdeş pamuklar Zaman Su Özdeş kaplar Su Düzenek-1 Düzenek-2 Buna göre yapılan bu deneyle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Deneyin bağımsız değişkeni ışınların geliş açısıdır. B) Pamukların ağırlıklarının artmasının sebebi suyun buharlaşmasıdır. C) Sıcaklık artışı ile buharlaşma miktarı doğru orantılıdır. D) 1. düzenekte ışık kaynağından 60° lik açı ile gelen ışınların suya bırakacağı enerji, 2. düzenektekinden daha az olur. 8. Aşağıda konumları verilen K ve L şehirleri arasındaki rüzgâr gülü, rüzgârın estiği şehre doğru dönmektedir. 12 Saat I II III Şehir 00.00 - 04.00 04.00 - 08.00 08.00 - 12.00 K 20 °C 16 °C 25 °C K şehri L şehri L 25 °C 18 °C 20 °C Yarım gün dörder saat olacak şekilde 3 zaman dilimine ayrılmış ve yukarıdaki tabloda bu zaman dilimlerindeki K ve L şehirlerinin ortalama sıcaklık değerleri gösterilmiştir. Tabloya göre rüzgâr gülünün dönüş yönünü ve dönüş sayısına bağlı olarak şiddetini gösteren grafikler- den hangisi doğrudur? Rüzgâr şiddeti Rüzgâr şiddeti Rüzgâr şiddeti Rüzgâr şiddeti A) B) C) D) I II III Zaman I II III Zaman I II III Zaman I II III Zaman 9. Araştırmalara göre; önümüzdeki 10 - 15 yıl içindeki sıcaklık artışı sınırlı kalmasına rağmen, 2030’lu yılların sonlarına doğru sıcaklıklarda hızlı bir artış olacağı ön görülmüştür. Küresel ısınma aynı şekilde devam ederse, yaz aylarında Türkiye’nin batısında sıcaklık 5 ila 6 derece, İç ve Doğu Anadolu bölgelerinde ise 3 ila 4 derece yükselecek. Kış aylarında da ülke genelinde sıcaklıklar 2 ila 3 derece arta- cak. Karadeniz Bölgesi’nde yağışlar %10 ila %20’lik artış gösterecek, güneyde ise %30’a kadar azalacak. Yukarıda verilen bilgilere göre gelecekte ülkemizde küresel iklim değişikliğine bağlı aşağıdaki değişimler- den hangisinin gerçekleşmesi beklenmez? A) Karadeniz Bölgesi’nde şiddetli yağışlar ve sel gibi meteorolojik olaylarda artış olabilir. B) Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde tarımsal verimlilik ve biyoçeşitlilik kaybı görülebilir. C) Ülkemizin genelinde su kaynaklarında azalma görülebilir. D) Kış aylarında ülkemizin batı ve güney kesimlerinde kar yağışında ciddi artış görülebilir. 46 8. Sınıf

ÇIKMIŞ SORULAR 1 TEST 1079 1. Şekillerde Dünya’nın Güneş etrafında dolanırken oluşan iki farklı konumu, tabloda ise hangi yarım kürede olduk- ları belirtilmeyen eş yükseltilerdeki K ve L şehirlerinin ocak ve temmuz aylarındaki sıcaklık ortalamaları verilmiştir. Ekvator Kuzey Kuzey Güneş Güneş Ekvator Güney Güney I. Konum II. Konum Şehirler Ocak Ayı Sıcaklık Temmuz Ayı Sıcaklık Ortalaması (°C) Ortalaması (°C) K L -6 21 23 -4 Buna göre tablodaki verilerden ve Dünya’nın konumlarından yararlanarak K ve L şehirleri ile ilgili aşağı- daki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) I. konumundayken L şehrinde yaz mevsimi yaşanır. B) II. konumundayken K şehrinde kış mevsimi yaşanır. C) I. konumundayken L şehri, Güneş ışınlarını K şehrinden daha dik açı ile alır. D) II. konumundayken K şehri, Güneş ışınlarını L şehrinden daha dik açı ile alır. LGS 2. Dünya 21 Aralık tarihindeki konumundayken Ekvator’a eşit uzaklıkta ve deniz seviyesinde bulunan iki şehrin konumu şekil üzerinde numaralandırılarak verilmiştir. I II Ekvator Güneş ışınları Buna göre bu şehirlerdeki birim yüzeye Güneş ışınları ile aktarılan enerji miktarları aşağıdaki grafiklerin hangisinde doğru verilmiştir? Birim yüzeye Birim yüzeye Birim yüzeye Birim yüzeye aktarılan enerji aktarılan enerji aktarılan enerji aktarılan enerji B) miktarı C) miktarı D) miktarı A) miktarı I II Şehir I II Şehir I II Şehir I II Şehir LGS Fen Bilimleri 47

1 ÇIKMIŞ SORULARTEST 3. Yere dik olarak duran bir cismin gölge boyu bir yıl boyunca belirli aralıklarla ölçülerek şekildeki grafik elde ediliyor. Gölge boyu 2018 2019 2019 2019 2019 Aylar Aralık Mart Haziran Eylül Aralık Dünya’nın Güneş’e göre olan konumları aşağıdakilerden hangisi gibi olursa mart ve haziran ayları arasın- da geçen sürede gölge boyu değişimi grafikteki gibi olur? A) Mart B) C) Haziran D) Haziran Mart Haziran Mart Haziran Mart LGS 4. Türkiye’de bir bölgede 21 Temmuz 2015 tarihindeki sağanak yağmur; sel ve su taşkınlarına yol açmıştır. Uzman- lar bu yağışın sel ve su taşkınlarına yol açabileceği konusunda insanları daha önceden uyarmıştır. Bu bölgede yaz aylarının genellikle yağışsız ve sıcak olmasına rağmen yaşanan bu durum ile ilgili aşağı- daki yorumlardan hangisi doğrudur? A) Sel olması bölgenin ikliminin değiştiğini gösterir. B) Bu tarihte yağmur yağması bölgenin iklim özelliklerinin bir sonucudur. C) Bu tarihte yağmur yağması bir hava olayıdır. D) Bu tahmin sadece iklim bilimci tarafından yapılabilir. LGS CEVAP ANAHTARI PEKİŞTİRME TESTİ TEST - 1 1-A 2-D 3-D 4-D 5-D 6-A TEST - 2 1-A 2-C 3-C 4-A 5-C 6-D TEST - 3 1-B 2-D 3-C 4-A 5-B 6-C TEST - 4 1-B 2-A 3-C 4-C 5-B 6-B TEST - 5 1-D 2-A 3-B 4-B 5-A TEST - 6 1-D 2-B 3-B 4-C 5-B TEST - 7 1-C 2-B 3-B 4-A 5-A BÖLÜM DEĞERLENDİRME TESTİ TEST - 1 1-D 2-A 3-A 4-B 5-A 6-C 7-C 8-D TEST - 2 1-C 2-C 3-A 4-C 5-C 6-C 7-D 8-B 9-D ÇIKMIŞ SORULAR TEST - 1 1-B 2-A 3-A 4-C 48 8. Sınıf

3ÜNİTE: BASINÇ / FİZİKSEL OLAYLAR Katı Basıncı Sıvı Basıncı Açık Hava Basıncı Basıncın Günlük Yaşam ve Teknolojideki Uygulamaları