✍️ คำอธิบายจารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร

88  ค�ำ อธบิ ายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ อยา่ งละ ๗ กระดาดทงั้ สอง *หวั Alocasia macrorrhizos Araceae ๑ ส่วน -*กระดาดแดง (L.) G. Don Piperaceae -*กระดาดขาว ๑ สว่ น ๘ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. ล�ำดบั ที่ของต�ำรบั ในตำ� รา: ๔๏๙ ช่ือโรค: หดื สรรพคุณของตำ� รบั : แกห้ ืด ส่วนประกอบของต�ำรับ: เปลือกแมงดาเผาคร่ึงเปลือก ผักแพวแดง ๓ สลึง พริกไทย หัวย้งั ส่งิ ละ ๑ ต�ำลึง ยาขา้ วเย็น ๑ ต�ำลึง ๒ บาท ยาสบู ดี ๒ ตำ� ลงึ วิธปี รุงยา: ดองด้วยสุรา ๓ วัน รปู แบบยา: ยาดอง วธิ ีใช:้ กิน รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรบั ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นที่ใช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ Limulidae ครึ่งเปลือก ๑ เปลือกแมงดาทะเล เปลอื กกระดอง Tachypleus gigas *แมงดาจาน (Müller, 1785) ๒ ผักแพวแดง *ราก Iresine herbstii Hook. Amaranthaceae ๓ สลึง ๓ พรกิ ไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ ต�ำลงึ ๔ หัวยง้ั ๑ ตำ� ลึง หวั Smilax ovalifolia Roxb. Smilacaceae ๕ ยาขา้ วเย็น ex D. Don ๑ ตำ� ลงึ *ขา้ วเย็นเหนอื ๒ บาท *ขา้ วเยน็ ใต้ *หัวใตด้ นิ Smilax corbularia Kunth Smilacaceae ๒ ตำ� ลึง หรือ Smilax glabra Roxb. ๖ ยาสูบดี *ใบ Nicotiana tabacum L. Solanaceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ที่น�ำมาใช้เป็นยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 88 3/25/20 19:44

การวิเคราะหต์ ำ�รับยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  89 ลำ� ดับทข่ี องตำ� รบั ในต�ำรา: ๕๏๐ ๒บทที่ ชือ่ โรค: แกห้ ดื สรรพคณุ ของตำ� รับ: ช่วยขบั เสมหะ สว่ นประกอบของตำ� รบั : พรกิ ไทย เกลอื สมทุ ร สง่ิ ละ ๗ เมด็ ขงิ สด บวบขมสด สง่ิ ละ ๗ แวน่ กระเทยี ม ๗ กลบี วธิ ีปรุงยา: ท�ำเป็นผง บดด้วยสุรา รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: สุรา วิธใี ช:้ กินแตฝ่ าหอย ๑ (กินครงั้ ละ ๑๕ มลิ ลิลติ ร) เพมิ่ ปริมาณขึ้นในแต่ละวันตามกำ� ลงั รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรบั ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ ๑ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๗ เมด็ ๒ เกลอื สมทุ ร ผงเกลือ Sea salt ๗ เมด็ ๓ ขิงสด *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๗ แว่น ๔ บวบขมสด *บวบหอม *ผล Trichosanthes cucumerina L. Cucurbitaceae ๗ แว่น ๕ กระเทยี ม *หัว Allium sativum L. Amaryllidaceae ๗ กลบี ล�ำดบั ทขี่ องต�ำรบั ในตำ� รา: ๕๏๑ ชื่อโรค: หดื หอบ สรรพคณุ ของต�ำรบั : แกห้ ดื แก้หอบ สว่ นประกอบของตำ� รบั : รากสลอดกนิ ลง รากเลบ็ เหยย่ี ว รากมะกรดู รากมะดกู รากมะขามปอ้ ม รากไขเ่ นา่ รากข่อยหยอง รากกา้ งปลาแดง รากเทา้ ยายม่อม รากกะดงั บาย เอาเสมอภาค วธิ ปี รงุ ยา: ดอง หรอื ต้ม หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นนั้  ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 89 2/11/20 15:58

90  ค�ำ อธิบายจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร รปู แบบยา: ยาดองหรือยาต้ม วิธีใช:้ กนิ จอกชา ๑ (กนิ ครงั้ ๑ ถ้วยชา หรอื ๓๐ มลิ ลลิ ติ ร) รายละเอยี ดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรับ ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ีใช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๑ รากสลอดกนิ ลง Croton tiglium L. Euphorbiaceae ๑ สว่ น *สลอด ราก ๒ รากเล็บเหยีย่ ว ราก Ziziphus oenopolia (L.) Mill. Rhamnaceae ๑ สว่ น ๓ รากมะกรูด ราก Citrus hystrix DC. Rutaceae ๑ สว่ น ๔ รากมะดกู ราก Siphonodon celastrineus Griff Celastraceae ๑ สว่ น ๕ รากมะขามปอ้ ม ราก Phyllanthus emblica L. Euphorbiaceae ๑ ส่วน ๖ รากไข่เนา่ ราก ๑ สว่ น ๗ รากข่อยหยอง ราก Vitex glabrata R. Br. Lamiaceae ๑ สว่ น ๘ รากก้างปลาแดง ราก ๑ ส่วน Streblus taxoides (Roth) Kurz Moraceae ๙ รากเท้ายายมอ่ ม ราก ๑ สว่ น Phyllanthus pulcher Wall. ex Euphorbiaceae ๑๐ รากกะตงั บาย ราก Mull. Arg. ๑ สว่ น Clerodendrum indicum (L.) Lamiaceae Kuntze Leea rubra Blume ex Spreng. Vitaceae ลำ� ดบั ท่ีของตำ� รับในตำ� รา: ๕๏๒ ชอ่ื โรค: หอบเสมหะ สรรพคณุ ของต�ำรบั : ยาแกห้ อบเสมหะหืดท้ังปวง ส่วนประกอบของต�ำรับ: รากส้มกุ้งทั้งสอง รากนมแมวทั้งสอง ขอบชะนางทั้งสอง หญา้ หนวดแมว พนั งูแดง น�้ำนมเสอื เอาเสมอภาค วิธปี รงุ ยา: ดองดว้ ยสุรา ๓ วัน รปู แบบยา: ยาดอง กระสายยา: สุรา หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ทีน่ �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 90 2/11/20 15:58

การวเิ คราะหต์ �ำ รบั ยาสมนุ ไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  91 วิธใี ช้: กนิ รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดับ ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ รากส้มกงุ้ ท้ังสอง Ardisia amherstiana A. DC. var. อย่างละ -*สม้ ก้งุ ใหญ่ ๒๑ ส่วน ราก amherstiana Myrsinaceae บทท่ี -*สม้ ก้งุ น้อย ราก Embelia ribes Burm. f. ๒ รากนมแมวทง้ั สอง Rauwenhoffia siamensis Scheff. อยา่ งละ -*นมแมวบา้ น Ellipeia cherrevensis Pierre ex Annonaceae ๑ สว่ น Finet & Gagnep. -*นมแมวป่า ๓ ขอบชะนางทง้ั สอง Gonostegia pentandra (Roxb.) อยา่ งละ -*ขอบชะนางแดง *ทง้ั ตน้ Miq. Urticaceae ๑ ส่วน -*ขอบชะนางขาว Pouzolzia zeylanica (L.) Benn. ๔ หญา้ หนวดแมว *ทง้ั ตน้ Orthosiphon aristatus (Blume) Lamiaceae ๑ สว่ น Miq. ๕ พนั งูแดง *ราก Cyathula prostrata (L.) Blume Amaranthaceae ๑ ส่วน ๖ น�ำ้ นมเสอื *น้�ำนม Panthera tigris (Linnaeus, 1758) Felidae ๑ สว่ น *เสือโคร่ง หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนนั้  ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 91 2/11/20 15:58

จารึกตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ภาพจารกึ แผนท่ี 13 คำจารกึ แผน ท่ี 13 กองคุม้ ครองภูมปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและพนื้ บ้านไทย ๑. ๏ สิทธิการิยะ ๒. จะกลาวสรเภทโรค คอื ไอ เสยี ง ๓. แหบแหง บงั เกิดเพื่อลมน้นั ใหเสมหะ ๔. ออกมามศี รดี ำ ใหระคายลำฅอ ถาจะแกเ อา สฆา น ย๕. เจตมลู เพลงิ การพลู กระวาร ตรกี ะตุก เยอ่ื มะฃามเปย ก กะเพราะแดง 37 ้านไท๖. สะมอไท เอาเสมอภาค ทำเปนจุณแทรกนำ้ มะนาวใหก ินแกไ อเสียงแหบแหง ะพื้นบ๗. เพ่อื ลม แกก ินอาหารมิไดไมม รี ศ แกเ สมหะแกฤ ษดวงก็หาย ๚ ขนานหน่ึงเอาตรีกะ ยแล๘. ตุก รากพรมมิ รากแมงลัก วานน้ำ ชเอม เอาเสมอภาค ทำเปนจุณบดละลายน้ำผ้ึงก็ได น้ำตาน แ์ ผนไทกรวดกไ็ ด ทย๙. ใหกินแกไอแหงเสียงดังกะสาบ เกิดเพือลมน้ันหาย ๚ ขนานหน่ึงเอากะเทียม ตรีกะตุก บรเพด าการแพเพชสังฆาฎ ไบราช ญ๑๐. พฤกษ เจตมูลเพลิง เอาเสมอภาคทำเปนจุณบดลายนำ้ ผึ้ง ใหกนิ แกไ อเพ่อื ลมเสียงแหบหาย ๚ มู ิปญั๑๑. ๏ ขนานหน่ึงเอา ขา กะเทียม สฆาน เจตมูลเพลิง รากชาพลู ตรกี ะตกุ เกลือ รองภ๑๒. สนิ เทา เกลอื สวุ ษา เกลอื เยาวกาษา มฃามปอม ลูกพลิ งั กาษา สมอ กองค้มุ ค๑๓. ไท วา นนำ้ เอาเสมอภาค ทำเปนจุณ บดลายน้ำตาน ๑๔. กรวดก็ได นำ้ ชเอมตม ก็ได น้ำรากมะกลำ่ เครอื ๑๕. กไ็ ด ใหกินแกไอเสยี งสญู ไป แล ๑๖. ไอมิออก เพอื่ วาโยสมุ ๑๗. ถานหาย ๚ Book-7.indd 92 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ตำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  93 ค�ำอ่านจารกึ แผน่ ท่ี ๑๓ ช่อื ต้นฉบับ: ค�ำอ่านจารกึ แผ่นที่ ๑๓ ๒บทท่ี ล�ำดับทข่ี องตำ� รับในต�ำรา: ๕๏๓ ชอ่ื โรค: ไอเสียงแหบแหง้ อาการ: ไอเสียงแหบแหง้ บงั เกิดเพอื่ ลมนน้ั ใหเ้ สมหะออกมา มสี ดี ำ� ให้ระคายล�ำคอ สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ไอเสียงแหบแห้ง เกิดจากธาตุลม แก้กินอาหารไม่รู้รส ขับเสมหะ และรกั ษาริดสดี วงจมกู สว่ นประกอบของตำ� รบั : สะค้าน เจตมลู เพลิง กานพลู กระวาน ตรีกฏกุ เย่ือมะขามเปยี ก กะเพราแดง สมอไทย เอาเสมอภาค วิธีปรุงยา: ท�ำเป็นผงละเอียด รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: นำ�้ มะนาว วิธใี ช้: แทรกนำ�้ มะนาว กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรับ ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ใี ช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๑ สะค้าน *เถา Piper wallichii (Miq.) Piperaceae ๑ ส่วน Hand.-Mazz. ๒ เจตมลู เพลิง Plumbago indica L. Plumbaginaceae ๑ สว่ น *เจตมลู เพลงิ แดง *ราก ๓ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๑ สว่ น Merr. & L. M. Perry ๔ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ ส่วน หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ น้ัน ๆ ที่น�ำมาใช้เป็นยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 93 2/11/20 15:58

94  ค�ำ อธบิ ายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทใี่ ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๕ ตรกี ฏุก อย่างละ -*ขิงแห้ง *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. Zingiberaceae ๑ สว่ น หรอื Zingiber -*พริกไทย *ผล longiligulatum S.Q.Tong Piperaceae ๑ ส่วน -*ดีปลี *ช่อผล Piper nigrum L. Fabaceae ๑ ส่วน ๖ เยื่อมะขามเปียก *เน้อื ผล Piper retrofractum Vahl Lamiaceae ๑ ส่วน ๗ กะเพราแดง *ใบ Tamarindus indica L. Combretaceae ๘ สมอไทย *ผล Ocimum tenuiflorum L. Terminalia chebula Retz. ลำ� ดบั ที่ของต�ำรับในตำ� รา: ๕๏๔ ชอ่ื โรค: ไอเสียงแหบแห้ง อาการ: ไอเสยี งแหบแหง้ บังเกิดเพ่อื ลม ใหเ้ สมหะออกมามีสีดำ� คล�้ำ ระคายคอ สรรพคุณของตำ� รับ: แกไ้ อเสียงแหบแหง้ เกดิ จากธาตุลม สว่ นประกอบของต�ำรบั : ตรีกฏกุ รากพรมมิ รากแมงลกั ว่านน้�ำ ชะเอม เอาเสมอภาค วธิ ีปรงุ ยา: ท�ำเป็นผงละเอยี ด รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: น�้ำผ้ึง หรอื น้ำ� ตาลกรวด วิธีใช:้ ละลายนำ้� ผ้งึ หรอื น�ำ้ ตาลกรวด กิน รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนั้น ๆ ท่ีนำ� มาใช้เปน็ ยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 94 2/11/20 15:58

การวเิ คราะหต์ ำ�รับยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  95 ลำ� ดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ อยา่ งละ ๑ ตรกี ฏกุ *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรือ ๑ ส่วน -*ขิงแหง้ Zingiber longiligulatum Zingiberaceae ๒๑ ส่วน บทท่ี -*พริกไทย *ผล S.Q.Tong -*ดีปลี *ชอ่ ผล Piper nigrum L. ๑ สว่ น ๒ รากพรมมิ ราก Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ สว่ น ๓ รากแมงลัก ราก ๑ สว่ น ๔ วา่ นนำ้� *เหงา้ Bacopa monnieri (L.) Wettst. Plantaginaceae ๕ ชะเอม *ราก *ชะเอมเทศ Ocimum africanum Lour. Lamiaceae Acorus calamus L. Acoraceae Glycyrrhiza glabra L. Fabaceae ล�ำดับที่ของตำ� รบั ในต�ำรา: ๕๏๕ ชื่อโรค: ไอเสียงแหบแหง้ อาการ: ไอเสียงแหบแห้ง บงั เกิดเพ่ือลม ให้เสมหะออกมามสี ีด�ำคล้ำ� ระคายคอ สรรพคณุ ของต�ำรบั : แกไ้ อเพ่ือลม เสียงแหบแห้ง ส่วนประกอบของต�ำรับ: กระเทียม ตรีกฏุก บอระเพ็ด เพชรสังฆาต ใบราชพฤกษ์ เจตมูลเพลงิ เอาเสมอภาค วิธีปรุงยา: ทำ� เป็นผงละเอยี ด รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: น้ำ� ผึ้ง วิธีใช้: ละลายนำ้� ผ้งึ กนิ รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดน้นั  ๆ ท่นี ำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 95 2/11/20 15:58

96  คำ�อธบิ ายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนทใ่ี ช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๑ กระเทยี ม *หวั Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ สว่ น ๒ ตรีกฏุก อยา่ งละ -*ขิงแห้ง *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรือ ๑ สว่ น -*พริกไทย Zingiber longiligulatum Zingiberaceae -*ดปี ลี S.Q.Tong *ผล Piper nigrum L. *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๓ บอระเพด็ *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. Menispermaceae ๑ สว่ น & Thomson ๔ เพชรสังฆาต *เถา Cissus quadrangularis L. Vitaceae ๑ ส่วน ๕ ใบราชพฤกษ์ ใบ Cassia fistula L. Fabaceae ๑ สว่ น ๖ เจตมลู เพลิง Plumbago indica L. ๑ ส่วน *เจตมูลเพลิงแดง *ราก Plumbaginaceae ล�ำดับที่ของต�ำรับในตำ� รา: ๕๏๖ ชื่อโรค: ไอเสยี งแหบแห้ง อาการ: ไอ เสยี งแหบแห้ง บังเกิดเพอ่ื ลม ใหเ้ สมหะออกมามีสดี ำ� คล�้ำ ระคายคอ สรรพคณุ ของต�ำรับ: แก้ไอ ไมม่ ีเสียง ไอไม่ออก เพอ่ื วาโยสมุฏฐาน สว่ นประกอบของตำ� รบั : ขา่ กระเทยี ม สะคา้ น เจตมลู เพลงิ รากชา้ พลู ตรกี ฏกุ เกลอื สนิ เธาว์ เกลือสุวษา เกลือเยาวกาษา มะขามปอ้ ม ลูกพลิ ังกาสา สมอไทย วา่ นนำ�้ เอาเสมอภาค วิธีปรงุ ยา: ท�ำเป็นผงละเอยี ด รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น้�ำตาลกรวด น�้ำชะเอมเทศต้ม น้ำ� รากมะกลำ่� เครอื วธิ ีใช:้ ละลายนำ้� ตาลกรวด หรอื น้ำ� ชะเอมตม้ หรอื น�ำ้ รากมะกลำ่� เครือ กิน รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นนั้  ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 96 2/11/20 15:58

การวเิ คราะห์ตำ�รับยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  97 ลำ� ดับ ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ ๑ ข่า *เหง้า Alpinia galanga (L.) Willd. Zingiberaceae ๑ สว่ น ๒ กระเทยี ม *หวั Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ ส่วน ๓ สะคา้ น *เถา Piper wallichii (Miq.) Piperaceae ๑ ส่วน Hand. -Mazz. ๑ ส่วน ๒บทที่ ๔ เจตมลู Plumbago indica L. Plumbaginaceae *เจตมลู เพลงิ แดง *ราก ๑ สว่ น อยา่ งละ ๕ รากช้าพลู ราก Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ สว่ น ๖ ตรกี ฏุก *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. Zingiberaceae ๑ สว่ น -*ขงิ แหง้ หรือ Zingiber longiligulatum Piperaceae ๑ ส่วน S.Q.Tong ๑ สว่ น -*พรกิ ไทย *ผล Piper nigrum L. ๑ ส่วน -*ดปี ลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl ๑ สว่ น ๗ เกลือสินเธาว์ *ผลึกเกลอื ๘ เกลือสวุ ษา ผงเกลือ Rock salt   ๑ สว่ น ๙ เกลือเยาวกาษา ผงเกลอื ๑ ส่วน ๑๐ มะขามปอ้ ม *ผล Suwasa salt   ๑๑ ลูกพิลังกาสา ผล Yaowakhasa salt   Phyllanthus emblica L. Euphorbiaceae Ardisia polycephala Wall. Primulaceae ex A. DC. ๑๒ สมอไทย *ผล Terminalia chebula Retz. Combretaceae ๑๓ วา่ นน�้ำ *เหงา้ Acorus calamus L. Acoraceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้ัน ๆ ท่ีน�ำมาใช้เปน็ ยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 97 3/10/20 15:02

ชุดตำราภมู ิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษ ภาพจารกึ แผน ที่ 14 คำจารึกแผน ที่ 14 กองคุ้มครองภมู ิปญั ญาการแพทย์แผนไทยและพ้นื บา้ นไทย ๑. ๏ สทิ ธิการิยะบทุ คล ๒. ผใู ดไขล งแลพนกำหนด ๓๐ วัน ๓. แลวเปนอำเพอแหงสรรนิบาต คอื เสมหะดลี มทงั ๔. ๓ นี้ ประชมุ พรอมไปบอมไิ ดถอยแลคลายจน ๑๙ วนั เรียกวา สำมะ ย๕. ชวน คอื ไขนัน้ เสมอมไิ ดถอย เพราะเสมหะดีลมกลานกั ถา จะแกเ อายานีแ้ กฯ ยาชอื่ 40 ้านไท๖. สรุ ิยาวุทธเิ อาปรอดสว น ๑ สุรรพณถนั ๒ สวน โหรา ๓ สว น มหาหงิ ๔ สวน ผลสลอด ๕ สว น ะพ้ืนบ๗. ทำเปนจุลบดลายน้ำผึ้งปนเทา ๓ เมด พรรผักกาษใหกินบำรุงเพลิงธาตุ แกลม ๘๐ จำพวก ยแลแกพ ยาธทิ ังปวง ์แผนไท๘. ใหฉ ิบหาย ฯ ยาช่ือมหาสรุ ิยาวุทธเิ อาปรอดสว น ๑ สุพรรณถัน ๒ โหรา ๓ สวน มหาหิง ๔ สว น ยดปี ลี ๕ สวน กานพลู ๗ สวน าการแพท๙. ผลสลอด ๒๑ สวน ทำเปนจุลกนิ ดวยนำ้ ผง้ึ เพลาเชาเทา ๓ เมดพรรผักกาษ อาจจะงับโรคทังปวง เปนยารุเกีดแตเ ตโชธาตสุ มุฐารนั้น ฯ ิปัญญ๑๐. ฯ ยาช่ือราชวิเรจนะโอสถเอาตรีกะตุก ตรีผลา ปรอด เกลือสินเทา สุพรรณถัน น้ำประสารทอง รองภมูส่ิงละสวน ผลสลอด ๑๐ สว น ค๑๑. ทำเปนจุลบดลายน้ำผ้ึงกินตามกำลัง รุไขเจลี่ยงอันเปนมานานนั้นหายไนยหนึ่งใหเติมผลสลอด กองคุ้ม๒๐ สว นปน ๑๒. เทาผลมกล่ำตาชา งใหก นิ เปนยารลุ งเรวดมี ีคณุ มากนกั ฯ ยาชอ่ื ศุกขวเิ รจนะโอสถ เอาการะบูน ๑๓. น้ำประสารทองสิง่ ละสว น กระวาร ๒ สวน โกดกานพราวสส่ี วน ลกู จนั ดอกจนั ส่ิงละ ๘ ๑๔. สวนสมอเทษ ๑๖ สวน ผลสลอด ๓๒ สว นทำเปนนาบดลายน้ำ ๑๕. ขิงใหก นิ ตามกำลงั ลงเรวสดวกกุไขเจลยี่ งอัน ๑๖. เปนนักแกพ ยาธิทังปวงกห็ ายา ๑๗. วิเศศหนกั ๚๛ Book-7.indd 98 2/11/20 15:58

การวเิ คราะหต์ ำ�รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  99 ค�ำอ่านจารกึ แผ่นที่ ๑๔ ๒บทที่ ชือ่ ต้นฉบับ: คำ� อ่านจารกึ แผน่ ที่ ๑๔ ลำ� ดบั ทีข่ องต�ำรับในต�ำรา: ๕๏๗ ชื่อโรค: ไข้สมั ประชวร อาการ: บคุ คลผใู้ ดไขล้ งแลพน้ กำ� หนด ๓๐ วนั แลว้ เปน็ อ�ำเภอ (เข้าสู่อาการ) แห่งสนั นิบาต คือ เสมหะ ดี ลม ทั้ง ๓ น้ี ประชุมพร้อมไปบ่มิได้ถอยแลคลายจน ๑๙ วัน เรียกว่า สมั ประชวร คอื ไข้นัน้ เสมอมิไดถ้ อย เพราะเสมหะ ดี ลม กลา้ นกั สรรพคุณของต�ำรบั : บำ� รุงไฟธาตุ แกล้ ม ๘๐ จำ� พวก ช่อื ต�ำรับ: สุริยาวุทธ ส่วนประกอบของต�ำรบั : ปรอทสว่ น ๑ สุพรรณถัน ๒ ส่วน โหรา ๓ ส่วน มหาหงิ ค์ุ ๔ ส่วน ผลสลอด ๕ สว่ น วธิ ปี รุงยา: ทำ� เป็นผงละเอยี ด ใชน้ �้ำผ้งึ ปัน้ เป็นลกู กลอน ขนาดเทา่ เมลด็ พันธผุ์ กั กาด ๓ เมลด็ รูปแบบยา: ลกู กลอน กระสายยา: น�ำ้ ผงึ้ วธิ ีใช้: กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้ ชือ่ วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ ปรอท *ปรอท (ฆ่าฤทธ)ิ์ Mercury   ๑ ส่วน ๒ สุพรรณถนั *ผงก�ำมะถนั Sulfur หรือ Sulphur   ๒ สว่ น *ก�ำมะถันเหลอื ง ๓ โหรา ๓ ส่วน *โหรามีท้ังหมด Aconitum carmichaelii Debeaux หรือ Ranunculaceae ๑๓ ชนดิ ที่พบได้ Balanophora abbreviata Blume Balanophoraceae ในปจั จุบนั ได้แก่ *โหราเดือยไก่ *โหราเท้าสนุ ขั *เหง้า หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดน้นั  ๆ ท่นี �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 99 2/11/20 15:58

100  คำ�อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณท่ีใช้ Apiaceae ๔ สว่ น ๔ มหาหงิ ค์ุ *ยาง ชนั นำ้� มนั Ferula assa-foetida L. (Umbelliferae) (oleogumresin) จากรากและ ลำ� ต้นใตด้ นิ ๕ ผลสลอด ผล Croton tiglium L. Euphorbiaceae ๕ ส่วน ลำ� ดบั ทข่ี องตำ� รบั ในตำ� รา: ๕๏๘ ช่ือโรค: ไขส้ ัมประชวร อาการ: บุคคลผู้ใดไข้ลงแลพ้นก�ำหนด ๓๐ วัน แลว้ เป็นอ�ำเภอ (เข้าสอู่ าการ) แหง่ สนั นิบาต คือ เสมหะ ดี ลม ท้ัง ๓ น้ี ประชุมพร้อมไปบ่มิได้ถอยแลคลายจน ๑๙ วัน เรียกว่า สมั ประชวร คือ ไขน้ ั้นเสมอมิไดถ้ อย เพราะเสมหะ ดี ลม กล้านัก สรรพคณุ ของตำ� รบั : เป็นยาถ่าย ในโรคทีเ่ กิดจากเตโชสมฏุ ฐาน ชอื่ ต�ำรบั : มหาสุรยิ าวุทธิ ส่วนประกอบของตำ� รบั : ปรอทส่วน ๑ สุพรรณถัน ๒ สว่ น โหรา ๓ สว่ น มหาหิงคุ์ ๔ สว่ น ดปี ลี ๕ สว่ น กานพลู ๗ ส่วน ผลสลอด ๒๑ สว่ น วิธีปรงุ ยา: ทำ� เป็นผงละเอียด ใชน้ ำ�้ ผ้ึงปั้นเปน็ ลกู กลอน ขนาดเท่าเมล็ดพันธ์ุผกั กาด ๓ เมล็ด รูปแบบยา: ลูกกลอน กระสายยา: นำ�้ ผ้งึ วธิ ีใช้: กินด้วยนำ้� ผึง้ เพลาเชา้ รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้นั  ๆ ท่นี ำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 100 2/11/20 15:58

การวเิ คราะห์ต�ำ รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  101 ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทใี่ ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ ปรอท *ปรอท (ฆา่ ฤทธ์)ิ Mercury   ๑ สว่ น ๒ สุพรรณถัน *ผงกำ� มะถนั Sulfur หรือ Sulphur   ๒ ส่วน *กำ� มะถันเหลือง ๓ โหรา *โหรามีทงั้ หมด ๑๓ ๒๓ สว่ น ชนิด ทพี่ บได้ใน บทท่ี ปัจจุบนั ไดแ้ ก่ *โหราเดือยไก่ Aconitum carmichaelii Ranunculaceae *เหง้า Debeaux หรอื *โหราเท้าสุนัข Balanophora Balanophoraceae abbreviata Blume ๔ มหาหงิ คุ์ *ยาง ชันน�้ำมนั Ferula assa-foetida L. Apiaceae ๔ ส่วน (oleogumresin) (Umbelliferae) จากราก และลำ� ตน้ ใต้ดนิ ๕ ดีปลี *ช่อผล Piper retrofractum Piperaceae ๕ ส่วน Vahl ๖ กานพลู *ดอกตมู Syzygium aromaticum Myrtaceae ๗ สว่ น (L.) Merr. & L. M. Perry ๗ ผลสลอด ผล Croton tiglium L. Euphorbiaceae ๒๑ สว่ น ลำ� ดบั ที่ของตำ� รับในต�ำรา: ๕๏๙ ชือ่ โรค: ไขส้ มั ประชวร อาการ: บคุ คลผู้ใดไขล้ งแลพน้ ก�ำหนด ๓๐ วนั แล้วเปน็ อำ� เภอ (เขา้ สู่อาการ) แห่งสนั นบิ าต คือ เสมหะ ดี ลม ท้ัง ๓ น้ี ประชุมพร้อมไปบ่มิได้ถอยแลคลายจน ๑๙ วัน เรียกว่า สมั ประชวร คือ ไขน้ นั้ เสมอมไิ ด้ถอย เพราะเสมหะ ดี ลม กล้านัก สรรพคณุ ของตำ� รบั : ถา่ ยพิษไขเ้ จลียง ช่ือตำ� รับ: ราชวิเรจนโอสถ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ท่นี ำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 101 2/11/20 15:58

102  ค�ำ อธิบายจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ส่วนประกอบของต�ำรับ: ตรกี ฏกุ ตรผี ลา ปรอท เกลอื สนิ เธาว์ สุพรรณถนั น�้ำประสารทอง สงิ่ ละสว่ น ผลสลอด ๑๐ ส่วน วิธปี รุงยา: ทำ� เปน็ ผงละเอียด ใช้น�้ำผ้ึงป้ันเป็นลูกกลอน/ชว่ ยระบายถา้ เติมผลสลอด ๒๐ สว่ น ปน้ั เท่าผลมะกล่ำ� ตาช้าง รปู แบบยา: ลูกกลอน กระสายยา: น�ำ้ ผ้งึ วธิ ใี ช:้ กิน รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รับ ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ อย่างละ ๑ ตรกี ฏุก *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรือ Zingiberaceae ๑ สว่ น -*ขงิ แห้ง *ผล Zingiber longiligulatum S.Q.Tong -*พรกิ ไทย *ชอ่ ผล Piper nigrum L. อย่างละ -*ดปี ลี Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ สว่ น ๒ ตรีผลา *ผล Terminalia bellirica (Gaerthn.) Combretaceae ๑ ส่วน -*สมอพเิ ภก Roxb. Euphorbiaceae ๑ ส่วน -*สมอไทย Terminalia chebula Retz. ๑ สว่ น -*มะขามป้อม Phyllanthus emblica L. ๑ ส่วน ๑๐ สว่ น ๓ ปรอท *ปรอท (ฆ่าฤทธิ)์ Mercury ๔ เกลอื สินเธาว์ *ผลึกเกลอื Rock salt ๕ สพุ รรณถัน *ผงกำ� มะถัน Sulfur หรือ Sulphur *กำ� มะถนั เหลือง ๖ นำ�้ ประสารทอง *ผงนำ�้ ประสาน Sodium borate (borax) *น�ำ้ ประสานทอง ทอง ๗ ผลสลอด ผล Croton tiglium L. Euphorbiaceae หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้นั  ๆ ที่น�ำมาใช้เป็นยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 102 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ต�ำ รบั ยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  103 ล�ำดับทข่ี องตำ� รับในต�ำรา: ๖๏๐ ๒บทท่ี ชื่อโรค: ไขส้ ัมประชวร อาการ: บุคคลผ้ใู ดไข้ลงแลพ้นกำ� หนด ๓๐ วนั แลว้ เปน็ อำ� เภอ (เขา้ สู่อาการ) แหง่ สันนบิ าต คือ เสมหะ ดี ลม ท้ัง ๓ น้ี ประชุมพร้อมไปบ่มิได้ถอยแลคลายจน ๑๙ วัน เรียกว่า สัมประชวร คอื ไข้นัน้ เสมอมไิ ดถ้ อย เพราะเสมหะ ดี ลม กลา้ นกั สรรพคณุ ของตำ� รบั : แก้ไข้เจลยี ง ทำ� ใหถ้ า่ ยแรงและเรว็ ชื่อต�ำรบั : ศกุ ขวิเรจนะโอสถ ส่วนประกอบของตำ� รับ: การบูร น้�ำประสารทอง สง่ิ ละส่วน กระวาน ๒ สว่ น โกฐกา้ นพร้าว ๔ สว่ น ลูกจนั ทน์ ดอกจันทน์ ส่งิ ละ ๘ สว่ น สมอเทศ ๑๖ สว่ น ผลสลอด ๓๒ สว่ น วธิ ีปรงุ ยา: ท�ำเป็นผงละเอียด รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: น้ำ� ขิง วิธีใช้: ละลายน้ำ� ขงิ กินตามกำ� ลงั รายละเอยี ดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรับ ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ การบรู *สิง่ สกัดจากเปลอื ก Cinnamomum camphora Lauraceae ๑ สว่ น ตน้ เน้ือไมแ้ ละใบ (L.) J. Presl ๒ น้�ำประสานทอง *ผงน้�ำประสานทอง Sodium borate (borax)   ๑ สว่ น ๓ กระวาน *ผล Amomum testaceum Zingiberaceae ๒ ส่วน Ridl. ๔ โกฐก้านพร้าว *ราก Neopicrorhiza Plantaginaceae ๔ ส่วน scrophulariiflora Pennell ๕ ลกู จันทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๘ สว่ น หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ท่นี �ำมาใช้เป็นยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 103 2/11/20 15:58

104  ค�ำ อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดับ ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นท่ีใช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๖ ดอกจนั ทน์ *เย่อื หมุ้ เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๘ สว่ น ๗ สมอเทศ *ผล Terminalia arjuna Combretaceae ๑๖ สว่ น ๘ ผลสลอด ผล (Roxb. ex DC.) Euphorbiaceae ๓๒ สว่ น Wight & Arn. Croton tiglium L. หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนน้ั  ๆ ทนี่ �ำมาใช้เป็นยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 104 2/11/20 15:58

จารกึ ตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ภาพจารกึ แผน ท่ี 15 คำจารกึ แผนท่ี 15 กองคุ้มครองภูมปิ ัญญาการแพทย์แผนไทยและพืน้ บ้านไทย ๑. ๏ สิทธิการิยะ อนง่ึ ๒. จกลา วกูมารกมู ารเี กิดวันพฤหัศ ๓. ทรางโคเปนเจา เรอื น ทรางเขาเปลอื กเปนทรางจร ๔. หละชือ่ นิลกาล ลอองชือ่ มหาเมฆ ลมช่ือหัศคินี จรประจำทราง ย๕. โควันพฤหศั ฯ ในอาการทรางโคน้นั มกั ใหพรึง ข้นึ ท้งั ตัวดงั่ เปนผด ทำให า้ นไทลง 43 ะพ้นื บ๖. ตัวรอนใหบ ดิ ตวั ครนั้ จมลงไปกใ็ หทำทองทงั ใหก ระหาย น้ำตกมกู ตกเลอื ดดงั นถ้ี าจะ แลราก นไทย๗. แกเอาลูกจ่ิงจอ ลูกหมอนอย ลูกยาใตใบ เนรภูศรี สมอเทด นมโคขน ลูกจัน ดอกจัน พริกไท ย์แผเอาเสมอ าการแพท๘. ภาคทำเปนจุลบดทำแทงไวลายสุรากิน แกพิศทรางใหตัวรอนนั้นหาย ๚ อนึ่งเอา ใบสมสา ใบมกรดู ใบมเฟอง แหว หมู ัญญ๙. ลูกเขยตาย สมอพิเภก รากชาพลู เอาเสมอภาคทำเปนจุล บดทำแทงไวลายสุราแซก ดีงูเหลือม รองภมู ิปกนิ แกพิศทรางโคนนั้ หาย ๚ อนง่ึ ค๑๐. เอาลกู สลาหลกกระวาน ลกู พมุ เรียง พรกิ ไท ขมิน้ ออ ย นำ้ ประสารทองเอา เสมอภาค ทำเปน จลุ กองค้มุบดทำแทงไวลายสรุ ากนิ ๑๑. แกพศิ ทรางโคหาย ถาจะกวาดก็ได ๚ อนึ่งเอาลูกมกอกเทดเผา ลูกปคำดคี วายเผา ลกู ตานโขมย ๑๒. ลูกมตมู เปลอื กมรุม เบญกานี ดอกจนั การพลู รากหงิ่ หาย ฃอนดอก ชลูด ะ ๑๓. เอาเสมอภาคทำเปนจุลบดทำแทง ไว ลลายสุรากิน แกพ ิศ ๑๔. ทรางโค ถา จชโลมลายนำ้ ดอกไมแกทรางโค ซึ่งผดุ ออก ๑๕. มานนั้ หาย อน่ึงเอาตรกี ะตกุ ชเอมกเทยี ม เกลอื ๑๖. ลลายน้ำมนาว หอมรำหัดกวาดแก ๑๗. ทรางโคหายแล ๚ะ Book-7.indd 105 2/11/20 15:58

106  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร คำ� อา่ นจารึกแผน่ ที่ ๑๕ ช่อื ต้นฉบบั : คำ� อา่ นจารึกแผน่ ท่ี ๑๕ ล�ำดับทข่ี องตำ� รบั ในตำ� รา: ๖๏๑ ช่อื โรค: ซางโค อาการ: ผื่นขึ้นท้ังตัวด่ังเป็นผด ตัวร้อน กระหายน้�ำ กระสับกระส่าย เมื่อผ่ืนหายจะท�ำให้ ทอ้ งเสยี ถ่ายเปน็ มูกเป็นเลอื ดและอาเจียน สรรพคณุ ของตำ� รับ: แก้พิษซางโค สว่ นประกอบของต�ำรบั : ลกู จิงจอ้ ลูกหมอน้อย ลูกหญา้ ใต้ใบ เนระพูสี สมอเทศ นมโคข้น ลกู จนั ทน์ ดอกจันทน์ พริกไทย วธิ ีปรงุ ยา: ท�ำเป็นผงละเอยี ด ปน้ั เปน็ แทง่ รูปแบบยา: ยาป้ันแทง่ กระสายยา: สรุ า วิธใี ช:้ ละลายน้ำ� สรุ า กนิ รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดับ ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๑ ลูกจงิ จอ้ ๑ สว่ น *จงิ จ้อเหลย่ี ม ผล Operculina turpethum (L.) Silva Convolvulaceae Manso ๒ ลกู หมอน้อย *จกุ ดอก Cyanthillium cinereum (L.) H. Asteraceae ๑ ส่วน *หญา้ ดอกขาว Rob. (Compositae) ๓ ลูกหญ้าใตใ้ บ ผล Phyllanthus urinaria L. หรอื Euphorbiaceae ๑ ส่วน ลูกใตใ้ บ Phyllanthus amarus Schumach. Phyllanthaceae & Thonn. ๔ เนระพสู ี *เหงา้ Pteridrys syrmatica (Willd.) C. Dryopteridaceae ๑ ส่วน *เนระพูสเี ทศ Chr. & Ching หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดน้นั  ๆ ทีน่ �ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 106 3/10/20 15:02

การวิเคราะห์ตำ�รับยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  107 ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ Combretaceae ๑ สว่ น ๕ สมอเทศ *ผล Terminalia arjuna (Roxb. ex DC.) Wight & Arn. ๖ นมโคข้น *นมววั Bos primigenius (Bojanus, 1827) Bovidae ๑ ส่วน ๗ ลกู จนั ทน์ ๑ ส่วน *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๘ ดอกจนั ทน์ *เยื่อหมุ้ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๒๑ ส่วน ๙ พรกิ ไทย เมล็ด Piperaceae *ผล Piper nigrum L. ๑ สว่ น บทท่ี ล�ำดบั ทขี่ องตำ� รบั ในตำ� รา: ๖๏๒ ช่อื โรค: ซางโค อาการ: ผื่นขึ้นท้ังตัวดั่งเป็นผด ตัวร้อน กระหายน้�ำ กระสับกระส่าย เม่ือผื่นหายจะท�ำให้ ท้องเสีย ถา่ ยเป็นมกู เป็นเลอื ดและอาเจียน สรรพคุณของต�ำรับ: แก้พษิ ซางโค ส่วนประกอบของต�ำรับ: ใบส้มซ่า ใบมะกรูด ใบมะเฟือง แห้วหมู ลูกเขยตาย สมอพิเภก รากช้าพลู เอาเสมอภาค วิธปี รุงยา: ท�ำเป็นผงละเอียด ปน้ั เป็นแท่ง รปู แบบยา: ยาปั้นแท่ง กระสายยา: สุรา วิธีใช:้ ละลายน้�ำสุราแทรกดงี ูเหลือม กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นท่ีใช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณทใี่ ช้ Citrus × aurantium L. Rutaceae ๑ ส่วน ๑ ใบส้มซา่ ใบ Citrus hystrix DC. Rutaceae ๑ ส่วน Averrhoa carambola L. Oxalidaceae ๑ สว่ น ๒ ใบมะกรดู ใบ Cyperus rotundus L. Cyperaceae ๑ สว่ น ๓ ใบมะเฟอื ง ใบ ๔ แห้วหมู *หวั ใต้ดนิ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดน้ัน ๆ ท่นี ำ� มาใช้เปน็ ยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 107 2/11/20 15:58

108  คำ�อธบิ ายจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ Rutaceae ๑ สว่ น ๕ ลกู เขยตาย *ล�ำตน้ Glycosmis pentaphylla (Retz.) DC. ๖ สมอพเิ ภก *ผล Terminalia bellirica Combretaceae ๑ ส่วน (Gaerthn.) Roxb. ๗ รากชา้ พลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ สว่ น ล�ำดบั ทขี่ องต�ำรบั ในตำ� รา: ๖๏๓ ชื่อโรค: ซางโค อาการ: ผ่ืนขึ้นท้ังตัวด่ังเป็นผด ตัวร้อน กระหายน้�ำ กระสับกระส่าย เม่ือผ่ืนหายจะท�ำให้ ท้องเสยี ถา่ ยเป็นมูกเปน็ เลอื ดและอาเจียน สรรพคุณของตำ� รบั : แก้พิษซางโค สว่ นประกอบของตำ� รบั : ลกู สลาหลก กระวาน ลกู พมุ เรยี ง พรกิ ไทย ขมนิ้ ออ้ ย นำ้� ประสารทอง เอาเสมอภาค วิธปี รุงยา: ทำ� เป็นผงละเอียด ปน้ั เป็นแทง่ รูปแบบยา: ยาป้นั แทง่ กระสายยา: สุรา วธิ ใี ช้: ละลายน้ำ� สุรา กนิ หรือ กวาด รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรบั ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ ส่วน ๑ ลกู สลาหลก ผล ยังไมส่ ามารถระบุได้ *หมากหลาวหลก ๑ ส่วน ๑ สว่ น ๒ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ สว่ น ๓ ลกู พุมเรียง ผล Lepisanthes fruticosa (Roxb.) Sapindaceae Leenh. ๔ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนั้น ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 108 3/25/20 19:45

การวเิ คราะห์ตำ�รบั ยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  109 ลำ� ดับ ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นท่ีใช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ Zingiberaceae ๑ ส่วน ๕ ขมนิ้ อ้อย *เหง้า Curcuma zedoaria (Christm.) Roscoe ๑ สว่ น ๖ น�้ำประสารทอง *ผงน�้ำ Sodium borate (borax) *น้ำ� ประสานทอง ประสานทอง ลำ� ดับทีข่ องตำ� รบั ในต�ำรา: ๖๏๔ ๒บทท่ี ชื่อโรค: ซางโค อาการ: ผ่ืนข้ึนท้ังตัวดั่งเป็นผด ตัวร้อน กระหายน้�ำ กระสับกระส่าย เมื่อผื่นหายจะท�ำให้ ทอ้ งเสยี ถา่ ยเป็นมกู เปน็ เลือด และอาเจยี น สรรพคณุ ของต�ำรับ: แกพ้ ิษซางโค แก้เม็ดผืน่ ผดุ ขนึ้ ตามตัว ส่วนประกอบของต�ำรับ: ลูกมะกอกเทศเผา ลูกประค�ำดีควายเผา ลูกตาลขโมย ลูกมะตูม เปลอื กมะรมุ เบญกานี ดอกจนั ทน์ กานพลู รากหงิ่ หาย ขอนดอก ชะลดู เอาเสมอภาค วิธปี รุงยา: ท�ำเป็นผงละเอยี ด ป้ันเปน็ แท่ง รปู แบบยา: ยาปัน้ แทง่ กระสายยา: น�ำ้ สรุ า น�ำ้ ดอกไม้ นิยมใชด้ อกมะลิ หรอื ดอกกระดงั งา วิธใี ช:้ ละลายนำ้� สุรา กนิ ถ้าชโลมใหล้ ะลายน�้ำดอกไม้ รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ Spondias dulcis Parkinson ๑ ลูกมะกอกเทศ ผล Sapindus rarak DC. Anacardiaceae ๑ สว่ น Ilex umbellulata Loes. ๒ ลูกประคำ� ดีควาย ผล Aegle marmelos (L.) Corrêa Sapindaceae ๑ ส่วน Moringa oleifera Lam. ๓ ลูกตาลขโมย ผล Aquifoliaceae ๑ ส่วน ๔ ลูกมะตมู ผล Rutaceae ๑ ส่วน ๕ เปลือกมะรุม เปลอื กตน้ Moringaceae ๑ สว่ น หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ทนี่ �ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 109 3/10/20 15:02

110  คำ�อธิบายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณท่ีใช้ ๑ ส่วน ๖ เบญกานี *เป็นปมุ่ หูด Quercus infectoria G. Olivier Fagaceae ๑ สว่ น (gall) ที่ได้จากต้น ๑ สว่ น ๑ สว่ น ๗ ดอกจนั ทน์ *เยอื่ ห้มุ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae เมล็ด ๑ ส่วน ๑ สว่ น ๘ กานพลู *ดอกตมู Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae Merr. & L. M. Perry ๙ รากห่งิ หาย ราก Crotalaria albida Roth Fabaceae ๑๐ ขอนดอก เนื้อไมแ้ ห้ง Mimusops elengi L. หรอื Sapotaceae *ต้นพกิ ลุ ท่มี ีราลง Lagerstroemia calyculata Kurz Lythraceae *ต้นตะแบก ๑๑ ชะลดู *เปลอื กเถาช้ันใน Alyxia reinwadtii Blume Apocynaceae ล�ำดับท่ีของต�ำรับในตำ� รา: ๖๏๕ ชอื่ โรค: ซางโค อาการ: ผื่นข้ึนทั้งตัวด่ังเป็นผด ตัวร้อน กระหายน�้ำ กระสับกระส่าย เม่ือผื่นหายจะท�ำให้ ท้องเสีย ถา่ ยเปน็ มกู เปน็ เลอื ด และอาเจยี น สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ซางโค ส่วนประกอบของต�ำรบั : ตรกี ฏุก ชะเอม กระเทยี ม เกลือ วิธีปรงุ ยา: ทำ� เปน็ ผง รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น้ำ� มะนาว วธิ ีใช้: ละลายน้�ำมะนาวแทรกหอมเล็กน้อย กวาด รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ น้นั  ๆ ทนี่ �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 110 2/11/20 15:58

การวเิ คราะหต์ ำ�รับยาสมุนไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  111 ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ ๑ ตรกี ฏุก อย่างละ -*ขิงแหง้ *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรอื ๑ ส่วน Zingiber longiligulatum S.Q.Tong Zingiberaceae -*พรกิ ไทย -*ดีปลี *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๒ ชะเอม *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl *ชะเอมเทศ ๒Fabaceae ๑ สว่ น บทที่ ๓ กระเทียม *ราก Glycyrrhiza glabra L. ๔ เกลอื *หวั Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ ส่วน *เกลือสมทุ ร ๑ สว่ น *ผงเกลอื Sea salt หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ทนี่ ำ� มาใช้เป็นยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 111 2/11/20 15:58

จารึกตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ภาพจารึกแผน ที่ 17 คำจารกึ แผน ท่ี 17 กองคุม้ ครองภมู ปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและพน้ื บ้านไทย ๑ ๏ สทิ ธิการิยะ กำปากมิ ๒. ถา วากำลงั เลอื ดกลา นกั ตขี น้ึ ไป มือ ๓. ไมส มประดีใหส ลบตายใหช ัก ตนิ ๔. ออกลิน้ กระดางแขงทำใหค นทังหลายกลัวอนั นี้ชอ่ื วาเลอื ด ไทย๕. เหนาเปนใหญกวาลมทังหลายจึงใหมิโทษดงั กลา วมาน้ี ฯ ถาจะแกเอาสงั 1 2 บา้ น๖. ดินประสิวขาว 1 ลูกจัน 49 ะพนื้ขะมนี ออ ย 1 ขิง 2 1 ดอกจัน 1 เทียนดำ 2 เทียนขาว 2 เกลือ 1 ไทยแล๗. กะชาย 2 ไพล 2 หัวหอม 2 กะเทยี ม 2 บดเปนแทง ลายนำ้ ซม ซา ์แผนเหนา ทยแกเลือด มใี หตขึ้นไดเ ลยถา ผูใดกินยา าการแพราย ๘. น้ีตัวอยูไฟไดเดือนหนึงอยาสนเทเลยฯ อยาชื่อวา สังขวิไชย เอารากภานงูแดง 1 แหวหมู ิปญั ญ1 บระเพช 1 ไพลแหง 1 รองภูม๙. ขมิ้นออยแหง 1 รากมะตูม 1 รากจงิ จอ 1 รากปบ 1 ผิวมะกรดู 1 เออื้ งพิศมา ค2 เปลือกกมุ ทงั 2 สิง่ ล 2 กองคุ้ม๑๐. ไฟเดือนหา 2 สมูลแวง 2 กรุงเขมา 2 โกดทังเกาสิงล 1 เทียรทงั ๗ ส่งิ ละ 1 ฉเอมทงั 2 ๑๑. สิงละ 1 รากทนดี 1 รากหนาด 1 พริกหอม 1 รากพุงดอ 1 รากชาพลู 1 รากซมกุง ๑๒. ทัง ๒ สิงล 2 รากเจตพังดี 1 การะบนู 1 1 ลกู ในกระวาน 2 ๑๓. ลูกเอน 2 รากมะรมู 1 มแวง เครือ 2 รากมะเขือขื่น 2 ลูกจนั 1 ดอกจนั 1 ๑๔. การพลู 2 รากเจตมลู เพลงิ 1 แกน แสมทัง 22 สนเทษ 1 ๑๕. สคา น 2 ยา ยองไฟ 2 สงั เผา 2 สงั หนาม 1 ๑๖. ยานตี้ ำเปนผงลายน้ำซมซา ให ๑๗. หญงิ กินหาย ๚๛ Book-7.indd 112 2/11/20 15:58

การวิเคราะหต์ �ำ รบั ยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  113 คำ� อ่านจารึกแผ่นท่ี ๑๗ ๒บทที่ ชื่อตน้ ฉบบั : ค�ำอ่านจารึกแผน่ ท่ี ๑๗ ลำ� ดบั ทขี่ องตำ� รบั ในตำ� รา: ๖๏๖ ช่ือโรค: เลอื ดเน่ารา้ ยหลงั คลอด อาการ: ให้สลบตาย ให้ชักมือก�ำชักตีนก�ำ อ้าปากไม่ออก ล้ินกระด้างคางแข็ง มีสาเหตุมา จากเลือดเนา่ รา้ ยหลังคลอด ไม่ใช่เกิดจากลม สรรพคณุ ของต�ำรบั : แก้เลือดเน่าร้ายไม่ให้ตีขึ้น ส่วนประกอบของต�ำรบั : สงั ข์ ๑ ต�ำลึง ๒ บาท ดินประสิวขาว ๑ บาท ลูกจันทน์ ๑ สลงึ ดอกจันทน์ ๑ สลงึ เทียนดำ� ๒ สลงึ เทียนขาว ๒ สลงึ เกลอื ๑ สลงึ ขมนิ้ ออ้ ย ๑ บาท ขิง ๒ สลึง กระชาย ๒ สลึง ไพล ๒ สลึง หัวหอม ๒ สลึง กระเทียม ๒ สลงึ วธิ ปี รุงยา: ทำ� เป็นผง ปนั้ เปน็ แทง่ รูปแบบยา: ยาป้นั แท่ง กระสายยา: น�้ำสม้ ซา่ วธิ ใี ช้: ละลายน�้ำสม้ ซ่า กิน สาระอ่นื  ๆ: คนท่ไี ดก้ ินยานี้เหมอื นอยู่ไฟ ๑ เดอื น รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทใี่ ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ Fasciolariidae ๑ ตำ� ลงึ ๑ หอยสังข์ *เปลือก Pleuroploca trapezium ๒ บาท *หอยสงั ขห์ นาม (Linnaeus, 1758)   ๑ บาท ๒ ดินประสวิ ขาว *ผลึก Potassium nitrate processed ดนิ ประสวิ ๓ ลกู จันทน์ *เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สลึง Myristicaceae ๑ สลึง ๔ ดอกจนั ทน์ *เยอ่ื หมุ้ เมลด็ Myristica fragrans Houtt. ๕ เทียนด�ำ *เมลด็ Nigella sativa L. Ranunculaceae ๒ สลงึ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ น้นั  ๆ ที่นำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทวั่ ไป Book-7.indd 113 2/11/20 15:58

114  ค�ำ อธิบายจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นทใี่ ช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ Apiaceae ๒ สลงึ ๖ เทียนขาว *ผล Cuminum cyminum L. (Umbelliferae) ๑ สลงึ ๗ เกลือ *ผงเกลอื Sea salt *เกลือสมทุ ร Zingiberaceae ๑ บาท *เหง้า Curcuma zedoaria (Christm.) ๘ ขมิ้นอ้อย Roscoe Zingiberaceae ๒ สลึง Zingiberaceae ๒ สลงึ ๙ ขิง *เหง้า Zingiber officinale Roscoe ๑๐ กระชาย *เหง้า Boesenbergia rotunda (L.) Zingiberaceae ๒ สลงึ ๑๑ ไพล Mansf. Amaryllidaceae ๒ สลงึ *เหง้า Zingiber montanum (J.Koenig) Amaryllidaceae ๒ สลึง ๑๒ หวั หอม ๑๓ กระเทยี ม Link ex A. Dietr. หัว Allium ascalonicum L. *หัว Allium sativum L. ลำ� ดับทขี่ องต�ำรบั ในต�ำรา: ๖๏๗ ชอ่ื โรค: เลอื ดเน่าร้ายหลงั คลอด อาการ: ให้สลบตาย ให้ชักมือก�ำชักตีนก�ำ อ้าปากไม่ออก ลิ้นกระด้างคางแข็ง มีสาเหตุมา จากเลือดเนา่ ร้ายหลังคลอด ไมใ่ ช่เกิดจากลม สรรพคุณของตำ� รบั : ขบั เลอื ดเนา่ รา้ ย ไมใ่ ห้ตีขึ้น ชอื่ ตำ� รบั : สงั ขวไิ ชย ส่วนประกอบของต�ำรับ: รากพันงูแดง ๑ ต�ำลึง แห้วหมู ๑ ต�ำลึง บอระเพ็ด ๑ ต�ำลึง ไพลแห้ง ๑ ตำ� ลงึ ขมนิ้ ออ้ ยแหง้ ๑ บาท รากมะตมู ๑ บาท รากจิงจ้อ ๑ บาท รากปบี ๑ บาท ผิวมะกรูด ๑ บาท เอ้ืองเพ็ดม้า ๒ บาท เปลือกกุ่มท้ังสอง ส่ิงละ ๒ บาท มะไฟเดือนห้า ๒ บาท สมุลแว้ง ๒ บาท กรุงเขมา ๒ บาท โกฐทั้งเก้า สิ่งละ ๑ บาท เทยี นทงั้ เจด็ สง่ิ ละ ๑ บาท ชะเอมทง้ั สอง ส่ิงละ ๑ บาท รากทนดี ๑ บาท หนาด ๑ บาท พริกหอม ๑ ต�ำลึง รากพุงดอ ๑ บาท รากช้าพลู ๑ บาท ส้มกุ้งท้ังสอง สิ่งละ ๒ บาท หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นน้ั  ๆ ท่นี �ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 114 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ตำ�รบั ยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  115 รากเจตพงั คี ๑ ต�ำลึง การบรู ๑ ต�ำลึง ๑ บาท ลกู ในกระวาน ๒ ต�ำลึง ลูกเอน็ ๒ บาท ๒บทที่ รากมะรุม ๑ บาท มะแว้งเครือ ๒ บาท รากมะเขือข่ืน ๒ บาท ลูกจันทน์ ๑ บาท ดอกจันทน์ ๑ บาท กานพลู ๒ บาท รากเจตมลู เพลงิ ๑ บาท แกน่ แสมทัง้ สอง ๒ บาท ๒ สลงึ สนเทศ ๑ ต�ำลงึ สะค้าน ๒ บาท หญา้ ยองไฟ ๒ บาท สงั ขเ์ ผา ๒ บาท สังขห์ นาม ๑ ต�ำลงึ วธิ ีปรงุ ยา: ต�ำเปน็ ผง รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: นำ้� สม้ ซา่ วธิ ใี ช:้ ละลายน้�ำส้มซ่า ใหผ้ ูห้ ญงิ กิน รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรับ ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทใี่ ช้ ชือ่ วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ รากพันงแู ดง ราก Cyathula prostrata (L.) Amaranthaceae ๑ ต�ำลงึ Blume ๒ แห้วหมู *หัวใตด้ ิน Cyperus rotundus L. Cyperaceae ๑ ต�ำลึง ๓ บอระเพ็ด *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. Menispermaceae ๑ ตำ� ลึง f. & Thomson ๔ ไพล *เหงา้ Zingiber montanum (J. Zingiberaceae ๑ ตำ� ลึง Koenig) Link ex A. Dietr. ๕ ขมิน้ อ้อย *เหง้า Curcuma zedoaria Zingiberaceae ๑ บาท (Christm.) Roscoe ๖ รากมะตมู ราก Aegle marmelos (L.) Corrêa Rutaceae ๑ บาท ๗ รากจิงจ้อ ราก Operculina turpethum (L.) Convolvulaceae ๑ บาท *จิงจอ้ เหลีย่ ม ราก Silva Manso ๘ รากปบี *ผวิ ผล *ท้ังตน้ Millingtonia hortensis L. f. Bignoniaceae ๑ บาท ๙ ผิวมะกรดู Citrus hystrix DC. Rutaceae ๑ บาท ๑๐ เอ้อื งเพด็ ม้า Persicaria chinensis (L.) Polygonaceae ๒ บาท H.Gross หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนนั้  ๆ ทน่ี ำ� มาใช้เป็นยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 115 3/26/20 13:29

116  คำ�อธิบายจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนทใี่ ช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑๑ เปลือกกุ่มทงั้ สอง Crateva adansonii DC. อย่างละ -*กุม่ บก Crateva religiosa G. Forst. ๒ บาท -*กมุ่ น�้ำ เปลือกต้น Capparaceae ๑๒ มะไฟเดอื นห้า *ทงั้ ต้น Asclepias curassavica L. Apocynaceae ๒ บาท ๑๓ สมลุ แวง้ *เปลอื กตน้ Cinnamomum bejolghota Lauraceae ๒ บาท (Buc-Ham) Sweet ๑๔ กรุงเขมา *ราก Cissampelos pareira L. Menispermaceae ๒ บาท *หมานอ้ ย ๑๕ โกฐทงั้ เกา้ Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae อย่างละ -*โกฐสอ Benth. & Hook. f. ex Franch. (Umbelliferae) ๑ บาท -*โกฐเขมา *ราก & Sav. var. dahurica Asteraceae -*โกฐหวั บัว Atractylodes lancea -*โกฐจฬุ าลมั พา (Thunb.) DC. (Compositae) -*โกฐเชียง Ligusticum sinense Oliv. Apiaceae -*โกฐกา้ นพรา้ ว cv. chuanxiong (Umbelliferae) -*โกฐกระดูก *สว่ นเหนือดิน Artemisia annua L. Asteraceae -*โกฐพุงปลา (Compositae) Angelica sinensis (Oliv.) Apiaceae -*โกฐชฎามงั สี Diels (Umbelliferae) *ราก Neopicrorhiza Plantaginaceae scrophulariiflora Pennell Saussurea lappa Decne Asteraceae (Compositae) *ปุ่มหูด (gall) Terminalia chebula Retz. Combretaceae จากใบหรือ ก่งิ อ่อน *ราก Nardostachys grandiflora Caprifoliaceae (D. Don) DC. หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้ัน ๆ ทีน่ �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 116 3/10/20 15:03

การวเิ คราะหต์ ำ�รับยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  117 ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ีใช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๑๖ เทยี นทง้ั เจ็ด Nigella sativa L. Ranunculaceae อยา่ งละ -*เทยี นดำ� Lepidium sativam L. Brassicaceae ๑ บาท -*เทยี นแดง (Cruciferae) ๒บทท่ี -*เทยี นขาว *เมล็ด Cuminum cyminum L. -*เทียนข้าวเปลอื ก Foeniculum vulgare Mill. -*เทียนตาต๊ักแตน Anethum graveolens L. Apiaceae -*เทียนสตั ตบุษย์ Pimpinella anisum L. (Umbelliferae) -*เทียนเยาวพาณี Trachyspermum ammi (L.) Sprague ๑๗ ชะเอมทงั้ สอง *ราก Albizia myriophylla Benth. Fabaceae อย่างละ -*ชะเอมไทย Glycyrrhiza glabra L. ๑ บาท -*ชะเอมเทศ ๑๘ รากทนดี ราก Baliospermum solanifolium Euphorbiaceae ๑ บาท *ตองแตก (Burm.) Suresh ๑๙ รากหนาด ราก Blumea balsamifera (L.) Asteraceae ๑ บาท DC. (Compositae) ๒๐ พริกหอม *เมลด็ Zanthoxylum Bungeanum Rutaceae ๑ ต�ำลงึ Maxim. ๒๑ รากพงุ ดอ ราก Azima sarmentosa Salvadoraceae ๑ บาท (Blume) Benth. & Hook. f. ๒๒ รากช้าพลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ บาท ๒๓ รากส้มก้งุ ท้ังสอง Ardisia amherstiana A.DC. อย่างละ -*ส้มกุง้ ใหญ่ ราก var. amherstiana Myrsinaceae ๒ บาท -*สม้ ก้งุ น้อย Embelia ribes Burm. f. ๒๔ รากเจตพงั คี ราก Cladogynos orientalis Euphorbiaceae ๑ ตำ� ลึง Zipp. ex Span. ๒๕ การบรู *สิ่งสกัดจาก Cinnamomum camphora Lauraceae ๑ ต�ำลงึ เปลอื กตน้ (L.) J. Presl ๑ บาท เนอ้ื ไม้และใบ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 117 3/10/20 15:52

118  คำ�อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๒๖ ลกู ในกระวาน ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๒ ตำ� ลงึ ๒๗ ลูกเอ็น ผล Elettaria cardamomum Zingiberaceae ๒ บาท (L.) Maton ๒๘ รากมะรมุ ราก Moringa oleifera Lam. Moringaceae ๑ บาท ๒๙ มะแว้งเครือ *ผล Solanum trilobatum L. Solanaceae ๒ บาท ๓๐ รากมะเขอื ขน่ื ราก Solanum capsicoides All. Solanaceae ๒ บาท ๓๑ ลูกจนั ทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ บาท ๓๒ ดอกจนั ทน์ *เยื่อหุ้มเมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ บาท ๓๓ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๒ บาท Merr. & L. M. Perry ๓๔ เจตมลู เพลงิ Plumbago indica L. Plumbaginaceae ๑ บาท *เจตมูลเพลิงแดง *ราก ๓๕ แกน่ แสมทัง้ สอง แกน่ Senna garrettiana (Craib) Fabaceae อย่างละ -*แสมสาร H. S. Irwin & Barneby ๒ บาท -*แสมทะเล Avicennia marina (Forssk.) Avicenniaceae ๒ สลึง Vierh. ๓๖ สนเทศ *แกน่ Baeckea frutescens L. Myrtaceae ๑ ต�ำลึง ๓๗ สะคา้ น *เถา Piper wallichii (Miq.) Piperaceae ๒ บาท Hand. -Mazz. ๓๘ หญ้ายองไฟ# *ธาตุวัตถุ ยงั ไมส่ ามารถระบุได้ ๒ บาท ๓๙ หอยสงั ข์ *เปลอื ก Pleuroploca trapezium Fasciolariidae ๒ บาท (Linnaeus, 1758) ๔๐ หอยสงั ข์หนาม *เปลือก Pleuroploca trapezium Fasciolariidae ๑ ต�ำลงึ (หอยหน้ายักษ์) (Linnaeus, 1758) # หญ้ายองไฟ ไดม้ าจาก ๒ แหล่ง คือ ๑. เขม่าไฟที่เกิดจากการประกอบอาหารที่จับอยู่ในเส้นใยแมงมุมซ่ึงภาษาโบราณเรียกว่า หญ้ายองไฟ หรือ หญา้ ยอนไฟ ๒. เป็นหญ้าทมี่ กี ารน�ำไปเผาแลว้ อัดเป็นแท่งนำ� เขา้ จากประเทศจนี หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ท่ีนำ� มาใช้เปน็ ยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 118 3/25/20 19:46

ชดุ ตำราภูมิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ ภาพจารกึ แผนท่ี 18 คำจารกึ แผนท่ี 18 กองคุม้ ครองภมู ปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและพ้ืนบ้านไทย ๑. ๏ สทิ ธิการิยะ ๑๑ ๒. จกลาวฝด าษเกิดในเดอื น ๑๒ ๑ ๓. ทงั ๓ เดือนนี้ เกดิ เพ่ืออาโปธาดุ มกั ใหเยน ไทย๔. ในอกแลมักตกมูกตกเลือด ใหเ สียแมแสลงพอ แสลงนุง 52 ื้นบา้ น๕. ฃาวหม ฃาว แลว ทำบดั ใปสงทิศอุดรแลอสิ าร จงึ่ จดี ๚ ถา จะแกเอาใบมอึก และพ๖. ใบผกั บุงรว ม ใบผกั บุงฃัน ใบกา งปลาทังสอง ใบพงุ ดอ ใบผกั ฃวง ใบหมาก ใบทอง นไทย๗. พนั ชั่ง เอาเสมอภาค ตำเอาน้ำพนดบั พิศฝ เพือ่ เสมหะหาย ๚ ขนานหนงึ่ เอากทมิ ะพร าว นำ้ คาว ยแ์ ผ๘. ปลาไหล ไฃเปดลูกหนึ่ง มูลโคดำ แกนปดู เอาเสมอภาค บดพนฝเพื่อเสมหะที่ดานอยูน้ันข้ึน าการแพทแลแปรฝร า ย ๙. ใหเปนดี ๚ ขนานหนง่ึ เอา น้ำลูกตำลึง นำ้ มันงา นำ้ มันหวั กงุ น้ำรากถว่ั ภู เอาเสมอภาค พนฝเพื่อ ญั ญเสมหะ ใหย อดขึ้น รองภูมปิ๑๐. หนองงามดีนัก ๚ ขนานหนึ่งเอา เหดมูลโค วานกิบแรต วานรอนทอง สังกระนี ชเอม ลูกปคำ คดีควาย กองคุ้ม๑๑. หวายดคา เขากวางเผา กดูกเสอื เผา มกล่ำเครอื ฃนั ทศกอร มฃามเปยก เอาเสมอ ๑๒. ภาคทำเปนจุณ บดดว ยนำ้ มนาวทำแทง ไว ลลายสุรา ดงี เู หลือมรำหดั กนิ แกฅ อ ๑๓. แหบแหง แกฅอเครือหายดีนัก ๚ ขนานหน่งึ เอา ใบห่งิ หาย ใบโหระ ๑๔. ภา ใบผกั คราด ใบมนาว พันงแู ดง เอาเสมอภาค ๑๕. บดทำแทงไว ลลายสรุ ากนิ แกพ ศิ ฝ ๑๖. เพอื่ เสมหะใหค ลงั่ ใหส ลบ ๑๗. ไปกด็ ีหายวิเสศแล ฯ Book-7.indd 119 2/11/20 15:58

120  ค�ำ อธิบายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ค�ำอา่ นจารกึ แผน่ ท่ี ๑๘ ช่อื ตน้ ฉบบั : คำ� อา่ นจารึกแผ่นที่ ๑๘ ลำ� ดบั ทีข่ องต�ำรบั ในต�ำรา: ๖๏๘ ชื่อโรค: ฝดี าษ อาการ: เกิดในเดือน ๑๑ เดือน ๑๒ เดอื น ๑ ท้งั ๓ เดือนนี้ เกิดเพ่อื อาโปธาตุ มกั ใหเ้ ย็น ในอกและมกั ตกมกู ตกเลอื ด สรรพคณุ ของต�ำรับ: ดบั พิษฝี รักษาหนองใหห้ าย ส่วนประกอบของต�ำรับ: ใบมะอึก ใบผักบุ้งร้วม ใบผักบุ้งขัน ใบก้างปลาทั้งสอง ใบพุงดอ ใบผักขวง ใบหมาก ใบทองพนั ชง่ั เอาเสมอภาค วธิ ีปรุงยา: ตำ� คัน้ เอาแตน่ �้ำ รูปแบบยา: ยาน�ำ้ วธิ ใี ช:้ พ่น พิธีกรรม: ให้เสียแม่แสลงพ่อ แสลงนุ่งขาวห่มขาว แล้วทำ� บัตรไปส่ง ทิศอุดรและทิศอีสาน จึงจะดี รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรบั ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ ใบมะอึก ใบ Solanum stramoniifolium Solanaceae ๑ สว่ น Jacq. ๒ ใบผักบงุ้ ร้วม ใบ Enydra fluctuans DC. Asteraceae ๑ ส่วน (Compositae) ๓ ใบผกั บงุ้ ขัน ใบ Ipomoea asarifolia (Ders.) Convolvulaceae ๑ สว่ น *ผกั บุ้งทะเล Roem. & Schult. ๔ ใบกา้ งปลาทงั้ สอง Phyllanthus pulcher Wall. ex อย่างละ -*กา้ งปลาแดง Mull. Arg. Phyllanthaceae ๑ ส่วน ใบ -*ก้างปลาขาว Flueggea virosa (Roxb. ex Willd.) Royle หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดน้ัน ๆ ทีน่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 120 3/25/20 19:48

การวเิ คราะหต์ �ำ รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  121 ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ีใช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณทใี่ ช้ ๕ ใบพุงดอ ใบ Azima sarmentosa (Blume) Salvadoraceae ๑ ส่วน Benth. & Hook. f. ๖ ใบผกั ขวง ใบ Glinus oppositifolius (L.) Molluginaceae ๑ สว่ น Aug. DC. ๗ ใบหมาก ใบ Areca catechu L. Arecaceae ๒๑ สว่ น ๘ ใบทองพันช่งั ใบ Rhinacanthus nasutus (L.) Acanthaceae Kurz ๑ ส่วน บทที่ ลำ� ดบั ท่ขี องตำ� รับในตำ� รา: ๖๏๙ ช่ือโรค: ฝดี าษ อาการ: เกิดในเดือน ๑๑ เดือน ๑๒ เดอื น ๑ ทง้ั 3 เดอื นน้ี เกิดเพ่อื อาโปธาตุ มกั ใหเ้ ยน็ ในนอกแลมกั ตกมูกตกเลือด สรรพคุณของตำ� รบั : รกั ษาฝีหนอง ท�ำใหฝ้ ที ฝี่ งั อยใู่ นปะทุขึน้ มา ทีด่ ้านอย่นู ้นั ข้นึ ท�ำให้ฝรี ้าย อาการดีขึน้ สว่ นประกอบของตำ� รับ: กะทิมะพร้าว น้�ำคาวปลาไหล ไข่เป็ดลูกหนง่ึ มลู โคด�ำ แก่นประดู่ เสมอภาค วธิ ีปรุงยา: บด วิธีใช้: พ่นฝี พิธีกรรม: ให้เสียแม่แสลงพ่อ แสลงนุ่งขาวห่มขาว แล้วท�ำบัตรไปส่ง ทิศอุดรและทิศอีสาน จงึ จะดี รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรบั หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ท่ีนำ� มาใช้เป็นยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 121 2/11/20 15:58

122  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดับ ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ ๑ กะทิมะพร้าว *น�ำ้ ค้ันจากเน้อื Cocos nucifera L. Arecaceae ๑ สว่ น มะพร้าวทแ่ี ก่ ๒ น้ำ� คาวปลาไหล *นำ้� คาวปลา Monopterus albus Synbranchidae ๑ สว่ น *เกิดจากน�ำใบมะเดื่อ (Zuiew, 1793) ปลอ้ งรูดตวั ปลาไหล จนเกิดเลอื ดซึม เอา ตวั ปลาไปล้างนำ้� ๓ ไขเ่ ป็ด *ไข่แดงและ Anas platyrhynchos Anatidae ๑ ฟอง ไขข่ าว domesticus. (Linnaeus, 1758) ๔ มูลโคด�ำ *มลู ของโคสดี �ำ Bos primigenius (Bojanus, 1827) Bovidae ๑ ส่วน ๕ แกน่ ประดู่ แก่น Pterocarpus indicus Willd. Fabaceae ๑ ส่วน ล�ำดับท่ขี องตำ� รบั ในตำ� รา: ๗๏๐ ชื่อโรค: ฝีดาษ อาการ: เกิดในเดอื น ๑๑ เดือน ๑๒ เดอื น ๑ ทงั้ 3 เดือนน้ี เกดิ เพื่ออาโปธาตุ มักให้เย็น ในนอกแลมักตกมกู ตกเลือด สรรพคุณของตำ� รบั : รกั ษาฝีหนอง โดยการดันใหย้ อดขนึ้ ท�ำให้หนองแตกออกมา สว่ นประกอบของตำ� รบั : น้�ำลูกต�ำลงึ น้�ำมนั งา น�ำ้ มันหัวกงุ้ น้�ำรากถั่วพู เอาเสมอภาค รูปแบบยา: ยาน้�ำ วิธใี ช:้ พน่ ฝี พิธีกรรม: ใหเ้ สยี แมแ่ สลงพอ่ แสลงนุ่งขาวหม่ ขาว แล้วทำ� บัตรไปส่ง ทิศอุดรและทศิ อสี านจงึ จะดี รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ที่น�ำมาใช้เป็นยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 122 2/11/20 15:58

การวเิ คราะห์ตำ�รับยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  123 ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ีใช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ Coccinia grandis (L.) Voigt Cucurbitaceae ๑ ส่วน ๑ น้ำ� ลูกต�ำลงึ น�ำ้ จากผล Sesamum indicum L. Pedaliaceae ๑ ส่วน ๒ น�้ำมันงา *นำ้� มันทไี่ ด้ Macrobrachium rosenbergii Palaemonidae ๒๑ ส่วน จากเมล็ดงา (De Man, 1879) Psophocarpus Papilioneae ๑ ส่วน บทท่ี ๓ น�้ำมันหัวกุง้ tetragonolobus (L.) DC. *กงุ้ กา้ มกราม *มนั กงุ้ ๔ น้ำ� รากถัว่ พู นำ้� จากราก ล�ำดับที่ของตำ� รับในตำ� รา: ๗๏๑ ชอ่ื โรค: ฝีดาษ อาการ: เกิดในเดือน ๑๑ เดือน ๑๒ เดอื น ๑ ท้งั ๓ เดอื นน้ี เกิดเพ่อื อาโปธาตุ มักใหเ้ ย็น ในนอกแลมักตกมกู ตกเลือด สรรพคณุ ของต�ำรบั : แก้คอแหบแห้ง มเี สยี งแหบ แกค้ อเครือ (มเี สมหะในล�ำคอ) ส่วนประกอบของต�ำรับ: เห็ดมูลโค ว่านกีบแรด ว่านร่อนทอง สังกรณี ชะเอม ลูกประค�ำดีควาย หวายตะค้า เขากวางเผา กระดูกเสือเผา มะกล่�ำเครือ ขัณฑสกร มะขามเปียก เอาเสมอภาค วิธีปรุงยา: ท�ำเป็นผงละเอียด ผสมน�ำ้ มะนาว ปนั้ เปน็ แท่ง รปู แบบยา: ยาปนั้ แทง่ กระสายยา: น�้ำมะนาว และสุรา วิธีใช้: ละลายนำ�้ สรุ า แทรกดีงูเหลือมเล็กน้อย กิน พธิ ีกรรม: ใหเ้ สยี แมแ่ สลงพ่อ แสลงนงุ่ ขาวห่มขาว แลว้ ทำ� บตั รไปส่ง ทิศอดุ รแลอีสานจงึ จะดี รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นัน้  ๆ ที่น�ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 123 2/11/20 15:58

124  คำ�อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นทใี่ ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ สว่ น ๑ เหด็ มูลโค *ดอกเหด็ Panaeolus cyanescens Sacc. Bolbitiaceae *เหด็ ขี้ววั ๑ สว่ น ๒ วา่ นกบี แรด *เหงา้ Angiopteris evecta (G. Forst.) Marattiaceae ๑ ส่วน Hoffm. ๑ ส่วน ๓ วา่ นรอ่ นทอง *เหงา้ Boesenbergia longiflora (Wall.) Zingiberaceae ๑ ส่วน Kuntze ๑ ส่วน ๔ สงั กรณี *ทัง้ ต้น Barleria strigosa Willd. Acanthaceae ๑ สว่ น ๑ ส่วน ๕ ชะเอม *ราก Glycyrrhiza glabra L. Fabaceae ๑ ส่วน *ชะเอมเทศ ๑ สว่ น ๖ ลกู ประคำ� ดีควาย ผล Sapindus rarak DC. Sapindaceae ๑ ส่วน ๑ ส่วน ๗ หวายตะคา้ *เถา Calamus caesius BL. Arecaceae ๘ เขากวาง เขาแก่เผา Rusa unicolor (Kerr, 1792) Cervidae ๙ กระดกู เสือ กระดกู เผา Panthera tigris (Linnaeus, 1758) Felidae *เสือโครง่ ๑๐ มะกลำ่� เครือ *ราก Abrus precatorius L. Papilionaceae ๑๑ ขัณฑสกร *ผลกึ Saccharin ๑๒ มะขามเปยี ก *เนือ้ ในฝกั Tamarindus indica L. Fabaceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ น้ัน ๆ ที่นำ� มาใช้เปน็ ยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 124 3/26/20 13:31

การวิเคราะห์ตำ�รบั ยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  125 ล�ำดบั ท่ขี องต�ำรับในต�ำรา: ๗๏๒ ๒บทที่ ช่ือโรค: ฝีดาษ อาการ: เกดิ ในเดอื น ๑๑ เดือน ๑๒ เดือน ๑ ทง้ั 3 เดือนน้ี เกดิ เพือ่ อาโปธาตุ มักให้เย็น ในนอกแลมกั ตกมูกตกเลอื ด สรรพคุณของตำ� รบั : แก้พิษฝี ที่ก่อพิษจนทำ� ให้สลบไป รักษาหนอง (เพื่อเสมหะ) สว่ นประกอบของตำ� รบั : ใบหง่ิ หาย ใบโหระพา ใบผกั คราด ใบมะนาว พนั งแู ดง เอาเสมอภาค วธิ ปี รุงยา: ท�ำเปน็ ผง ปั้นเปน็ แท่ง รูปแบบยา: ยาปั้นแทง่ กระสายยา: สุรา วธิ ีใช้: ละลายนำ�้ สุรา กนิ พธิ กี รรม: ให้เสยี แม่แสลงพ่อ แสลงนงุ่ ขาวห่มขาว แลว้ ทำ� บตั รไปส่ง ทศิ อุดรแลอสี านจงึ จะดี รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ ใบห่ิงหาย ใบ Crotalaria albida Roth. Fabaceae ๑ ส่วน ๒ ใบโหระพา ใบ Ocimum basilicum L. Lamiaceae ๑ ส่วน ๓ ใบผกั คราด ใบ Acmella oleracea (L.) R. K. Asteraceae ๑ ส่วน *ผักคราดหัวแหวน Jansen (Compositae) ๔ ใบมะนาว ใบ Citrus aurantiifolia (Christm.) Rutaceae ๑ สว่ น Swingle ๕ พนั งแู ดง *ราก Cyathula prostrata (L.) Blume Amaranthaceae ๑ ส่วน หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นัน้  ๆ ท่นี �ำมาใช้เป็นยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 125 2/11/20 15:58

ภาพจารกึ แผน ที่ 20 คำจารึกแผนท่ี 20 กองคมุ้ ครองภมู ปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและพนื้ บา้ นไทย ๑. ๏ สิทธกิ ารยิ ะ ๒. จะกลา วดวยดานเถาเกดิ เพ่อื ลมํ ๓. ปศฆาด ทำใหล ำเสนนั้นพองเทา ขอแขนขวาง ๔. อยหู วั เหนาข้ึนมาจนเลยี วขาง หญิงเปนซา ย ชายเปนขวาแลว ๕. ใหเสียดชายโครงแลยอดอกตลอดถงึ ลำฅอใหอ าเจียรอาการดุจฝปลวก ๖. แลฝมะเรงทรวงตง้ั เปน ดาน สำคญั 1ู ผดิ กนั แตมูดถา ดานเถามูดแดงติจจะ ยเถา 58 ้านไท๑๒ ะพน้ื บ๗. เหลืองถาฝม ดู ดำถึง แล๑๓ ไทยแกใ หแกแตยังออ นน้นั ๚ ปแลวกลายเปนดานกระไส เรียกวาดานตคุนเปนอาการตัดถาจะ ์แผน๘. ทา นใหเ อากฤษนา กลำภัก ลูกจนั ดอกจัน กระวาร การพลู เทยี รทงั หา าการแพทยสอ โกด โกดกานพราว โกดกระดกู สิง่ ละ 1 พุงปลา ปิ ญั ญ๙. สมอทังสามส่ิงละ 2 ลูกสลอดประสะแลวเทาอยาทังหลายทำเปนจุล บดดวยน้ำผ้ึงกิน ๕ รองภมูกล่ำลง ๕ ครงั้ อยานีม้ ีคณุ มากแกดานเถาสรพ ค๑๐. โรคทังปวงดีนัก ฯ ขนานหนึ่งเอาตรีกะตุก แกนแสมทังสอง เจตมูลเพลิง หัศคุณทังสอง กองคุม้ฝก สมปอยขวั้ ส่ิงละ 3 ลูกจนั ๑๑. ดอกจัน การพลู สิง่ ล 1 สมูลแวง 1 2 ทำเปนจลุ ลายน้ำผ้ึงนำ้ กะเทียมก็ไดกินแกดานเถาให เสียดชายโครง ๑๒. หายแกลมอำมภาษราชยัก ลายนำ้ ขิง น้ำขา น้ำกะเทยี ม ก็ไดห า มแตน ำ้ มะนาว สง่ิ เดยี ว ฯ ขนาน ๑๓. หนึ่งเอาลกู เอน 11 กระวาร 22 อบเชยเทษ 33 ดอกบนุ นาก 1 ดปี ลี 1 2 ฃงี ๑๔. แหง 1 1 ชเอมเทษ 1 21 พริกลอน 2 13 ลกู มะขามปอม 2 2 ดาน ๑๕. น้ำตานทราย 11 33 ทำจุลลายน้ำทา กินแก เถา ๑๖. เสียดชายโครงตลอดถงึ ลำคอใหอา ๑๗. เจียรน้ันหาย ฯะ- ๑ คำจารึกใช “ญ” ไมมเี ชงิ Book-7.indd 126 2/11/20 15:58

การวเิ คราะหต์ �ำ รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  127 คำ� อา่ นจารกึ แผ่นท่ี ๒๐ ๒บทท่ี ชือ่ ต้นฉบบั : คำ� อา่ นจารึกแผน่ ท่ี ๒๐ ล�ำดับทขี่ องตำ� รบั ในต�ำรา: ๗๏๓ ช่ือโรค: ดานเถาเพ่อื ลมปตั คาด อาการ: ท�ำให้ล�ำเส้นนั้นพองเท่าข้อแขนขวางอยู่หัวหน่าว ขึ้นมาจนเลียวข้าง หญิงเป็นซ้าย ชายเป็นขวา แลว้ ใหเ้ สียดชายโครงและยอดอกตลอดถึงลำ� คอใหอ้ าเจยี น สรรพคณุ ของตำ� รบั : แกเ้ ถาดานในโรคตา่ ง ๆ ส่วนประกอบของต�ำรับ: กฤษณา กระล�ำพัก ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู เทียนท้ังห้า โกฐสอ โกฐพุงปลา โกฐก้านพร้าว โกฐกระดูก ส่ิงละ ๑ สลึง สมอทั้งสาม สิ่งละ ๒ สลงึ ลูกสลอดประสะแลว้ เท่ายาทงั้ หลาย วิธปี รงุ ยา: ทำ� เปน็ ละเอียด ผสมกับน้�ำผ้ึง รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: นำ�้ ผงึ้ วธิ ใี ช:้ กิน คร้ังละ ๕ กล่�ำ (๑ กล�่ำเท่ากบั ๑ เมลด็ มะกล่�ำตาชา้ ง) ลง ๕ คร้ัง รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รับ ล�ำดบั ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ีใช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ กฤษณา *เนอ้ื ไมท้ ่ีมีชนั Aquilaria crassna Pierre ex ๑ สลึง สดี �ำและมีกลน่ิ Lecomte หรอื Thymelaeaceae หอม Aquilaria malaccensis Lam. ๒ กะล�ำพัก *เนอื้ ไม้ Euphorbia antiquorum L. หรอื ๑ สลึง *สลดั ได ทีม่ รี าลง Excoecaria agallocha L. *ตาตุ่มทะเล Euphorbiaceae ๓ ลกู จนั ทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สลงึ ๔ ดอกจันทน์ *เยือ่ หุม้ เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สลงึ ๕ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ สลงึ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นนั้  ๆ ท่ีน�ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 127 2/11/20 15:58

128  ค�ำ อธิบายจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นทใี่ ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๖ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๑ สลึง Merr. & L. M. Perry ๗ เทยี นทั้งหา้ Nigella sativa L. Ranunculaceae อย่างละ -*เทยี นด�ำ Lepidium sativam L. Brassicaceae ๑ สลงึ -*เทยี นแดง Cuminum cyminum L. (Cruciferae) Foeniculum vulgare Mill. Apiaceae -*เทยี นขาว *เมลด็ Anethum graveolens L. (Umbelliferae) -*เทยี นขา้ วเปลอื ก -*เทยี นตาต๊กั แตน ๘ โกฐสอ *ราก Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae ๑ สลงึ Benth. & Hook. f. ex Franch. (Umbelliferae) & Sav. var. dahurica ๙ โกฐพุงปลา *ปุ่มหดู (gall) Terminalia chebula Retz. Combretaceae ๑ สลึง จากใบหรอื กิง่ ออ่ น ๑๐ โกฐกา้ นพรา้ ว *ราก Neopicrorhiza Plantaginaceae ๑ สลึง scrophulariiflora Pennell ๑๑ โกฐกระดูก *ราก Saussurea lappa Decne Asteraceae ๑ สลึง (Compositae) ๑๒ สมอท้งั สาม Terminalia chebula Retz. อยา่ งละ -*สมอไทย Terminalia bellirica ๒ สลึง -*สมอพิเภก -*สมอเทศ *ผล (Gaerthn.) Roxb. Combretaceae Terminalia arjuna (Roxb. ex DC.) Wight & Arn. ๑๓ ลูกสลอด ผล Croton tiglium L. Euphorbiaceae เท่ายา ทั้งหลาย หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ป็นยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 128 2/11/20 15:58

การวเิ คราะหต์ ำ�รับยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  129 ล�ำดบั ทขี่ องต�ำรบั ในตำ� รา: ๗๏๔ ๒บทท่ี ชื่อโรค: ดานเถาเพ่ือลมปตั คาด อาการ: ท�ำให้ล�ำเส้นน้ันพองเท่าข้อแขนขวางอยู่หัวหน่าว ข้ึนมาจนเลียวข้าง หญิงเป็นซ้าย ชายเป็นขวา แล้วให้เสยี ดชายโครงและยอดอกตลอดถึงล�ำคอใหอ้ าเจียน สรรพคณุ ของต�ำรบั : แกด้ านเถา ให้เสยี ดชายโครง แกล้ มอัมพาต ลมราทยกั ษ์ สว่ นประกอบของต�ำรบั : ตรีกฏุก แก่นแสมทั้งสอง เจตมูลเพลิง หัสคุณท้งั สอง สม้ ปอ่ ยคั่ว สง่ิ ละ ๓ บาท ลกู จันทน์ ดอกจนั ทน์ กานพลู สิ่งละ ๑ สลึง สมุลแวง้ ๑ ต�ำลึง ๒ บาท วิธปี รุงยา: ท�ำเปน็ ผงละเอียด รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: นำ�้ ผึง้ หรือน้ำ� กระเทยี ม หรอื น้ำ� ขิง หรอื นำ้� ข่า ห้ามใชน้ ำ�้ มะนาว วธิ ีใช้: กิน ๑. แกด้ านเถาให้เสียดชายโครง ใหล้ ะลายผงยาดว้ ยน้�ำผงึ้ หรือน้ำ� กระเทียม ๒. แกล้ มอัมพาต ราทยกั ษ์ ใหล้ ะลายผงยาด้วยน�ำ้ ขงิ นำ้� ข่า หรอื น�้ำกระเทียม สาระอ่ืน ๆ: #ตามพจนานุกรมศัพท์แพทย์และเภสัชกรรมแผนไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน ลมราทยักษ์ หมายถึง โรคลมชนิดหน่ึง ผู้ป่วยมีอาการเป็นไข้ตัวร้อน ชัก มือเท้าก�ำงอ ล้ินกระด้างคางแข็ง ตาเหลือง เป็นต้น และตามคัมภีร์ชวดาร หมายถึง ลมราทยักษ์ เมื่อล้มไขล้ งดุจสันนิบาต เมื่อจบั ใหช้ กั มอื ก�ำ ชกั เทา้ งอ ล้ินกระด้างคางแขง็ กำ� หนด ๑๑ วนั รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นนั้  ๆ ท่นี �ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 129 2/11/20 15:58

130  ค�ำ อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ลำ� ดับ ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นท่ใี ช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณที่ใช้ อยา่ งละ ๑ ตรกี ฏุก *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรอื ๓ บาท -*ขิงแห้ง Zingiber longiligulatum Zingiberaceae -*พริกไทย S.Q.Tong อยา่ งละ -*ดีปลี *ผล Piper nigrum L. ๓ บาท *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๓ บาท ๒ แกน่ แสมท้ังสอง แก่น Senna garrettiana (Craib) H. Fabaceae อยา่ งละ -*แสมสาร S. Irwin & Barneby ๓ บาท -*แสมทะเล Avicennia marina (Forssk.) Avicenniaceae Vierh. ๓ บาท ๑ สลงึ ๓ เจตมลู เพลงิ Plumbago indica L. Plumbaginaceae ๑ สลึง *เจตมลู เพลงิ แดง *ราก ๑ สลึง ๑ ต�ำลึง ๔ หัสคณุ ท้ังสอง Micromelum minutum (Forst. ๒ บาท -*หัสคณุ ไทย เนอ้ื ไม้ f.) Wright & Arn. Rutaceae -*หัสคณุ เทศ Clausena excavata Burm. f. ๕ สม้ ปอ่ ย *ฝกั คั่ว Acacia concinna (Willd.) DC. Fabaceae ๖ ลูกจันทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๗ ดอกจนั ทน์ *เยอื่ หมุ้ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae เมลด็ ๘ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๙ สมลุ แว้ง Merr. & L. M. Perry Lauraceae *เปลือกตน้ Cinnamomum bejolghota (Buc-Ham) Sweet หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นน้ั  ๆ ทนี่ ำ� มาใช้เป็นยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 130 2/11/20 15:58

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  131 ล�ำดับที่ของตำ� รับในตำ� รา: ๗๏๕ ๒บทที่ ชือ่ โรค: ดานเถาเกดิ เพ่อื ลมปตั คาด อาการ: ท�ำให้ล�ำเส้นนั้นพองเท่าข้อแขนขวางอยู่หัวหน่าว ขึ้นมาจนเลียวข้าง หญิงเป็นซ้าย ชายเปน็ ขวา แล้วใหเ้ สียดชายโครงและยอดอกตลอดถึงล�ำคอให้อาเจียน สรรพคณุ ของต�ำรับ: แกด้ านแก้เถา แก้อาการเสยี ดชายโครงตลอดถึงลำ� คอ แก้อาเจยี น ส่วนประกอบของต�ำรบั : ลกู เอน็ ๑ บาท ๑ สลงึ กระวาน ๒ บาท ๒ สลึง อบเชยเทศ ๓ บาท ๓ สลึง ดอกบนุ นาค ๑ ต�ำลึง ดีปลี ๑ ตำ� ลงึ ๒ บาท ขิงแหง้ ๑ ตำ� ลึง ๑ บาท ชะเอมเทศ ๑ ต�ำลึง ๑ บาท ๒ สลึง พรกิ ลอ่ น ๒ ตำ� ลึง ๑ บาท ๓ สลงึ ลูกมะขามปอ้ ม ๒ ต�ำลึง ๒ บาท น้�ำตาลทราย ๑๑ ตำ� ลงึ ๓ บาท ๓ สลึง วธิ ปี รงุ ยา: ท�ำเปน็ ผงละเอยี ด รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: น�ำ้ ทา่ วิธีใช:้ ละลายน้ำ� ทา่ กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นที่ใช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ บาท ๑ ลกู เอน็ ผล Elettaria cardamomum (L.) Zingiberaceae ๑ สลงึ Maton ๒ บาท ๒ สลึง ๒ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๓ บาท ๓ สลงึ ๓ อบเชยเทศ *เปลือกชน้ั ใน Cinnamomum verum J. Lauraceae Presl หรือ ๑ ต�ำลึง ๔ ดอกบนุ นาค Cinnamomum burmanni Clusiaceae ๑ ตำ� ลงึ ๕ ดปี ลี (Nees & T. Nees) Blume Piperaceae ๒ บาท ดอก Mesua ferrea L. *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นัน้  ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 131 2/11/20 15:58

132  ค�ำ อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นที่ใช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณท่ีใช้ ๑ ต�ำลงึ ๖ ขงิ แห้ง *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. ๑ บาท หรือ Zingiber longiligulatum Zingiberaceae S.Q.Tong ๑ ตำ� ลงึ ๑ บาท ๗ ชะเอมเทศ *ราก Glycyrrhiza glabra L. Fabaceae ๒ สลงึ ๒ ตำ� ลงึ ๘ พรกิ ล่อน *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ บาท *พรกิ ไทยขาว ๓ สลึง Phyllanthus emblica L. Euphorbiaceae ๒ ต�ำลงึ ๙ มะขามป้อม *ผล Saccharum officinarum L. Poaceae ๒ บาท ๑๐ น้ำ� ตาลทราย *นำ�้ ค้ันท่ีได้ ๑๑ ตำ� ลึง ๓ บาท *นำ้� ตาลจากอ้อย จากต้นออ้ ย ๓ สลึง หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ที่นำ� มาใช้เปน็ ยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 132 2/11/20 15:58

จารกึ ตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ภาพจารึกแผนที่ 21 คำจารึกแผนท่ี 21 กองคุ้มครองภมู ปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและพ้นื บ้านไทย ๑. ๏ สิทธกิ ารยิ ะ ๒. พระอาจารยิ ะเจากลา วไวว า : ๓. ถาผใู ดเปนโรคสันะคาควาดว ยโลหติ ตกออก ๔. มาจากทวารเบานนั้ เปนเหลือดสดเปนกอนแลว เนา เขา เปน ย๕. นำ้ ลางเนอ้ื แลดง่ั นำ้ คาวปลา บุรุษแลสตั รีก็เหมือนกนั ทำใหเบาหยดหยดให 61 า้ นไท๖. ปวดเปนกำลงั เปนโลหติ เนาจางตกออกมากด็ ีโลหติ สกุ ตกออกมาก็ดี ฯ ถา จะแกเ อาราก ะพ้นื บ๗. ใครเครอื สคา น กะถนิ แดง เปลือกกุมบก เปลอื กโลด เปลือกทองหลางนำ้ เปลือกพทุ รา ไสข นนุ ยแล๘. ละมุด ตรีผลา รากเสนียด มูลแวง อยาทังน้ีเอาเสมอภาคตมสามเอาหนึ่งใหแซกน้ำผึ้งกินแกปวด ์แผนไทดีนักแกท งั ทย๙. บุบโพโลหิตในสันทฆาตหายแลฯ ขนานหน่ึงเอา สมอทังสาม ผลโหระภา กระสานซมสะตุ าการแพเทียรดำ ผลผกั ชี รากเจตพังคี : ญ๑๐. ผลพิลังกะษา มะหาหิง พริกไท ๒ ดีปลี ๖ น้ำประสานสะตุ ๘ ฝกซมปอยปง ๓ ดีนถนำ ๓ ปิ ญัฝาหอยเทด ๓ รองภมู๑๑. เกลือทังหา ๔ อยาทังนี้เอาเสมอภาคตำเปนผงลายน้ำผ้ึงกินเถิด โรคสันทฆาต ดังกลาวมาน้ัน คหาย ๚ะ กองคุ้ม๑๒. ๏ ขนานหน่งึ เอาเปลอื กโลด หินประการังแดง ดีปลี นำ้ ประสานทองสะตุ อยาส่สี ่ิงน้ี ๑๓. บดลายนำ้ ซาวเขา น้ำออยแดงก็ไดกินแกสันทฆาตมตุ กรดิ มุตฆาตหายแล ๚ ๑๔. ๏ ขนานหนงึ่ เอาสมอเทด โคกกะสุน รากราชพฤก หินประ ๑๕. การงั โกดจลุ าลำภา เสมอภาคตมสามเอา ๑๖. หนึง่ กินแกสันทฆาตมตุ กริด ๑๗. หายแล ๚๛ Book-7.indd 133 2/11/20 15:58

134  คำ�อธิบายจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร คำ� อา่ นจารกึ แผ่นที่ ๒๑ ชือ่ ตน้ ฉบบั : คำ� อา่ นจารึกแผน่ ท่ี ๒๑ ล�ำดบั ทีข่ องตำ� รับในตำ� รา: ๗๏๖ ช่ือโรค: สันทฆาต อาการ: ทำ� ใหเ้ บาหยดใหป้ วดเปน็ กำ� ลงั เปน็ โลหติ เนา่ จาง ตกออกมากด็ ี โลหติ สกุ ตกออกมากด็ ี สรรพคณุ ของตำ� รบั : แก้ปวด แกท้ งั้ บพุ โพโลหิตในสนั ฑฆาต ส่วนประกอบของต�ำรับ: ไคร้เครือ สะค้าน กระถินแดง เปลือกกุ่มบก เปลือกโลด เปลอื กทองหลางน�ำ้ เปลอื กพุทรา ไส้ขนุนละมุด ตรผี ลา รากเสนยี ด สมลุ แว้ง เอาเสมอภาค วิธีปรุงยา: ตม้ กบั น้�ำ ๓ ส่วน เคย่ี วใหเ้ หลอื ๑ ส่วน รูปแบบยา: ยาต้ม กระสายยา: น้�ำผ้งึ วธิ ีใช:้ แทรกน้ำ� ผง้ึ กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรับ ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทีใ่ ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๑ ไคร้เครือ *ราก Aristolochia spp. Aristolochiaceae ๑ ส่วน ๒ สะคา้ น *เถา Piper wallichii (Miq.) Piperaceae ๑ ส่วน Hand.-Mazz. ๓ กระถินแดง *เปลอื กตน้ Peltophorum Fabaceae ๑ สว่ น *นนทรี pterocarpum (DC.) K. Heyne ๔ เปลอื กกมุ่ บก เปลอื กตน้ Crateva adansonii DC. Capparaceae ๑ สว่ น ๕ เปลือกโลด Trigonostemon reidioides ๑ ส่วน *โลดแดง เปลอื กตน้ (Kurz) Craib หรอื *โลดขาว Euphorbiaceae Trigonostemon albiflorus Airy Shaw หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ น้นั  ๆ ทนี่ ำ� มาใช้เป็นยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 134 3/25/20 19:50

การวิเคราะห์ตำ�รับยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  135 ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๖ เปลือกทองหลางน�ำ้ เปลือกตน้ Erythrina fusca Lour. Fabaceae ๑ สว่ น ๗ เปลือกพทุ รา เปลอื กตน้ Ziziphus jujuba Mill. Rhamnaceae ๑ ส่วน *พุทราป่า ๘ ไสข้ นุนละมดุ *แกนผล Artocarpus heterophyllus Moraceae ๑ สว่ น ๙ ตรผี ลา *ผล ๒Lam. อยา่ งละ บทที่ -*สมอพเิ ภก Terminalia bellirica ๑ สว่ น -*สมอไทย (Gaerthn.) Roxb. -*มะขามปอ้ ม Terminalia chebula Retz. Combretaceae Phyllanthus emblica L. Euphorbiaceae ๑๐ รากเสนยี ด ราก Justicia adhatoda L. Acanthaceae ๑ สว่ น ๑๑ สมลุ แวง้ *เปลอื กตน้ Cinnamomum bejolghota Lauraceae ๑ สว่ น (Buc-Ham) Sweet ล�ำดบั ทข่ี องต�ำรบั ในต�ำรา: ๗๏๗ ชื่อโรค: สันทฆาต อาการ: ทำ� ใหเ้ บาหยดใหป้ วดเปน็ กำ� ลงั เปน็ โลหติ เนา่ จาง ตกออกมากด็ ี โลหติ สกุ ตกออกมากด็ ี สรรพคุณของต�ำรบั : แก้สนั ทฆาต ส่วนประกอบของต�ำรับ: สมอท้ังสาม ผลโหระพา กระสารส้มสะตุ เทียนด�ำ ผลผักชี รากเจตพังคี ผลพิลังกาสา มหาหิงคุ์ พริกไทย ๒ ดีปลี ๖ น้�ำประสารทองสะตุ ๘ ฝกั สม้ ปอ่ ยปิง้ ๓ ดนิ ถนำ� ๓ ฝาหอยเทศ ๓ เกลือทงั้ ห้า ๔ เอาเสมอภาค วิธีปรุงยา: ทำ� เป็นผง รปู แบบยา: ยาผง วิธีใช้: ละลายน้�ำผึง้ กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รับ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนัน้  ๆ ทนี่ �ำมาใช้เป็นยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 135 2/11/20 15:58

136  คำ�อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้ ชือ่ วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๑ สมอทัง้ สาม อยา่ งละ -*สมอไทย Terminalia chebula Retz. ๑ สว่ น -*สมอพิเภก Terminalia bellirica Combretaceae *ผล (Gaerthn.) Roxb. -*สมอเทศ Terminalia arjuna (Roxb. Euphorbiaceae ผล ex DC.) Wight & Arn. ๒ ผลโหระพา *ผลกึ สารสม้ ๓ กระสารสม้ (สะตุ) Ocimum basilicum L. Lamiaceae ๑ ส่วน *สารสม้ Hydrated potassium   ๑ สว่ น aluminium sulphate ๔ เทียนดำ� *เมลด็ Nigella sativa L. Ranunculaceae ๑ ส่วน ๕ ผลผักชี ผล Coriandrum sativum L. Apiaceae ๑ ส่วน (Umbelliferae) ๖ เจตพงั คี *ราก Cladogynos orientalis Euphorbiaceae ๑ ส่วน Zipp. ex Span. ๗ ผลพลิ ังกาสา ผล Ardisia polycephala Wall. Primulaceae ๑ สว่ น ex A. DC. ๑ สว่ น ๘ มหาหิงค์ุ *ยาง ชันนำ้� มนั Ferula assa-foetida L. Apiaceae ๒ ส่วน (oleogumresin) (Umbelliferae) ๖ ส่วน จากรากและ ๘ สว่ น ลำ� ต้นใตด้ นิ ๓ ส่วน ๓ สว่ น ๙ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๓ ส่วน ๑๐ ดีปลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑๑ น�้ำประสารทอง *ผงนำ�้ Sodium borate (borax) *นำ้� ประสานทอง ประสานทอง ๑๒ ฝกั สม้ ป่อย ฝกั ปิ้ง Acacia concinna (Willd.) Fabaceae DC. ๑๓ ดนิ ถนำ� # *เนื้อดนิ ดนิ อย่างหน่งึ สเี หลือง สำ� หรบั ทำ� ยา ๑๔ ฝาหอยเทศ *ฝาหอย (เผา) ยงั ไมส่ ามารถระบุได้ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นั้น ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 136 3/25/20 21:42

การวเิ คราะห์ต�ำ รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  137 ลำ� ดับ ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑๕ เกลือท้ัง ๕ # อยา่ งละ -*เกลอื สนิ เธาว์ ๔ สว่ น -*เกลือสมทุ รี -*เกลอื วิก *ผงเกลอื Processed sea salt -*เกลือพิก -*เกลอื ฝ่อ ๒บทท่ี # ดนิ ถนำ� หมายถงึ แรธ่ าตสุ มนุ ไพรชนิดหน่งึ เป็นดินสีเหลือง มลี กั ษณะแข็ง แต่รว่ น ไม่มกี ลน่ิ มี ๒ ชนิด ๑) ดินถนำ� ถาน คือ ดินทอ้ งถาน หรือดินท้องส้วม ๒) ดนิ ถนำ� ถำ�้ หรือดินท้องถ�้ำ # เกลอื ทง้ั ๕ ได้แก่ เกลอื สินเธาว์ เกลอื สมุทรี เกลือวกิ เกลือพกิ เกลอื ฝอ่ โดยวธิ ีทำ� ให้น�ำเกลอื ทะเลมา บดให้ละเอียด ใส่ในหม้อดินใหม่ เติมน�้ำให้พอท่วม แล้วน�ำไปต้มให้แห้ง ปิดฝาหม้อแล้วสุมด้วยไฟแกลบ จนหม้อแดง ท้ิงให้เย็น นำ� เกลือท่ไี ดม้ าแบง่ เปน็ ๕ ส่วน เพ่อื แบง่ ทำ� เกลือแต่ละประเภทดงั น้ี ๑) เกลือสินเธาว์ นำ� เกลอื มา ๑ สว่ น แบ่งออกเป็น ๒ กองเท่า ๆ กัน เอาน�้ำนมโคเท่ากับเกลือ ๑ สว่ น (ใชน้ มโคครง่ึ หนง่ึ ของเกลือ) กวนใหไ้ ด้ ๓ วัน จนเกลือแหง้ จะไดเ้ กลอื สนิ เธาว์ ๒) เกลอื วิก น�ำเกลอื มา ๑ สว่ น แบ่งออกเป็น ๒ กองเทา่  ๆ กนั เอาสรุ าเท่ากับเกลอื ๑ ส่วน (ใช้สุรา คร่ึงหนง่ึ ของเกลือ) กวนใหไ้ ด้ ๓ วัน จนเกลอื แหง้ จะได้เกลอื วกิ ๓) เกลือพิก น�ำเกลือมา ๑ ส่วน แบ่งออกเป็น ๒ กองเท่า ๆ กัน เอาน�้ำผ้ึงเท่ากับเกลือ ๑ ส่วน (ใช้น�ำ้ ผงึ้ ครง่ึ หนง่ึ ของเกลอื ) กวนให้ได้ ๓ วนั จนเกลือแหง้ จะได้เกลอื พกิ ๔) เกลือฝ่อ น�ำเกลือมา ๑ ส่วน แบ่งออกเป็น ๒ กองเท่า ๆ กัน เอาน้�ำมันงาเท่ากับเกลือ ๑ ส่วน และน้�ำมนั เปรียงเท่ากับเกลือ ๑ สว่ น กวนใหไ้ ด้ ๓ วนั จนเกลือแห้ง จะได้เกลอื ฝ่อ ๕) เกลอื สมุทรี นำ� เกลอื มา ๑ ส่วน แบง่ ออกเปน็ ๒ กองเทา่  ๆ กนั เอาน้�ำมูตรโคเทา่ กบั เกลอื ๑ ส่วน (ใชฉ้ ว่ี ัวคร่ึงหนึง่ ของเกลือ) กวนให้ได้ ๓ วนั จนเกลือแหง้ จะไดเ้ กลือสมทุ รี หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้นั  ๆ ทน่ี �ำมาใช้เป็นยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 137 2/11/20 15:58