Bilim ve Teknik Dergisi 544. Sayı - Mart

“Daha Sağlıklı Bir Yaşam İçin Tam Tahıllar”posteri dergimizle birlikte... TBeilkivmenik Aylık Popüler Bilim Dergisi Mart 2013 Yıl 46 Sayı 544 5 TL Bilim ve Teknik Mart 2013 Yıl 46 Sayı 544 İlaç ve Aşı Çiftlikleri İlaç ve Aşı Çiftlikleri Tam TahıllarDaha Sağlıklı Bir Yaşam İçin Gençliğe Giden Yol KOnodalnaGejçeiynor Bir Üniversite Hocasının Otuz Yılın Sonundaki Gözlemleri Çiğdemi Nasıl Bilirsiniz? 44 9 771300 338001

thinkstockTBeilkivmenik Aylık Popüler Bilim Dergisi Yıl 46 Sayı 544 Mart 2013 “Benim mânevi mirasım ilim ve akıldır” Mustafa Kemal Atatürk Bilim ve Teknik dergisini düzenli olarak elinize ulaştırma çabası bizim için her ay yeni bir macera. Geç kalan yazılar ve çizimler, satın alınmasında problem çıkan görseller, alınması gereken yasal izinler her ay bizi ayrı bir koşturmacaya zorluyor. Çok uğraştığımız halde içimize sinmediği için sil baştan yaptığımız veya ertelediğimiz yazılar, son dakikada çıkan aksilikler de bunlara dâhil değil. Ne kadar istesek de yedi gün yirmi dört saat çalışamıyoruz. Kendimize ve ailemize zaman ayırmamız gerekiyor. Böyle olunca da her ay“acaba dergi yetişir mi”endişesini az veya çok yaşıyoruz. O endişe biter bitmez de“acaba dergi beğenildi mi”,“benim yazım beğenildi mi”bekleyişi başlıyor. Bu ay daha farklı bir macera yaşadık. Şubat ayının başında yeni ofisimize taşındık. İnternete ve telefona ne kadar bağımlı olduğumuzun farkına vardık. Bu arada dergimizin telefon numarası da değişti. Hepimiz grip, nezle olunca en azından ıhlamur içmişizdir. Şifayı tamamen doğada ve doğal ürünlerde arayanlarımız da vardır. Kapak konusunda Özlem Ekici doğadan gelen başka türlü bir şifayı konu ediyor. Bitkiler ve hayvanlar kullanılarak elde edilen ilaçları anlatıyor. Gen aktarımı ve benzeri yöntemlerle belirli bir ilacı üretmek üzere geliştirilen canlıları bize aktarıyor. Özlem İkinci röportajlarına Prof. Dr. Sinan Sertöz ile devam ediyor. Röportajda Sinan Sertöz özellikle üniversite öğrencilerine sesleniyor gibi görünse de, hepimizin Sinan hocanın önerilerinden ve mesajlarından öğreneceği şeyler var. Börteçin Ege hayatımızı etkileyen internetin patronları olan şirketleri ve bu şirketlerin geleceğe yönelik planlarını bizlerle paylaşıyor. Nurdan İnan Anadolu’yu doğuran deniz Tetis’i anlatıyor. Kadir Demircan çiğdem çiçeğini ve bu çiçekten elde edilen ilacı anlatıyor. Abdurrahman Coşkun vücudumuzdaki önemli proteinlerden biri olan kolajeni ele alıyor. Ülkemizde farkındalık oluşturulmaya çalışılan konulardan biri de en çok tükettiğimiz yiyeceklerin başında gelen tahıl ürünlerinin daha sağlıklı bir hale getirilmesi ve daha sağlıklı bir şekilde, israfa yol açmadan tüketilmesi. Bu bağlamda tam tahıllı ürünlerin daha sağlıklı olduğundan herkes bahsediyor. İlay Çelik tam tahıllı ürünlerin neden daha sağlıklı olduğunu bizlerle paylaşıyor. Gelenek haline getirdiğimiz posterlere bu ay “tam tahıllar”teması ile devam ediyoruz.“Daha sağlıklı bir yaşam için tam tahıllar”posterimizle biz de bu farkındalığa bir katkıda bulunmak istiyoruz. Saygılarımızla, Murat Yıldırım Sahibi Yazı ve Araştırma Grafik Tasarım - Uygulama Mali Yönetmen TÜBİTAK Adına Başkan İlay Çelik Ödül Evren Töngür H. Mustafa Uçar Prof. Dr. Yücel Altunbaşak ([email protected]) ([email protected]) ([email protected]) Genel Yayın Yönetmeni Dr. Özlem Kılıç Ekici Sayfa Düzeni / Web İdari Hizmetler Sorumlu Yazı İşleri Müdürü ([email protected]) Sadi Atılgan İmran Tok Duran Akca Dr. Bülent Gözcelioğlu ([email protected]) ([email protected]) ([email protected]) ([email protected]) Yayın Yönetmeni Dr. Özlem Ak İkinci Yazışma Adresi Abone İlişkileri Fiyatı 5 TL Dr. Murat Yıldırım ([email protected]) Bilim ve Teknik Dergisi (312) 468 53 00 Yurtdışı Fiyatı 5 Euro. ([email protected]) Redaksiyon Akay Caddesi No:6 06420 Faks: (312) 427 13 36 Dağıtım: DPP Yayın Kurulu Sevil Kıvan Bakanlıklar - Ankara [email protected] http://www.dpp.com.tr Doç. Dr. Burak Aksoylu ([email protected]) Tel İnternet Baskı: PROMAT Doç. Dr. M. Necati Demir (312) 298 95 61 www.biltek.tubitak.gov.tr Basım Yayın San. ve Tic. A.Ş. Doç. Dr. Kadir Demircan (312) 468 53 00 e-posta http://www.promat.com.tr/ Dr. Şükrü Kaya Faks [email protected] Tel (212) 622 63 63 Doç. Dr. Ahmet Onat (312) 427 66 77 ISSN 977-1300-3380 Baskı Tarihi: 27.02.2013 Prof. Dr. Gökhan Özyiğit Prof. Dr. Bayram Tekin Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eğitim Bakanlığı [Tebliğler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafından lise ve dengi okullara; Genelkurmay Başkanlığı [7 Şubat 1979, HRK: 4013-22-79 Eğt. Krs. Ş. sayı Nşr.83] tarafından Silahlı Kuvvetler personeline tavsiye edilmiştir.

İçindekiler 26 Bir tarım bölgesinde, otomobilinizle şehir merkezinden çıkıp kırsal alana doğru giderken karşınıza irili ufaklı çiftlikler çıkmaya başlıyor.Yolun bir tarafında ekili tarlalar,meyve ve sebze bahçeleri, diğer tarafında otlayan hayvanlar görüyorsunuz. Dışardan bakıldığında sıradan, bildiğimiz bir tarım ve hayvancılık alanı gibi görünüyor. Ama içeriden hiç de öyle değil. Üretilen, yetiştirilen, geliştirilen bitkiler ve hayvanlar çok özel canlılar. Görünüşte değil ama işleyişte biraz farklılar. Nasıl mı? Bu çiftliklerde yaşayan ineklerin, koyunların ve keçilerin sütlerinden pıhtılaşma faktör proteinleri ve antikorlar, tavuk yumurtalarından aşılar, bitkilerden ise tedavi edici proteinler, aşılar ve ilaçlar üretiliyor. Bu çiftlikler kesinlikle sıradan değil. Bitki ve hayvanlardan yenilebilen, içilebilen ilaçlar ve aşı üretilen çiftlikler.Yani geleceğin modern moleküler farmasötik çiftlikleri. 32 Üniversite sınavı ve istediğimiz bir üniversiteyi kazanmak hayatımızın en önemli dönüm noktalarından biri. Üniversiteyi kazanınca kendimizi hayatımızla ilgili her şeyi“halletmiş”gibi hissederiz.Yoksa asıl iş üniversiteye girdikten sonra mı başlıyor? Üniversitedeki başarımız hayatımızda neleri değiştirebilir? Üniversitede ve hayatta başarılı olmanın formülü ne? Başarının ve hayatın anlamı nedir? İşte tüm bu soruların yanıtlarını bulmak için, binlerce öğrenci yetiştirmiş, yıllarını eğitime ve öğretime adamış, Bilkent Üniversitesi Matematik Bölümü’nden Prof. Dr. Ali Sinan Sertöz ile“üniversite ve hayat”üzerine sohbet ettik ve“keşke böyle bir sohbeti üniversiteye başladığımız yıl yapma şansımız olsaydı”dedik. Neden mi? Gelin hep beraber görelim... 42 Bilimsel araştırmalar, sağlığımızın özellikle de çok çeşitli hastalıkların beslenmeyle ilişkili olduğunu her geçen gün daha fazla ortaya koyuyor. Bu da kamuoyunda sağlıklı beslenmeye yönelik ilgiyi artırıyor. Artık sağlıklı beslenme köşeleri gazetelerin, dergilerin olmazsa olmazları arasında. İnternet de bu konudaki bilgilerle ve tartışmalarla dolup taşıyor. Son yıllarda sağlıklı beslenmeyle ilgili en çok öne çıkan konulardan biri ise tam tahılların beslenmedeki önemi. Tam tahılların bilimsel araştırmalar tarafından da kanıtlanan önemi artık hükümetleri bile harekete geçirmiş durumda. Tam tahılların sağlığa faydalarına baktığımızdaysa bu hareketlenmenin hiç de boşa olmadığını anlıyoruz.

Haberler....................................................................................................................................... 4 + Tekno - Yaşam / Osman Topaç............................................................................................... 12 İnternetin Kilit Oyuncuları / Börteçin Ege........................................................................... 16 58 Ctrl+Alt+Del / Levent Daşkıran............................................................................................. 22 Moleküler Farmasötik Çiftliklerde İlaç ve Aşı Üretiliyor / Özlem Kılıç Ekici.................. 26 Nasıl Çalışır? Bir Üniversite Hocasının Otuz Yılın Sonundaki Gözlemleri / Özlem Ak İkinci............. 32 Küf Mantarının Gizli Kalmış “Özel Hayatı” / İlay Çelik..................................................... 40 Murat Yıldırım Daha Sağlıklı Bir Yaşam İçin Tam Tahıllar / İlay Çelik....................................................... 42 Kök Hücreler Ölümden Sonra Bile Hayat Kurtarmaya Devam Ediyor / 64 Özlem Kılıç Ekici....................................................................................................................... 48 Anadolu’yu Doğuran Deniz Tetis’in İzlerini Sürmek “Yol Hikâyeleri” / Matematik Nurdan İnan - Selim İnan.......................................................................................................... 50 Havuzu Kolajen / Abdurrahman Coşkun............................................................................................. 60 Çiğdemi Nasıl Bilirsiniz? / Kadir Demircan......................................................................... 66 Ali Doğanaksoy Üç Boyutlu Tarih / Ahmet İhsan Aytek............................................................................... 70 Gıda Işınlama / Mine Uygun Sarıbay.................................................................................... 76 73 Yayın Dünyası İlay Çelik 74 Gökyüzü Alp Akoğlu 80 Sağlık Ferda Şenel 82 Türkiye Doğası Bülent Gözcelioğlu 90 Bilim Tarihinden H. Gazi Topdemir 94 Zekâ Oyunları Emrehan Halıcı

Haberler thinkstock Orlando’da başlatılmasına yardım etmiş BYGHReeieasnhnskitçelaBeetltriıukiğnlıgnduıelnar ve yayılmalarını organize ediyor, bilim ka- BKYeialnpimiılÖaKrğıarAfeençleımyroier feleriyle ilgili olarak da şunları söylüyor: Özlem Ak İkinci “Genelde kafelerin müşteri kitlesini üni- Çağlayan Taybaş versite öğrencileri ya da bilime çok me- Araştırmacılar körlük gibi ciddi raklı kişiler oluşturuyor. Temel bilimler, komplikasyonlara ve oral, genital Bilim dünyasının zor konuları üniver- teknoloji, mühendislik, matematik gibi yaralara neden olan Behçet hastalığının sitelerden dışarıya taşıyor ve günlük alanlarda mezun sayısının artması bilim kesin sebebini bilmiyor. Fakat yeni bir hayatta uğrak yerimiz kafeleri bilim kafe- kafelerini daha etkin hale getiriyor ve araştırma bazı insanların bu hastalığa leri haline getiriyor. Her daim arkadaşla- bunların sayısının gün geçtikçe artmasını neden daha duyarlı olduğunun daha iyi rımızla gittiğimiz kafeler, restoranlar artık sağlıyor.” anlaşılmasını sağladı. bilimsel sohbetlerin gerçekleştiği bir orta- ma dönüşme yolunda ilerliyor. ABD’de Orlando’da başlayan bilim Michiganled Üniversitesi’nden ulus- kafeleri hareketi İngiltere’ye sıçramış du- lararası araştırmacıların oluşturduğu bir Meyve suyunuzu sipariş ederken hiç rumda. İngiltere’nin ilk bilim kafesi 1998 ekip Behçet hastalığı ile ilgili en geniş içindeki maddelerin kimyasal özellikleri- yılında “Cafe Scientifique” adıyla Leeds’te genetik analizlerden birini yaparak yeni ni merak ettiniz mi? Peki tostunuzu yer- açıldı. Kafede düzenli olarak, güncel bi- bir gen tipi tanımladı. Bu çalışmanın ken çenenizin ekmek üzerindeki basın- limsel ve teknolojik gelişmelerin konuşul- sonuçları Nature Genetics dergisinde ya- cını ve kaslarınızın kasılması esnasındaki duğu, resmiyetten uzak ve ilgili herkesin yımlandı. biyolojik çalışma ilkelerini düşündünüz katılabildiği söyleşiler yapılıyor. mü? Bir bilim iletişimi aracı olan bilim Araştırma ekibinden Michiganled kafeleri, bu gibi soruların yanıtlarını bul- ABD’deki bilim kafeleri sciencecafe. Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden Doç. Amr manızda size yardım edebilir. org internet sitesinde genel hatlarıyla yer Sawalha bu hastalığın ciddi komplikas- alıyor. Bu sitede gündelik hayatın basit yonlarla ilişkili olduğunu, bu nedenle 27 yaşında bir grafik tasarımcı olan konularıyla ilgili bilimsel açıklamalar da henüz tam olarak anlaşılmadığını ve te- Sean Walsh bilim kafelerinden bahse- ihmal edilmemiş. Haddad bilim kafelerini derken şu sözleri kullanıyor: “Biz sadece tüm ülkede yaygınlaştırmak amacıyla bir- SPL öğrenmek ve karşılaştığımız her ne var- kaç yüz dolarla bu işe kalkıştıklarını an- sa anlamak istiyoruz, bunu yaparken de latıyor. sciencecafe.org internet sitesinde, sosyalleşip iyi vakit geçiriyoruz.” Bilim ABD’de ve birçok ülkede yer alan bilim kafeleri ABD’de çok sayıda şehre yayılmış kafelerinin yerlerini gösteren bir harita durumda ve yayılmaya da devam ediyor. yer alıyor. ABD haricinde, Pakistan’ın İs- lamabad şehrinden Belçika’nın Antwerp Toplumdaki birçok insan belirli bir şehrine, Hawaii adalarına kadar çok sayı- alanda çalışan bilim insanlarının sohbet- da şehirde bilim kafeleri var. lerini dinlemek için bilim kafelerine uğ- ruyor. Florida Bilim Akademisi’nin mü- Bilim kafelerinden bazıları ise özel bir dürü Edward Haddad bilim kafelerinin çaba harcanmadan kendiliğinden orta- ya çıkıyor. Örneğin Florida’da 60 kadar 4 emekli, Kennedy Uzay Merkezi’nden gelen konuşmacıları dinlemek için dü- zenli olarak kafeye gelip pizza sipariş edi- yor. Daytona Beach’teki Embry-Riddle Üniversitesi’nden bilim insanları bir kafe- de oradaki insanlarla sohbet ediyor. Haddad kafelerden beklentisinin hal- kı bilimle yakınlaştırmak ve temel bilim alanlarında merakı artırmak olduğunu açıkladı. Bu sayede belki halkın bilime olan ilgisi sonraki kuşaklara da aktarılabi- lir. Bilim kafelerinin üniversite seviyesin- deki bilimsel konuları halka ulaştırabildi- ği bir gerçek. Günden güne yaygınlaşan bilim kafelerinin ülkemizde de yaygınlaş- ması dileğiyle.

Bilim ve Teknik Mart 2013 davi seçeneklerinin de sınırlı olduğunu Hastalığın önemli genetik risk faktör- lararası platformlarda anılan bir organi- söylüyor ve kendilerini bu hastalığın an- lerinden birinin, 6. kromozomun HLA zasyon olmayı hedefliyor. İTÜRO 2013’te laşılmasına bir adım daha yaklaştıracak bölgesindeki (insan lökosit antijenini “Robotikte Doğadan Esinlenme” konulu ciddi genetik risk etkenlerini tanımlamayı kodlayan bölge) bir genin özel bir formu bir panel düzenlenecek. Panelde Atılım başardıklarını da sözlerine ekliyor. olduğu düşünülüyor. Sanılanın aksine bu Üniversitesi’nden Prof. Dr. Abdülkadir yeni çalışmayla bu bölgedeki genetik ris- Erden katılımcı olarak yer alacak. Panelde, Behçet hastalığı bir Türk doktor olan kin en çok HLA-B (HLA-B*51) geninin robotiğin en güncel konuları tartışılarak, Hulusi Behçet tarafından 1937 yılında bir formuyla bağlantılı olduğu görüldü. bu teknolojinin bulunduğu son nokta zi- teşhis edilen, bu nedenle uluslararası lite- Aslında hastalıkla ilgili HLA bölgesinde yaretçilere sunulacak. ratürde Behçet hastalığı olarak adlandırı- en az dört bağımsız genetik risk bölge- lan hastalıktır. Türkiye, İtalya, Almanya ve si var. Araştırmacılar uzun süre, neden İTÜRO 2013, İTÜ Kontrol ve Oto- Hollanda’dan araştırmacıların katıldığı bu HLA’nın belli formalarının otoimmün masyon Kulübü tarafından düzenleniyor. çalışmada, bu hastalıkla özel bir gen gru- ve yangı hastalıklarıyla ve bu hastalıkla- Etkinliğin amaçları arsında robotik ala- bunun nasıl bir bağlantısı olduğu açıklığa rın ciddiyetiyle ilgili olduğunu bulmaya nındaki gelişmeleri ve robotiğin uygu- kavuşturuldu. Hastalık her etnik köken- çalıştı. Sawalha pek çok hastalıkta HLA lama alanlarını katılımcılara tanıtmak, den insanı etkileyebiliyor. Fakat yaygın bölgesinin inanılmaz derecede önem- Türkiye’de ortaöğretim ve yükseköğretim olarak Doğu Asya’daki, İpek Yolu üzerin- li rolü olduğunu söylüyor. Bu bölgenin öğrencilerini robotik alanında düzenle- deki, Türkiye’deki, Akdeniz ve Orta Doğu insan genomunun en karmaşık bölgesi nen konferanslar ve söyleşilerle bilgi ve ülkelerindeki insanları etkiliyor. olduğu için analizinin de çok zor oldu- deneyim yönünden desteklemek, düzen- ğunu belirtiyor. Karmaşık HLA bölgesini lenecek yarışmalara Türkiye genelinden Hastalık bütün vücuda kan damarları incelemek için kullandıkları yöntemin katılım sağlayarak robotik alanında ça- aracılığıyla dağılan kronik yangıya sebep daha önce kullanılan yöntemlerden daha lışma yapan insanları bir araya getirmek, oluyor ve göz, beyin, cilt, eklemler ve sin- doğru sonuçlar verdiğini ve başka hasta- Türkiye’deki üniversite ve lise öğrencileri- dirim sistemi olmak üzere pek çok organı lıklar için de uygulanır olduğunu belirten nin yaptıkları bilimsel çalışmaların des- etkiliyor. Ağızda ve genital bölgede ülser, Sawalha, yöntemlerinin ileriki aşamalar- tek görmesini sağlamak ve değerlendiril- göz iltihabı ve görme bozukluğu, deri dö- daki araştırmalarda yeni kapılar açacağı- mesi için fırsat oluşturmak, organizasyon küntüleri ve lezyonları, eklem şişliği, karın nı düşünüyor. boyunca ve organizasyon sonrasında ağrısı ve ishal hastalığın bazı belirtileri. oluşturulan verimli üretim ortamıyla Behçet hastalığı beyinde de yangıya neden İTÜ sorunlara somut çözümler üretmek ve oluyor ve baş ağrısı, ateş, denge bozukluğu R2O0ol1ibm3opt iyatları üretilen bu çözümlerin hayata geçmesini ve felç gibi sonuçlara yol açabiliyor. sağlamak, Türkiye’de robotik teknolojile- Bülent Gözcelioğlu riyle ilgilenen öğrenciler ile aynı konuyla ilgili akademisyenler ve şirketler arasın- Türkiye’nin en önemli robot etkinlik- daki iletişime yardımcı olmak yer alıyor. lerinden biri olan İstanbul Teknik Üniversitesi Robot Olimpiyatları (İTÜ- RO), 11-12-13 Nisan 2013 tarihlerinde, İTÜ Ayazağa Yerleşkesi Süleyman Demi- rel Kültür Merkezi’nde yapılacak. Akade- misyen, sanayi ve öğrencilerin bir arada olacağı İTÜRO 2013 etkinliği, Türkiye’nin robotik ve teknoloji alanındaki insan kay- nağına yarışma ve paylaşım ortamı sağ- layacak. İTÜRO kapılarını bu yıl yurtdı- şından yarışmacılara da açacak. İTÜRO 2013, her seviyeye hitap edecek yarışma ve etkinliklere ev sahipliği yaparak, ulus- 5

Haberler sağlayacak kadar görme yeteneği kazan- Hâlihazırda kullanılan kalp pilleri ya dıracağını söylüyor. Humayun’un belirt- da bazı işitme cihazları da vücutla elekt- BAPriByoDoten’dziieknnGeOönz ay tiğine göre bu protezle görme engelliler rotlar yoluyla bağlantı kuruyor, ancak örneğin kaldırımlarda rahatça yürüye- hiçbirinin yapısı bu yeni retina prote- İlay Çelik bilecek, beklenmedik engelleri görebile- zininki kadar karmaşık değil. Argus II cek, sofra hazırlayabilecek ya da kapıdan çok daha fazla sayıda elektrot içeriyor, Bazı görme engellilere bir ölçüde gör- birinin girdiğini görebilecek. Humayun bu elektrotların fazla ısınmasına engel me yeteneği kazandıracak bir protez bazı hastaların çok büyük yazılmış harf- olan ve gözün sık sık yaptığı hareket- cihaz ABD Gıda ve İlaç Bakanlığı tara- leri okuyabileceğini ancak protezin temel lere dayanmasını sağlayan ve biyolo- fından onaylandı. Böylece ileri derecede işlevinin hastalara hareketlilik kazandır- jik dokuyla da uyumlu bir tasarımı var. retinitis pigmentosa hastası olan görme mak olduğunu belirtiyor. engelliler bu protezden faydalanabilecek. DYMaeüpğzaeiyrklMleenadlziremmeekleri California merkezli Second Sight adlı şir- Argus II isimli cihaz üç ana kısımdan ket tarafından üretilen protez, bu hastalık oluşuyor. Bir gözlüğe monte edilmiş bir İlay Çelik için ABD’de onaylanan ilk tedavi yöntemi. kamera, taşınabilir bir bilgisayar ve reti- nanın yakınına yerleştirilmiş bir çip. Vi- Örümcek ipeği bilinen en dayanıklı Retinitis pigmentosa, önce yanal görüş deo kamera görüntü verilerini bir kemer ve esnek malzemelerden biri. Ancak ve gece görüşü sağlayan çubuk hücrele- üzerinde taşınan bilgisayara gönderiyor. Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nden ri, sonra da merkezi görüş sağlayan koni İşlemci görüntü verilerini elektrik sinyal- (MIT) Markus Buehler ve başka araştır- hücreleri olmak üzere, retinanın ışığa du- lerine çeviriyor, bu sinyaller de retinanın macılar matematikten ve müzikten yarar- yarlı tüm hücrelerini yavaş yavaş öldüre- yakınına yerleştirilmiş olan çipe iletiliyor. lanarak çeşitli uygulamalara yönelik çok rek sonunda körlüğe yol açan bir hastalık. Sonra da bu sinyaller retina hücrelerini daha iyi malzemeler tasarlamak peşinde. uyaran 60 elektrotun bulunduğu kısma Los Angeles’taki Güney California iletiliyor. Bu elektrotlar temelde, ışığa du- İnşaat ve çevre mühendisliği profesörü Üniversitesi’nde biyomedikal mühendis- yarlı ancak zarar görmüş hücrelerin yap- Buehler, aralarında bir biyomedikal mü- liği profesörü olan ve son 25 yıldır cihaz ması gereken işi yapıyor. Sistem şimdilik hendisinin, bir malzeme bilimcinin, bir üzerinde çalışan Mark Humayun, prote- hastaların renkleri ayırt etmesini sağlaya- matematikçinin, bir müzik profesörünün zin görme engellilere hareket etmelerini mıyor ancak onlara yakındaki nesnelerin de bulunduğu çok çeşitli alanlardan araş- dış hatlarını algılayabilecekleri kadar gö- tırmacıların oluşturduğu bir ekiple birlik- 6 rüş hassasiyeti kazandırıyor. te, biyolojiden esinlenerek yeni malzeme- ler tasarlamanın yeni bir yolunu keşfetmek Avrupa’da 2011’in Mart ayında onay üzere yola çıktı. Malzeme üretimine farklı alan Argus II, ABD’de 2007’de başlayan bir açıdan, yapı birimlerinden başlayarak bir klinik deneme çalışmasında 30 hasta- yaklaştıklarını söyleyen Buehler, ekibiy- ya takıldı. ABD’de 100.000 kadar retinitis le birlikte örümcek ipeğine odaklanmış. pigmentosa hastası olduğu tahmin edili- yor. Humayun, bunların 2000 kadarının thinkstock hastalığın ileri aşamasında olduğunu ve cihazdan faydalanabileceğini düşünüyor. Cihaz tıp dünyası için heyecan veri- ci çünkü retinitis pigmentosaya yönelik onay almış ilk tedavi. Hastalığa karşı geliş- tirilen ve klinik deneme aşamasında olan bazı ilaçlar var; A vitamininin hastalığın ilerlemesini yavaşlattığı yönünde bulgular da var, ancak hastalıktan dolayı kaybedi- len görme yeteneğini yeniden kazandıra- bilen bir tedavi şimdiye kadar yoktu.

Bilim ve Teknik Mart 2013 Buehler daha önceki araştırmaları so- Biyonik Kas Bu biyonik dokunun esneklik açısından nucunda, belirli türde hiyerarşik yapıya fare kalbine benzediğini ve daha önce la- sahip liflerin ipeğin sıra dışı özellikler Özlem Ak İkinci boratuvarda geliştirilenlerden daha esnek kazanmasına yardımcı olduğunu belirle- olduğunu görmüş. Aynı zamanda iletken- di. Moleküller, kristaller ya da düzensiz Kalp hücrelerinden ve karbon nano lik özelliği de öncekilerden daha iyiymiş; kümeler oluşturuyor, bu kristaller ya da tüplerden oluşan hibrid malzemeler, kalp kasıyla senkronize bir şekilde attığı düzensiz kümeler belirli diziler halinde hasar görmüş kalbin tedavisinde ve robot- da gözlenmiş. Khademhosseini bu biyo- bir araya geliyor, bu diziler de yine belirli larda kas olarak kullanılacak. Doğal doku- nik dokuyu çeşitli kimyasal maddelere biçimlerde düzenleniyor. Araştırma eki- nun gücünü ve fiziksel özelliklerini yapay maruz bırakarak dayanıklı olduğunu da bi yeni bir malzeme sentezlemek için ilk malzemede elde etmek genellikle zordur. tespit etmiş. Karbon nanotüpler hücreler girişimlerinde bu temel yapı çeşitliliğiyle Kalp dokusu mekanik olarak serttir ve arasında sağladıkları elektriksel bağlantı ilgilenmeyi seçti. elektriksel olarak iletkendir. Laboratuvar- sayesinde fiziksel stres altında bile iletişi- da üretilen kalp dokusunda doğal kalp do- mi sürdürebilmiş. Ayrıntılı bilgisayar modelleme çalış- kusundaki ritmik özelliği oluşturmak da malarıyla başlayan bu yaklaşım ekibi il- zordur. Fakat doğal kalp dokusuna daha Eğer bu malzemelerin insan vücudun- ginç sonuçlara ulaştırdı. Ümit vaat ettiği çok benzeyen hücre dostu bir jelden, güç- da kullanılmasının güvenli olduğu kanıt- düşünülen düzenlemelerin bazıları umu- lü, iletken karbon nanotüplerden ve canlı lanırsa kalp krizi sonucu hasar görmüş landan çok daha iyi çalıştı. Bu da Buehler kalp hücrelerinden oluşan bu yeni hibrid kalp dokusunu onarmak için de kullanı- ve ekibine sadece protein molekülünün malzeme önceki girişimlerden daha başa- labilir. Araştırmacılar laboratuvarda kalp özelliklerini dikkate almanın yeterli ol- rılı sonuç verdi. American Chemical Soci- dokusu üretirken genellikle polimer ve jel madığını öğretti. Moleküllerin nasıl bir ety, Nano dergisinde yayımlanan çalışma- kullanıyor. Ancak üretilen bu dokular iki araya gelip daha büyük ölçekte ve sağlam nın sonunda elde edilen bu yeni malzeme- kusur nedeniyle insan vücuduna uyumlu bir ağ oluşturduğunu da hesaba katmak nin hem tıbbi hem de robot uygulamalar olmuyor. Bunlardan biri kalp dokusunun gerekiyordu. Araştırma ekibi malzeme- için yararlı olacağı düşünülüyor. elektriksel iletkenliğine uymamaları di- nin büyük ölçekteki özelliklerini değer- ğeri de mekanik olarak yeterince güçlü lendirmenin potansiyel olarak faydalı Harvard-MIT Sağlık Bilimleri ve Tek- olmamaları. bir yolunun bu özellikleri müziğe çevir- noloji Bölümü’nden Prof. Ali Khadem- mek olduğunu keşfetti. Buehler’in açık- hosseini tarafından geliştirilen biyonik 1) Khademhosseini kalp kası hücrelerini lamasına göre ipeğin yapısındaki farklı doku, hareket eden ve programlanabilen özel bir şekil verilmiş lama ekti. hiyerarşik seviyeler bir müzik bestesini dokulardan oluşan biyolojik makineler oluşturan hiyerarşik ögelere benziyor, için kas olarak kullanılacak. Bu yeni do- 2) Hücreler canlı bir kalbin hücrelerine benzeyene kadar örneğin tek tek notalar ölçüleri, ölçü- kular suyun içinde serbest bir şekilde ileri lamın şekline göre uzadı. lerse melodileri oluşturuyor. Araştırma ve geri yüzebiliyor ve kendi şekillerini ve ekibi Tufts Üniversitesi’nde müzik profe- kalınlıklarını kontrol ederek programla- 3) Altı gün sonra hücreler kendi kendine atabilen, sörü, besteci John McDonald ile kategori nan diğer hareketleri gerçekleştirebiliyor. organ benzeri yapılara dönüştü ve lamdan uzaklaştırıldı. kuramı üzerine çalışan bir matematikçi ve MIT’de doktora sonrası araştırma- Bu çalışmaya dâhil olmayan Northeas- 4) Bu organ benzeri yapılar daha sonra cı olan David Spivak’tan yardım aldı. tern Üniversitesi’nden kimya mühendisi jel bloklarıın içine yerleştirildi. Birlikte, kategori kuramından elde edi- Thomas Webster, kalp hasarının onarı- len analitik araçlarla protein yapılarını mında kullanılan malzemenin kalbin Ancak araştırmacılar tıbbi uygulama- tanımlayarak yapay ipeğin yapısının ay- geri kalan bölümünden daha az iletken larda kullanmadan önce, nanotüplerin rıntılarını müzik bestelerine çevirmenin olması durumunda elektriksel sinyallerde toksik olmadığını, özellikle de biyolojik bir yolunu buldular. gecikme olabildiğini, kullanılan malzeme olarak parçalanmayacağını ve böylece vü- doğru özelliklere sahip değilse, uygun bir cutta uzun süre kalabileceğini kanıtlamak Farklı malzemelerden alınan sonuç- şekilde gelişmeyeceğini ve kalbin geri ka- zorunda. Ancak nanotüplerin kendileri lar arasındaki farklar çarpıcıydı. Buehler lanıyla aynı zamanda atamayacağını vur- güvenilir olsa bile üretim sürecinde tok- dayanıklı ancak işlevsiz moleküllerin sal- guluyor. sik metal parçalarının kalma ihtimali göz dırgan ve sert bir hava taşıyan müziklere, önünde bulundurulmalı. işlevsel lifler oluşturan moleküllerinse çok Cambridge’deki bilim insanları ise bu daha yumuşak ve akıcı müziklere çevril- problemi doku mühendisliğinde kullanı- 7 diğini belirtiyor. Buehler, malzemenin lan jele karbon nanotüpler ekleyerek çöz- yeni çeşitlerinin nasıl performans göste- müş ve iletken karbon liflerin gömüldüğü receğini öngörmede de müzik besteleri- gözenekli, güçlü bir jel elde etmiş. Kha- nin faydalı olacağını düşünüyor. demhosseini kalp hücrelerini bu jelin içi- ne yerleştirmiş ve özelliklerini incelemiş.

Haberler Sözgelimi çok düşük kalorili yiyecek- ortamlarda daha uzun süre yaşama du- lerle beslenen farelerin ömrü yüzde 40 rumunun benzer etkiler sonucu oluşabi- SUezruinn KYaaşl,a! oranında uzamış. Soğutulmuş ortamlarda leceği tahmin ediliyor. Bu çalışmada ilk tutulan meyve sineklerinin normal sıcak- defa hücre içi kalsiyum sinyali ile uzun Özlem Kılıç Ekici lıkta yaşayan sineklerden 6 kat daha uzun yaşam ilişkilendirilmiş. Aynı şekilde yağ ömürlü olduğu görülmüş. Gene soğuk- dokusu ve sıcaklığa karşı oluşan tepkiler Doğada yaşayan çeşitli canlı türleri kanlı hayvanlardan solucanlar, sinekler ve arasında da bir ilişki olduğu anlaşılmış. karşılaştırıldığında, yaşlanmanın balıklar üzerinde yapılan deneylerde, bu Örneğin farelerin normal vücut sıcaklı- önceden tayin edilmiş bir süreç izlemedi- hayvanların soğuk ortamlarda tutulduk- ğı 12,7 oC kadar düşürüldüğünde yaşam ği, oldukça esnek olduğu yolunda somut larında daha uzun yaşadığı belirlenmiş. sürelerinin % 20 oranında arttığı görül- kanıtlar karşımıza çıkıyor. Örneğin bir Bu alanda çalışmalarını yürüten uzman- müş. Tabii ki insanların yaşam sürelerini meyve sineği üç hafta, fare üç yıl, koza- lar, hava sıcaklığının düşük olduğu koşul- uzatmak için normal vücut sıcaklıklarını laklı çam 4000 yıl yaşıyor. Birçok uzma- larda yaşayan hayvanların daha uzun süre düşürmeleri, pratik ve sağlıklı bir çözüm na göre hayvanların metabolizma hızları yaşamasını, düşük sıcaklıkların etkisiyle değil. Ama gene de yaşlanma ile ilgili ömürlerini de belirliyor. Örneğin soğuk kimyasal tepkimelerin hızının azalmasına bazı süreçler tıpkı nematodlarda olduğu kanlı hayvanlar (kaplumbağalar) sıcak ve sonuçta yaşlanma sürecinin yavaşla- gibi bizlerin de deri ve yağ hücrelerinde kanlı hayvanlardan (tavşanlar) daha uzun masına bağlamış. düzenleniyorsa, kış mevsiminin bu so- yaşıyor. Ayrıca vücut büyüklüğü de yaşam ğuk günlerinde daha sık dışarıya çıkıp süresinde belirleyici. Buna göre büyük Michigan Fen Bilimleri Enstitü- soğuk havanın tadını çıkarmanın da yaş- hayvanların metabolizmaları daha yavaş sü’ndeki araştırmacılar soğuk ortamlar- lanmayı geciktirmeye bir faydası olabilir. olduğu için küçük hayvanlardan daha da daha uzun süre yaşayan nematodlarla uzun ömürlü oluyorlar. Ancak metabo- yaptıkları çalışmada bir çeşit genetik AGBileltilıminştciİırndHsiaisnsliarı lizma hızı kuramının bazı organizmalar- programın varlığını tanımladı. Aynı ge- da geçerli olmadığını da görüyoruz. Bazı netik programın insanlar da dâhil olmak Elif Demirci kuşların, örneğin papağanların metabo- üzere diğer sıcakkanlı hayvanlarda da lizmalarının aynı boydaki memelilerden bulunduğu belirtiliyor. Alınan sonuçlara Bilim insanları beyne yerleştirilen bir iki kat hızlı olmasına karşın daha uzun göre soğuk havaya maruz kalma durumu cihaz sayesinde, kızılötesi ışığın algı- yaşadıkları biliniyor. İnsanlar da büyük- ya da soğuğa hassas bir genetik progra- lanmasını sağlayarak altıncı his geliştirdi. lükleri ve metabolik hızlarına göre ya- mın dışarıdan farmakolojik olarak uya- Kızılötesi ışık laboratuvar fareleri tara- şamaları gerekenden 4 kat uzun yaşıyor. rılması, memelilerde uzun yaşamı teşvik fından görülememesine rağmen, kafala- Özellikle sanayileşmiş ülkelerde maksi- edebiliyor. Bu çalışma ile en azından rına yerleştirilen bir algılayıcı ve beynin mum yaşam süresinin her 10 yılda 2 yıl nematodlarda, soğuk ortamlarda yaşam dokunma hislerinden sorumlu bölgesine uzadığından bahsediliyor. süresinin uzamasının sadece kimyasal yerleştirilen elektrotlar sayesinde algıla- tepkimelerin veya metabolizmanın hı- nabiliyor. Hayvanlar üzerinde yapılan çeşitli zına bağlı olmadığı, işin içinde genler araştırmalarda, yaşam süresini uzatan en tarafından düzenlenen etkin bir sürecin az bir düzine gen saptanmış. Sözgelimi yani genetik programın da olduğu belir- solucandaki tek bir mutasyon, yaşam sü- lenmiş. Nematodların yağ ve sinir hüc- resini 6 kat artırabiliyor. Söz konusu gen- relerinde bulunan ve TRPA1 olarak bi- ler enerji tüketimi, büyüme hızı ve hücre linen iyon kanallarının almaçları düşük bölünmesi gibi fizyolojik süreçleri kontrol sıcaklıklarda etkin hale geçiyor. Daha eden proteinlerden sorumlu. Bazı genler sonra bu almaçlar hücrelere kalsiyum kritik proteinlerin stresten zarar görme- iyonlarını geçiriyor. Bu süreç sonunda sini engelleyebiliyor. Bilim adamları orta oluşan biyokimyasal sinyal zinciri, DAF- şiddette seyreden kronik stresin yaşamı 16/FOXO genine ulaşıyor. İşte bu genin uzatan genleri tetiklediğini düşünüyor. de uzun yaşamı kodlayan gen olduğu Ancak genetikçilere göre yaşamı uzatan biliniyor. TRPA1 almaçları etkisiz hale tek bir gen yok. getirilen mutant nematodların düşük sıcaklıklarda daha kısa süreli yaşadığı Laboratuvar çalışmalarına göre yaşlan- bulunmuş. Tanımlanan bu mekanizma- ma yavaşlatılabiliyor. Fare, meyve sineği, nın insanlar da dâhil olmak üzere birçok maya hücresi ve mikroskobik solucanlar diğer organizmada olduğu belirtiliyor. üzerinde yapılan araştırmalar, çevresel Birçok organizmada gözlenen, soğuk değişikliklerin yaşam süresini dramatik ölçüde artırdığını gösteriyor. 8

Bilim ve Teknik Mart 2013 Bu çalışma, felçlilerin tekrar yürüyebil- mesi için yürütülen uluslararası bir proje- nin de parçası. Kızılötesi duyu ile çalışan bir giysi üretilirse, felç geçirmiş hastaların tekrar kollarını oynatarak cisimleri his- setmesi mümkün olabilir. Dr. Nicolelis ve çalışma arkadaşları “dış iskelet” proje- lerini 2014’te Brezilya’da yapılacak Dünya Kupası’nın açılış töreninde göstermeyi umuyor. Benzer cihazlar daha önceleri yapılan reler, ışık kaynakları ile yeni duyuları bir- YTaıbrbışimHaispıotez birçok çalışmada duyularını kaybetmiş birine bağlamayı öğrendi ve böylece hangi kişilerde kullanılmıştı. Örneğin felçli has- ışığın açık olduğunu yüzde yüz doğruluk- Özlem Kılıç Ekici taların beyinlerine yerleştirilen cihazlar la bulabildiler. Maymunların da buna ben- sayesinde, hastalar düşünceleriyle bilgi- zer bir görevi öğrenebileceği düşünülüyor. Gülhane Askeri Tıp Fakültesi’nin çatı- sayar ekranındaki imleci hareket ettire- sı altında 1996’da kurulan Gülhane biliyordu. Ama Duke Üniversitesi’nde Araştırmacılara göre bu çalışma, bey- Bilim ve Araştırma Topluluğu (GÜBAT) yapılan bu yeni çalışmayla, ilk kez bir hay- nin dokunma duyusu için ayrılmış böl- tıbbiyelileri bilimsel düşünceye sevk vanın tamamen yeni bir duyu kazanması gesinin aynı zamanda başka duyusal bilgi eden, onlara düşüncelerini özgürce söy- mümkün oldu. türlerine de yanıt verebildiğini gösteriyor. leyebilecekleri ortamlar sunan ve gelece- Bu da kuramsal olarak, görsel korteksi za- ğe bilimin ışığında sağlam adımlarla iler- Dr. Miguel Nicolelis’in Nature Commu- rar gördüğü için kör olan birinin, beynin lemeleri doğrultusunda her türlü desteği nications’da yayımlanan çalışması, “be- başka bir bölgesine yerleştirilen bir cihaz- veren bilimsel bir öğrenci topluluğu. GÜ- yinden beyine arayüz” alanında büyük la bu duyusunu tekrar kazanacağı anlamı- BAT 2006 yılından itibaren bu kapsamda bir devrimin sadece başlangıcı. Boston’da na geliyor. düzenlediği Tıbbi Hipotez Yarışması’nın düzenlenen American Academy of the 8.’sini bu yıl gerçekleştirecek. Advancement of Science’ın yıllık toplantı- “Bizim burada ortaya koyduğumuz, sında, Nicolelis gizemli çalışmasını “Daha farelerde yeni bir duyu geliştirilerek me- Bütün tıp fakültelerinden tıbbiyelilerin önce kimse bunun yapılabileceğini hayal melilerin normalde algılayamadığı kı- katılabileceği bu yarışmaya gönderilecek etmemişti” diye tanımladı. İkinci makale zılötesi ışığı ‘algılamalarını’ sağlamak. hipotezler, tıp fakültelerinden davet edi- yayımlanana kadar gizli tutuluyor, ama Sinirler, hem dokunma duyusuna hem len ve farklı anabilim dallarından öğre- Nicolelis’in yorumuna göre bir hayvan de kızılötesi ışığa aynı anda tepki verdi. tim üyelerinden oluşan bir jüri tarafından beyninin diğer bir hayvanınkiyle etkileşi- Bu da yetişkin beynin daha değerlendirilecek. Finale kalan hipotezler me geçebilme ihtimali yüksek. önce bir hayvanın hiç dene- GÜBAT‘ın 19-21 Nisan 2013’te düzenle- yimlemediği yeni yetenekler yeceği 14. Ögrenci Tıp Kongresi‘nde su- Nicolelis’in ilk çalışmasında farelerin kazanabileceğini gösteriyor. nulacak ve Türkiye’nin dört bir yanından kafalarına takılan kızılötesi algılayıcılar, Gelecekte, örneğin görme gelen diğer tıp fakültesi öğrencilerinin beyinlerinin dokunma bölgelerine yerleş- duyusunu kaybetmiş kişi- soruları ile tartışma bölümünde irdele- tirilen elektrotlara bağlıydı. Kafeslerindeki lere, beyinlerin farklı böl- necek. Kazanan ilk üç hipotez yine jüri üç ultraviyole ışık kaynağı açıldığında, fa- gelerine yerleştirilecek yeni reler sanki görünmez bir ışık kaynağı on- prostetik cihazlarla duyuları üyelerince değerlendirilecek. lara dokunmuşçasına bıyıklarını kaşımaya geri kazandırılabilir” diyor Dereceye giren ilk üç hipo- başlıyordu. Bir aylık çalışmadan sonra fa- Dr. Nicolelis. tezden birinciye 2000 TL, ikinciye 1000 TL, üçüncüye ise 750 TL ödül verileceği bildiriliyor. Başvuru için yardımcı olabilecek belgeler ve daha detaylı bilgi için tibbihipo- [email protected] iletişim ad- resiyle irtibata geçilebilir. 9

Haberler miktarlarını düzenleyebildiği anlamına ca sadece insülin pompası kullanılarak geliyor. Geliştirilen yapay pankreas insü- tip 1 şeker hastalığı olan 15 yetişkin hasta YYŞeeaknpeairyUHPmaaunsttka:rlıeğaısnda lin salgılayarak hücrelerdeki glikoz sevi- üzerinde yürütüldü. Hastalara hem yapay yesini artırıyor ve hipoglisemi (aşırı dü- pankreas hem de geleneksel insülin pom- Ş Çağlayan Taybaş şük kan şekeri seviyesi) riskini düşürüyor. pası tedavisi uygulandı. Hastaların 15 saat eker hastalığı vücutta insülin hormo- boyunca bisiklet sürmek, akşam yemeği nu yetersizliğinde ortaya çıkan bir Yapay pankreas aslında normal pank- yemek ve uyumak gibi etkinlikleri yapar- rahatsızlık. Pankreasın ürettiği insülin reasın işlevlerini taklit eden otomatik ken kanlarındaki glikoz seviyesi ölçüldü. olmadığında vücudun ihtiyacı olan şeker bir sistem; kandaki glikoz oranına göre hücrelere ulaştırılamaz. Hücreler ihtiyaç insülin seviyesini sürekli ayarlıyor. Ya- İlerde akıllı telefonlara bile yüklene- duydukları şekeri alamadıklarında kan- pay pankreas gelişmiş bir algoritma ve bilecek olan bu algoritma, bilgileri glikoz daki şeker oranı artmaya devam eder ve devamlı glikoz denetleyicisi sayesinde denetleyicisinden alıyor, gerekli insülin bir süre sonra vücuda zehir etkisi yapar. kandaki glikoz oranını sürekli denetliyor, miktarını hesaplıyor ve uygun dozu sal- Özellikle vücuttaki şekerin 5’te 1’ini kul- gerekli gördüğünde ise glukagon ve insü- gılaması için pompaya kablosuz olarak lanan beyin için şeker eksikliği çok ciddi lin hormonlarını salgılıyor. Dr. Rabasa’nın sinyal gönderiyor; sonuçta yapay pank- sorunlara örneğin felce neden olabilir. ekibinde doktora öğrencisi olan Ahmad reas insülin salgılıyor. Dr. Rabasa’nın Haidar araştırmayla ilgili şunları söy- ekibindeki pediatrik endokrinolog Dr. Yıllardır şeker hastalığının tedavisi için lüyor: “Geleneksel insülin pompasıyla Laurent Legault da şunları ekliyor: “Test birçok çalışma yürütülüyor. Biyotekno- karşılaştırıldığında yapay pankreas teda- ettiğimiz sistem hem insülin hem gluka- lojinin sürekli gelişmesine paralel olarak, visinin kandaki glikoz oranını daha etkili gon hormonlarını salgılayarak normal bir bakterilerden insülin üretmek de dâhil, bir şekilde düzenlediğini ve hipoglisemi pankreasın görevini eksiksiz olarak yerine değişik projeler hâlâ devam ediyor. Bugün riskini düşürdüğünü gözlemledik. İnsülin getiriyor. Glukagon gerektiğinde glikoz gelinen noktada ise insülin üretebilecek pompaları ve glikoz algılayıcılar maddi seviyesini yükseltiyor ya da hasta gerekli yapay pankreas şeker hastalığının tedavi- açıdan çok uygun, ancak hastalar algılayı- insülin miktarını yanlış hesapladığında sinde yeni bir umut olabilir. cıları devamlı gözden geçirmek ve pom- oluşabilecek hipoglisemiyi engelliyor.” paların çıkışlarını ayarlamak zorunda. Vücut için en önemli hormonlardan Bu zorunluluğu ortadan kaldırmak için Yapay pankreasın klinik testlerinin olan insülin kandaki glikoz seviyesini dü- algılayıcıyı doğrudan pompaya bağlayabi- yakın zamanda başlaması planlanıyor ve şürürken, glukagon hormonu da bunun lecek bir algoritma geliştirdik. Algoritma geliştirilmesi için hâlâ araştırmalar yapıl- tam tersi etki yapıyor ve glikoz seviyesi- değişen glikoz seviyelerini sürekli hesaplı- ması gerekiyor. Yakın zamanda evlerimiz- ni yükseltiyor. Montreal Klinik Araştır- yor ve sonraki hareketlerini bu değişimle- de yer alabilecek olan bu yapay organlar ma Enstitüsü’nde (Institut de Recherches re göre yapıyor. ” şeker hastalığı başta olmak üzere birçok Cliniques de Montreal, IRCM) görevli rahatsızlığımıza çare olabilir. endokrinolog Dr. Remi Rabasa şeker has- Dr. Rabasa ise çalışmayla ilgili şöyle talığının tedavisinde kullanılmak üzere söylüyor: “Bundan sonra sistemi daha Kaynak: Canadian Medical Association Journal, çift yönlü hormon üreten yapay pankreas uzun dönemli ve farklı yaş gruplarında test araştırmasını yürüten ilk kişi. Pankreasın etmek için klinik uygulamalara başlamayı thinkstock çift yönlü olması, hem insülin hem de düşünüyoruz. Klinik uygulamalar muhte- glukagon hormonlarını üretip vücuttaki melen ilk önce sadece insülin kullanılarak gerçekleştirilecek.” Araştırma 3 ay boyun- 10

Bilim ve Teknik Mart 2013 KİYyaairlleasşilyatiurrımimyoızrı Kalsiyum işareti olarak anılan bu işlem Demircan Şubat ayında İzmir Anadolu DUAX olarak bilinen enzimi etkin hale Lisesi’nde “Genetik, Kelebek ve Japonya Özlem Ak İkinci getiriyor. Bu enzim de beyaz kan hücrele- Üçgeninde Bir Akademisyen” konulu bir rini yaraya çeken hidrojen peroksidi sen- konferans verdi. 11. ve 12. sınıf öğrenci- Vücudun iyileşmeye gösterdiği tep- tezliyor. Vücudun yangı cevabı sırasında lerinden 300’e yakın öğrencinin dinlediği kinin altında yatan hücresel süreç- gerçekleşen beyaz kan hücreleri saldırısı, konferansta Dr. Demircan, Bilim ve Tek- leri inceleyen bilim insanları hasarlı do- zararlı mikroorganizmaları öldürmek ve nik dergisinden adli genetiğe ve mole- kunun tamir edilmesindeki ilk adımda doku hasarı sonrası gelişme ihtimali olan küler biyolojiye, kelebek etkisinden aka- kalsiyumun nasıl bir etkisi olduğunu ilk kan zehirlenmesini durdurmak için de demisyenliğe, Japonya’dan Alp dağlarına kez açıklığa kavuşturdu. Current Biology gerekiyor. kadar çok geniş bir yelpazede eğlenceli dergisinde yayımlanan araştırmanın bul- ve etkileyici bir sunum yaptı. Dr. Kadir gularına göre, bu çalışma ameliyat ya da Ekip düşük kalsiyum seviyesinin yan- Demircan’ı öğrencilerin dikkatle dinledi- yaralanma sonrasındaki iyileşme sürecini gı yanıtına etkisini değerlendirmek için ğini belirten program sorumlusu biyoloji hızlandıran yeni tedavilerin geliştirilme- meyve sineği embriyosu kullandı ve dü- öğretmeni Yasemin Horasan, bu konfe- sinde önemli role sahip olacak. şük seviyede kalsiyumun hidrojen perok- rans sayesinde öğrencilerinin bilimsel sit üretimini baskıladığını, bunun da ya- çalışmaların nasıl yürütüldüğü, bilim in- Yakın zamana kadar, hasar görmüş raya doğru hareket eden bağışıklık sistemi sanı olmak için gerekli eğitimlerin neler dokuların iyileşme sürecindeki ilk adım hücrelerinin sayısında azalmaya neden olduğu, bilim etiğinin ne olduğu, bilim olan beyaz kan hücrelerinin nasıl etkin olduğunu tespit etti. insanının bilim yapmak dışında ülkesini hale geldiği ve yaraya yöneldikleri hak- uluslararası alanda tanıtmak gibi bir mis- kında çok az şey biliniyordu. Bristol Üni- Bağışıklık hücrelerinin yara bölgesi yonunun da olduğu ve ülkesini tanıtırken versitesi Biyokimya Bölümü’nden araş- tarafından nasıl çekici hale geldiğini an- ülkesinin tarihini, kültürünü tanıtmak- tırmacıların ve Bath Üniversitesi’nden lamaya çalışan araştırmacılar, elde ettik- tan da sorumlu olduğu gibi noktalar- bir ekibin birlikte yürüttüğü araştırma leri bulguların bu karmaşık süreci daha da da bilgi sahibi olduğunu vurguladı. sonucunda iyileşme sürecinde, kalsi- detaylı araştırmalarına yardımcı olacağını yumun hücreler arasındaki bağlantılar düşünüyor. aracılığıyla yaranın kenarından dalgalar halinde yayıldığı ve bunun da iyileşme sürecini başlatan ilk tetikleyici olduğu gösterildi. vGAÜekçeJgnaaedepnteoiimknn,dyiKsaeyeeBlneibr ek Okul müdürü Mümtaz Küçüksakallı Dr. Demircan’a öğrencilerin hayata bakışla- Özlem Ak İkinci rında değişikliğe yol açtığı ve günümü- zün en büyük eksikliği olan kitap okuma- Ankara Adli Tıp Kurumu Biyolo- nın önemine vurgu yaptığı için teşekkür ji İhtisas Dairesi Başkanı ve Bilim etti. Kadir Demircan’ı okullarına davet ve Teknik dergisi yazarı Doç. Dr. Kadir ederek böyle bir söyleşi gerçekleştirmek isteyen eğitim kurumları Bilim ve Teknik dergisi ile irtibata geçebilir. İletişim için: www.biltek.tubitak.gov.tr [email protected] 11

Tekno - Yaşam Osman Topaç İşte kendi yapabileceğiniz bu kalemle, iCihazınızda daha iyi bir kalem kullanma deneyimi yaşayacağınızı düşünüyorum. Bu kalemi yapmak için ihtiyacınız olan iki şey var: Kolay Resim Kendi iCihaz Resimde gördüğünüz gibi Yapma Sanatı: kalemini yap! bir mutfak süngeri ve gövdesi Paper 53 tamamen metal bir kalem. Steve Jobs’ın Walter Isaacson Burada dikkat etmeniz gereken Profesyonel çizerler ve ressamlar tarafından kaleme alınan şey süngerin sert koyu yeşil için pek çok bilgisayar biyografisinden öğrendiğimize kısmını değil, daha yumuşak olan ve tablet uygulaması var. göre, iCihazlar Steve Jobs’ın bir açık yeşil kısmını kullanmak. Paper 53 ise profesyoneller kadar takıntısı sonucu sadece parmakla iCihaz kaleminizi yapmak amatör çizerlere de yönelik kullanılmak üzere tasarlanmış. için kaleminizin uç kısmını olarak tasarlanmış bir çizim/resim çıkarıp içini boşaltın. uygulaması. Bu uygulamanın bana göre en güçlü yanı uygulamada kullanılan boyama teknolojisi. Parmakla rahatlıkla kullanılabilen Paper 53 ile daha detaylı çizim yapmanız gerekirse bir tablet kalemi kullanmanız gerekiyor. Bu sayfada Paper ile yapılmış iki örnek göreceksiniz: Amatör olan benim çizimim, diğeri Bu durum pek çok uygulamada Daha sonra süngerden yeterli ise uygulamanın web sayfasında kolaylık sağlıyor, ancak not alma kalınlıkta kesip kalemin uç kısmına örnek olarak verilen bir resim. ve resim çizme gibi biraz daha sıkı bir şekilde yerleştirin. hassasiyet gerektiren durumlarda Hepsi bu kadar. www.fiftythree.com parmaklarımız yetersiz kalabiliyor. Kaleminiz kullanıma hazır. Bu ihtiyacı gören üreticiler Bu kalemi kullanmadan önce tarafından pek çok kalem ekranınızda koruyucu film piyasaya sürülmüş durumda. olup olmadığını kontrol edin ve Bu kalemlerin pek çoğunda kaleminizin metal kısmının kullanılan iletken plastik cihazınızın ekranına çok yumuşak olduğu için normal dokunmamasına özen gösterin. bir kalem kullanılıyormuş hissi vermiyor. 12

Bilim ve Teknik Mart 2013 [email protected] 1TB Flash Bellek Pek çoğumuzun yanından eksik bu anlayışı yıkmak üzere etmediği USB flash bellekler büyük tasarlanmış. USB 3.0 bağlantı ile boyutlu verileri depolamaktan saniyede 240 MB veri okuma ve çok, veri aktarımında kullandığımız 160 MB veri yazma hızına sahip olan cihazlardı. Kingston tarafından Hyper Predator aynı zamanda USB üretilen Hyper Predator USB flash 2.0 bağlantı modunu da destekliyor. bellek ise 1 TB kapasitesi ile www.kingston.com Elektrikli Arazi Merkezi Kaliforniya’da bulunan yedek bataryaların dolumu ise Yarış Aracı: Strategic Recovery Institute mobil olarak tasarlanmış bir güneş SRI EV1 (SRI) tarafından geliştirilen EV1 ise enerji istasyonu ve bir dizel jeneratör 535 Hp gücü, 193 km/s hız limiti kullanılarak yapılıyor. Bataryanın Elektrikli araç denilince aklımıza ve 160 km menzili olan bir arazi yarış tam kapasite dolumu 5 saat sürüyor. ufak tefek şehir içi araçlar geliyor. aracı. Toplam ağırlığı 2,3 tondan SRI EV1 arazi yarış aracının fazla olan SRI EV1’in batarya ağırlığı Mart ayında SCORE San Felipe ise 800 kg’dan fazla. SRI EV1 250 ve Nisan ayında da NOORA sadece batarya değiştirmek için Mexican 1000 yarışlarında durmak kaydıyla 35 saat ya da 2000 yer alması bekleniyor. km yarışta kalabiliyor. Yarış sırasında http://www.strategicrecoveryinstitute.blogspot.ca/ 13

Tekno - Yaşam Osman Topaç Gözleri açan uygulama: Groupshot Grup fotoğrafı çektiğimizde, gruptaki insan sayısı arttıkça fotoğraftakilerden birinin gözü kapalı çıkma ihtimali artıyor. Bu yüzden de grup fotoğrafları, poz veren herkesin en iyi halini yakalamak için çoğu zaman defalarca çekilir. Groupshot uygulaması ise bu soruna çözüm bulmak için fotoğraftaki herkesin en çok beğendiğiniz halini birleştirmenizi sağlayan bir iCihaz uygulaması. Ancak profesyonel PhotoShop kullanıcılarının yapabileceği bu tür bir düzeltme, Groupshot uygulaması sayesinde her kullanıcı tarafından kolaylıkla yapılabiliyor. www.groupshot.com 14

Bilim ve Teknik Mart 2013 [email protected] Not alma sanatı: Notability Fotoğrafa Uzun batarya ömrü ve kolay Benim en çok kullandığım özellik video boyama taşınabilirliği ile tablet cihazların ise “zum yazma” özelliği. sanatı: günlük hayattaki yeri her geçen Normalde tablet ekranında Echograph gün artıyor. Tablet cihazların doğrudan yazdığınız el yazıları üretkenlik amacıyla kullanıldığı çok fazla yer kaplıyor. Çektiğiniz fotoğraflar size çok durumların başında kolay not alma Buna engel olmak için sayfanın durağan, çektiğiniz videolar da özelliği geliyor olsa gerek. alt tarafındaki kutucuğa yazdığınız çok hareketli geliyorsa Bu amaçla tasarlanmış onlarca yazılar sayfaya normal okunacak Echograph ile videolarınızın uygulama var, Notability de büyüklükte yerleştiriliyor. bir kısmını fotoğrafa dönüştürüp bu uygulamalardan biri. Bu sayede aynı sayfaya normalde sadece istediğiniz alanı video Notability ile notlarınıza resimler yazabileceğinizden çok daha olarak saklayabiliyorsunuz. ve web sayfaları ekleyebiliyorsunuz. fazla not alabiliyorsunuz. Öncelikle iCihazınızla bir video Örneğin bir toplantı sırasında çekiyorsunuz veya çektiğiniz bir merak ettiğiniz bir konuda www.gingerlabs.com videoyu iCihazınıza yüklüyorsunuz. web taraması yaptığınızda, Fotoğrafta hareketli olmasını çıkan sonucu notunuza görsel istediğiniz zaman aralığını ve olarak ekleyebiliyorsunuz. bölgeyi belirliyorsunuz. Üstelik ses kaydı özelliği sayesinde, Daha sonra ortaya çıkan eseri not alırken sayfaya aynı anda sosyal paylaşım ağlarında sesli notlar da eklenebiliyor. paylaşabiliyorsunuz. Notlarınıza PDF belgeleri ekleyip o belgeler üzerine not da www.echographs.com alabiliyorsunuz. Notlarınızı klavye kullanarak yazarsanız, notlarınızın içinde arama da yapabiliyorsunuz. 15

Börteçin Ege İnternetin Kilit Oyuncuları İnternetin devleri arasındaki kıran kırana mücadele 2012’de tüm gücüyle devam etti. Bu güç mücadelesinin 2013’de de tüm hızıyla devam etmesi bekleniyor. Bu rekabette özellikle dört Amerikan bilişim devinin ön plana çıktığı görülüyor: Google, Apple, Microsoft ve Facebook. Devlerin öncelikle göz diktikleri alanlar ise yeni nesil arama motorları, internetteki reklam pazarı, mobil internet ve mobil cihazlar pazarı. Özellikle mobil internet pazarının ön plana çıkmasının en önemli nedeni ise yapılan tahminlere göre çok yakın bir gelecekte mobil cihazlar üzerinden internete bağlanacak kullanıcıların sayısının, masaüstü kullanıcıların sayısını geçecek olması. Bunun beraberinde getirdiği diğer sonuçlardan biri ise devlerin bu mobil cihazları kendilerinin üreterek, yazılımlarının çalıştığı bu cihazlar üzerinde tam kontrole sahip olmak için kolları sıvaması. Genel tablo Genel tabloya bakıldığında net olarak söylene- rin böyle baş döndürücü bir hızla değiştiği inter- bilecek bir şey varsa o da internet pazarının hay- net ve bilişim dünyasında 2013 yılı daha nelere ge- li karışık olduğu. Buna göre internetin 2013 yılın- be? Apple korkulu rüyası haline gelen Android işle- da da en az 2012’deki gibi ticari kaygı ve gerilim- tim sistemine karşı açtığı savaşta başarılı olabilecek lere sahne olacağı daha şimdiden belli. Bir yandan mi? Microsoft ile Facebook’un Google’a karşı yaptı- donanım alanına da yatırımlar yapma kararı alarak ğı işbirliğinin -en azından bazı alanlarda- Google’ın Apple’ın tablet bilgisayarlar ve akıllı telefon piyasası sırtını yere getirme olasılığı gerçekten var mı? Pe- üzerindeki hâkimiyetine son vermek isteyen Goog- ki, Google bütün bunlara nasıl cevap vermeyi plan- le ve Microsoft, diğer yandan Facebook ile işbirliği- lıyor? Gelin, bilişim devlerinin 2013 yılı için çizdik- ne giderek arama motorları alanında Google’a “ben leri stratejilere bakarak bu sorulara hep beraber ce- de varım” demek isteyen Microsoft. Peki, cephele- vap bulmaya çalışalım. 16

>>> Bilim ve Teknik Mart 2013 Google bilgisayarlarını üretmeyi hedefliyor. Ha- Google Amazon’a karşı tırlanacağı gibi 2011’de Motorola’nın te- 2012 sonu itibarıyla ciroda 50 milyar lefon grubu olan Motorola Mobility, Go- Tahmin edilebileceği gibi Google’ın dolar çıtasını ilk defa geçen Google 53.861 ogle tarafından 12,5 milyar ABD doları 2013 için çalışmaları sadece akıllı telefon çalışanıyla geçen yılı 10,7 milyar dolar karşılığında satın alınmıştı. 2013’te üret- ve tablet bilgisayarlar piyasasına girmek- kâr ile kapattı. Analistlerin görüşüne gö- meye hazırlandığı akıllı telefon ve tablet ten ibaret değil. Yeni planlara göre sade- re Google’ın cirosunun bu derece yüksel- bilgisayarlarla Apple’a karşı harekete geç- ce Apple değil, aynı zamanda Facebook ve mesinde internet reklamcılığı pazarında- meye hazırlanan Google üreteceği cihaz- dünyanın en büyük internet alışveriş site- ki payının artmasının rolü büyük. Fakat larla iPhone ve iPad’in mobil cihazlar pa- si Amazon da Google’ın hedef tahtasında. Google birbirinden yenilikçi atılımlarıyla zarındaki liderliğini Apple’ın elinden al- 2013 yılında da kendinden fazlasıyla söz mayı planlıyor. Yeni stratejiler kapsamında, Amazon’a ettireceğe benziyor. StatCounter adlı in- karşı olan ufak perakendecilere de yar- ternet pazar araştırma şirketinin verileri- Android’in zaferi dım elini uzatmaya karar veren Google, ne göre masaüstü arama motorları alanın- çok yakın bir gelecekte bu perakendecile- da % 91, mobil arama motorları alanında İster akıllı telefonlar ister tablet bilgi- rin sunduğu ürünlere arama motoru üze- yaklaşık % 97 gibi yüksek kullanım oran- sayarlar olsun, üreteceği cihazlarda And- rinden kolaylıkla ulaşılmasını sağlayacak ları ile lider konumundaki Google, 2013 roid işletim sistemini kullanmayı planla- ve arama motoru üzerinden ısmarlanan yılında uygulamaya koyacağı yeni strate- yan Google bunların dışında ayrıca gele- ürünlerin kullanıcıya büyük bir hızla tes- jiler ile internet reklamcılığı pazarında- cekte Android ile çalışan akıllı ev aletleri lim edilmesine de lojistik destek verecek. ki yerini daha da sağlamlaştırmaya hazır- de üretmeyi tasarlıyor. Apple’ın iOS işle- lanıyor. Ocak 2013 itibarıyla borsa değe- tim sistemi ile kıran kırana rekabet için- Orkut ve Google+ Facebook’a ri ise tam 202 milyar ABD doları. Alexa de olan Android, 2012 başlarında mobil karşı Top 500 listesine göre Şubat 2013 itibarıy- işletim sistemleri pazarında aslan payı- la Google arama motoru dünyanın en faz- nı kaparak liderliği ele geçirmiş durum- Google+ aslında Google’ın ilk sos- la ziyaret edilen web sitesi. da. Yine StatCounter tarafından verilen yal ağ kurma çabası değil. Google’ın bu bilgiye göre Ocak 2013 itibarıyla dünya alandaki ilk göz ağrısı 2004’te Google’ın 1998’de PageRank™ algoritmasının mu- piyasalarındaki mobil cihazların % 37’si Türk çalışanlarından Orkut Büyükkök- citleri Lawrence Page ve Sergey Brin tara- Android ile çalışırken iOS ile çalışan ci- ten tarafından, yine Google bünyesinde fından kurulan Google dünyanın gelmiş hazların toplam oranı ancak % 26’yı bu- ABD’de geliştirilen ve kurulan Orkut ad- geçmiş en başarılı arama motoruna sa- luyor (işin Apple açısından daha da kö- lı bir sosyal arkadaşlık sitesi. Her ne ka- hip. Bu arama motorunun kalbi ise Page- tü olan kısmı Android’in kullanım ora- dar Orkut adlı bu sosyal arkadaşlık site- Rank™ algoritması. Belki de Coca Cola’nın nı sürekli yükselişteyken, iOS’in ortala- si sekiz yıllık bir sürenin sonunda (Ekim formülünden bile daha değerli olan Page- ma kullanım oranının yüzde 25’lerde ta- 2012 itibarıyla) dünya çapında 33 milyon Rank™ algoritması ve dolayısıyla Goog- kılmış olması). Google için diğer bir se- aktif üye sayısına ulaşmış olsa da, üye- le arama motoru, şirketin yürüttüğü tüm vindirici gelişme ise Android ile çalışan lerinin çoğunluğu sadece Brezilya, Hin- diğer yenilikçi projelere rağmen halen uygulamaların sayısının 700.000’lere çı- distan ve Japonya’dan geliyor. Bu haliyle Google’ın amiral gemisini temsil ediyor. karak iOS için geliştirilmiş olan uygula- Google’ın Facebook’a karşı bir zafer ka- ma sayısını neredeyse yakalaması (uygu- zanmasını sağlayamayan Orkut’un ge- Google akıllı telefon ve tablet lama sayısının çok olması akıllı telefon ve lecekteki yönetimi, 2008 yılında Google bilgisayar pazarına giriyor tablet bilgisayar alıcıları açısından en ön- Brezilya’ya devredildi. de gelen kriterlerden biri). İnternet pazarındaki yerini en azından Haziran 2011’de yine Google tara- korumak için masaüstü bilgisayar paza- fından devreye sokulan Google+ ise rının yanı sıra özellikle mobil internet Google’ın bu konudaki ikinci denemesi pazarına da hâkim olunması gerektiği- olarak görülüyor. Twitter ve Facebook’un ni bilen Google, çok yakın bir gelecekten karışımı bir yapıya sahip olan Google+ ile itibaren kendi akıllı telefonlarını ve tablet Google, sosyal ağlar alanında Facebook’a karşı elle tutulur bir zafer kazanmak isti- yor. Google+, Aralık 2012 itibarıyla 500 milyon üyeye sahip (2004’te yayın hayatı- na başlayan ve günümüzde bir milyar üye çıtasını yeni geçen Facebook ile karşılaştı- rıldığında bu hiç de küçümsenecek bir ra- kam değil). 17

İnternetin Kilit Oyuncuları Aynı zamanda Google Street View’ın Google ve Microsoft mucitlerinden olan Standford Üniver- Apple’a karşı Süper gözlük Glass sitesi Yapay Zekâ Laboratuvarı Başkanı Sebastian Thrun’un liderliğinde gelişti- Çok yakında kendi akıllı telefon ve tab- Google’ın önemli projelerinden di- rilmesine devam edilen bu aracın testle- let bilgisayarlarını üretmeye başlayacak ğer biri de Glass adı verilen bir teknolojik ri halen devam ediyor. Ayrıca Amerikan olan Google ile Microsoft’un çalışmaları gözlük. Time dergisi tarafından 2012’nin medyasına yansıyan bilgilere göre Go- göz önüne alınırsa, 2013’ün Apple açısın- en iyi icatlarından biri olarak seçilen bu ogle, ABD’de sürücüsüz araçların kulla- dan zorlu geçmesi bekleniyor. Her ne kadar gözlük sayesinde, kullanıcı internetten ça- nımına ilişkin kanunlar çıkarılması için söz konusu iki şirketin Apple kadar dona- ğırdığı bilgilerin doğrudan gözlüğe yansı- daha şimdiden lobi etkinliklerine başla- nım kültürü olmadığı bilinse de Samsung, tılmasını sağlayacak. Android işletim sis- mış bile. LG, HTC, Nokia gibi iş ortakları ile Mic- temini kullanacak olan bu gözlük şu anda rosoft ve Google’ın Apple’a karşı savaşların- yazılım geliştirmek isteyen profesyoneller Apple da yalnız olmayacakları da gerçek. (Goog- tarafından 1500 dolar karşılığında satın le geçtiğimiz yıllarda Motorola’nın telefon alınabiliyor. Time dergisi tarafından bil- 1976’da Steve Jobs, grubu Motorola Mobility’yi satın almıştı. dirildiğine göre gözlüğün satışına 2014’te Steve Wozniak ve Ro- Google tarafından üretilecek olan mobil ci- başlanacak. nald Wayne tarafın- hazlar yine Google tarafından geliştirilen Android işletim sistemi ile çalışacak). Sürücüsüz otomobil dan kurulan App- le, 2012’de yakla- Akıllı telefon ve tablet bilgisayar üreti- Google’ın en son fakat diğerleri kadar şık 157 milyar dolar ciro minde ise Microsoft’un özellikle Samsung önemli projelerinden biri de sürücüsüz yaparak, yılı 41,7milyar dolar kâr ile ka- ve Nokia ile birlikte hareket etmeyi plan- yani kendi kendine giden bir otomobil. pattı (şirket 2011’de 108 milyar dolar ci- ladığı belirtiliyor. Samsung ve Nokia tara- ro yapmış ve 26 milyar dolar kâr etmiş- fından daha şimdiden üretilmeye başla- ti). Borsa değeri Ocak 2013 itibarıyla 417 nan Windows 8 ve Windows Phone 8 iş- milyar dolar olarak tahmin edilen Apple, letim sistemi tabanlı mobil cihazlar bu- Financial Times Global 500 listesine gö- nun en önemli kanıtı (ayrıca yine Sam- re dünyanın en değerli şirketi (Haziran sung tarafından hâlihazırda üretilmek- 2012). Toplam 72.800 çalışanı olan App- te olan Android işletim sistemi taban- le başlıca rakipleri Microsoft, Google ve lı Galaxy akıllı telefon ailesinin 2013’te de Facebook’un aksine, kuruluşundan iti- Apple’ın başını ağrıtmaya devam edeceği baren hem yazılım hem de donanım ala- unutulmamalı). Bu gelişmelerin yanı sıra nında etkin ve dolayısıyla her iki alanda Microsoft’un kendi tasarladığı tablet bil- da uzun bir geçmişi ve büyük bir tecrü- gisayar Surface’i yine kendisinin üretme- besi var. yi planladığı belirtiliyor. 18

>>> Bilim ve Teknik Mart 2013 iOS tahtını Android’e bırakıyor tı. Her ne kadar birçok şirketin ancak rü- let bilgisayarı üretmek için kolları sıvadı- yasında görebileceği bir ciro ve kâr oranı- ğı da şirketin bilinen diğer planlarından. Apple’ın daha geçen yıla kadar Apple na sahip olsa da, bir zamanların efsanevi Microsoft’un 2013 yılında bu alanlarda olmasını sağlayan efsanevi işletim siste- ve rakipsiz şirketinin Apple, Google ve Fa- özellikle Apple ile kıran kırana bir rekabe- mi iOS, tahtını 2012 itibarıyla Android’e cebook gibi şirketler karşısındaki etkisini te gireceği daha şimdiden belli. bırakmaya başladı (yukarıda da belirtil- ve bilişim dünyasındaki görkemini yitir- diği gibi StatCounter pazar araştırma şir- mekte olduğu da bir gerçek. Uzun bir sü- Facebook ile Google’a keti tarafından verilen bilgiye göre Ocak redir hayli huzursuz görünen şirket, ge- karşı omuz omuza 2013 itibarıyla dünya piyasalarındaki mo- çen yılı eski gücünü tekrar nasıl kazanabi- bil cihazların % 37’si Android ile çalışır- leceği üzerine stratejiler geliştirmekle ge- Microsoft’un yeni müttefiklerinden ken iOS ile çalışan cihazların toplam oranı çirdi. Her ne kadar halen dünyadaki bil- biri de Facebook. Facebook’un patronu artık ancak % 26’yı buluyor). Bu rakam- gisayarların % 90 gibi ezici bir oranı Win- Mark Zuckerberg tarafından bizzat açık- lara henüz Windows 8 işletim sistemi ta- dows işletim sistemi ile çalışıyor ve Mic- landığına göre Microsoft’un arama moto- banlı mobil cihazların dâhil olmadığı da rosoft Office yazılımı büro yazılımı konu- ru Bing, Facebook’un Graph Search ad- düşünüldüğünde bunun Apple açısından sunda dünya çapındaki liderliğini devam lı yeni nesil arama motoruna destek vere- pek de iç açıcı bir gelişme olmadığı net bir ettiriyor olsa da, bu Microsoft’un tahtını cek. Bu kapsamda kullanıcı tarafından so- şekilde ortaya çıkıyor. Peki, bu gelişmelere koruması için pek de yeterli görünmüyor. rulan bir soruya Graph Search tarafından 2013’de Apple’ın cevabı ne olacak? Çünkü gerek mobil cihazların yükseliş- yeterli cevabın bulunamaması durumun- te olması gerekse Microsoft’un -Bing ad- da, bu sorgu otomatik olarak Microsoft Apple’ın stratejisi lı semantik web tabanlı yeni nesil arama Bing’e yönlendirilecek. motoruna rağmen- arama motorlarındaki Apple ise bütün bu gelişmelere iPad ve dolayısıyla internet reklam pazarındaki Microsoft Bing Mini, Apple TV ve özellikle internet ara- payının halen hayli düşük düzeylerde sey- ma motorları alanında yapacağı yenilik- retmesi, gelecek için tehlike çanları çalma- Bing esas olarak semantik web taban- ler ile cevap vermeye hazırlanıyor. Apple, sına fazlasıyla yeterli. lı bir anlamsal arama motoru. 2005’te bir yandan iPad’den daha ucuz ve küçük ABD’nin San Francisco kentinde eski NA- olan iPad Mini ile Samsung, Nokia, Go- Yeni logo, yeni nesil SA ve Xerox PARC çalışanlarının da ara- ogle gibi rakipleri tarafından ucuz fiyatla- işletim sistemi larında bulunduğu bir grup tarafından ra üretilecek tablet bilgisayarlara karşı eli- kurulan Microsoft Bing’in (eski adıyla Po- ni güçlendirmeyi ümit ederken, üçüncü Geçen yılın sonbaharında, 25 yıllık bir werset) vizyonu ve amacı, web’de yazılan neslini geliştirdiği Apple TV (televizyon- aradan sonra ve Windows 8’in dünya- her cümleyi anlamaktı. PARC (Palo Alto lara bağlanabilen bir çeşit dijital yayın alı- ya resmi olarak tanıtımından sadece haf- Research Center) araştırma merkezinden cısı) ile kablo TV alanına da girmeyi plan- talar önce logosunu değiştiren Microsoft, bir doğal dil işleme teknolojisi satın ala- lıyor. Apple’ın gittikçe önem vermeye baş- 2013’te yeni ufuklara yelken açmayı plan- rak yola çıkan Powerset, başarılı çalışma- ladığı diğer alan ise internet arama motor- lıyor. Bu kapsamda sadece ürünlerinde lar sonucunda gelecek vaat eden bir an- ları. Bu alanda da büyük planları olan şir- değil aynı zamanda pazarlama stratejisin- lamsal arama motoru haline geldi. 2008’de ket birkaç ay önce Amazon’un arama mo- de de değişikliğe giden Microsoft, Apple de Microsoft tarafından 100 milyon ABD toru uzmanı William Stasior’u bu çalış- satış noktalarını hayli andıran Microsoft doları karşılığında satın alındı. 2008’den malar kapsamında transfer etti. satış mağazaları (Microsoft Store) açmaya itibaren yayın hayatına Microsoft Bing geçen yıl da devam etti. adıyla devam eden Powerset, yine 2008’de Microsoft en iyi 10 semantik web ürününden biri se- Microsoft, çilmişti (bkz. Ege, B., “Yeni Bilgi Model- Microsoft, 1975 yılında ABD’de Bill Apple’ın korkulu rüyası olmayı leme ve Programlama Felsefesiyle Seman- Gates ve Paul Allen tarafından başlan- başarabilecek mi? tik Web”, Bilim ve Teknik Dergisi, s.36-39, gıçta mikrobilgisayar yazılımı geliştir- Aralık 2011). mek için kuruldu. Microsoft, 94.000 çalı- Microsoft, yakın bir gelecekte Win- şanı ile 2012 yılını yaklaşık 74 milyar do- dows Phone 8 işletim sistemi ile özellikle lar ciro ve 17 milyar dolar kâr ile kapat- akıllı telefonlar ve tablet bilgisayarlar pa- zarında daha fazla boy göstermeyi ümit ediyor. Bu alanda Samsung ve Nokia’yı daha şimdiden yanına alan Microsoft’un kendi tasarımı olan Surface adlı bir tab- 19

İnternetin Kilit Oyuncuları <<< Messenger öldü, teması kurduğu kulaktan kulağa fısıldan- Microsoft ile beraber yaşasın Skype! maya başlamış bile. Gidişata bakılırsa Fa- cebook 2013’te Microsoft ile omuz omuza Yine Zuckerberg tarafından açıklandı- Ayrıca yine geçen yıl Microsoft tara- Google’ı hedef alarak arama motoru, mo- ğına göre kullanıcı tarafından sorulan bir fından bildirildiğine göre Windows Li- bil internet ve internet reklamcılığı pasta- soruya Graph Search tarafından yeterli ce- ve Messenger hizmeti 15 Mart 2013 tari- sından daha büyük pay almaya bakacak. vap bulunamadığında bu sorgu otomatik hi itibarıyla durdurulacak ve bu tarihten Facebook’un 2013 için en büyük bomba- olarak Microsoft’un Bing adlı arama mo- sonra aynı hizmetler 300 milyon Messen- sı ise aynı zamanda yeni nesil bir arama toruna yönlendirilecek. Zuckerberg, Bing’i ger kullanıcısına sadece Skype üzerinden motoru olan sosyal arama motoru Graph çok iyi bir arama motoru olarak görüyor. verilmeye başlanacak. Hatırlanacağı gi- Search. bi Skype, 2011 yılında -Skype’ın yıllık ci- Anlamsal sorgulama yeteneği rosunun yaklaşık on katı karşılığında- 8,5 Facebook’un yeni silahı: milyar dolara Microsoft tarafından satın Graph Search ile Her ne kadar Facebook tarafından ça- alınmıştı. sosyal sorgulama lışma şekli tam olarak açıklanmasa da, Graph Search bilişim dünyasının uzun bir Facebook Facebook’un patronu Zuckerberg tara- zamandan beri beklediği semantik web ta- fından yakın bir zaman önce yapılan açık- banlı bir anlamsal arama motorunun tipik 2004’de yayın hayatına başlayan ve ge- lamaya göre Facebook’un bir milyar kul- bir örneği. Kullanıcının alışılmışın dışında çen yıl borsaya giren Facebook için -iniş lanıcısı var. Üyelerin Facebook’a yükledi- ve ilginç sorgulamalar yapabilmesinin al- ve çıkışlarla dolu borsaya giriş macerası ği toplam fotoğraf sayısı ise yaklaşık çey- tında, söz konusu kullanıcı verilerinin Fa- sayılmazsa- 2012 iyi bir yıldı. Alexa Top rek trilyona yani 250 milyara dayanmış cebook bulutu içerisindeki -metinsel değil 500 listesine göre Şubat 2013 itibarıyla Fa- durumda. Üyelerin toplam bağlantı sa- de anlamsal formattaki- dev bir diyagram- cebook -Google arama motorundan son- yısı ise bir trilyonu buluyor. Böyle geniş da önceden saklanması yatıyor (zaten ara- ra- dünyanın en fazla ziyaret edilen ikinci bir ortamda kullanıcıların Facebook’ta ma motorunun adı Graph Search de bura- web sitesi. 2013 yılı da Facebook için hayli yaptığı sorgulamaların günde bir milya- dan geliyor). Dikkat çekici diğer bir nokta ümit verici görünüyor. Geçen yılı 5 milyar rı bulmasına şaşmamak gerekiyor. Fakat ise -yukarıda da belirtildiği gibi-semantik dolarlık bir ciro ile kapatan Facebook’un Zuckerberg için bu yeterli değil. Zucker- web tabanlı Microsoft Bing’in Facebook’un üye sayısı 14 Eylül 2012 itibarıyla bir mil- berg, artık arama sonucunda kullanıcı- arama motorunu tamamlayan bir unsur yarı aştı bile. Açıklanan istatistiksel bilgi- ya sadece bir takım bağlantıların verildi- olarak karşımıza çıkması (bkz. Ege, B., “Ye- lerde dikkati çeken diğer bir nokta da Fa- ği bir arama motoru istemiyor. Kullanıcı- ni Nesil Arama Motorları”, Bilim ve Teknik cebook üyelerinin yaş ortalamasının 22 lar Zuckerberg’in istediği yeni nesil arama Dergisi, s.12-15, Ocak 2013). olması. Her ne kadar Facebook’un pat- motoru Graph Search ile arkadaşlarının ronu Mark Zuckerberg yaptığı son açık- en çok nerede, kimlerle ve hangi yemek- • LKeasysnina,kEla. rJ.,Bensinger G., Rusli M. E., Efrati A., lamalarda şirketin mobil cihaz pazarında leri yediğini, örneğin Facebook üyesi Go- “NeueFronten im Kampf der Tech-Titanen”, Der Spiegel, gözü olmadığını iddia etse de şirkete ya- ogle çalışanlarının en çok hangi filmleri Ocak 2013. kın çevrelerde Facebook’un akıllı telefon seyrettiğini ve sinemadan sonra hangi res- • Time Tech, “Best Inventions of the Year 2012”, ve tablet üreticisi HTC ile çoktan dirsek torana gittiğini, Facebook’da çalışanların- http://techland.time.com/2012/11/01/best-inventions-of- dan hangilerinin bekâr olduğunu, 1970 ile • Stheem-yaenatric-2w0e1b2.c/oslmid,e“/Fgaocoegbloeo-gklaDsse/buts Graph Search: Is 20 1980 arasında doğmuş arkadaşlarının en Open Graph Protocol In the Picture?”, https://semanticweb. çok beğendiği kitapları bilecek. (Facebook com/facebook-debuts-graph-search-is-open-graph- tarafından yapılan açıklamaya göre Graph • pGroootoglceoIln-ivne-stthoer-Rpiecltautiroen/s, “FrequentlyAskedQuenstions”, Search sadece kullanıcıların başkalarıyla • Mhttipcr:/o/sionfvte,s“tDora.sgUonotgelren.ceohmm/ecnorMpoicrraotseo/ffat”q, .html paylaşmasına izin verdiği bilgileri değer- https://www.microsoft.com/de-de/corporate/ueber-uns/ lendirmeye alacak). Bu kapsamda en ya- • dBeeftahuglet.Pa.s,Spcxhulz T., “WetteaufdieZukunft”, kın arkadaşlardan gelen bilgiler Graph Se- • DAleerxSap-Tiehgeel,WEekbimIn2fo0r1m2 ation Company, arch tarafından diğer arkadaşlardan gelen bilgilerden daha önemli olarak değerlen- “The top 500 sites on the web”, dirilecek ve bu doğal olarak arama sonuç- http://www.alexa.com/topsites larını etkileyecek. En azından ilk aşamada kullanıcılar şu dört alanda sorgulama ya- pabilecek: İnsanlar, fotoğraflar, coğrafi ko- numlar ve bölgeler ve ilgi alanları.

POPÜLER BİLİM KİTAPLARI Altın oran ve Fibonacci sayılarının, bitkilerin büyümesinin ve bazı katıların kristalografik yapısının incelenmesinden, veri tabanlarında arama yapmak için yazılan bilgisayar algoritmalarının geliştirilmesine kadar çok geniş bir uygulama alanı var. Bu sayılar hakkında bugüne değin çok şey yazılıp çizildi. Ancak elinizdeki kitap, bu konuda yazılan ciddi matematik metinler ile felsefi ve hatta mistik yaklaşımları ele alan kaynaklar arasındaki boşluğu dolduruyor. Bu kitapta yazar, altın oran ve Fibonnacci sayılarının, sadece temel özellikleri üzerinde durmuyor, söz konusu sayıların matematik, bilgisayar bilimleri, fizik ve biyolo- jideki uygulama alanlarını da ele alıyor. Bu çalışmanın matematiğe, matematiğin fiziksel ve biyolojik bilimlerdeki uygulamalarına ilgi duyan okuyucuların ilgisini çekeceğini düşünüyoruz. Ayrıca genel matematik, geometri, sayılar kuramı konularında çalışan üniversite öğrencileri için de yararlı bir yardımcı okuma kitabı özelliğinde.

Ctrl+Alt+Del Levent Daşkıran Yeni Microsoft Office Kurulduğu Bilgisayara Nikâhı Basacak Satın aldığımız işletim sisteminin kurduğumuz bilgisayarla bütün- Yenilenen lisans kurallarına göre Microsoft Office 2013 sürümü bundan böyle leşmesine alışkındık, üretkenlik yazılımları içinse şimdiye kadar böyle ilk kurulduğu bilgisayar hariç başka bir yerde çalışmayacak. bir şey söz konusu değildi. Ama Microsoft Office 2013 masaüstü sürü- müyle bu durum artık değişecek gibi görünüyor. Microsoft, yeni Of- fice yazılımının lisans kurallarını ürünün sadece ve sadece ilk kurul- duğu bilgisayarda çalışmasını sağlayacak şekilde güncellediğini açık- ladı. Bu, kullandığınız makinenin başına bir şey geldiğinde veya bil- gisayarınızı yenilediğinizde mevcut Office 2013’ü yeni bilgisayarınıza aktaramayacağınız anlamına geliyor. Diğer bir deyişle kullanmaya de- vam etmek istiyorsanız gidip paşa paşa yeni bir kopya edinmek duru- munda kalacaksınız. Bu arada, yeni kopya derken sözü edilen bedel de 150-400 dolar arasında. Aslında daha önceki sürümlerde de Office yazılımı “lisanslı cihaz” adı altında aynı anda yalnızca tek bir cihaz üzerine kurulabiliyordu. Ama bu kurulu olan tek cihazı gerektiğinde değiştirebiliyordunuz. Ye- ni lisans koşullarıyla artık bu olanak ortadan kalkmış görünüyor. Microsoft, birden fazla cihazda kullanım senaryoları için Office 2013 yerine abonelik sistemiyle çalışan Office 365’i kullanmanızı tav- siye ediyor. Office 365, kurulum yerine kirala ve kullan modeliyle çalış- tığı için cihazlar arasında geçiş gibi bir sorunu yok. Zaten şirketin yap- tığı bu hamle de bariz bir şekilde kullanıcıları Office 365 sürümüne özendirmek için. CNET’in konuya dair haberini cnet.co/Xt2W4g ad- resinde bulabilirsiniz. Bu Yıl da Google Bilim Fuarı’na Davetlisiniz Google, Ocak ayı sonunda resmi blog sayfası üzerinden yaptığı açık- Bu yılki fuara Google’ın yanı sıra lamayla artık geleneksel hale getirdiği Google Science Fair (Google Bi- lim Fuarı) etkinliğinin üçüncüsüne başvuruların açıldığını duyurdu. “Lo- CERN (Avrupa Nükleer Araştırma uis Braille, 16 yaşındayken görme engellilerin kitap okumasını sağlayan alfabeyi icat etti. Ada Lovelace, matematiğe duyduğu ilgiyle bilgisayar Merkezi), LEGO Group, National Ge- programlamanın temellerini attığında daha 13 yaşındaydı. Graham Bell, telefonun icadıyla sonuçlanan ses üzerindeki çalışmalarına 18 yaşında ographic ve Scientific American da başlamıştı”diyor Google,“O zaman neden dünyanın ihtiyaç duyduğu iyi fikirler gençlerden çıkmasın?” katılıyor. Eğer 13-18 yaş arasınday- İnternetten başvurabileceğiniz bu özel etkinlik, yukarıda ortaya koydu- sanız ve dünyayı değiştirecek bir ğu misyona uygun olarak dünyanın karşı karşıya olduğu problemlere da- ir 13-18 yaş arasındaki gençlerden gelen çözümleri yarıştırmayı amaçlıyor. fikriniz varsa, 30 Nisan’a kadar fu- ara katılabiliyorsunuz. Ön elemey- le Amerika, Asya Pasifik ve Avrupa ile Orta Doğu ve Afrika olmak üze- re dünyanın üç ayrı bölgesinden 30’ar aday belirleniyor. Daha sonra bu adaylar bir üst elemeyle her böl- ge için 15’e indiriliyor ve finalistler Google Science Fair, 3. yılında kazananlara Google’ın ABD’deki merkezine da- ilginç ödüller ve sürprizler vaat ediyor. vet edilerek bilim konseyinin karşı- sında fikirlerini savunuyor. Kazananlar 23 Eylül’de düzenlenecek büyük etkinlikte belirleniyor. Ödüller arasında Galapagos Adaları’nı ziyaretten CERN’in merkezinde deney yapmaya kadar ilgi çekici şeyler var. Google’ın daha önce gerçekleştirdiği etkinliklerde göğüs kanserinin erken teşhisinden suda yaşayan canlıların sınıflandırılmasına kadar bir dizi ilginç fikir kazananlar arasında yer almış. Yalnız işin kötü yanı, başvu- ru yapabileceğiniz 13 dil arasında Türkçe yok. Oysa Google’ın Türkiye’de gayet büyük bir ofisi de var, ama Türkiye’de reklam satmaktan böyle işle- re pek zaman ayıramıyorlar belli ki. Detaylar ve başvuru için googlesci- encefair.com adresini ziyaret edebilirsiniz. 22

Bilim ve Teknik Mart 2013 [email protected] Tek Bir Kelime Dağ Aslanını Dize Getirdi Mountain Lion yani Dağ Aslanı, Apple’ın OS X işle- tim sisteminin sürümlerinden biri. Geçtiğimiz ay sade- ce bu sürümü etkileyen son derece basit, ama bir o ka- dar da ilginç bir hata ortaya çıktı. Olay şu: İçine klavyey- le bir şeyler yazabildiğiniz herhangi bir programı açı- yorsunuz, “File:///” yazıyorsunuz ve program çakılıyor. İster kelime işlemci olsun ister veritabanı analiz yazılı- mı, eğer kullandığınız yazılımda herhangi bir yere ku- tu açıp bu sözcüğü yazabiliyorsanız uygulama çat di- ye kilitleniyor. Hatta komiktir, uygulama hata raporla- ma aracına “Ben şu kelimeyi yazdım program kilitlendi” diye yazarken arada yine bu kelimeyi geçirirseniz, uy- gulama hata raporlama aracı da kilitleniyor. Ender de olsa bazı programların bu hataya karşı di- rençli olması, sorunun işletim sisteminin merkez yapı- sıyla ve bu yapının yazılımlarla olan ilişkisiyle ilgili oldu- ğunu düşündürüyor. Peki ya çözüm? Güncelleme çıka- na kadar kelimeyi yazmamak. Hasta doktora gidip “eği- lince belim ağrıyor” dediğinde doktor da “eğilme o za- man” demiş ya, işte o hesap. Gerçi burada okumasanız büyük ihtimalle hayatınız boyunca ekrana yazacağınız bir şey değildi bu. Detayları bit.ly/fileerror adresinde bulabilirsiniz. Sony Xperia Z: Yıllar Geçer Paslanmaz, Suya Düşer Islanmaz Sony’nin yeni akıllı telefonu Xperia Z, 13 santimlik ekranına salonunuzda duran Sony, akıllı telefon piyasasında gücünü pekiştirmek 120 ekran LCD televizyonun çözünürlüğünü getiriyor. için ortaya koyduğu Android işletim sistemli yeni akıl- lı telefonu Xperia Z’yi “süper telefon” olarak konumlan- Düşünün ki kendinize yeni bir akıllı telefon satın al- dırıyor. Gerçekten de şirket bugüne kadar farklı ürün- dınız. Üzerinde masaüstü bilgisayarınızda olduğu gibi 4 lerde teknoloji adına ortaya ne koyduysa bu üründe bir çekirdekli işlemci olsun. Avuç içi kadar ekranına salonu- arada bulmak mümkün. Büyük ekran LCD televizyonlar- nuzdaki dev LCD televizyona denk 1920x1080’lik Full HD dan gelen Bravia 2 görüntü işleme motoru, fotoğraf ma- çözünürlük sıkıştırılsın. Üzerinde 13 megapiksel kamera, kinesinden gelen Exmor lens, Walkman’dan gelen ses, HDR video kayıt özelliği ve bilumum teknoloji yer alsın. PlayStation’dan oyun... Görünüş narin, yapı ince, tasarım dengeli olsun. Ne ya- parsınız? Ama tüm bunların arasında ürünün iki özelliği bana il- ginç geliyor: Birincisi, genel görünüşünde ve tasarımında Ben ne yapacağımı söyleyeyim, suya atarım. Hem de güçlendirmeye dair herhangi bir iz olmadığı halde tele- bir an bile tereddüt etmeden. fon toza ve suya dirençli. Üstelik burada söz konusu olan öyle yağmur yağarken su sıçraması falan değil, telefonu 1 metre derinliğe daldırıp fotoğraf bile çekebiliyorsunuz. İkincisi, akıllı telefonların ekranında daha 720p’ye yeni alışmışken çözünürlüğü 1080p’ye taşıyarak mücadeleyi farklı bir alana çekiyor. Aslında ilk anda görüntülenen ek- ranın büyüklüğünü ve insan gözünün detayları algılama yeteneğini düşünerek “bu kadarına da gerek var mı” diye düşündüm. Ama sonra “Televizyonun modası 6 ayda ge- çer, kim her akşam karşısına geçip böyle bir kutuyu sey- retmek ister ki”diyen Daryl F. Zanuck’un pozisyonuna dü- şerim diye korktum. O yüzden susayım. Telefon hakkında detaylı bilgiyi sonymobile.com/global-en/products/pho- nes/xperia-z adresinde bulabilirsiniz. 23

Ctrl+Alt+Del Levent Daşkıran Dünyayı Değiştiren Yazılımın Kaynak Kodları Artık Elinizde Dakikalar içinde verilen kilolardan pürüzsüz bunu kullanmaya başlamış ve gelişimine des- ciltlere, kelebek kanadı takmış kedilerden çift tek olmuştu. Adobe’un 1989’da Display’in da- güneşin aydınlattığı dünyalara kadar, değişen ğıtım haklarını satın alarak 1990’da Photos- güzellik ve gerçeklik algılarımızı hep kendisi- hop adıyla piyasaya sürmesiyle efsane başla- ne borçluyuz. mış oldu. Bu arada böyle bir şey için neden 25. yılı Adobe Photoshop’un ilk sürümünün kay- beklemedilerbilmiyorum, ama Photoshop’un nak kodlarını, kullanım kılavuzunu ve diğer 23. yılında bu efsane yazılımın piyasaya çık- bilgileri computerhistory.org/atchm/ado- mış ilk ticari sürümü olan 1.0.1 Mac sürümü- be-photoshop-source-code adresinde bu- nün kaynak kodları Adobe’un izniyle yayım- labilirsiniz. lanmaya başladı. Computer History Museum sayfalarında yayımlanan kodları ticari amaç- Adobe’un ünlü yazılımı Photoshop’un ilk sürümünün la olmadığı sürece dilediğiniz gibi indirip in- kaynak kodlarını incelemek isterseniz ücretsiz olarak indirebilirsiniz. celeyebiliyorsunuz. Ancak derleyip çalıştır- 23 yıl, 13 sürüm. Adı fotomontaj ve foto- mak için o dönemin işletim sistemi bileşen- manipülasyon kelimeleriyle eş anlamlı ola- lerine ve kodla birlikte dağıtılmayan Apple’a rak sözlüklere bile giren Adobe’un ünlü ya- ait bazı kütüphanelere sahip olmanız gere- zılımı Photoshop, piyasaya çıkalı neredeyse kiyor. Kodlar, büyük bir bölümü Pascal prog- çeyrek asır olmuş. Çıktığı günden beri de bir ramlama diliyle yazılmış toplam 128 bin satır- şekilde dünyayı değiştirmeye devam ediyor. dan oluşuyor. Photoshop’un kökenleri ilk olarak 80’ler- de Thomas Knoll tarafından yazılan “Display” adlı programla atılmıştı. Daha sonra Knoll’un görsel efekt sanatçısı olan kardeşi John Knoll İnternette 17 Milyon Cihaz Kollarını Açmış Bekliyor 90’ların başlarında, PC’lerin son kullanıcılar arasında yeni yeni yay- Artık taktığımız aygıt çalışsın diye kırk takla atmak zorunda kalmıyorduk. gınlaşmaya başladığı dönemlerde herhangi bir donanımı bilgisayara Aygıt bu sisteme uyumluysa fişini bilgisayara taktığımız gibi algılanıp takıp çalıştırmak neredeyse orta düzey programcılık bilgisiyle yarışacak çalışmaya başlıyordu. Sonradan bunun yanına bir de Universal Plug bir uzmanlık gerektiriyordu. Sonradan Microsoft Windows 95’le birlik- and Play (UPnP), yani “Evrensel Tak ve Çalıştır” diye bir kavram eklen- te hayatımıza Plug and Play, yani “Tak ve Çalıştır” diye bir kavram girdi. di. Bu da ağ veya internet üzerinde birbirine bağlı olan cihazların ko- layca haberleşmesini ve birlikte çalışmasını sağlayacak bir standart ola- Uzun zamandır varlığının farkına bile varmadığınız bir özellik, yakın zamanda başınıza iş açabilir diyorlar. rak düşünülmüştü. Yıllar geçtikçe yazıcılardan oyun konsollarına kadar milyonlarca ci- haz sessiz sedasız bu özellikle birlikte sunuldu piyasaya. Ben açıkça- sı bugüne kadar bu özelliği bilinçli olarak hiç kullanmadım. Belki arka planda beni hiç işin içine sokmadan bir sürü dertten kurtardı, ama ben hiçbir zaman orada olduğunu hissetmedim. İşte kimsenin bu UPnP nedir diye dönüp bakmaması yüzünden Ra- pid7 adlı güvenlik şirketinin yayımladığı rapor aslında çok önemli. UPnP, doğası gereği ağ üzerinde bağlı cihazların bir arada kolay çalışmasını sağlayan bir teknoloji. Bunun üzerine Rapid7 demiş ki “madem dünya- da ağ üzerinden birbirini tanımaya meraklı bu kadar cihaz satılıyor, şun- ları bir yoklayalım bakalım”. Tam 5,5 ay boyunca internet üzerinde ad- reslenebilen IP blokları üzerine sorgular göndermişler. Sonuç? 81 mil- yon IP adresinden “Merhaba” diye yanıt gelmiş. Bunların da 17 milyonu SOAP adlı açık platformu destekler nitelikte, yani kollarını açmış bek- leyen cihazlar. Bu bulgular ışığında Rapid7 diyor ki “UPnP cihazları sis- temlerinize sızmak isteyenler için gayet uygun bir saldırı noktası olabi- lir, ilk fırsatta bu özelliği devre dışı bırakın”. Mantıklı bir tavsiye, kulak ver- mekte fayda var. Rapid7’nin paylaştığı raporu community.rapid7.com/ docs/DOC-2150 adresinden okuyabilirsiniz. 24

Bilim ve Teknik Mart 2013 [email protected] Televizyonu Bırakın, Uzaktan Kumandanızı Seyredin Bugüne kadar geçtiniz televizyonun karşısına, eli- Londra’da yaşayan bir sanatçı olan nizde uzaktan kumanda o kanal senin bu kanal be- Chris Shen, INFRA adını verdiği proje için nim dolanıp durdunuz. Ama eminim televizyon izle- işe 625 adet uzaktan kumanda toplayarak mek yerine uzaktan kumandanızın karşısına geçip te- başlamış. Daha sonra bunları güzelce te- levizyon izler gibi izlemek daha önce hiçbirinizin aklı- mizlemiş, bakımlarını yapmış ve kızılötesi na gelmemiştir. Gelmemesi de normal. Sanatçılar za- lambaları öne gelecek şekilde televizyon ten bunun için var. Dünyaya farklı bir gözle bakıp, gör- şeklinde metal bir ızgaranın üzerine diz- düklerini dünyanın geri kalanıyla paylaşmak için. Tıpkı miş. Sonra da Peggy 2 LED ekran kontrol- Chris Shen’in yaptığı gibi. cü üzerine kablolarla hepsini tek tek bağ- lamış. Sonuçta 625 adet uzaktan kumandanın kızıl ötesi gözünden oluşan bir televizyon çıkmış ortaya. Üstelik bu televizyonun kendine has bir özelliği daha var, seyredebilmek için kızılötesi gözlük takmanız ge- rekiyor. Görüntülerdeki detaylar biraz zor seçilse de televizyon gayet güzel çalışıyor. Aslında bu bana ilginç bir fikir verdi. Hani bazen mesaj bakmak veya arayanı yanıtlamak için sinema benzeri ortamlarda telefonunu cebinden çıkaranlar olur, ortam da rahatsız edici bir şekilde ışıl ışıl parlar. Acaba cep telefonlarının bir köşesine kısa mesajları veya gelen çağrıları okumak için benzer şekilde çıp- lak gözle görülmeyen küçük bir ekran eklenebilir mi? Kim bilir... Detayları ve videoyu chrisshen.net/infra adresinde bulabilirsiniz. Masaüstü İşletim Sistemi Ubuntu Telefonlara Geliyor Ubuntu, Zulu dilinde insanlık demek. Ama çoğu kişi onu kunmatik arayüze sahip olmakla birlikte, tüm masaüstü Li- bir Linux işletim sistemi dağıtımı olarak biliyor. Şu anda dün- nux yazılımlarını çalıştırabileceği söyleniyor örneğin. Ayrıca ya üzerindeki en popüler Linux dağıtımı. 20 milyondan fazla üzerine bir klavye ve monitör bağladığınızda, akıllı telefonu- kullanıcısı var. Linux işletim sisteminin doğasına uygun ola- nuzu anında Linux yüklü bir bilgisayara dönüştüremeyi vaat rak kaynak kodlarıyla oynamak serbest, geliştirmek ve kop- ediyor. Diğer bir deyişle bir masaüstü işletim sisteminin mo- yalamak serbest. Hatta serbest ne kelime, keşke yapsanız da bil temsilcisi olarak, daha önce ne Microsoft, ne Google, ne başkaları da sebeplense diye can atıyorlar. Doğal olarak bu- Apple’ın yapabildiği şekilde masaüstü ve mobil arasındaki güne kadar Linux işletim sistemi için yazılmış tüm yazılım- ayrımı tamamen ortadan kaldırmaya hazırlanıyor. lar bu platformda da çalışıyor. Şimdi bu işletim sistemi, akıllı telefonlara güç vermeye hazırlanıyor. Dünya yeni bir mobil Ubuntu Phone işletim sisteminin ilk sürümleri Google’ın platformun piyasaya girmesine hazır mı bilinmez, ama bu Nexus model cihazlarına kurulabilir halde gelecek Ubun- sorunun cevabını planlarda bir değişiklik olmazsa 2013 yılı- tu’nun arkasındaki şirket olan ve yazılımı satmasa bile ku- nın Ekim ayında göreceğiz. rumlara verdiği bakım ve destek hizmetleriyle kendine bir gelir modeli oluşturan Canonical ise ilk sürümü ürünlerine Masaüstü Linux dağıtımı Ubuntu’nun mobil sürümü taşıyabilecek şirketlerle görüşmelerin devam ettiğini söylü- olan Ubuntu Phone, beraberinde son derece ilginç vaatler- yor. Biz de takipçisi olacağız. Detaylı bilgi için ubuntu.com/ le birlikte geliyor. Akıllı telefonların ekranına uygun bir do- devices/phone adresine bakabilirsiniz. 25

thinkstockÖzlem Kılıç Ekici Dr., Bilimsel Programlar Başuzmanı, İlaç ve Aşı ÇiftlikleriTÜBİTAKBilimveTeknikDergisi 26

>>> Bilim ve Teknik Mart 2013 Moleküler Farmasötik Çiftliklerde İlaç ve Aşı Üretiliyor thinkstock thinkstockBir tarım bölgesinde, otomobilinizleFarmasötik, Biyoteknolojik veAnahtar Kavramlar şehir merkezinden çıkıp kırsal alana doğru giderken Genetik Yaklaşım Rekombinant DNA: Rekombinant karşınıza irili ufaklı çiftlikler çıkmaya başlıyor. DNA teknolojisi, doğada Yolun bir tarafında ekili tarlalar,meyve ve sebze bahçeleri, Farmasötik teknolojiyi, yeni bir kimyasal bileşi- kendiliğinden oluşması mümkün diğer tarafında otlayan hayvanlar görüyorsunuz. ğin hastalar tarafından etkili ve güvenli olarak kul- olmayan, çoğunlukla farklı Dışardan bakıldığında sıradan, bildiğimiz lanılabilen bir ilaca dönüşmesindeki tüm işlem- biyolojik türlerden elde edilen DNA bir tarım ve hayvancılık alanı gibi görünüyor. leri kapsayan bir eczacılık disiplini olarak tanım- moleküllerinin, genetik mühendislik Ama içeriden hiç de öyle değil. Üretilen, yetiştirilen, layabiliriz. Bu, yeni bir ilaç türünün geliştirilme- teknolojisiyle kesilmesine ve elde geliştirilen bitkiler ve hayvanlar çok özel canlılar. si ve ilacın kullanımını ilgilendiren tüm teknolo- edilen farklı DNA parçalarının Görünüşte değil ama işleyişte biraz farklılar. jiler olarak özetlenebilir. Biyoteknoloji ise bitkile- birleştirilmesi işlemlerini kapsayan Nasıl mı? Bu çiftliklerde yaşayan ineklerin, rin, hayvan veya mikroorganizmaların tamamı ya bir teknolojidir. Rekombinant DNA ise; koyunların ve keçilerin sütlerinden pıhtılaşma da bir parçası kullanılarak yeni bir organizma elde bu işlem sonucu üretilmiş olan faktör proteinleri ve antikorlar, tavuk yumurtalarından etmek veya var olan bir organizmanın genetik ya- yeni DNA molekülüne verilen isimdir. aşılar, bitkilerden ise tedavi edici proteinler, pısında istenen yönde değişiklikler meydana getir- Antikor: Çok hücreli hayvansal aşılar ve ilaçlar üretiliyor. Bu çiftlikler kesinlikle mek amacı ile kullanılan yöntemleri içeriyor. Can- organizmaların bağışıklık sistemi sıradan değil. Bitki ve hayvanlardan yenilebilen, lıların iyileştirilmesi ya da endüstriyel kullanımına tarafından, kendi organizmalarına ait içilebilen ilaçlar ve aşı üretilen çiftlikler. yönelik ürünlerin geliştirilmesi amacıyla modern olmayan organik yapılara Yani geleceğin modern moleküler farmasötik çiftlikleri. teknoloji doğa bilimlerine uygulanıyor. karşı geliştirilen glikoproteinin yapısındaki moleküllerdir. Moleküler farmasötik çiftlikler çok yakın İnsanoğlu dünden bugüne daha kaliteli, daya- Bu moleküller organizmayı yabancı gelecekte adını sıkça duyacağımız bir bi- nıklı ve verimli bitkisel ürünler ya da daha çok süt, moleküllerin yol açması muhtemel limsel araştırma alanı. Bu alan, transge- yumurta ve et elde etmek için bitkileri ve hayvan- zarar verici etkilere karşı erkenden nik yani bünyesinde yabancı genler olan bitkilerden ları ıslah etmiş ve büyük ölçüde de başarılı olmuş. uyararak koruyuculuk sağlarlar. ve hayvanlardan, insanlara yararlı olabilecek birta- Ancak genetik mühendisliğinin ve biyoteknoloji- Antijen: Vücuda girdiğinde bağışıklık kım ilaçların, aşıların, hormonların, proteinlerin, an- nin yıldızının parladığı 1980’li yıllardan beri bilim sistemi tarafından antikor üretimine tikorların veya tedavi edici özelliği olan başka mad- insanları bitkileri ve hayvanları potansiyel ilaç ve yol açan yabancı moleküllerdir. delerin örneğin antidotların sentezlenmesini kapsı- aşı kaynağı olarak da görmeye başladı. Aslına ba- Antijenler genellikle protein ve yor. Aslında bu fikir çok da yeni sayılmaz, ama uy- karsanız özellikle bitkiler insanlar tarafından bin- polisakkarit yapısında canlı organizma gulamaya konulması, kabul görmesi ve ticarileşme- lerce yıldır tedavi amaçlı kullanılıyor. Bazıları ger- kısımları ya da büyük moleküllü si henüz yeni. çekten etkili, bazılarıysa insanlarda bir çeşit plase- proteinler ve bunlara bağlanmış bo etkisi yaratıyor. Eskilerde şaman aktarlar, şim- karbonhidratlar, nükleik, dilerde ise botanikçiler, ziraatçiler, mikrobiyolog- lipidik ürünleridir. lar, kimyacılar ve eczacılar aklınıza gelen her çe- Ekstraksiyon (Özütleme): Bir çözelti şit hastalığa iyi gelebilecek egzotik tıbbi bitkilerin ya da süspansiyon içindeki organik peşinde. Ama bu tür tıbbi bitkileri arazide arayıp maddeyi çözen fakat, çözelti ya da toplamak yerine artık bitki genetik mühendisliği süspansiyondaki çözgen ile karışmayan sayesinde her çeşit bitkiden ilaç aktif maddesi ve bir başka organik çözgen yardımıyla aşı sentezlenebilecek. Aynı şekilde klonlama yön- ayırma yöntemidir. temiyle elde edilen transgenik hayvanlardan da bu tür tedavi edici proteinler elde edilebilecek. 27

Moleküler Farmasötik Çiftliklerde İlaç ve Aşı Üretiliyor hücrelerden bitkilerin gelişmesi bekleniyor. Bitkilerin gelişme- si aylarca sürüyor. En sonunda bir bakıyorsunuz ya hiçbir bitki Bitki Kaynaklı Farmasötik Ürünler istenen proteini yeterli miktarda üretemiyor ya da üretmiş olsa da protein beklenen etkiyi gösteremiyor. Günümüzde kullanılan birçok protein esaslı ilaç çoğunluk- la mikroorganizmalardan ya da hayvan hücre kültürleri kulla- Bitki hücrelerinde üretilen protein, aynı gen dizilimine sahip nılarak rekombinant DNA teknolojisiyle üretiliyor. Bu şekilde olsa bile hayvan hücrelerinde aktif olan proteinle aynı özellik- üretilmiş ilaçlar nispeten pahalı oluyor ve genetiği değiştirilmiş lere sahip olmayabiliyor. Nasıl mı? Hücreler sentezlenen prote- bitkiler kullanılarak daha ucuza elde edilebiliyor. Örneğin gra- inlere şekerleri ekler. Bitki hücreleri üretilen proteinlere hayvan mı binlerce dolara üretilen antikorlar (vücudumuzun bağışık- hücrelerinin ekledikleriyle aynı şeker moleküllerini ekleyeme- lık sistemini güçlendiren özel proteinler) bitkilerde üretildiğin- yebiliyor. Bu da farklı özelliklere sahip proteinlerin üretilmesine de bu fiyat gram başına 200 dolara kadar iniyor. Ayrıca bitkile- neden oluyor. Bu bitki proteinleri insanların kan dolaşımına ve- rin genetiği, mikroorganizmalar veya hayvan hücreleri kullanı- rildiğinde de bağışıklık sisteminin tetiklenmesine ve istenme- larak elde edilmesi mümkün olmayan, çok karmaşık yapıdaki yen karşı tepkimelerin oluşmasına neden olabiliyor. Bu durumu proteinleri bile sentezleyebilecek şekilde değiştirilebiliyor. Gü- aşmak isteyen uzmanlar, bitki hücrelerinin genetiğini proteinle- nümüzde birçok uluslararası biyoteknoloji firması özellikle mı- re hayvan hücreleriyle aynı şekerleri ekleyecekleri şekilde değiş- sır, tütün, patates, yonca, pirinç, domates, soya fasulyesi ve as- tiriyor. Fakat bunu başarmak hayli zaman alıyor. pir bitkilerini kullanarak tedavi edici özelliğe sahip şu maddele- ri elde etmeye yönelik çalışmalar yapıyor. Bitki üretimi ve protein elde etme sürecinde her şeyin yo- lunda gittiğini varsayalım. Bu defa da büyük ölçekli üretim için Antikorlar: Kanser, HIV-AIDS, hepatit, sıtma, diş çürükleri gerçek saf hatların (bitki ıslah yöntemleri kullanılarak yeni ka- Antijenler (Aşılar): Kolera, diğer ishal ve kusma virüsleri, lıtsal özellikler kazandırılmış farklı bitkisel materyal) oluşturul- Hepatit B ması gerekiyor. Bu da genelde birkaç yıl alıyor. Gerçekten zor ve Enzimler: Tedavi ve teşhis odaklı enzimler, lipaz sabır isteyen bir bilimsel araştırma süreci. Hormonlar: Büyüme hormonları, insülin Yapısal proteinler: Kollajen Büyük ölçekli üretim için transgenik bitkilerin geniş tarım Koruyucu proteinler: Enfeksiyon karşıtı etmenler, interfe- arazilerinde yetiştirilmesi gerekiyor. Gerekli izni almak ko- ron, laktoferin ve pıhtı önleyici hirudin lay mı? Mısır bitkisi üzerinde çok sayıda genetik çalışma ve ıs- lah çalışması yapıldığı için yeterli bilgi birikimi olan uzmanlar Genetik Değişiklik ve Transgenik Bitkiler transgenik bitkilerden ilaç üretme denemelerini ilk kez bu bitki üzerinde başlattı. Uzmanların amacı her ne kadar insanların tü- Günümüzde kullanılan birçok ilaç bitkisel kaynaklı. Fakat ketmesi için gıda maddesi üretmek olmasa da, ilaç ham madde- bitkisel kaynaklı ilaçların etken maddeleri, genelde bitkilerde si üretecek şekilde genetiği değiştirilmiş bu bitkilerin açık alan- doğal olarak fazla miktarda üretilen küçük moleküllü maddeler. larda yetiştirilmesi için gerekli iznin alınması zannedildiği ka- Bitkileri yabancı proteinler örneğin antikorlar üretecek şekilde dar da kolay değil. Toplum, tükettiği gıdalara genetiği değişti- programlamak ancak bitki genetik mühendisliği ile mümkün rilmiş bitkilerden olabilecek bulaşma riskine karşı hayli tepkili. olabiliyor. Bu da gayet yavaş ve şansa bağlı olarak işleyen bir sü- Birçok bilim insanı da gıda kaynağı olarak kullanılmayan bitki- reç. İlk önce seçilen genler hücrelere aktarılıyor. Daha sonra bu lerden ilaç üretilmesi fikrinden yana. ABD’de 2002 yılında ya- şanan bir olay tüm bu çekincelerin haklı yönlerinin olduğunu Bitki hücresi Bitki genomu DNA molekülü 2 1 Tedavi edici Bitki özütü protein 3 Farmasötik ürün (ilaç) thinkstock 4 28

>>> Bilim ve Teknik Mart 2013 thinkstock gösterdi. Nebraska’da bir önceki yıl ProdiGene firması adına Bitkilerden İlaç Üretiminde Kestirme Yol: tarlasında, insülin yapımında kullanılan pankreas tripsin pro- Kısa Süreli Gen İfade Sistemi teinini üretmek üzere genetiği değiştirilmiş mısır bitkisi yetiş- tiren bir çiftçi, 2002 yılında aynı arazide insan tüketimi için so- Bitki genetik mühendisliği yöntemleriyle genetiği değiştiril- ya fasulyesi üretimi yapar. Ancak bir önceki senenin mısır hasa- miş bitkilerden tedavi edici ürünlerin elde edilmesi gerçekten dından tarlada kalmış olan mısır tohumları soyaların arasında yıllarca süren araştırmalar yapılmasını gerektiriyor. Ama geli- yeşerince ve bu durum da yetkililer tarafından fark edilince fır- şen teknoloji sayesinde günümüzde artık bu tür maddeler sa- tına kopar. ProdiGene firmasının ve diğer benzer firmaların bu dece birkaç hafta içinde “kısa süreli gen ifadesi” yöntemiyle el- tür çalışmaları durma noktasına gelir ve alınan resmi önlemler de edilebiliyor. Elde edilmek istenen proteini kodlayan genetik ve düzenlemeler ile ilaç sanayisi bitkilerinin ve her türlü trans- şifreyi yani DNA’yı taşıyan Agrobacterium bakterisinin hücre- genik bitkinin tarım alanlarında yetiştirilmesi konusunda sıkı leri bitkilerin yapraklarına aşılanıyor. Bu şekilde DNA parçala- kurallar uygulamaya girer. rı bitki hücrelerine taşınmış oluyor. Elde edilmek istenen prote- in bitki hücrelerinde sentezleniyor. Birkaç hafta sonra protein- İlaç üreten bitkileri tarım alanlarında yetiştirmek için gerekli ler özütleme yöntemi ile yapraklardan elde ediliyor. Geniş çaplı tüm izinlerin alınmasıyla da iş bitmiyor. Bir sonraki aşama da- üretim için bu işlem otomatik hale getirilebiliyor. Aşılanan yap- ha da zorlayıcı. İlacın ya da aşının resmi olarak kullanımının rakların hücrelerindeki protein üretimi zaman içinde giderek onaylanmasından önce yapılması gereken işlemler var. Bitkiler- yavaşlıyor ve birkaç hafta içinde duruyor. Bu nedenle eklenen den elde edilen ve tedavi edici özelliğe sahip olduğu düşünülen DNA’nın bitki hücresinin genomuyla birleşmesi olasılığı hayli maddelerin gerçekten etkili ve aynı zamanda güvenli olup ol- zayıf. Yabancı DNA zamanla parçalanıp yok oluyor, ama bu sü- madığını kontrol etmek için yapılması gereken klinik çalışma- rece kadar istenen protein çoktan elde edilmiş oluyor. Uzman- ları çok yavaş ilerleyen ve maliyeti çok yüksek olan bir süreç. lar bitki virüslerini kullanarak üretilen proteinin miktarını da Hele bir de üretilen madde yeni bir yöntem denenerek elde edil- artırmayı başarmış. Örneğin Kanada’da bulunan Medicago fir- mişse bu süreç daha da zor hale geliyor. ması bu şekilde grip aşısı üretiyor. ABD ordusunun kuş gribi aşısı üretimi için ödeme yaptığı Medicago firması, bitki hücre- thinkstock lerini kullanarak 1 ayda tam 10 milyon doz aşı elde edebiliyor. Bu yöntemde tarlalarda transgenik bitkiler yetiştirmek yerine kapalı alanlarda, dev varillerde istenen genetik şifreyi taşıyan bit- ki hücreleri üretiliyor. Çok kısa sürede çok miktarda bitki hücre- si elde edilebiliyor. Tıpkı ilaç sanayisinde kullanılan hayvan hüc- relerinin üretilmesi gibi. Ama bitki hücreleri kullanmak hayvan hücreleri kullanmaktan hem daha ekonomik hem de süre açısın- dan daha verimli. İnsanlarda hastalık yapan viral veya başka et- menleri taşıma ve bulaştırma riski de ortadan kalkıyor. Hücreler korunaklı, izole edilmiş kapalı alanlarda yetiştirildiği ve hiçbir şe- kilde tohum ya da polen üretimi olmadığı için eklenen genlerin tarım arazilerinde yetiştirilen kültür bitkilerine ve yabani doğal türlere bulaşması söz konusu değil. Bu durumda ne üreticinin ne de tüketicinin endişe duymasına gerek kalmıyor. 29

Moleküler Farmasötik Çiftliklerde İlaç ve Aşı Üretiliyor VICTOR HABBICK VISIONS / Science Photo Library / Getty Images Türkiye Dört Ayaklı İlaç Fabrikaları: İlaçların Elde Edildiği Kaynaklar Transgenik ve Klonlanmış Hayvanlar Bugün kullanılan ilaçların pek çoğu sentetik yollardan elde Tıbbi açıdan önemli bir proteini kodlayan insan ediliyor. Tıpta kullanılan ilk sentetik ilaçların eter ve azot protok- genini bir hayvan genomuna yerleştirmek günümüzde artık sit olduğu biliniyor. Daha sonra kimya alanındaki gelişmeler iler- mümkün. Bu amaçla kullanılan çekirdek, gen transferi yönte- ledikçe birçok ilaç sentez yoluyla üretilmeye başlanmış. mi özellikle çok başarılı sonuçlar veriyor. Erişkin bir canlının genetik benzerlerinin oluşturulması anlamına gelen klonlama a- Birçok bitkinin özsuyu, yaprağı, kökü, meyvesi, kabuğu, çe- ile hem hayvancılık alanında hem de insan sağlığını ilgilendi- kirdeği, tohumu, yağı ilaç yapımında kullanılır. Bitkisel kaynaklar- ren konularda ulaşılabilecek birçok önemli hedef var. Klonla- dan elde edilen en önemli etken maddeler alkoloidler ve gliko- nan hayvanlardan insan sağlığı için yararlı ürünler elde edi- zoidlerdir. lebilir. Burada amaç transgenik hayvanlar üretmek. Transge- nik hayvanların genomlarında kodlanan proteinler hayvanla- b- Hayvansal kaynaklı ilaçlar ise hayvanların hormonları, se- rın sütlerinde, dokularında, yumurtalarında ya da kanlarında rumları ve enzimlerinden elde edilir. üretiliyor. Örneğin protein karakterindeki ilaç ve ilaç benzeri maddeleri üretecek geni taşıyan koyunun sütünden, ilaca dö- c- Mikroorganizmalar genellikle antibiyotiklerin üretilmesinde nüştürülebilecek proteinler elde edilerek ilaç sanayisinde kul- kullanılır. Örneğin penisilin Penicillium notatum isimli küf manta- lanılıyor. Ancak klonlanan hayvanların sağlıklı bir şekilde üre- rından elde edilir. yebilmesi, ilaç yapımı ve organ nakli gibi geniş bir alanda kul- lanılması planlanan klonlama çalışmalarının geleceği açısın- d- İnorganik maddeler, özellikle kükürt, kalsiyum, iyot, demir, dan büyük önem taşıyor. alüminyum, magnezyum ve amonyum bileşikleri birtakım teda- vilerde kullanılır. İlk klon koyun Dolly’den çok önce 1990 yılında Tracy isim- li bir koyun dünyaya geldi. Tracy’yi diğer koyunlardan ayıran e- Sentetik maddeler ise doğal kaynaklı ilaçların daha bol ve özellik, sütünde alpha-1-antitrypsin (AAT) adı verilen bir en- ucuz olarak elde edilmesi ve ilaçların yan etkilerinin azaltılması zimin salgılanmasıydı. Bazı akciğer hastalıklarının tedavisin- amacıyla laboratuvar ortamında sentez yoluyla elde edilen sülfo- de kullanılan bu enzim normalde insan kan plazmasından el- nomidler, bazı hormonlar, eter, yarı sentetik penisilinler gibi ilaç- de ediliyor. Bu yöntem hem pahalı hem de hastalık taşıma ris- lardır. ki var. Wilmut ve Campbell, AAT enziminin genetik kodu- nu Tracy’ye aktardı; Tracy klon değildi, gen aktarımı yapılmış f- Radyoaktif izotoplar, hastalıkların teşhiş ve tedavisinde, tıbbi transgenik bir koyundu. Tracy büyüdükten sonra sütünün her araştırmalarda kullanılır. litresinde yaklaşık 40 gram AAT salgılamaya başladı. Niçin in- sülin gibi AAT enzimi de mikroorganizmalardan yararlanarak g- DNA rekombinasyonu yönteminde ise insan veya hayvan daha kolay bir şekilde üretilmedi de bir koyun seçildi? Çün- organizmasında belirli bir maddeyi sentezleyen hücrelerden alı- kü mikroorganizmaların protein üretiminde kullanılmasının nan DNA molekülü, çeşitli işlemlerden geçirildikten sonra kolay da bazı sınırları var. Mesela AAT gibi bazı proteinlerin etkin üreyen bir mikroorganizmanın sitoplazması içine yerleştirilir. Bu- hale gelmesi için üretimleri sonrasında bazı kimyasal değişik- rada istenen maddenin üretilmesi sağlanır. Bu teknik ile aşılar, in- liklerin yapılması gerekiyor. Ancak mikroorganizmalar bu iş- sülin, büyüme hormonu ve interferon gibi maddeler üretilir. lemleri gerçekleştirecek sistemden yoksun. Bu tür proteinler için mikroorganizmalar yerine hayvanların “biyoreaktör” ola- rak kullanılması gündeme geldi ve bunun ilk örneklerinden bi- ri de Tracy oldu. Tracy’den sonra, Tracy’nin yavrularının sütle- rinde de protein salgılanması ve böylece sürekli üretim yapıl- ması planlanıyordu. Ancak bir problem vardı. Tracy’den dün- yaya gelen kuzular protein üretiminde anneleri kadar verimli değildi. Ama buna da bir çare düşünüldü. Tracy’yi genetik ola- rak kopyalayarak çoğaltmak yani klonlamak ve yüksek verim- de AAT üreten bir grup oluşturmak. Daha sonra bunları ken- di aralarında doğal yollardan çoğaltarak üretimin sürekliliğini sağlamak. Yani klonlama çalışmalarına başlanmasının bir se- bebi sadece et ve süt kalitesi yüksek zirai hayvanların kopya- lanarak çoğaltılması değil, aynı zamanda ilaç fabrikalarına dö- nüştürülmüş koyunların çoğaltılabilmesiydi. 30

<<< Bilim ve Teknik Mart 2013 Peki neden tedavi edici etkiye sahip bu proteinle- yor. Gaucher hastalığı, lizozomların (hücrenin sindi-thinkstock rin özellikle hayvanların sütlerinde üretilmesi iste- rim görevini üstlenen, hücre içi fazla ve zararlı yapıları PASIEKA / Science Photo Library / niyor? Öncelikle proteinlerin fazla miktarlarda sen- ortadan kaldıran, yuvarlak, zarla çevrili, içinde eritici Getty Images Türkiye tezlenmesi ancak bu şekilde mümkün oluyor. Ayrı- enzimler olan organeller) taliglukeraz alfa enziminin ca süt bezleri ve süt, hayvanın önemli yaşam destek eksikliğinden dolayı görevini yapamaması nedeniyle,thinkstock sistemlerinin bir parçası değil. Bu nedenle tıbbi pro- hayati öneme sahip vücut organlarında yağ birikme- teinleri üreten transgenik hayvan için hayati bir teh- si sonucu oluşur. Turuncu renkli havuç hücrelerinin like söz konusu olmuyor. Buradaki asıl çözülmesi dev plastik varillerde sentezlediği tedavi edici bu pro- gereken mesele, transgenin sadece sütte ifade edil- teinin hasta başına yıllık maliyeti 150 bin dolar kadar. mesini sağlamak. Bunun için de uzmanlar, protei- ni kodlayan geni “promoter” denilen bir DNA sin- FDA tarafından onaylanan ilk transgenik hay- yaliyle birleştiriyor. Bu da sadece süt bezlerinde süt van ilacı ise ATryn isimli bir pıhtı önleyici protein. üretilirken etkin hale geliyor. ATryn, insanlarda fibrinojeni fibrine çeviren trom- bin enziminin eksikliğinde meydana gelen kalıtsal Transgenik hayvanlar kullanılarak elde edilen ve kan hastalığının tedavisinde kullanılıyor. Bu tür has- test aşamasında olan ilaçlara örnek verecek olursak, taların ameliyat veya doğum sırasında pıhtı atma ris- kanda pıhtı atmasını önleyici antitrombin III ve do- ki yüksek. Avrupa Birliği tarafından 2006 yılında, ku plasminojen etkinleştirici, kronik kansızlık için ABD’de ise 2009 yılında kullanımı onaylanan bu ila- eritropoetin, hemofili kan hastalığı (pıhtılaşma yete- cın etken maddesi olan protein, transgenik keçilerin neğinin olmaması) için kan pıhtılaşma faktör prote- sütünden elde ediliyor. inleri VIII ve IX, akciğer kistik fibrozis ve anfizem (doku ve organlar arasında hava kalması) için alfa- Duruma bakılırsa, zorlayıcı tüm teknik, ekono- 1-antitripsin. mik, sosyal, politik, etik ve hukuksal yönlerine rağ- men üretimlerine başarıyla devam eden moleküler Günümüzde en güncel teknikler kullanılması- farmasötik çiftlikler artık hayal değil gerçek oluyor. na rağmen transgenik klon hayvanlar elde etmenin Ancak aşıların ve ilaçların bu yolla üretimi açık tarım birtakım zorlukları var. En başta tüm bu çalışmalar alanları yerine kapalı özel tesislerde olacağa benziyor. yüksek bütçe gerektiren araştırmalar. Araştırmanın Eğer her şey yolunda gider, bir de ilaçların fiyatları büyüklüğüne göre maliyet 20 bin dolarla 300 bin do- herkesin bütçesine hitap edecek şekilde düşerse, işte lar arasında değişiyor. Her transgenik hayvan, prote- o zaman belki de tedavi edici proteinler içeren mısır, ini yeterli miktarlarda üretemeyebilir ya da protein- domates ya da muz yediğimizde birtakım hastalıkla- ler yanlış dokularda üretilebilir. İstenen proteini ye- rın tedavi süreci başlayacak. Antikor içeren diş ma- terli miktarda ve doğru dokuda üreten transgenik cunu ile dişlerimizi fırçaladığımızda dişlerimiz çü- hayvanın yavrusunun da aynı işlemi yapması bekle- rümeyecek. Ya da bir bardak süt içtiklerinde çocuk- nir. Bu gerçekleştiğinde başarıya ulaşılmış olur. lar boğmaca, hepatit veya çocuk felci gibi hastalıkla- ra karşı aşılanmış ve korunmuş olabilecek. Mümkün Umut Veren Çalışmalar Sonucu müdür? Yapılan çalışmalara ve alınan ümitvar sonuç- Ticari Kullanımı Onaylananlar lara göre mümkün, hem de çok yakın bir gelecekte. Bitkiler ve hayvanlar tarafından biyolojik olarak Kaynaklar sentezlenmiş ilaçların, aşıların ve hormonların tica- http://www.nature.com/nbt/journal/v27/n4/full/nbt0409-302.html rileşmesi ve yaygın olarak kullanılmaya başlanmasın- http://bfg.oxfordjournals.org/content/1/2/119.full.pdf dan önce tüm klinik testlerden olumlu sonuçlar alın- http://en.wikipedia.org/wiki/Pharming_%28genetics%29 ması gerekiyor. Yani bu ilaçların piyasaya sürülmesi http://www.ext.colostate.edu/pubs/crops/00307.html o kadar da kolay değil. Ama gene de tüm zorlukla- http://jcmb.halic.edu.tr/pdf/4-2/Molecular.pdf ra rağmen ABD Gıda ve İlaç İdaresi (FDA) tarafın- http://the-gist.org/2011/03/molecular-farming-%E2%80%93-how-plants-produce-the-vaccines-of-tomorrow/ dan 2009 ve 2012 yıllarında kullanılması resmi ola- http://www.salon.com/2008/06/11/transgenic_goats/ rak onaylanmış olan, bir tanesi hayvan diğeri ise bitki http://biotech.korea.ac.kr/lab/jsshin/class/molecularfarming.pdf kaynaklı, iki adet biyolojik ilaç piyasadaki yerini aldı. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0734975010001448 http://in.zinio.com/sitemap/ScienceTech-magazines/New-Scientist/June-2-2012/cat1960026/is-416224840/pg-51 Bir İsrail firması olan Protalix’in dev ilaç firması Pfizer lisansıyla, gerekli genetik şifreyi taşıyan havuç bitkisi hücrelerinden elde ettiği Elelyso isimli ilk resmi onaylı bitkisel ilaç, önemli bir genetik rahatsızlık olan Gaucher hastalığının tedavisinde başarıyla kullanılı- 31

Özlem Ak İkinci Bir Üniversite Hocasının Otuz Yılın Sonundaki Gözlemleri Üniversite sınavı ve istediğimiz bir üniversiteyi kazanmak hayatımızın en önemli dönüm noktalarından biri. Üniversiteyi kazanınca kendimizi hayatımızla ilgili her şeyi “halletmiş” gibi hissederiz. Yoksa asıl iş üniversiteye girdikten sonra mı başlıyor? Üniversitedeki başarımız hayatımızda neleri değiştirebilir? Üniversitede ve hayatta başarılı olmanın formülü ne? Başarının ve hayatın anlamı nedir? İşte tüm bu soruların yanıtlarını bulmak için, binlerce öğrenci yetiştirmiş, yıllarını eğitime ve öğretime adamış, Bilkent Üniversitesi Matematik Bölümü’nden Prof. Dr. Ali Sinan Sertöz ile “üniversite ve hayat” üzerine sohbet ettik ve “keşke böyle bir sohbeti üniversiteye başladığımız yıl yapma şansımız olsaydı” dedik. Neden mi? Gelin hep beraber görelim… 32

>>> Bilim ve Teknik Mart 2013 BTD: Öğrenciler üniversiteye başladık- Her bir hedef için ihtiyaç duyduğunuz Mükemmelin altında bir düzeyi hedef- larında nasıl bir ruh hali içinde oluyorlar? bilgi elbette farklı düzeyde olacaktır. leme lüksümüz yok. Türkiye bugün dünya ülkeleri arasında birinci ligde yarışıyor ve Prof. Dr. Sertöz: Öğrenciler üniversi- Evet, mükemmellik diye bir kavram vasat oyuncularla bu yarışta birinciliğe oy- tenin ilk haftalarında, yıllardır kendileri- vardır ve üniversite eğitimi de bunu hedef- nayamaz. Zaten birinciliğe oynamayacak- ne hedef olarak konmuş olan üniversiteye ler. Bu bilgiler ne işinize yarayacak gerçek sak, ne gerek var bunca çabaya? girme işini başarıyla tamamladıklarını hayatta? Elbette mükemmel olmaya bir ve artık dinlenmeyi hak ettiklerini düşü- adım daha yaklaşmanıza yarayacak. Özel- BTD: Başarılı olmak için mükemmel nür. Oysa onlara bir sürü şey öğretmeye likle 1,5 milyon lise mezununun üniversi- olmak şart mı? Mükemmel olmak için eşit çalışan hocalarla karşılaşırlar. Bu ilk şoku teye başvurduğu bir ülkede, üniversitede şartlara sahip değilsek? atlattıktan sonra derslere dönmeye başlar- okuma hakkı kazanan birisinin, bu fırsatı lar, ama bu kez de çoktan seçmeli sorula- sadece vasat bir kişisel gelişim için kullan- Prof. Dr. Sertöz: Bu sorunun cevabı ha- rın uygun cevaplarını doğru tahmin etme ması haksızlıktır. Üniversiteye girmek için yattan ne beklediğimize bağlı. Halimizden yeteneklerinin hiçbir işe yaramadığını o kadar uğraşıp girememiş arkadaşlarına memnunsak, ülkemizin uluslararası den- görürler. Bir hayal kırıklığı da burada ya- karşı haksızlıktır. Ona yatırım yapmış olan gelerdeki yerini yeterli buluyorsak, “daha şarlar. Artık bilgileri sadece almaları değil ailesine ve ülkesine karşı haksızlıktır. iyisine gerek yok” diyorsak, elbette mükem- aynı zamanda anlamaları da beklenmek- meli arama gibi bir kaygımız olmayacaktır. tedir. Özellikle bu bilgiler arasında bağ- lantılar kurup yeni sonuçlar çıkarmaları gerekmektedir. İşte bu aşamada artık isyan ederler ve o meşhur soruyu sorarlar: “Bu bilgiler gerçek hayatta ne işimize yarayacak Ho- cam?” Aslında bu bir sorudan çok bir bö- bürlenmedir. İçinde “hayatı biz anlıyoruz, ama sen anlamıyorsun” suçlaması vardır. Bir küçümseme taşır sorudaki tını, “bize sadece gerçek hayatta gerekli olan şeyleri öğret, gerisi sana kalsın” der adeta. Peki, şu meşhur gerçek hayat denen şey nasıl bir şey? Sıradan öğrencinin düşündüğü gerçek hayat şudur: Bir işe girecek. Ona yapması için sonu iyi tanımlanmış bazı işler veri- lecek. O da o işleri okulda öğrendiği tek- nikleri kullanarak yapacak. Ay sonunda maaşını hak ederek alacak. Peki ona o işleri kim verecek? Ona o işleri verenleri kim yetiştirdi? Her şeyden önce sorulması gereken de o iş yerini ki- min açtığı. Yaratıcı, atılımcı insanları kim nerede yetiştiriyor? Öte yandan sıradan bir iş bile yapsanız, o işi sizin mahallede en iyi yapan kişi mi olmak istiyorsunuz, yoksa Türkiye’de en iyi yapan kişi mi? Dünyada o işi en iyi ya- pan kişi olmayı da hedefleyebilirsiniz. Bir sonraki aşama ise başkalarından bağımsız olarak, o işi mükemmel yapan kişi olmak isteyebilirsiniz. Öte yandan her zaman en başa dönüp “idare edecek kadar yapmak yeter” diye- bilirsiniz. 33

Bir Üniversite Hocasının Otuz Yılın Sonundaki Gözlemleri p Bir ülkenin yaşam kalitesi, o ülkenin Prof. Dr. Sertöz: Voltolina’nın 14. yüz- Eğitim deyince aklıma şu olay geliyor. yetiştirdiği mükemmel elemanların ba- yılda yaptığı bir üniversite sınıfı tablosu Geçen yıl basında bir haber geçti. Bir vatan- şarılarına bağlıdır. Uluslararası ilişkile- var. Bu tablo ile bugün yapılacak bir üni- daşımız Pi sayısının yanlış olduğunu bul- ri yöneten diplomatlarından teknolojik versite sınıfı tablosu arasındaki tek fark muş. Bu haberin ne anlama geldiğini an- ürünleri üreten mühendislerine, henüz hocaların ve öğrencilerin kıyafetlerinde lamam pek mümkün olmamıştı. Hani de- sorulmamış soruların cevaplarını arayan olacaktır. seydi ki “2 sayısı yanlıştır”, ne anlayacağım? bilim insanlarından sanatın en ileri nok- Acaba Pi sayısının açılımının başka türlü talarında eser veren sanatçılarına kadar O gün de, bugün olduğu gibi, dersi sı- olduğunu mu iddia ediyor? Yani “Pi sayısı yetişmiş insan gücünün kalitesi, mükem- nıfın yaklaşık beşte biri takip ediyor. Di- 3,1415... değil de 3,1596... olmalı” mı di- melliği, o ülke insanlarının kişisel refahını ğerleri ya dalga geçiyor ya uyuyor ya da yor? Yoksa Pi diye bir sabit yoktur, daire- ve mutluluk düzeyini doğrudan etkiler. yanındakiyle konuşuyor. Buna rağmen den daireye değişir mi demek istiyor? hocanın gözünde inatçı bir umut ışığı var. İlle de mükemmel olmak şart diyenler Herkesi her an affetmeye ve derse istenilen Bu haberi basan gazetelerden birini için bu söylediklerim. Öte yandan mü- yerden yeniden başlamaya hazır. Aynı bu- uyarmak için telefon açan bir matematikçi kemmel olmadan da yaşanır. Ama benim günkü hocalar gibi. arkadaşıma gazeteden “Sizin de bir fikriniz sözlerim mükemmel olmanın tadını alan- varsa gönderin, basalım” dediklerini duy- lar için. Zaten öğretmenlik Mevlana ile inatlaş- dum. Oysa üniversite birinci sınıf matema- ma sanatıdır. Mevlana der ki “öğretmen tik derslerini dalga geçmeden takip eden Bu mükemmelliği her üniversitedeki ne anlatırsa anlatsın, öğretebildiği sadece eğitim verir mi? Bazı üniversiteler iyi ba- öğrencinin öğrenmeye niyet ettiği kadar- zıları kötü değil mi, diye bir soru hemen dır”. Oysa öğretmen, her şeye rağmen öğ- sorulur bu aşamada bana. Oysa “iyi” ya da rencinin isteksizliğini kırabileceğine, onun “kötü” üniversite yoktur. Kendini geliştir- beynindeki karanlık köşelere ışık götüre- meye kararlı öğrenci vardır, olanla yetinen bileceğine hiç tereddüt etmeden inanır. ve kendini geliştirmek istemeyen öğrenci vardır. Voltolina’nın tablosuna bir kez daha ba- kın. Sizin üniversitedeki sınıfınız da böyle Zaten “kötü” denilen üniversiteler- olacak. Şimdi vermeniz gereken bir karar de de iyi hocalar var. Dışarıdan bakınca var. Sınıfta dersi dinleyenler arasında mı laboratuvarı, imkânları az sanıyorsunuz yoksa dalgacılar arasında mı olacaksınız? ama gidiyorsunuz bir taşra üniversite- Bu tamamen sizin kendi tercihinizdir. sine, Ankara’daki üniversitelerden daha Uzun vadede o önde oturup dersi takip iyi imkânları da var, iyi niyetli hocaları edenler dünyayı yönetecek. Onların ülke- da var. Öğrenci de iyi niyetli ise ve gittiği leri dünya liderliğine oynayacak. üniversiteyi değerlendirirse, o da yetişe- cek. Belki “iyi” dediğimiz bir üniversite- den mezun olan öğrenci, “kötü” dediği- miz bir üniversiteden mezun olanın biraz önünde başlar hayata. Ama kısa sürede ikisi de eşit donanıma sahip olur. Buna rağmen genellikle taşra üniversitelerin- deki öğrencilerin bazılarında “biz taşra üniversitesindeyiz, iyi eğitim almıyoruz” önyargısı var. Bu önyargı ile mücadele etmeleri gerekiyor, çünkü bu doğru de- ğil. Ben bu konuda kötümser değilim ve iyimserliğim de gerçeklere dayanıyor. Ör- neğin ABD’nin meşhur üniversitelerinin hocalarına bakın. Bazıları Amerika’nın taşrasının taşrası denen eyaletlerin devlet üniversitelerinden mezun olmuş. Demek ki isteyince, çalışınca, şartlar ne olursa olsun, şartları değerlendirince başarılı oluyor insan. BTD Eğitim şart mı? 34

>>> Bilim ve Teknik Mart 2013 E=ma2 E=mb2 E=mc2 her öğrenci Pi sayısının ne olduğunu, nasıl diye araştırır, yarışın nasıl da kıyasıya ve Ülkenin belli bir karakteri var. Genel ola- hesaplanacağını anlar. Artık bu bilgi onun uluslararası olduğunu idrak ederiz. rak biz az çalışıyoruz. Ama bunun da iyi için ansiklopedik bir bilgi değil, anladığı ve bir tarafı var. Burada çok kişi çalışmadığı anlatabileceği bir olgudur. Bunun bir siyasi Yani biz yarışta olduğumuzu inkâr edip için öyle müthiş bir rekabet yok. Çalışma- fikir veya sportif bir tercih olmadığını bilir. koşmasak da o koşu sürüyor ve önümüze ya bir karar verirseniz önünüz açık. Yanı- Bu konuda, değişik tecrübeler yaşayan in- geçenler bize toz yutturuyor. Belki de şu nızda sizi engelleyecek çok rakip yok. sanların değişik fikirleri olmayacağını bilir. anda Çin’deki bir dergide tam da bu ko- nuyu işleyen bir yazı vardır! Uluslararası BTD: Başarıya giden kolay bir yol var Bu haber de bana doğa belgesellerin- yarıştan söz ediyordur. “Türklere dikkat mı? den öğrendiğim bir bilgiyi hatırlatıyor. edin” diyordur. Dalgacı görünürler ama Yarasalar tavukların ayaklarını ısırıp kan içlerinden çok çalışanlar çıkar, sağ gösterip Prof. Dr. Sertöz: Popüler bilim mer- emer. Tavuğun haberi olmaz ve hiç tepki sol vururlar, diye de uyarıyordur. Gerçek- kezlerinde ihtimal hesaplarını gözle görü- göstermez. Bunun nedeni yarasanın ilk ten de bakın dünyada ne kadar çok büyük nür hale getirmek için kurulmuş bir düze- ısırdığında yaraya uyuşturucu bir sıvı sal- başarılar kazanmış Türk var, gerek bilim- nek vardır. Dikey bir tablaya eşit aralıklar- masıdır. İşte cehalet de böyledir. de gerek sanatta gerekse iş dünyasında. la çiviler çakılır. Çivilerin arası ancak bir Ama siz siz olun yine de Çinlilere özellikle bilyenin geçeceği kadardır. Bu düzeneğin O yüzden eğitim şart! dikkat edin. Onların hepsi, evet istisnasız yanında bir açıklama vardır. Der ki “yu- BTD: Eğitim şart, ama çok çalışmak da hepsi, çok çalışır. kardan bırakacağınız bilyenin nereye gi- şart mı? deceğini önceden söyleyemeyiz, ama yüz Prof. Dr. Sertöz: Evet, çünkü uluslara- Hayatın içinde, biz görmezlikten gelsek tane bilye atarsanız, aşağıda hangi şekilde rası bir yarıştayız. Böyle bir yarışın olduğu- de var olan yarışı en iyi anlatan sözlerden birikeceklerini önceden söyleyebiliriz”. nu inkâr etmek, yokmuş gibi davranmak biri TAV başkanı Hamdi Akın’a aittir. Der Bir de şekil vardır o açıklamada. Meşhur yarışta geri kalmamızı engellemez. Sınıfı- ki “Aslan ormanda her sabah en hızlı ko- çan eğrisidir o şekil. “Yüz bilye atarsanız mızın, mahallemizin hatta Türkiye’nin en şan kendisi olmazsa aç kalacağını, ceylan bu şekli elde edeceksiniz, inanmazsanız iyisi olmak bize yeter diyebiliriz. Ama bu da en hızlı koşan kendisi olmazsa öleceği- deneyin” diye biter o açıklama. Dener- hedeflerin yetersiz olduğunu, girmediği- ni düşünürmüş.” Bu kadar çalışmaya işte siniz ve çan eğrisinin oluştuğuna tanık mizi sandığımız o uluslararası yarışta ezil- onun için gerek var. olursunuz. diğimizde anlarız. Bizim ürettiğimizden çok daha iyi bir BTD: Bizim toplum olarak en önemli ürünün, çok daha ucuza dışarıdan getiri- eksiğimiz yeterince çalışmamak mı? lip piyasaya sürüldüğünü görünce hangi uluslararası yarışta olduğumuzu anlayıve- Prof. Dr. Sertöz: Evet, ama hiçbir şey ririz. Derslerde okuttuğumuz kitaplardaki tek başına oluşmuyor. İçinde bulundu- hemen hemen tüm isimlerin yabancı ülke ğunuz koşullar çalışmanızı etkiler. Ör- vatandaşlarının isimleri olduğunu görün- neğin ister istemez “ev sahibi olabilecek ce yarışın farkına varır ve acaba geride mi miyim?” diyorsunuz, “arabaya biri çarpsa kaldık diye telaşlanmaya başlarız. bittim” diyorsunuz, “çocuk hangi okula Ülkenin enerji ihtiyacının tamamı- gidecek” diyorsunuz, “emeklilikte nasıl nı kendimiz mi üretiyoruz yoksa bizden geçineceğim” diyorsunuz. Bunlar ve daha daha çok çalışmış ülkelerden mi alıyoruz başka bir sürü kaygı kafanızın içindey- ken size iş yapacak çok az enerji kalıyor. Bir de Akdeniz ülkeleri daha az çalışıyor. 35

Bir Üniversite Hocasının Otuz Yılın Sonundaki Gözlemleri Eğitimde de gelen öğrencinin çoğu, o BTD: Bazı öğrenciler iyi çalışıyor bazı- önünde bulundurmak gerekiyor. O çeşit çan eğrisinde olduğu gibi ortaya düşer. ları ise çalışmaya hiç ilgi göstermiyor. Ça- insanlar nasıl eğitilebilir, onu da eğitimci- Yani vasat bir insan olarak mezun olur. lışma nasıl daha çok sevdirilebilir? lerin düşünmesi gerekiyor. Ülkeye lokomotif gücü katacak, kendi- sini mükemmellik düzeyinde yetiştirmiş Prof. Dr. Sertöz: Benim çocuğum ol- Sonuç olarak çalışmanın sevdirilme- çok az sayıda öğrenci çıkar. Onlar da çan madan önce “çocuk beyaz bir kâğıt, siz si için, çoktan seçmeli sınavlarda başarılı eğrisinin iki ucuna düşen bilyelere karşı- ne yazarsanız öyle olur” diye düşünüyor- olmanın dışında, hayatın başka yönleri lık gelir. dum. Ama hiç öyle değilmiş. O kendi ka- olduğunu anlamak ve bu yönlerde başarılı rakteriyle, kendi eğilimleriyle geliyor. Öte olan öğrencilerin farkına varmak gerekir. Öğrenci bilye benzetmesinde çok yandan toplumun eğitim sisteminin de Örneğin on beş yaşında kendi kendine se- önemli bir ayrılık vardır. Bir bilye o çivi- belli standartları var. Çocuğun karakteri o naryo yazıp kısa filmler çeken bir öğrenci- li düzenekten aşağıya inerken bir çiviye standarda ne kadar uyuyorsa o sistem için- ye, çoktan seçmeli sınavlarda parlak başa- çarptığında sağa mı yoksa sola mı gidece- de o kadar başarılı ya da başarısız oluyor. rılar alamıyor diye aptal muamelesi yapar- ğine kendi karar vermez. Oysa bir öğrenci Başarı dediğimiz, eğitim sistemine göre sanız çalışmayı sevdirmekten, eğitimden, her zorluğa çarptığında nereye sapacağına başarı. Çoktan seçmeli sınavlarda kısa za- eğitimcilikten söz edemezsiniz. kendi karar verir. “İdare et abi” zihniyetine manda daha fazla doğru cevap işaretleme mi sapacak, “mükemmel çözüm nerede” becerisinden başka hayatta hiçbir beceri Bugün velilerin çoğunluğu çocukları- arayışına mı girecek? Buna öğrenci kendi olmadığı saplantısıyla yeni nesilleri eğiti- nın üniversite giriş sınavında yüksek puan karar verir. Hiçbir tesadüfi etken yoktur. yoruz. Toplumda zamanla değiştirmemiz alıp tanınmış bir üniversiteye girmesini Sonuç olarak, değerlendirme tahtasının gereken yanılgı, başarı için kabul ettiğimiz istiyor. Okullar da velilerin bu isteklerine en altına inildiğinde bilyeler ihtimal he- bu kriterlerdir. cevap verme yarışı içinde. saplarının dikte ettiği şekilde, öğrenciler de kendi iradeleriyle tercih ettikleri yerlere Üniversite sınavıyla ilgili yapılacak en Oysa eğitim kurumları toplumun bir yerleşir. büyük eleştiri de sınavın sadece belli bir adım önünde olmalı. Öğrencinin üniver- disipline sahip, sıkı çalışan çocukları se- siteye değil hayata hazırlanması gerektiği İşte her karar verme anında mükem- çiyor olmasıdır. Tamam, bunlar lazım. yönünde tavır koymalı okullar, ama böy- meli arayan o zor yola girme iradesini Ama topluma büyük sıçrama yaptıracak le davranırlarsa müşteri kaybedeceklerini göstermek gerekir başarılı olmak için. O insanlar da biraz deli insanlardır. Bu sınav sanıyorlar. Oysa nasıl her topal atın kör yüzden başarıya giden kolay yol yoktur. sistemi de onları eliyor. Onu da biraz göz bir alıcısı oluyorsa, her kaliteli mal için de kapınızın önünde bir alıcı kuyruğu oluyor. 36

>>> Bilim ve Teknik Mart 2013 Halkın bilgisi yetersiz olabilir, ama sağ- Bu sorunun cevabını Malcolm Glad- Bunun yetenekle fazla bir ilgisi yok çünkü duyusu var. İyi bir eğitim modeli görünce well’in Outliers adlı kitabında bulabiliriz. o okula zaten çok yetenekli öğrenciler ara- halkın tanıyıp takdir edeceğine dair inan- Gladwell’in iddiasına göre gereken çalış- sından seçim yapılarak öğrenci alınıyor. cım tam. ma süresi 10.000 saat. Yani hafta içi her Yıllar içinde oluşan fark, kimin ne kadar gün, günde dört saatten on yıl çalışırsanız, çalışmaya karar verdiğiyle açıklanabiliyor BTD: Başarılı olmak için ne kadar ça- dünyada bir numara olursunuz. Bunun ancak. lışmak gerekir? Böyle somut bir ölçü var yetenekle fazla bir ilgisi yok. Yeteneği sa- mı sizce? yesinde bu kuralın dışına çıkmış bir kişi Gel de “yürüyen bir aptal oturan iki var. Satrançta dünya çapında büyük usta akıllıdan daha çok yol alır” diyen atasözü- Prof. Dr. Sertöz: Başarılı olmak için olmak için çok sıkı çalışarak geçirilecek ne hak verme. kişi her zaman çok çalışacak, düzenli ola- bir on yıla ihtiyaç var kural olarak. Yetene- cak ve her gün bir şey yapacak. Örneğin ği sayesinde bu başarıya bu sürenin altında Ben bir de “yetenek bir işi yapabilmek Tarkovski “saatinizi her gün aynı saate ulaşan tek bir kişi var: Bobby Fischer. Ken- değil de o işi yapmak için sabır göstere- kurun” derdi. Şimdi artık saatleri kurmak disi bu düzeye dokuz yılda gelmiş! bilmektir” diyen kızıma hak veriyorum. gerekmiyor, ama bu bir örnek. Doktora Üstelik bu sabrın günde dört saatten on yıl öğrencisiyken tez yazma aşamasında bu Bu on bin saat kuralının başlangıcı boyunca gösterilmesi gerektiğini de hatır- tekniği uygulardım. Her cumartesi sine- 1990’larda Berlin Müzik Akademisi’nde layarak. maya gideceğim, her akşam evde klasikleri yapılan bir araştırmaya dayanır. Önce okuyacağım, derdim. Hafta içi gündüzleri okuldaki yirmi yaş civarındaki keman öğ- BTD Israrla, sabırla ve sürekli çalışmak kendime bir plan yapmamıştım. İlk baş- rencilerini performansları bakımından üç eşittir başarı anlamına mı geliyor? larda gündüzleri boş geçti, ama daha bir gruba ayırmışlar. Birinci gruptakiler ola- hafta dolmadan kendimi gündüzleri çok ğanüstü olanlar. Bunlar kesinlikle ilerde Prof. Dr. Sertöz: Israrla, sabırla ve sü- sıkı çalışırken buldum. Bunun bir başka dünya çapında konserler verecek, kayıtlar rekli çalışmadan, sözünü etmeye değer adı da galiba zaman mühendisliği. Herkes yapacak. Dönemlerinin en saygın yorum- hiçbir şey başarılamaz. Her yıl birinci sı- kendi zaman mühendisliğini kendi yapıp cuları olacaklar. Ülkelerinin adını ulusla- nıfta karşıma pırıl pırıl öğrenciler gelir. çalışmalı, ama çok çalışmalıdır. rarası platformda yüceltecek, ülkelerine Tek tek konuştuğumda hepsinin yetenekli prestij kazandıracaklar. İkinci gruptakiler ve istekli olduğunu görürüm. Gençken, o Ne kadar çalışmak yeterlidir? sadece çok iyi olanlar. Bunların gelecekte yılki sınıftan Türkiye’ye olağanüstü katkı- Bir ülkenin kaderini belirleyen ve ül- büyük konserlere çıkmaları beklenmiyor, lar yapacak elli tane öğrenci yetişeceğini kenin uluslararası platformda yerini tayin ama çok iyi oldukları su götürmez. Muh- düşünür heyecanlanırdım. edenler, konularında olağanüstü düzeye temelen çok saygın orkestralarda çalacak- çıkmış bireyler ve onların başardıkları iş- lar. Üçüncü gruptakiler ise kısaca yete- Oysa yıllar içinde tekrar tekrar gözle- lerdir. nekli çocuklar. Çok iyi keman çalıyorlar, dim ki o sınıftaki pırıl pırıl öğrencilerin Bu anlamda başarılı olmak için ne ka- ama kesinlikle hiçbir profesyonel oluşum büyük bir çoğunluğu, kendi tercihleri dar çalışmak gerekir? içinde keman çalamayacaklar. Hayatlarını doğrultusunda, vasat bir eğitimle yetinip Dersleri dikkatle takip etmek, konula- keman çalarak değil çok saygın okullar- sıradan bir mezuniyeti hedefliyor. Hiçbiri rı anlamak, ödevleri zamanında yapmak, da keman hocalığı yaparak kazanacaklar. de bunun kendi kararı olduğunu itiraf et- sınavlardan iyi notlar almak ve başarıyla Araştırmacılar bu sınıflandırmayı kendi miyor. Sistemi, beni ve Türkiye’yi suçluyor. mezun olmak öğrencinin kendi hayatı- aralarında yaptıktan sonra her öğrenci- nı kurtaracaktır. Ama ülkenin geleceğini ye keman çalmaya ilk başladığı günden Bu öğrencilerin vasat insan olmayı ancak olağanüstü başarılı olanlar etkile- bu güne kadar tahmini olarak kaç saat kendilerinin seçtiği konusundaki iddia- yecektir. Bu düzeyde bir başarı yakalamak keman çaldığını sormuş. Tüm öğrenci- mın haksız olmadığını anlatayım. Ders için ne kadar çalışmak gerekir? ler kemana yaklaşık olarak aynı yaşlarda döneminin başında sınıfa ders kitabını başlamış. Hepsi başlarda eşit sürelerde götürürüm. Kitaptan hangi konuları iş- çalışmış. Daha sonra bazılarının çalışma leyeceğimizi ve toplam kaç sayfa kapsa- temposu düşmüş ve aralarında keman ça- yacağımızı anlatırım. Çok kaba bir hesap lışılan süre bakımından farklılıklar oluş- yaparım sonra. Dönemde kaç gün var, maya başlamış. okunacak kaç sayfa var, gün başına kaç sayfa düşüyor. Örneğin birinci sınıf mate- Sonuç olarak, birinci gruptakiler yirmi matik dersinin birinci döneminde genel- yaşına gelene kadar toplam on bin saatlik likle 500 sayfa okunur. On dört haftalık bir bir çalışmayı arkalarında bırakmış durum- dönemde, cumartesi ve pazarları da sayar- da. İkinci gruptakilerde, bu süre sekiz bin sak, toplam 98 gün var. Yani öğrencilerin saat, üçüncü gruptakilerde dört bin saat. her gün en az 5 sayfa okumaları gerekir ki geri kalmasınlar. Üstelik bir matematik kitabının her sayfası aynı hızla okunamaz. Bazı sayfalar problem sayfalarıdır, çözmek okumaktan daha uzun zaman alacaktır. 37

Bir Üniversite Hocasının Otuz Yılın Sonundaki Gözlemleri Kısacası gerçek anlamda başarılı olmak is- Prof. Dr. Sertöz: Bugün akademi dün- Avustralya’nın Queensland şehrinde teyen öğrenci sadece matematik dersi için yasının sorunu şudur: Herkes kendi ko- bundan bir kaç sene önce “Her şeyin en her gün 5 sayfalık çalışma yapmak zorun- nusunu dünyanın merkezi sanıyor, diğer iyisini ben bilirim” anlayışı bir felakete yol dadır. Her gün ve tüm dönem boyunca. bölümlerin hepsini gereksiz görüyor ve açtı. Bu şehrin ortasından akan bir nehir bu saplantı öğrencilere de bulaşıyor. Her var. Bu nehrin sellerinden kurtulmak için Ben bunu açıklayınca sınıfın yarısının bilginin uzmanı, sadece kendi bilgisiyle bir baraj yapılmış. Bir de baraj için yöne- yüzünde alaycı bir tebessüm belirir. “Biz bütün dünyanın ve hayatın kavranabilir tim kılavuzu hazırlanıp eğitimli mühen- bunu zekâmızla hallederiz, sen dert etme ve yönetilebilir olduğunu sanıyor. Bu ne- dislere teslim edilmiş. Normal zamanlar- hoca” demeye gelen yarım ağız bir gülüş- denle üniversitede “her konuyu kendi uz- da ne yapılacağı kılavuzda yazıyor. Ama tür bu. Hemen anlarım ki bu öğrenciler manına danışma kültürünü” verebilmek olağanüstü bir durum olduğunda, yani başarılı olmamaya karar veren ilk grup öğ- çok önemli. okulda öğretilenlerin dışında bir durum rencilerdir. Gerçekten bir daha onlardan olduğunda, yetkililerin yeni duruma göre başarılı olan çıkmaz. Hiç çıkmadı. Bunun ve anında karar vermesi gerekir. istisnasına otuz yıldır rastlamadım. Eğitim, öğrendiklerinizi unuttuğunuz- Ben, umutları ve sabrı sonsuz olan biri da geriye kalan izlerdir. İyi eğitim derin iz- olarak, yani bir öğretmen olarak, onları da ler bırakır. Kritik durumlarda, öğrendikle- eğitmekten, başarısız olma kararlarından rinizin sizde bıraktığı izler yardımıyla yeni döndürmeye çalışmaktan vazgeçmem. Bir bilgiler üretir, yeni kararlar alabilirsiniz. sonuç alamam, alamayacağımı da bilirim. Eğitim, bilmediğiniz durumlarla karşılaş- Ama umudumu yitirmem söz konusu de- tığınızda soğukkanlılığınızı koruyabilme- ğildir: Ben bir öğretmenim! nize yarar. BTD: Üniversite eğitimi sırasında mes- Queensland’daki meteoroloji uzmanla- leki konuların yanı sıra öğrenciye verilme- rı kış aylarında çok şiddetli yağışlar olaca- si gereken en önemli şey nedir? 38

<<< Bilim ve Teknik Mart 2013 ğını öngörüyor. Meteorologlar barajdaki suyun dört- Bilginin toplumla paylaşıldıkça anlam kazanaca- te üçünün kış gelmeden boşaltılması gerektiğini, aksi ğını bilip bilmediğinizi ve toplumun yararı için za- halde barajın yağacak yağmurları tutamayacağını ve manınızı ve enerjinizi yatırmaya istekli olup olma- taşkın olacağını söylüyor. Baraj sorumluları, kendi- dığınızı öğrenmek isterler mülakatta. Bu soruların leri meteoroloji uzmanı olmadıkları halde, kendi cevaplarını daha öğrenciyken oluşturmanız gerekir. aldıkları eğitimi her türlü eğitimden üstün görmüş olacaklar ki, kendileri bir hesap yapıp, artık ne hesa- İşte başka bir öğrenciden başka bir paylaşım: bıysa o, kışın o kadar yağmur yağmaması gerektiği “Ayrıca sosyal hayatla akademik hayat arasındaki sonucuna varıyorlar ve barajı boşaltmıyorlar. Kış ge- dengeyi kurmak da önemli.[.....] Arkadaşlarımla bir- liyor, uzmanların öngördüğü yağmur yağıyor, baraj likte güzel zaman geçirdikten sonraki 2-3 saatlik çalış- taşıyor, sel oluyor. Sonuç: 35 ölü, 9 kayıp ve 30 milyar mam, rastgele bir zamanda 5-6 saatlik çalışmamdan dolarlık maddi zarar. çok daha verimli oluyordu.” Tabii ya… Hep ders, hep ders, nereye kadar! “Ben bilirim, sen bilmezsin” tavrının tipik bir yan- BTD: Son olarak üniversite öğrencilerine söyle- sıması. Oysa gerçek hayatın problemleri ancak deği- mek istediğiniz bir şey var mı? şik konuların uzmanlarının beraber ve uyum içinde Prof. Dr. Sertöz: Gün gelecek mezun olacaksınız. çalışmasıyla çözülür. Üniversitede verilmesi gereken Dünyanın en iyi okullarında yüksek lisans ve dokto- en önemli kültür budur bence. ra eğitimi alıp ülkeye katkı yapma ideali sizi saracak. Burs için başvuracaksınız. BTD: Bu kadar çok çalışırken hayata başka şeyler İlk eleme Türkiye’nin diğer okullarından gelen sı- katmak mümkün mü? nıf birincileriyle sizin aranızda olacak. Sınıfınızda birinci olmanın yetmediğini ilk bura- Prof. Dr. Sertöz: Düzenli ve programlı çalışırsa da hissedeceksiniz. insanın hayatına başka şeyler katması da mümkün Bu ilk elemeyi geçerseniz, o büyük okullara başvu- olur elbette. “Sabah şu saatler arasında, akşam şu sa- racaksınız ve dünyanın her yerinden gelen, Çin dâhil, atler arasında çalışacağım, şu gün şu saatte eğlene- olağanüstü öğrencilerle yarışacaksınız. Bazı okulların ceğim” diyebilmek ve bunu uygulayabilmek önemli. boş olan her kontenjanı için ortalama elli başvuru Bu çeşit kilometre taşları olduğu zaman araları çok olur. Bu sayıyı tekrar okuyun çünkü gerçektir. kolay ve çabuk doluyor. Böyle olunca çok yoğun çalı- Diyelim ki bu yarışı da şıyorsunuz ve her iş yetişiyor, siz de her işe yetişebili- kazandınız ve o hayaliniz- yorsunuz. Eğlence de daha verimli oluyor. Çalışırken deki okula girdiniz, dersler de hakkını veriyorsunuz, eğlenirken de hakkını veri- başladı. Şimdi artık hoca yorsunuz. “günde 5 sayfa okumazsa- nız geri kalırsınız” dedi- Geçen sene ilk defa bizim bölümün yeni me- ğinde günde on beş sayfa zunlarına ulaştım ve üniversiteye yeni başlayanlarla okuyan sınıf arkadaşlarınız hangi tecrübelerini paylaşmak istediklerini sordum. var, çoğu da Çinli. Hocaya Özellikle de keşke size baştan söylenseydi dediğiniz alaylı alaylı bakıp gülen ar- bilgiler var mı dedim. Aldığım cevapların biri şöyle. kadaşlarınız çok gerilerde kaldı. Keşke kendimi daha “Sosyal aktiviteler ve kulüpler bana gereksiz vakit iyi hazırlasaydım, demek için çok geç. Zamanında kaybı gibi gelmişti. Oysa onlara katılsaydım daha iyi buralara geleceğinizi planlayıp o uluslararası yarışa olurdu kesin. Üniversiteler pek çok kulüple bir sürü fır- hazır olmanız gerekirdi. sat sunuyor, bunların altı çok çiziliyor, sürekli hatırlatı- Derken işe girme zamanı gelecek. Artık yarıştı- lıyor, ancak belki bir kez daha hatırlatılabilir.” ğınız kişiler sizinle aynı yollardan başarıyla geçmiş, dünyanın her ülkesinin kapmak istediği uzmanlar. Bu öğrenci çok yüksek notlarla mezun olup çok Rakiplerinizden korkuyorsanız zamanında ye- prestijli burslara başvuran bir öğrenci. Bu çeşit burs- terince çalışmadığınız içindir. Rakipleriniz sizden lara başvuran öğrencileri kâğıt üzerinde birbirinden korkuyorsa, Türkiye yediğiniz ekmeği size helal ede- ayırt etmek mümkün değildir. Onun için mülakat cektir. yapılır. Mülakatta ise size, başvuranların hepsinin Prof. Dr. Ali Sinan Sertöz’e çok teşekkür ediyor, çok iyi olduğunu söylerler ve bu bursun neden diğer- önerilerinin ve mesajlarının tüm öğrencilere ulaşma- lerine değil de size verilmesinin doğru olacağını so- sını diliyoruz. rarlar. Burada beklenen cevap, uzmanlığınızı toplu- ma nasıl yansıtacağınız konusundaki planlarınızdır. Ders çalışmak dışında bir hayatınız, özellikle öğrenci derneklerinde yoğun faaliyetleriniz varsa zaten bu konuda uzun vadeli planlarınız var demektir. 39

İlay Çelik Küf Mantarının Gizli Kalmış“Özel Hayatı” Bilim insanlarının çok uzun süredir mercek altında tuttukları canlıların bile şaşırtıcı yeni özellikleri keşfedilebiliyor. Kısa bir süre önce penisilin üreten Penicillium chrysogenum adlı küf mantarı için de benzer bir durum söz konusu oldu. Yüz yılı aşkın bir süredir Penicillium chrysogenum’un sadece sporlar yoluyla, eşeysiz olarak çoğaldığı sanılıyordu. Ancak uluslararası bir araştırma ekibi mantarın aynı zamanda bir eşeyli üreme döngüsüne de sahip olduğunu ortaya çıkardı. Yalnızca bitkiler ve hayvanlar değil, man- yacak yeni özellikler kazanabiliyor. Ancak mantarlar tarlar ve algler gibi pek çok mikroorganiz- için eşeyli üreme her zaman geçerli bir durum değil. ma da eşeyli olarak üreyebiliyor. Bu da ye- Çoğu mantar sporlar yoluyla eşeysiz olarak çoğalı- ni nesil organizmaların, eşleşen bireylerin her ikisin- yor. Küf mantarlarına ait sporları bozulmuş yiyecek- den de gen alarak yeni özellikler kazanmasını sağ- ler üzerinde beyaz, yeşil ya da siyah tozsu kalıntılar lıyor. Böylece yeni nesil organizmalar değişken çev- olarak görürüz. Bu sporlar sadece tek bir atadan ge- re koşullarına karşı daha dayanıklı olmalarını sağla- len genlere sahiptir. thinkstock 40

>< Bilim ve Teknik Mart 2013 İngiltere’de Nottingham Üniversite- Eşeyli olarak üreme yeteneği gösteren nın hâlihazırda kullanımda olduğunu, an- si’nde mantar biyolojisi üzerine çalışan mantarların daha fazla penisilin ürettiği cak bu soyların genetik açıdan istikrarsız Paul Dyer, penisilin üretiminde kulla- görüldü. Bu yeni keşif başlı başına şaşır- olduğunu söylüyor. Yani mantar kültürü nılan Penicillium chrysogenum adlı küf tıcı olduğu gibi uygulamaya yönelik fay- yaşlandıkça penisilin üretiminde düşme mantarının gerekli şartlar sağlandığında dalar da vaat ediyor. Daha fazla penisilin eğilimi görülüyor. Kück, endüstride kulla- eşeyli üreme olasılığı olabileceğini düşü- elde etmek amacıyla eşeyli olarak çoğalan nılan soyların haftada ya da ayda bir tak- nüyordu. Mantarın tüm genomunun dizi Penicillium chrysogenum mantarları kul- viye edilmesi gerektiğini, yüksek penisilin analizi sonucunda, aslında eşeyli çoğal- lanılabilir. Araştırmacılardan Ulrich Kück üretme kapasitesine sahip bir soyun sağ- ma için gerekli genleri hâlâ taşıdığı anla- çok miktarda antibiyotik üretebilen en- lıklı başka bir soyla eşleştirilmesinin çok şıldı. Bunun üzerine Dyer ve Avrupa’daki düstriyel Penicillium chrysogenum soyları- faydalı olabileceğini belirtiyor. birkaç araştırma enstitüsünden araştır- macılar Penicillium chrysogenum’u eşey- li çoğalmaya teşvik edebilecek ideal ko- şulları araştırmaya başladı. Dyer ve ça- lışma arkadaşları önce iki farklı cinsiyet- te olabilen Penicillium chrysogenum’un birbiriyle uyumlu eşleşme genlerine sa- hip olan soylarını bir araya getirdi ve bunları farklı besin ve ışık koşulların- da çoğalttı. İşe yarayan kombinasyon ise biyotin adlı vitaminle güçlendirilmiş, yulaf ezmesi temelli bir besi yeri oldu. thinkstock thinkstock Bugün yıllık piyasa değeri yaklaşık 6 milyar savaşta kullandığı güçlü bir silah. Penisilin ve avro olan bu antibiyotik hâlâ ancak bu küf benzer mekanizmalarla etki gösteren çok sa- Bakteri Düşmanı Penisilin mantarları tarafından üretilebiliyor. Bu küf yıda başka antibiyotik o zamandan beri mil- Penicillium chrysogenum’un ürettiği peni- mantarı beta-laktam adı verilen, azot ve kar- yonlarca insanın hayatını kurtardı. Bu süreç- silin adlı maddenin bakterilere karşı öldü- bon içeren, halka şeklindeki kimyasal yapı- te başka mikroorganizmalarda da bakterile- rücü etkisi ilk defa yüz yıl kadar önce Ale- lar üretiyor. Beta-laktam ise bakterilerin hüc- re karşı farklı mekanizmalarla, örneğin bakte- xandre Fleming tarafından keşfedilmişti. re duvarı oluşturmasına engel oluyor. Böy- rilerdeki protein sentezini engelleyerek ya da lece bu antibiyotik, mantarın yaşadığı yer- bakteri hücrelerindeki zarsı yapılara zarar ve- lerde yaşamaya çalışan bakterileri öldürü- rerek etkili olan, çok sayıda başka antibiyotik yor. Bu mekanizma aynı zamanda doktorla- de keşfedildi. Bunların bir kısmı artık sente- rın 1940’lardan beri bakteriyel hastalıklarla tik ya da yarı-sentetik olarak da üretilebiliyor. Karanlıkta geçirdikleri beş haftalık süre SCIENCE SOURCE / Photo Researchers / Getty Images Türkiye thinkstock• Khtatpy:n//awkwlawr .sciencedaily.com/ sonunda mantarların sadece eşeyli üre- releases/2013/01/130108084138.htm me sonrasında oluşan özel yapılar geliştir- diği görüldü. Genetik analizler de genle- • http://www.scientificamerican.com/ rin eşeyli çoğalmayla çaprazlanmış oldu- article.cfm?id=the-joy-of-fungal-sex ğunu kanıtladı. 41 Araştırmacılar ayrıca küf mantarının sahip olduğu 12.000 kadar genin etkinli- ğini de inceledi. Sonuçta eşeyli üremeyle ilgili genlerin başka bazı biyolojik işlevler- le, örneğin penisilin üretimiyle ilgili gen- lerin etkinliğini de kontrol ettiği anlaşıldı.

Daha İlay ÇelikTam TSağlıklıBirYaşamİçin ahıllar 42

>>> Bilim ve Teknik Mart 2013 BhidlabiamkseİhtöntsasaşkaltelTeeeaşınlaknlıfrnreyaamlnubamaornzkemruirrloaeıt.atgnhöşndaySadtanehuaooızberre.ılneryeemlamTlttöbskaryaaeadlenurıyiemllılaetelananaalnrklermriirt,obnknkdtabnıioes,mahkiliaruidlyyımigsğleludehliaeiasnlyryasüğıegrğeioikiknlılilıntıriaiülkm.şaeharbkmlsmrtırBiıiiaiıçazbllnreuigğııştdentyioatollselıoıedehlğlrlödmrerbmarıa.izllunoleAaeaafğbmkşzalrlraulivaastıylienekeınamrodkylulbaetolthumseaalelaoaahmrdrsiaağrryletlegedıeıafulrnşııkiınznknmlğaçgeilmldodaııetebnakaerançbelıaıneaedaakçgçsnrseoerntdlaelaaıkşkelağğçgısiiinytılöüıdrökmınlommkninoandrleılunıeeizuaşzdıçm.pt.ıadl-aiy.u-s-a Ülkemizde Tam Tahıllar Ülkemizde son yıllarda tam tahıl tüketimi konu- sunda bilinç düzeyi arttığı gibi tam tahıl ürünle- rine erişme imkânı da artıyor. Lokanta mönüle- rinde ve gıda etiketlerinde “tam tahıllı”, “çok ta- hıllı”gibi ifadelere her geçen gün daha fazla rast- lar olduk. Geçtiğimiz yıl çok sayıda üniversite, ka- mu kuruluşu ve sivil toplum örgütünün ortakla- şa düzenlediği Tam Buğday Ekmeği Yaygınlaş- tırma Sempozyumu’nda tam tahılların fayda- ları katılımcılarla paylaşıldı. Devlet organları da tam tahıl tüketimini artık daha fazla önemsiyor. Ekmek satışı yapılan yerlerde tam tahıl ekmek- leri ya da en azından tam tahıl içeren ekmekler bulundurulmasını zorunlu hale getiren düzen- lemeler var. 17 Ocak 2013’te başlatılan ve Top- rak Mahsulleri Ofisi’nin yürüteceği “Ekmek İsrafı- nın Önlenmesi Kampanyası” kapsamında da yi- ne beyaz ekmek yerine tam unlu ekmekler tü- ketilmesini teşvik etmeye yönelik eylemler yer alacak. Tam tahıl ürünlerinin, özellikle ekmek- lerin yaygınlaşmasının zorluklarından biri bu ürünlerin fiyatlarının biraz daha yüksek olma- sı. Tam un üretiminin henüz yaygın olmaması, tam unların saklama ömürlerinin hayli kısa ol- ması ve bazı durumlarda tahılın ayrılan kısım- larının başka sektörlere, örneğin yem sanayiine daha yüksek fiyatla satılabilmesi bunun sebep- leri arasında gösteriliyor. Ancak geçtiğimiz gün- lerde devlet organlarının da bu konuyu gün- deme almasının, yeni düzenleme ve teşvikler- le sonuçlanarak tam tahıl ürünlerini daha geniş kitlelerce erişilebilir hale getirmesini diliyoruz. 43

Daha Sağlıklı Bir Yaşam İçin Tam Tahıllar Sağlık İçin Tam Tahıllar nsanlık olarak beslenmeye dair bazı konularda başa dönme Sağlıklı beslenme tablolarında farklı besin türlerinin, alı- eğilimi gösterdiğimiz söylenebilir. Tahılları tüketme biçimi- nan toplam besin miktarının ne kadarını karşılaması gerektiği- ne dair yüzdeler bulunur. Bu tablolarda alınan enerjinin ne ka- İmiz de bunlar arasında. Atalarımız milyonlarca yıl tahılla- darının karbonhidratlardan gelmesi gerektiği de belirtilir. An- cak karbonhidratların sağlık üzerindeki etkileri konusunda ya- rı hiç işlemeden tüketti. Tahılları öğütmeyi öğrendikten sonra pılan araştırmalar, alınan karbonhidratların en az niceliği kadar bile uzun süre tam tahıl ürünleri tüketmeye devam etti. Günü- niteliğinin de önemli olduğunu ortaya koydu. Çok sayıda araş- müzde büyük ölçüde terk etmiş olduğumuz bu alışkanlık şim- tırma, karbonhidrat kaynağı olarak tam tahıl tüketiminin sağ- dilerde sağlıklı beslenme konusunun en önemli başlıklarından lık üzerinde olumlu etkileri olduğunu gösteriyor. İşte bunlardan biri. Tam tahıl ürünü, işlenmemiş tahıllarda bulunan bütün kı- bazıları. sımları içeren yiyecekleri ifade ediyor. İşlenmemiş tahıl üç be- lirgin kısımdan oluşur. Tahılın dış kısmında lifçe zengin kepek, iç kısmında mikro besinlerce zengin rüşeym (embriyo), nişasta- lı ana gövdesinde de endosperm bulunur. İşte tam tahıl ürünleri bu üç kısmın tamamını barındırır. Endüstrileşmiş un değirmen- lerinin gelişip yaygınlaşmasıyla tahıllardan yararlanma biçimi- miz de önemli ölçüde değişti. Bu değirmenler tahılların kepeği- ni ve rüşeymini ayırarak çiğnenmesi, sindirilmesi ve saklanma- sı daha kolay olan beyaz un üretiyor. Bu öğütme işlemi küçük ta- neler şeklindeki endospermi de parçalayarak milyonlarca küçük parçacığa dönüştürüyor. Bu şekilde rafine edilen un, hafif ve kabarık unlu yiyecekle- rin üretilmesine olanak sağlıyor. Ancak görünüşü ve dokusu çok hoşumuza giden bu ürünler ne yazık ki tahılların en önemli be- sin değerlerinden yoksun oluyor. Örneğin rafine buğday unu üretimi, buğdaydaki B vitaminlerinin yarıdan fazlasını, E vita- mininin % 90’ını, liflerin de neredeyse tamamını alıp götürüyor. 44

>>> Bilim ve Teknik Mart 2013 Neler Tam Tahıl Ürünü Sağlıklı beslenme programlarında ve eğitimlerinde tam tahıl- lara gereken yeri ayırmış ülkelerdeki yaygın tartışmalardan bi- ri nelerin tam tahıl ürünü sayılıp nelerin sayılamayacağıyla ilgi- li. Çünkü bu tanımlarla ilgili bir belirsizlik var. Örneğin bir ürü- nün yüzde kaç tam tahıl içerirse tam tahıl ürünü sayılabileceği, genellikle üzerinde anlaşmaya varılmış bir konu değil. Ülkemiz- deyse “tam tahıl” kavramı daha yeni yeni tanındığı için tartış- ma henüz bu noktaya gelmedi. Öncelikle ürün etiketlerindeki içerik listelerinin iyi incelenmesi gerekiyor. Tabii ülkemizde ek- meklerin genellikle açık satıldığı düşünüldüğünde, en kısa sü- rede bu konuda kontrol sağlayacak düzenlemeler getirilmesi gerektiği ortada. Ülkemizde bulunabilecek tam tahıl ürünlerin- den bazıları şunlar: Tam tahıl unları Tam tahıl ekmekleri, simitleri, krakerleri Tam tahıl ezmeleri, gevrekleri Tam buğday makarnaları, erişteleri Bulgur, karabuğday (greçka), esmer pirinç Kalp Sağlığı Karabuğday (greçka) Araştırmalar düşük yağlı bir beslenmenin parçası olarak tam Kanser tahıl ürünleri tüketmenin kalp hastalığı riskinde azalmayla iliş- kili olduğunu gösteriyor. Çeşitli çalışmalarda günde üç ya da da- Çeşitli araştırmalar tam tahılların gastrointestinal (mide ve ha fazla porsiyon tam tahıl ürünü tüketen bireylerin kalp-damar bağırsaklarla ilgili) kanser riskinde azalmayla ilişkili olduğuna sorunları yaşama riskinin, daha düşük miktarda tam tahıl ürünü işaret ediyor. 40 kadar çalışmanın gözden geçirildiği bir araştır- tüketenlere göre % 20-30 daha düşük olduğu anlaşıldı. Bu oran mada, yüksek miktarda tam tahıl tüketiminde gastrointestinal sebze meyve tüketiminde görülenden bile daha yüksek. kanser riskinin, az miktardaki tüketime göre % 21 ila % 43 da- ha düşük olduğu görüldü. Birkaç yıl önce yapılan kapsamlı bir Tam tahıl tüketiminin kalp hastalığı riski üzerindeki bu et- araştırmada tam tahıl tüketiminin kolorektal (kalın bağırsak ya kisinin nasıl oluştuğu tam olarak anlaşılmamışsa da öne sürü- da rektumla ilgili) kanser riskinde orta dereceli azalmayla ilişki- len bazı mekanizmalar var. Bazı tam tahılların içerdiği çözüne- li olduğu bulundu. bilir lifler, beta-glukan, alfa-tokotrienol gibi maddeler ile sağlık- lı arjinin-lisin oranlarının kandaki kolesterolün düşürülmesinde rol oynadığı düşünülüyor. Antioksidan içerdikleri için tam ta- hılların kalp hastalığı riskini düşürebileceği de olasılıklar arasın- da kabul ediliyor. Oksidatif stresin ve yangının, önemli pek çok hastalığın oluşumunda baskın etmen olduğu biliniyor ve tam ta- hıllarda bulunan çeşitli bitki kimyasallarının oksidatif stresi ve yangıyı doğrudan ya da dolaylı olarak engelleyebileceği öne sü- rülüyor. Tam tahılların içeriğindeki biyolojik olarak etkin başka bazı maddelerin ise damarların tepki verme yeteneği, kan pıhtı- laşması ve insülin hassasiyeti üzerinde etkili olduğu düşünülü- yor. Araştırmalarda tam tahılların olumlu etkisine yönelik kesin mekanizmalar yakalanamadı, ancak tam tahılların bütün olarak, içeriklerindeki ayrı ayrı maddelerden daha fazla koruyucu nite- lik taşıyor olması olası. 45

Daha Sağlıklı Bir Yaşam İçin Tam Tahıllar Bu etkinin nasıl oluştuğuna ilişkin de birkaç mekanizma öne cep biçiminde yapıların neden olduğu bir rahatsızlık) riskini dü- sürülüyor. Tam tahıllardaki lifler ve belirli nişasta türleri kalın şürmeye yönelik beslenme programlarının önemli bir parçası. bağırsakta fermente olarak geçiş zamanının kısalmasına ve sin- dirim yolu sağlığının iyileşmesine yardımcı oluyor. Tam tahıl- Şeker Hastalığı lar antioksidanlar da içeriyor. Antioksidanların oksidatif hasa- ra karşı koruyucu işlev göstererek kanser gelişimine karşı etki- Kapsamlı epidemiyoloji araştırmaları daha fazla tam tahıl ve li olabileceği düşünülüyor. Tam tahıllardaki biyolojik olarak tahıl lifi alımının, 2. tip şeker hastalığı riskinde %20-%30’luk etkin bazı bileşiklerin hormon düzeylerini etkile- yerek hormonlara bağlı kanser riskini dü- vb.) düşüşle ilişkili olduğunu ortaya koyuyor. Göz- şürebileceği de olası görülüyor. Ayrı- patates lemsel ve deneysel araştırmalara ait veriler, ca kan glikozu seviyesinde değişik- ürünleri, tam tahılların hem şeker hastalarında Karbonhidratlar (Ekmekler, diğer tahıl M hem de sağlıklı insanlarda açlık kaneyveler ve sebzeler likler oluşturarak ve kilo vermeye şekeri düzeylerini düşürebildiğine yardımcı olarak da etkili olabi- ve insülin direncini azaltabildi- lecekleri düşünülüyor. ğine işaret ediyor. Tam tahılla- rın içeriğindeki magnezyum, Sindirim Yolu a ve ürünleri lif, E vitamini, fitik asit (fos-Süt ve süt ürünleri Sağlığı Et, balık, yumurt forun bitki dokularında- Yağ ve şeker içeren besinler ki temel saklanma biçimi), Tam tahılların lif, di- lektinler (şeker molekülle- rençli nişasta ve oligosak- rine bağlanan proteinler), karit gibi içerikleri sindirim fenolik bileşikler gibi mad- yolu sağlığını destekleyen iş- delerin 2. tip şeker hastalı- levlere sahip. Araştırmalar ğı riskinin azaltılmasına, kan- tam tahıllarla alınan liflerin, su daki glikoz ve insülin düzeyleri- çekerek dışkı ağırlığını artırdığı- nin de düşmesine katkıda bulun- nı, liflerin ve oligosakkaritlerin fer- duğu düşünülüyor. Liflerin kaynağı- mentasyonu sayesinde dışkıdaki yarar- nı inceleyen bir araştırmada, meyve ve lı bakterilerin miktarının da arttığını göste- sebzelerden gelen liflerin 2. tip şeker hasta- riyor. Dirençli nişasta, normal nişasta gibi sindi- rilip emilmiyor, dolayısıyla kalın bağırsağa geçerek liflerin lığı riskini düşürmede aynı koruyucu etkiyi gös- yarattığına benzer bir etki yaratıyor. Sonuçta bağırsak içindeki termediği görüldü. 2008’de yayımlanan bir Cochrane derle- atıkların daha kütleli ve yumuşak olması bağırsakların daha ra- mesi (tıp konularında periyodik olarak yapılan sistematik bir li- hat hareket etmesini sağlıyor ve dışkı atımı kolaylaşıyor. Tam ta- teratür taraması) mevcut kanıtların, tam tahılların şeker hastalı- hıllar, bağırsakların düzenli çalışmasına bu şekilde katkıda bu- ğına karşı önleyici etkisiyle ilgili doğrudan bir neden sonuç iliş- lundukları için kabızlığı azaltmaya ve divertikülozis (kalın bağır- kisi kurmak için yeterli olmadığını gösteriyor. Derlemeye göre sak çeperinde oluşan, kolayca tahrişe ve yangıya neden olabilen, tam tahılların bu etkisi, temelde vücut kitle indeksi üzerindeki etkileri yoluyla oluşuyor. 46

<<< Bilim ve Teknik Mart 2013 Tam Tahıl Tanesinin Anatomisi Kepek Rüşeym Endosperm Tahıl tanesinin dışını kaplayan Tahıl tanesi çimlenecek Tahıl tanesi çimlenecek bu çok katmanlı kılıf, tahılın olsa yeni bitkiyi oluşturacak olsa genç bitkiye diğer iki kısmının günışığından, olan embriyo, rüşeym gerekli enerjiyi sağlayacak olan zararlı organizmalardan, olarak adlandırılıyor. besin deposuna endosperm sudan ve hastalıklardan Rüşeym B vitaminleri, deniyor. Tahıl tanesinin korunmasını sağlar. E vitamini, çeşitli bitkisel en büyük kısmı olan endosperm Kepek kısmında lifler, önemli besinler ve doymamış nişasta halinde karbonhidratlar, antioksidanlar, demir, çinko, yağlar içerir. proteinler ve az miktarda bakır, magnezyum, B vitamini ve vitamin ve mineral içerir. çeşitli bitkisel besinler bulunur. Kilo Kontrolü Bilimsel araştırmalar tam tahıl alı- Glisemik indeks, bir karbonhidratın sin- • hKtatpy:n//awkwlawr .hsph.harvard.edu/ mının sağlıklı bir kiloya kavuşma- dirilip glikoz olarak kana karışma hızı- nutritionsource/health-gains- ya ve bu kiloyu korumaya katkı- nı ifade eden, 0-100 arasında değişen from-whole-grains/ da bulunduğuna dair kanıtlar bir ölçek. Glisemik indeksi yüksek, ortaya koyuyor. Araştırmalara işlenmiş gıdalarla yüklü bir bes- • http://www.eufic.org/article/en/ göre sağlıklı bir diyetin par- lenme, kandaki glikoz düzeyin- expid/Whole-grain-Fact-Sheet/ çası olarak tam tahıl tüketen de ani artışlara neden olarak kişilerin zamanla kilo alma daha fazla kilo alımıyla so- • http://www.scientificamerican. olasılığı daha düşük. Tam ta- nuçlanan bir dizi olayı tetik- com/article.cfm?id=when- hıllarca zengin bir beslenme, liyor. Kilo veren insanların dieting-not-all-calo • http://www.ekmekisrafetme. com/Uploads/Sayfalar/Docs/ tam_bugday_sempozyum_ kitap.pdf KEPEK ENDOSPERM daha düşük vücut kitle in- tekrar kilo almasını kolay- deksiyle, daha düşük bel çev- laştıran en önemli neden resi kalınlığıyla ve daha düşük vücudun yapılan diyeti bir fazla kilo riskiyle ilişkili. Bu et- “kıtlık durumu” olarak al- kinin sebeplerinden biri muh- gılayarak metabolizmayı temelen tam tahıl ürünlerinin fi- yavaşlatması. Glisemik in- RÜŞEYM ziksel olarak daha çabuk doygun- deksi yüksek işlenmiş gıda- luk hissi yaratarak daha az yeme- larla beslenmek metaboliz- ye teşvik etmesi. Tam tahıllar ayrıca mayı yavaşlatıyor. Dolayısıy- midenin boşalma süresini uzatarak aç- la mümkün olan her durum- lık hissinin daha geç oluşmasını sağlıyor. da glisemik indeksi daha düşük Diğer bir sebebinse tam tahılların düşük gli- Çizim: Habibe Düzgün gıdaları tercih etmek, kilo kontro- semik indekse sahip olması olduğu düşünülüyor. lü açısından faydalı görülüyor. 47

Özlem Kılıç Ekici Dr., Bilimsel Programlar Başuzmanı TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi Kök Hücreler Ölümden Sonra Bile Hayat Kurtarmaya Devam Ediyor Bir insanın organları ölümünden sonra başka insanların hayatlarını kurtarmak için nasıl kullanılabiliyorsa, kök hücrelerinin de aynı şekilde kullanılabileceği belirtiliyor. Yapılan bir çalışmada çok sayıda kök hücrenin ölüm gerçekleştiği andan itibaren 5 gün içinde kemik iliğinden elde edilebileceği anlaşıldı. Tıpkı bağışlanan organlar gibi kadavralardan elde edilen kök hücrelerin de hayat kurtaran tedavilerde kullanılabileceği söyleniyor. İnsanlarda erişilebilir olan erişkin kök hücreler Kök hücreler, mitoz bölünmeyle özelleşmiş kemik iliğinden, yağ dokudan ve kandan elde edili- hücre tiplerine farklılaşabilen ve daha faz- yor. Kök hücreler ayrıca doğumdan hemen sonra be- la kök hücre üretmek için kendini yenileme yeteneğine sahip olan, bütün çok hücreli canlıların beğin kordon kanından da elde edilebilir. doku ve organlarını oluşturan ana hücrelerdir. Me- Kök hücreler kendiliklerinden uygun bir büyüme melilerde kök hücrelerin yaygın görülen iki tipi var: ortamına yerleşebilir, çoğalabilir, başka tür hücrelere Blastokist evresinin iç tabakasından elde edilebilen farklılaşıp bu türün devamı niteliğinde türler üretebi- embriyonik kök hücre ve çeşitli dokularda bulunan lir. Ayrıca kendilerini yenileyebilir, kendi hücre toplu- yetişkin kök hücre. luklarının devamlılığını sağlayabilirler. Vücudun bir yerindeki zedelenmeyi takiben o dokuyu onarabilme ve işlevsel hale getirebilme potansiyelleri vardır. Kök hücreler içinde en çok bilineni ve tedavide en sık kullanılanı, pluripotent bir yapısı olan ve kan yapımından sorumlu kök hücredir. Bu hücre, ke- mik iliğinin ve damarlarda dolaşan kanın hücreleri- ni oluşturmakla görevlidir ve buralarda bulunur. Ke- mik iliğinden en çok miktarda, damarlarda dolaşan kandan, bebeklerin kordon kanından daha az mik- tarda elde edilebilir. Doğmamış bebeğin dokuların- da da (karaciğer ve dalak gibi) bulunur. STEVE GSCHMEISSNER / Science Photo Library / Getty ImagesTürkiye Yüksek oranda değişkenlik gösterebilen kök hüc- reler tıbbi tedavilerde örneğin kemik iliği nakille- rinde yaygın olarak kullanılıyor. Bunun için hücre- lerin kültür ortamlarında yapay olarak yetiştirilmesi ve kullanılacak hücre tipine göre (kas, sinir vb.) fark- lılaştırılması gerekiyor. Embriyonik hücre hatları ve kök hücreler ise tedavi amaçlı klonlamayla oluşturu- larak gelecekteki tıbbi yöntemler için umut veriyor. Hücrelerin bağ dokularında bulunan ve erişkin haldeki kök hücre tipi olan mezenkimal kök hücre- Yetişkinlerdeki kök ve öncül hücreler vücudun ler, dokuların destek bölümü olan stromal hücrelerin onarımında görev alma ve erişkin dokuları yenileye- de temelini oluşturur. Yağ, kemik, kıkırdak, kas ve bilme yeteneğine sahip. Gelişen bir embriyoda, kök tendonlara farklılaşabilirler. Mezenkimal kök hücre- hücreler özelleşmiş hücrelerin tümüne farklılaşabi- ler, bulundukları dokudan, hasarlı başka bir dokuya lir (pluripotent tip hücreler), kanın, deri ve sindirim geçebilir ve bu sayede birçok organda yapım onarım organları gibi organların yenilenmesini sürekli kılar. işlerini yürütürler. 48

>< Bilim ve Teknik Mart 2013 Kemik iliğinden elde edilen mezenkimal kök thinkstock hücreleri bir insandan başka bir insana nakil edile- biliyor ve uygulandıkları bölgeye göre kemik, kıkır- Günümüzde kök hücresi ile yapılan yaygın uygu- dak veya yağ doku gibi birçok hücre tipine farklıla- lama, kişinin kendisine ait kök hücrelerin kullanıl- şabiliyor. Diğer doku nakillerine kıyasla mezenkimal ması yani otolog nakil. Bu mümkün değilse, doku- kök hücre nakilleri çoğunlukla kişinin bağışıklık sis- ları uygun olan başka bir kişiden de kök hücre nakli temi tarafından reddedilmiyor. Aksine bu hücrelerin yapılabilir. Kardeşler arasındaki doku uygunluğunun özellikle bağışıklık hücrelerini bir şekilde yatıştırdığı yaklaşık % 25 olduğu belirtiliyor. belirtiliyor. Mezenkimal hücreler ile yapılan uygula- malar özellikle lösemili hastaların tedavisinde başa- Kök hücre nakil uygulamaları dünyada bir hasta- rılı sonuçlar veriyor. Bu tür tedaviler çok sayıda kök lık tedavi yöntemi olarak kullanılmaktan ziyade do- hücre gerektiriyor ve çoğu zaman canlı donörden ye- ku onarımı amacıyla yapılıyor. Örneğin şeker hasta- terli sayıda kök hücre elde etmek zor oluyor. Bunun lığında pankreas dokusu çalışmıyor ve insülin ürete- üzerine uzmanlar kadavraların bu iş için kullanılıp miyorsa, pankreasın yetersiz de olsa insülin üretme- kullanılamayacağını araştırmaya başlamış. İnsanın sini kök hücre nakli ile sağlamak veya beynin, omu- ölümünden sonra vücudundaki birçok hücre birkaç riliğin bazı hücreleri çalışmıyorsa kök hücre yardı- gün içinde tüm işlevlerini kaybeder. Fakat mezenki- mıyla sinir hücrelerinin az çok yenilenmesini sağla- mal kök hücreler bulundukları ortam itibarıyla ok- mak gibi. Kemik iliğinin yetersiz işlev gördüğü kan sijenin nispeten düşük olduğu koşullarda yaşayabil- kanserinde ve bazı anemi hastalarında da amaç kök dikleri için uzmanlar bu hücrelerin ölümden sonra hücreler yardımıyla kemik iliğini onarmak. Kordon diğer hücrelere göre daha uzun süre canlı kalabile- kanından elde edilen kök hücreler embriyolojik kök ceğini belirtiyor. Florida’daki Miami Üniversitesi’nde hücreler kadar farklılaşma yeteneğine sahip değil. gerçekleştirilen bir çalışmada kadavradan alınan iki Kemik iliği ya da kandan elde edilen kök hücreler- adet parmak kemiği 5 gün boyunca saklandı. Beşinci den farklı olarak, kordon kanından elde edilen kök günün sonunda kemik iliğinden elde edilen mezen- hücreler günümüzde daha çok ait olduğu kişi için kimal hücreler laboratuvarda kültür ortamında ço- kullanılıyor, ancak kuramsal olarak doku uyuşma- ğaltıldı. Beş hafta sonra bu hücreler kemikleri oluş- sı durumunda başka kişiler için de kullanılabiliyor. turan kıkırdak doku ve yağ hücrelerine dönüştürüle- Kordon kanının bugün için kullanımının çok sınırlı bildi. Ekip şu günlerde aynı hücreleri sinir ve bağır- olduğu bildiriliyor. İstatistiklere göre her üç bin kişi- sağa ait hücre tiplerine farklılaştırmaya çalışıyor. Gü- den birinin kendi kordon kanına gereksinimi oluyor. nümüzde ölümden hemen sonra gözlerden elde edi- len korneal kök hücreler yaralanmalar sonucu kör Embriyolojik kök hücreler, ceninin erken aşama- olan insanların tedavisinde kullanılmaya başlanmış. sında döllenme gerçekleştikten kısa süre sonra elde Çalışmayı yürüten uzmanlar kadavralardan milyar- ediliyor. Embriyolojik kök hücreler erişkinden elde larca sayıda kök hücresi elde edebilme potansiyeli- edilen kök hücrelere göre sınırsız farklılaşma potan- nin birçok tedavi için umut ışığı olacağını belirtiyor. siyeline sahip (totipotent). Yani bu tür hücreler her türlü organdaki hasarı onarma yeteneğine sahip- Tüm bu gelişmelere rağmen, bazı uzmanlar ya- ken, erişkin tip olanlar daha sınırlı farklılaşma gös- şayan donörlerden elde edilen kök hücrelerin kulla- teriyor (pluripotent ve unipotent). Ancak ülkemizde nılmasının daha doğru olacağını düşünüyor. İhtiyaç ve başka birçok ülkede embriyolojik kök hücre çalış- duyulduğunda yaşayan donörden tekrar hücre elde maları etik açıdan sakıncalı bulunduğundan yasak- edilebileceği, ancak kadavralarda bu durumun sınırlı lanmış. İngiltere’de ve Belçika’da bu sınırlama yok, olduğu belirtiliyor. Kadavradan elde edilen kök hüc- Almanya’da ise belirli kısıtlamalar var. relerin göründüğü kadar sağlıklı olmayabileceğini de belirten uzmanlar, bu konuda dikkatli olunması ge- • hKtatpy:n//awkwlawr .newscientist.com/article/dn23034-cadaver-stem-cells-offer-new-hope-of-life-after-death.html rektiğini vurguluyor. Hücrelerin, DNA’larının etraf- • http://en.wikipedia.org/wiki/Stem_cell larındaki dokuların ölmesinden veya düşük sıcak- • http://www.isscr.org/docs/default-source/patient-handbook/isscr-patprimerhndbk-turkish-fnl.pdf lıktan etkilenebileceği belirtiliyor. Bu nedenle kadav- ralardan elde edilen hücrelerin kullanılmadan ön- ce mutlaka sağlıklı ve güvenilir olup olmadıklarının tespit edilmesi gerekiyor. Ayrıca bazı ülkelerdeki ya- sal düzenlemeler kişilerin birden fazla kaynaktan el- de edilen hücreler ile tedavi edilmesini kısıtlıyor. 49