✍️ คำอธิบายจารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร

238  ค�ำ อธิบายจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ที่ของต�ำรับในต�ำรา: ๑๏๔๑ ชื่อโรค: ไขเ้ จลียงพระสมทุ ร อาการ: มีอาการเม่ือยขบตามข้อกระดูก หนาวสะท้าน หอบ ร้อน กระหายน้�ำ เท้าเย็น จนถึงน่อง มีอาการเสียวทั่วทั้งตัว ปวดหัวมาก กินอาหารไม่ได้ ละอองมือเท้าเป็นสีขาว โทษเกดิ จากเสมหะ สรรพคุณของต�ำรบั : ระบายพษิ ไขเ้ จลยี ง อันเกดิ จากเสมหะ สว่ นประกอบของต�ำรบั : ใบคนทสี อ ใบมะตูม ใบเสนยี ด ใบทองหลางใบมน กระเทียม ขงิ ขา่ ดปี ลี ไพล ขมิ้นอ้อย ดินประสวิ ขาว สารสม้ เอาเสมอภาค ใบสลอดนึ่งเทา่ ยาทั้งหลาย วิธปี รุงยา: ท�ำเปน็ ผงละเอยี ด บดทำ� เเทง่ เม่ือจะกนิ ใหล้ ะลายน�ำ้ ท่าหรอื น้ำ� ขา่ ก็ได้ รูปแบบยา: ยาปัน้ แทง่ กระสายยา: นำ้� ทา่ (นำ้� สะอาด) หรอื น�้ำข่า วธิ ใี ช้: กินตามกำ� ลงั (ตามกำ� ลงั ธาตุหนกั เบา) รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรบั ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ ใบคนทสี อ ใบ Vitex trifolia L. Lamiaceae ๑ ส่วน ๒ ใบมะตมู ใบ Aegle marmelos (L.) Corrêa Rutaceae ๑ ส่วน ๓ ใบเสนยี ด ใบ Justicia adhatoda L. Acanthaceae ๑ สว่ น ๔ ใบทองหลางใบมน ใบ Erythrina suberosa Roxb. Fabaceae ๑ สว่ น ๕ กระเทยี ม *หัว Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ สว่ น ๖ ขงิ *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑ ส่วน ๗ ข่า *เหง้า Alpinia galanga (L.) Willd. Zingiberaceae ๑ สว่ น ๘ ดปี ลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ สว่ น ๙ ไพล *เหง้า Zingiber montanum Zingiberaceae ๑ สว่ น (J. Köenig) Link ex A. Dietr. หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดน้ัน ๆ ทีน่ �ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 238 3/9/20 15:42

การวิเคราะห์ต�ำ รับยาสมนุ ไพรในจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  239 ล�ำดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนทีใ่ ช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑๐ ขมนิ้ ออ้ ย *เหงา้ Curcuma zedoaria (Christm.) Zingiberaceae ๑ สว่ น Roscoe ๑๑ ดินประสวิ ขาว *ผลกึ Potassium nitrate processed ๑ ส่วน ดินประสวิ ๑๒ สารสม้ *ผลกึ Hydrated potassium ๒๑ สว่ น บทท่ี ๑๓ ใบสลอดนึง่ สารส้ม aluminium sulphate (สะตุ) Euphorbiaceae เทา่ ยา ใบ Croton tiglium L. ทั้งหลาย หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ท่ีนำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 239 2/11/20 15:59

จารกึ ตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ภาพจารกึ แผนท่ี 37 คำจารึกแผน ที่ 37 กองคมุ้ ครองภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทยและพืน้ บ้านไทย ๑. ๏ สิทธกิ ารยิ ะ ๒. จกลาวกุมาระกุมารีทงั หลายอนั ยอย 109 ๓. จบังเกดิ โรค คอื ตับ ทรดุ นนั้ ใหแจง โดยสังเขป เร้ือย ไทย๔. คือ กุมารผใู ด ตองโอปกมิกาภาธิ ถึงซึ่งพฆิ าตนกั เหลอื กำลงั ื้นบา้ น๕. คอื ลม ลงก็ดี ตกอูตกเปลแลฟด ฟาดกุมารโดยความรักษไครนักกด็ ี และพ๖. แลเปนทรางแลหละ แลลออง แลลมมีพีศทงั ปวงเหลอื กำลังนกั กด็ แี ลธาตุ สมถุ ารจ่งึ วปิ รติ ไทย๗. โดยพิฆาตอันนั้นถีบตับตกลงมิอาการตางตางสมมุติวา ดานตก ถาตับตกขางขวาซายระไบออน แ์ ผนชอนได าการแพทย๘. ถาดานลมชายแขงชอนมิได ถาตกกลางดานเสมหะ ถาตกซายมาม อันนี้วาแตสังเขป วิถานอยู ในปถมจินดาพลพยุหะ ญ๙. เฉทๆ นั้นแลว ๚ ถาจะแกเอาสมอทังสาม มขามปอม ขี้กาแดงครึ่งลูก รากไฮเหนียว มู ปิ ัญรากเลบมือนาง เปลือกไขเหนา เทยิ รดำ รองภ๑๐. เทียรขาว แหวหมู น้ำปสารทอง ลูกมตูมออน เกสรบัวหลวง เกสรบุนนาก ขมิ้นออย ๓ ชิ้น มุ้ คบรเพช ๓ องคลุ ี กองค เลา ๑๑. ฝก ราชพฤก ฝก ๑ ตม ดวย คร้ึง ใหกินแกทรางขึ้นหัวตับใหลง เปนโลหิตกอนแลวใหไอ น้ำ เปนกำลังตา ๑๒. เหลอื งจับเปนเพลา ใหต บั หยอนลงไปชายโครงขางซาย ยาอ่ืนแกมฟิ ง กนิ ยานห้ี าย ๚ะ ๑๓. ขนานหนึง่ เอาหวั เตา ๓ หวั หัวเตา เกียด ลนิ้ เสือทงั ตนทังราก ตา ๑๔. ไมไ ผป า เกสรษาระภี เกสรบุนนาก ปนู ขาว ๓ หยบิ ๑๕. ตม ใหก ินแกตับยอ ยลงมา ทำใหจับ ๑๖. แลชักใหข ึ้นนัน้ ก็หายวิเสศ ๑๗. ประเสริฐนกั ๚ะ Book-7.indd 240 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ตำ�รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  241 ค�ำอา่ นจารกึ แผน่ ที่ ๓๗ ๒บทท่ี ชื่อต้นฉบับ: จารกึ แผ่นท่ี ๓๗ ล�ำดับทีข่ องตำ� รบั ในตำ� รา: ๑๏๔๒ ชอื่ โรค: ตบั ยอ้ ย ตบั ทรุด ตับเล้อื ย อาการ: ตับย้อย ตับทรุด ตับเล้ือย สาเหตุเนื่องมาจาก เด็กหกล้ม ตกเปล ถูกฟัดเหว่ียง อยา่ งแรง(ดว้ ยความรกั ใคร)่ หรอื เปน็ ซาง หละ ละอองและลมมพี ษิ ทง้ั ปวง ทำ� ใหธ้ าตสุ มฏุ ฐาน วปิ รติ โดยพฆิ าต ทำ� ใหต้ บั ทรุดลงมา ถ้าตับตก ขา้ งขวา ชายสไบ(ชายตบั )อ่อน เอามือช้อนได้ ถา้ เปน็ ดานลม ชายจะแขง็ เอามอื ช้อนไมไ่ ด้ ถา้ ตกกลางเป็นดานเสมหะ ถา้ ตกซา้ ยเป็นม้าม สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ซางข้ึนหัวตับ ให้ถ่ายเป็นเลือด ให้ไอเป็นก�ำลัง ตาเหลือง จับไข้ เป็นเวลา ใหต้ ับหยอ่ นลงชายโครง ส่วนประกอบของต�ำรับ: สมอทั้งสาม มะขามป้อม ขี้กาแดงคร่ึงลูก รากอ้ายเหนียว รากเลบ็ มือนาง เปลือกไขเ่ นา่ เทียนด�ำ เทียนขาว แห้วหมู น�ำ้ ประสานทอง ลูกมะตมู ออ่ น เกสรบวั หลวง เกสรบนุ นาค ขม้ินอ้อย ๓ ช้นิ บอระเพ็ด ๓ องคุลี ฝักราชพฤกษ์ฝัก ๑ วธิ ปี รงุ ยา: ต้มด้วยเหล้าครงึ่ หนึ่งและนำ้� ครึ่งหนงึ่ รปู แบบยา: ยาต้ม วธิ ีใช้: กิน รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รบั ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทีใ่ ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๑ สมอทั้งสาม *ผล Terminalia chebula Retz. อยา่ งละ -*สมอไทย Terminalia bellirica (Gaertn.) ๑ ส่วน -*สมอพิเภก Roxb. Combretaceae -*สมอเทศ Terminalia arjuna (Roxb. ex DC.) Wight & Arn. ๒ มะขามป้อม *ผล Phyllanthus emblica L. Euphorbiaceae ๑ ส่วน ๓ ผลข้กี าแดง ผล Trichosanthes tricuspidata Lour. Cucurbitaceae ครึ่งผล หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนัน้  ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ป็นยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 241 2/11/20 15:59

242  ค�ำ อธิบายจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๔ รากอ้ายเหนียว ราก Desmodium gangeticum (L.) DC. Fabaceae ๑ ส่วน ๕ รากเลบ็ มือนาง ราก Combretum indicum (L.) Combretaceae ๑ ส่วน DeFilipps ๖ เปลือกไขเ่ น่า เปลือกต้น Vitex glabrata R. Br. Lamiaceae ๑ ส่วน ๗ เทยี นดำ� *เมล็ด Nigella sativa L. Ranunculaceae ๑ สว่ น ๘ เทียนขาว *เมลด็ Cuminum cyminum L. Apiaceae ๑ ส่วน (Umbelliferae) ๙ แห้วหมู *หวั ใต้ดิน Cyperus rotundus L. Cyperaceae ๑ ส่วน ๑๐ นำ้� ประสานทอง *ผงน้�ำ Sodium borate (borax) ๑ ส่วน ประสานทอง ๑๑ ลกู มะตูมอ่อน ผล Aegle marmelos (L.) Corrêa Rutaceae ๑ สว่ น ๑๒ เกสรบวั หลวง เกสร Nelumbo nucifera Gaertn. Nelumbonaceae ๑ ส่วน ๑๓ เกสรบุนนาค เกสร Mesua ferrea L. Clusiaceae ๑ สว่ น *ปจั จบุ นั ใช้ ทงั้ ดอก ๑๔ ขมนิ้ ออ้ ย *เหงา้ Curcuma zedoaria (Christm.) Zingiberaceae ๓ ชน้ิ Roscoe ๑๕ บอระเพด็ *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. & Menispermaceae ๓ องคลุ ี Thomson ๑๖ ฝักราชพฤกษ์ *เนอ้ื ในฝัก Cassia fistula L. Fabaceae ๑ ฝกั ลำ� ดับท่ขี องตำ� รบั ในต�ำรา: ๑๏๔๓ ช่อื โรค: ตบั ย้อย ตบั ทรุด ตับเลื้อย อาการ: ตับย้อย ตับทรุด ตับเล้ือย สาเหตุเน่ืองมาจาก เด็กหกล้ม ตกเปล ถูกฟัดเหว่ียง อยา่ งแรง(ดว้ ยความรกั ใคร)่ หรอื เปน็ ซาง หละ ละอองและลมมพี ษิ ทง้ั ปวง ทำ� ใหธ้ าตสุ มฏุ ฐาน วิปริตโดยพิฆาต ท�ำใหต้ ับทรดุ ลงมา ถ้าตบั ตก ขา้ งขวา ชายสไบ(ชายตับ)ออ่ น เอามือชอ้ นได้ ถ้าเป็นดานลม ชายจะแข็ง เอามือช้อนไม่ได้ ถ้าตกกลางเป็นดานเสมหะ ถ้าตกซ้ายเป็นม้าม หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นัน้  ๆ ทีน่ �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 242 2/11/20 15:59

การวเิ คราะหต์ �ำ รบั ยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  243 สรรพคุณของต�ำรบั : แก้ตบั ย้อยลงมา ท�ำใหจ้ ับไข้ ชกั ตับใหข้ ้ึน ส่วนประกอบของต�ำรับ: หัวเต่า ๓ หัว หัวเต่าเกียด ลิ้นเสือทั้งต้นทั้งราก ตาไม้ไผ่ป่า เกสรสารภี เกสรบนุ นาค ปูนขาว ๓ หยบิ วธิ ีปรงุ ยา: ต้ม รปู แบบยา: ยาต้ม ๒บทท่ี วิธใี ช:้ กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนทีใ่ ช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ๑ หวั เต่า หวั Malayemys spp. Bataguridae ๓ หัว (Lindholm, 1931) ๒ หวั เตา่ เกยี ด หวั Homalomena aromatica Araceae ๑ สว่ น (Spreng.) Schott ๓ ลน้ิ เสือ ทงั้ ตน้ ท้งั ราก Tetracera indica (Christm. &  Dilleniaceae ๑ ส่วน *ย่างทราย Panz.) Merr. ๔ ตาไมไ้ ผป่ า่ ตาไม้ไผ่ Bambusa bambos (L.) Voss Poaceae ๑ ส่วน *ไผป่ า่ ๕ เกสรสารภี เกสร Mammea siamensis T. Calophyllaceae ๑ สว่ น *ปจั จุบนั ใชท้ ัง้ Anderson ดอก ๖ เกสรบนุ นาค เกสร Mesua ferrea L. Clusiaceae ๑ ส่วน *ปจั จุบนั ใช้ทั้ง ดอก ๗ ปนู ขาว *ธาตวุ ัตถุ *ปนู จากเปลือกหอย ๓ หยิบ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนน้ั  ๆ ท่นี ำ� มาใช้เป็นยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 243 2/11/20 15:59

ชดุ ตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนุรักษ ภาพจารึกแผนที่ 38 คำจารกึ แผนที่ 38 กองคมุ้ ครองภมู ิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและพ้นื บา้ นไทย ๑. ๏ สิทธกิ าริยะ ๒. ลักษณไขจะเลยี งไพรนัน้ ๓. กระทำอาการดจุ ปส าจ เขาสงี มักขึง้ โกรธ ๔. เม่อื จบั นนั้ ใหส ทานหนาวสน่ั ยิง่ นกั ใหรอ นกระหายน้ำ ย๕. นัก ใหปสาวะแดงเดีนมิไดสดวก ใหลอองตนี มือนัน้ แดงโทษดีเปนกำ ้านไท๖. ลงั ๚ ถาจะแกเอาลูกกดอม ฝก ราชพฤกษ มฃามเปยกหกฝ11ก2 เปลือกสเด เทยี รทงั ะพืน้ บ๗. หา จันทังสอง สมอเทด สมอไท ลูกจัน ดอกจัน ขมิ้นออย ส่ิงละ2 อยาดำ 1 เงินผูกคอ แลหมอ 1 ตม ๓ นไทย๘. เอาหน่ึง ใหกินแกจับไขจเลี่ยงเพ่ือดีน้ันหาย ๚ ขนานหน่ึง เอาโกดทังหา เทียรทังหา ย์แผลกู จัน ดอกจนั กระวาน การ าการแพท๙. พลู จนั ทังสอง สมอทงั สาม ฝก ราชพฤกษ ส่งิ ลสวน ลกู กดอม ๒ สว น ตมดว ยน้ำออ ยแดง ๒ สว น น้ำทาสว น ๑ ตมใหงวดใหค ง ญั ญ๑๐. แตน้ำออย ใหกินแกจับไขจะเลียง ทำพิศนัก ใหสทานหนาวเปนกำลัง แลแกรอน แกคลั่ง รองภูมปิมเมอเพอ ภกนนั้ หาย ค๑๑. วเิ สศนัก ๚ ขนานหน่งึ เอาเบญราชพฤกษ เบญเหลก เบญมกั กา รากกางปลาแดง รากผักเสี้ยนผี กองคุ้ม๑๒. รากชา พลู แหวหมู แตงหนู ขาตาแดง จนั แดง จนั ขาว ขมน้ิ ออย ไครหอม สมอ ๑๓. ทังสาม หอมแดง ลกู จัน ดอกจัน กระวาน การพลู ดีปลี ๑๔. เทยี รทงั หา เอาเสมอภาค ตมสามเอาหน่ึง ใหกนี ๑๕. แกส รรพไขจ เลยี ง ทงั ปวงแลแก ๑๖. คลัง่ แกจ ับ เพ่ือดี ๑๗. น้นั หาย ๚ Book-7.indd 244 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ต�ำ รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  245 ค�ำอา่ นจารึกแผน่ ท่ี ๓๘ ๒บทท่ี ช่อื ต้นฉบับ: จารกึ แผน่ ท่ี ๓๘ ล�ำดบั ทขี่ องตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๔๔ ชอ่ื โรค: ไขเ้ จลียงไพร อาการ: มอี าการเหมอื นผเี ขา้ เมอื่ จบั ไขม้ อี าการ มกั โกรธ หนาวสนั่ สะทา้ น รอ้ น กระหายนำ�้ มาก ปัสสาวะเป็นสแี ดง ปสั สาวะขดั ละอองมอื เท้าเปน็ สีแดง โทษเกดิ จากดี (ปติ ตะ) สรรพคุณของต�ำรับ: แกจ้ ับไขเ้ จลยี งเพ่อื ดี ส่วนประกอบของต�ำรับ: ลูกกระดอม ฝักราชพฤกษ์ มะขามเปียก ๖ ฝัก เปลือกสะเดา เทียนทั้งหา้ จันทนท์ ้ังสอง สมอเทศ สมอไทย ลกู จนั ทน์ ดอกจันทน์ ขมิ้นออ้ ย สงิ่ ละ ๒ สลึง ยาด�ำ ๑ บาท วิธีปรุงยา: ต้มกับน้�ำ ๓ ส่วน เคี่ยวใหเ้ หลอื ๑ ส่วน กิน รปู แบบยา: ยาต้ม วธิ ใี ช้: กิน พิธีกรรม: เงินผูกคอหมอ้ ต้ม ๑ บาท รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ ลกู กระดอม *ผล Gymnopetalum chinense Cucurbitaceae ๒ สลึง (Lour.) Merr. ๒ ฝกั ราชพฤกษ์ *เนอ้ื ในฝัก Cassia fistula L. Fabaceae ๒ สลงึ ๓ มะขามเปียก *เนื้อในฝัก ๔ เปลอื กสะเดา เปลือกต้น Tamarindus indica L. Fabaceae ๖ ฝกั Azadirachta indica A. Juss. Meliaceae ๒ สลึง หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ทน่ี ำ� มาใช้เป็นยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 245 3/26/20 13:47

246  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นที่ใช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๕ เทียนทั้งหา้ Nigella sativa L. Ranunculaceae อยา่ งละ -*เทียนด�ำ Lepidium sativam L. Brassicaceae ๒ สลึง -*เทียนแดง Cuminum cyminum L. (Cruciferae) -*เทยี นขาว *เมล็ด Foeniculum vulgare Mill. Apiaceae -*เทยี นขา้ วเปลือก Anethum graveolens L. (Umbelliferae) -*เทียนตาตัก๊ แตน ๖ จันทน์ทัง้ สอง Pterocarpus santalinus L. f. Fabaceae อย่างละ -*จันทน์แดง ๒ สลึง -*จันทน์ขาว *แก่น Santalum album L. Santalaceae ๗ สมอเทศ *ผล Terminalia arjuna (Roxb. Combretaceae ๒ สลงึ ex DC.) Wight & Arn. ๘ สมอไทย *ผล Terminalia chebula Retz. Combretaceae ๒ สลึง ๙ ลูกจันทน์ *เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๒ สลึง ๑๐ ดอกจันทน์ *เย่ือหุ้มเมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๒ สลึง ๑๑ ขม้นิ ออ้ ย *เหง้า Curcuma zedoaria Zingiberaceae ๒ สลงึ (Christm.) Roscoe ๑๒ ยาด�ำ *ยางทแ่ี ข็งเป็น Aloe vera (L.) Burm. f. Aloeaceae ๑ บาท ก้อนจากใบ ว่านหางจระเข้ ลำ� ดบั ทข่ี องต�ำรบั ในตำ� รา: ๑๏๔๕ ชอ่ื โรค: ไข้เจลยี งไพร อาการ: มอี าการเหมอื นผเี ขา้ เมอ่ื จบั ไขม้ อี าการ มกั โกรธ หนาวสนั่ สะทา้ น รอ้ น กระหายนำ้� มาก ปัสสาวะเปน็ สีแดง ปัสสาวะขัด ละอองมอื เทา้ เปน็ สีแดง โทษเกดิ จากดี(ปิตตะ) สรรพคณุ ของตำ� รับ: แก้ไข้เจลียง ทำ� พษิ ใหห้ นาวสะทา้ น แกร้ ้อน แกค้ ล่ัง ละเมอเพ้อพก ส่วนประกอบของต�ำรับ: โกฐท้ังห้า เทียนทั้งห้า ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู จันทนท์ ้งั สอง สมอทงั้ สาม ฝกั ราชพฤกษ์ สิง่ ละสว่ น ลูกกระดอม ๒ ส่วน วิธีปรุงยา: ตม้ ดว้ ยนำ�้ อ้อยแดง ๒ สว่ น นำ้� ทา่ ๑ ส่วน ต้มใหง้ วด ใหเ้ หลอื แตน่ ้ำ� อ้อย หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นัน้  ๆ ท่นี ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 246 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ต�ำ รับยาสมุนไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  247 รปู แบบยา: ยาต้ม กระสายยา: น�้ำอ้อยแดง และน�ำ้ ท่า (น้ำ� บริสทุ ธิ)์ วิธีใช้: กนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นทใี่ ช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ๒ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ โกฐท้งั ห้า -*โกฐสอ Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae อยา่ งละ บทท่ี Benth. & Hook. f. ex Franch. (Umbelliferae) ๑ ส่วน & Sav. var. dahurica -*โกฐเขมา Atractylodes lancea Asteraceae *ราก (Thunb.) DC. (Compositae) -*โกฐหัวบัว Ligusticum sinense Oliv. cv. chuanxiong Apiaceae -*โกฐเชยี ง Angelica sinensis (Oliv.) (Umbelliferae) Diels -*โกฐจุฬาลัมพา *สว่ นเหนอื ดิน Artemisia annua L. Asteraceae (Compositae) ๒ เทียนทง้ั ห้า Nigella sativa L. Ranunculaceae อย่างละ -*เทียนด�ำ Lepidium sativam L. Brassicaceae ๑ ส่วน -*เทียนแดง Cuminum cyminum L. (Cruciferae) Foeniculum vulgare Mill. Apiaceae -*เทยี นขาว *เมลด็ Anethum graveolens L. (Umbelliferae) -*เทียนขา้ วเปลือก -*เทียนตาต๊กั แตน ๓ ลูกจนั ทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ ส่วน ๔ ดอกจนั ทน์ *เย่อื ห้มุ เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ ส่วน ๕ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ สว่ น ๖ กานพลู *ดอกตมู Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๑ สว่ น Merr. & L. M. Perry หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดนน้ั  ๆ ท่นี �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 247 2/11/20 15:59

248  ค�ำ อธิบายจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดับ ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นที่ใช้ ชือ่ วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๗ จันทนท์ ้งั สอง *แกน่ -*จนั ทนแ์ ดง Pterocarpus santalinus L. f. Fabaceae อย่างละ -*จันทน์ขาว *ผล Santalum album L. Santalaceae ๑ สว่ น ๘ สมอท้ังสาม -*สมอไทย Terminalia chebula Retz. อยา่ งละ -*สมอพิเภก Terminalia bellirica ๑ สว่ น (Gaertn.) Roxb. -*สมอเทศ Terminalia arjuna Combretaceae (Roxb. ex DC.) Wight & Arn. ๙ ฝักราชพฤกษ์ *เนื้อในฝัก Cassia fistula L. Fabaceae ๑ ส่วน ๑๐ ลูกกระดอม *ผล Gymnopetalum chinense Cucurbitaceae ๒ ส่วน (Lour.) Merr. ลำ� ดบั ทข่ี องต�ำรับในต�ำรา: ๑๏๔๖ ชือ่ โรค: ไข้เจลยี งไพร อาการ: เหมือนผีเข้า เม่ือจับไข้มีอาการ มักโกรธ หนาวส่ันสะท้าน ร้อน กระหายน�้ำมาก ปสั สาวะเปน็ สแี ดง ปสั สาวะขดั ละอองมือเทา้ เปน็ สีแดง โทษเกิดจากดี(ปิตตะ) สรรพคณุ ของต�ำรับ: แกส้ รรพไข้เจลยี งทง้ั ปวง แก้ไขจ้ บั เพื่อดี ส่วนประกอบของต�ำรับ: เบญจราชพฤกษ์ เบญจเหล็ก เบญจมะกา รากก้างปลาแดง รากผักเสี้ยนผี รากช้าพลู แห้วหมู แตงหนู ข่าตาแดง จันทน์แดง จันทน์ขาว ขมิ้นอ้อย ไคร้หอม สมอทั้งสาม หอมแดง ลูกจันทน์ ดอกจนั ทน์ กระวาน กานพลู ดีปลี เทยี นทั้งหา้ เอาเสมอภาค วิธปี รุงยา: ต้มกับน้ำ� ๓ ส่วน เค่ียวให้เหลือ ๑ ส่วน รูปแบบยา: ยาตม้ วิธใี ช:้ กนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ที่นำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยทวั่ ไป Book-7.indd 248 2/11/20 15:59

การวเิ คราะห์ตำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  249 ลำ� ดับ ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณท่ีใช้ ๑ เบญจราชพฤกษ์ Fabaceae ๑ สว่ น *ราชพฤกษท์ ้ังห้า ราก ต้น ใบ Cassia fistula L. ๒ เบญจเหล็ก ดอก ฝกั อย่างละ -*ข้เี หล็ก ๑ สว่ น *แกน่ Senna siamea (Lam.) H. Fabaceae -*พญามือเหลก็ S. Irwin & Barneby ๒บทท่ี -*วา่ นสากเหล็ก *แกน่ Strychnos lucida R. Br. Strychnaceae *เหง้าและราก Molineria latifolia Hypoxidaceae ๑ สว่ น -*เถาวัลยเ์ หลก็ (Dryand. ex W. T. Aiton) Herb. ex Kurz var. latifolia ๑ ส่วน -*สนมิ เหล็ก *เถา Ventilago malaccensis Rhamnaceae ๓ เบญจมะกา Ridl. ๑ สว่ น *ผงสนิม Processed Ferric oxide ๑ ส่วน *มะกาท้งั ห้า ๑ ส่วน ๔ รากก้างปลาแดง ราก ตน้ ใบ Bridelia ovate Decne Phyllanthaceae ๑ สว่ น ดอก ผล ๕ ผกั เสย้ี นผี ๑ สว่ น ๖ ช้าพลู ราก Phyllanthus pulcher Wall. Euphorbiaceae ๑ สว่ น ๗ แห้วหมู ex Mull. Arg. ๘ แตงหนู ๑ ส่วน ราก Cleome viscosa L. Cleomaceae ๑ ส่วน ๙ ข่าตาแดง ๑๐ จันทนแ์ ดง *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ สว่ น ๑๑ จันทน์ขาว *หวั ใตด้ นิ Cyperus rotundus L. Cyperaceae ๑๒ ขมน้ิ อ้อย *ราก Mukia maderaspatana Cucurbitaceae ๑๓ ไครห้ อม (L.) M. Roem. *หัวใต้ดนิ Alpinia galanga (L.) Willd. Zingiberaceae *แกน่ Pterocarpus santalinus Fabaceae L. f. *แกน่ Santalum album L. Santalaceae *เหง้า Curcuma zedoaria Zingiberaceae (Christm.) Roscoe *ล�ำต้นเหนอื Sauropus thorelii Beille Phyllanthaceae ดนิ ทต่ี ดั ใบออก แล้ว หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นั้น ๆ ที่น�ำมาใช้เป็นยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 249 3/26/20 19:03

250  คำ�อธบิ ายจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ลำ� ดับ ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๑๔ สมอทั้งสาม Terminalia chebula Retz. อย่างละ -*สมอไทย ๑ ส่วน -*สมอพเิ ภก Terminalia bellirica -*สมอเทศ *ผล (Gaertn.) Roxb. Combretaceae Terminalia arjuna (Roxb. ex DC.) Wight & Arn. ๑๕ หอมแดง *หวั Eleutherine bulbosa (Mill.) Iridaceae ๑ ส่วน *ว่านหอมแดง Urb. ๑๖ ลกู จนั ทน์ *เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สว่ น ๑๗ ดอกจันทน์ *เย่อื ห้มุ เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ ส่วน ๑๘ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ ส่วน ๑๙ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๑ สว่ น Merr. & L. M. Perry ๒๐ ดีปลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ ส่วน ๒๑ เทียนทง้ั หา้ Nigella sativa L. Ranunculaceae อย่างละ -*เทียนดำ� Lepidium sativam L. Brassicaceae ๑ ส่วน -*เทียนแดง -*เทยี นขาว *เมลด็ Cuminum cyminum L. (Cruciferae) -*เทียนข้าวเปลือก Foeniculum vulgare Mill. -*เทยี นตาต๊กั แตน Anethum graveolens L. Apiaceae (Umbelliferae) หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนนั้  ๆ ทีน่ �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 250 2/11/20 15:59

จารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ภาพจารกึ แผนที่ 39 คำจารึกแผนท่ี 39 กองคุ้มครองภูมิปญั ญาการแพทย์แผนไทยและพ้นื บา้ นไทย ๑. ๏ สิทธกิ าริยะ ๒. บุทคลผใู ดบงั เกดิ ลมขบ ๓. ในขอกะดูกทังปวงใหเม่อื ยขบ แลเปน ๔. เหนบไปทงั ตัว แลเสน ขอด แลเสน กดางใหขดั ขอมือ ไทยตึง ืน้ บา้ น๕. ขอ เทานนั้ ๚ ถาจะแกเ อา หวั เลาเขม นำ้ ขงิ น้ำขา น้ำขม้นิ ออ ย 115 และพ๖. น้ำใบผักเปด น้ำมะนาว น้ำใบรกั ขาว สง่ิ ละทนาน น้ำบระเพด ๔ ทนาน นำ้ ไทย๗. มนั งา ๓ ทนาน ตวงดว ยทนาน ๘๐๐ หงุ ใหค งแตน้ำมัน แลว จึ่งเอาลูกจัน ดอกจนั เทียร ย์แผน๘. ดำ เทียรขาว เทียรสตั บุด ดปี ลี พริกหอม ส่งิ ละ 1 กะเทียมทอก ๗ หัว ทำเปนจุณแลวปรงุ ลง าการแพท๙. ในน้ำมนั ทาแกล มตนี ตายมือตายลมเสยี บแทงเม่ือยขบท้ังปวง แลเขดฝเ อน ฝค นั ทมา ฝปะคำรอ ย ฝลกู หนู ใชไ ดทกุ ัญญ๑๐. ประการวิเสศนัก ฯ ขนานหนึ่งเอา น้ำไฟเดือนหา น้ำไบผักเปด น้ำยาไตใบ น้ำหอมแดง รองภมู ปินำ้ กเทียม นำ้ ค๑๑. มนั งา ส่ิงละทนาน หุงใหคงแตนำ้ มันแลว จงึ่ เอา ลกู จนั ดอกจัน กระวาน การพลู โกดสอ กองค้มุ๑๒. โกดเขมา เทยี นทังหา ส่ิงละ 1 ทำเปนจณุ ปรุงลงในนำ้ มันนนั้ ใหท าแกลมตนี ๑๓. ตายมือตายแลเสนเอนหดหอ เสนเหนบชาเม่ือยขบทกุ ขอ ทุกกดกุ กินกไ็ ด ๑๔. ทากไ็ ดย อนหกู ็ได แกห หู นวกหูตงึ แลหูดงั อยูฮงึ ฮึง ๑๕. เปนนจิ แกน้ำหนวกไหลเปนอตั ราน้นั กห็ าย ๑๖. แกเ สน ขอดตึงกดา งแขงอยกู ็ ๑๗. หายวเิ สศนกั ๚ Book-7.indd 251 2/11/20 15:59

252  ค�ำ อธิบายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ค�ำอ่านจารกึ แผน่ ที่ ๓๙ ช่อื ตน้ ฉบับ: จารึกแผน่ ที่ ๓๙ ล�ำดบั ที่ของตำ� รบั ในต�ำรา: ๑๏๔๗ ช่ือโรค: ลมขบในข้อกระดกู อาการ: ปวดเม่ือยเนื้อตัว เป็นเหน็บทั้งตัว เส้นขอด เส้นตึง เส้นกระด้าง ท�ำให้ขัดข้อมือ และข้อเทา้ สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ลมตีนตายมือตาย ลมเสียบแทง เมื่อยขบ ทาฝีเอ็น ฝีคัณฑมาลา ฝปี ระคำ� รอ้ ย ฝลี ูกหนู ส่วนประกอบของต�ำรับ: หัวเหล้าเข้ม นำ้� ขิง น้�ำข่า น�้ำขมิ้นอ้อย น้�ำใบผักเป็ด น�้ำมะนาว น�้ำใบรกั ขาว สง่ิ ละทะนาน น้ำ� บอระเพ็ด ๔ ทะนาน น�้ำมนั งา ๓ ทะนาน ตวงด้วยทะนาน ๘๐๐ หุงใหค้ งแต่น้ำ� มนั แลว้ จงึ เอาลกู จันทน์ ดอกจนั ทน์ เทยี นดำ� เทยี นขาว เทียนสตั ตบษุ ย์ ดีปลี พรกิ หอม ส่ิงละ ๑ บาท กระเทียมทอก ๗ หวั วธิ ีปรุงยา: ท�ำให้เป็นผงละเอียด แล้วน�ำไปผสมกบั น้�ำมันทีห่ งุ ไวแ้ ล้ว รูปแบบยา: ยาผงปรงุ ในน�ำ้ มนั วิธใี ช้: ทา รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ีใช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ *เหลา้ ทีก่ ลน่ั คร้ังแรก ๑ ทะนาน ๑ หวั เหล้าเขม้ หัวเหลา้ Zingiberaceae *หวั เชอื้ Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑ ทะนาน Alpinia galanga (L.) Willd. Zingiberaceae ๑ ทะนาน ๒ นำ�้ ขิง น�ำ้ จากเหงา้ Curcuma zedoaria ๑ ทะนาน (Christm.) Roscoe ๓ น้ำ� ข่า นำ�้ จากเหง้า ๔ น�ำ้ ขมิ้นออ้ ย นำ้� จากเหง้า หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ทนี่ ำ� มาใช้เป็นยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 252 3/26/20 13:48

การวเิ คราะหต์ �ำ รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  253 ลำ� ดับ ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชือ่ วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณท่ีใช้ ๕ น�ำ้ ใบผกั เป็ด Alternanthera bettzickiana ๑ ทะนาน -*ผกั เป็ดแดง -*ผกั เปด็ ขาว น�้ำจากใบ (Regel) G. Nicholson หรอื Amaranthaceae Alternanthera sessilis (L.) R. ๖ นำ�้ มะนาว น้ำ� จากผล Br. ex DC. ๗ นำ้� ใบรกั ขาว น�ำ้ จากใบ Citrus aurantiifolia Rutaceae ๒๑ ทะนาน (Christm.) Swingle Apocynaceae บทที่ *รกั ดอกขาว Calotropis gigantea (L.) ๑ ทะนาน Dryand. ๘ น�้ำบอระเพด็ นำ้� จากเถา Tinospora crispa (L.) Hook. Menispermaceae ๔ ทะนาน f. & Thomson ๙ น้ำ� มนั งา *น�้ำมนั ทไี่ ด้ Sesamum indicum L. Pedaliaceae ๓ ทะนาน จากเมล็ดงา ๑๐ ลกู จันทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ บาท ๑๑ ดอกจนั ทน์ *เยอ่ื หมุ้ เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ บาท ๑๒ เทียนดำ� *เมลด็ Nigella sativa L. Ranunculaceae ๑ บาท ๑๓ เทยี นขาว *เมลด็ Cuminum cyminum L. Apiaceae ๑ บาท (Umbelliferae) ๑๔ เทียนสัตตบษุ ย์ *เมลด็ Pimpinella anisum L. Apiaceae ๑ บาท (Umbelliferae) ๑๕ ดีปลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ บาท ๑๖ พรกิ หอม *เมล็ด Zanthoxylum Bungeanum Rutaceae ๑ บาท Maxim. ๑๗ กระเทียมทอก *หัว Allium sativum L. Amaryllidaceae ๗ หวั *กระเทยี มโทน หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนน้ั  ๆ ทนี่ �ำมาใชเ้ ป็นยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 253 2/11/20 15:59

254  ค�ำ อธิบายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ลำ� ดบั ท่ีของตำ� รบั ในต�ำรา: ๑๏๔๘ ช่อื โรค: ลมขบในข้อกระดูก อาการ: มอี าการปวดเมื่อยเนอื้ ตวั เปน็ เหนบ็ ท้งั ตัว เสน้ ขอด เสน้ ตงึ เสน้ กระดา้ ง ท�ำใหข้ ัด ขอ้ มอื และขอ้ เทา้ สรรพคุณของตำ� รบั : แก้ลมตีนตายมอื ตาย เส้นเอน็ หด เสน้ ขอดตึงแขง็ กระด้าง เป็นเหนบ็ ชา เมอื่ ยขบทุกข้อทุกกระดูก แก้หูหนวก หตู ึง หูอือ้ หนู ้ำ� หนวก สว่ นประกอบของตำ� รบั : น�้ำไฟเดอื นหา้ นำ�้ ใบผกั เปด็ นำ้� หญา้ ใตใ้ บ นำ้� หอมแดง นำ้� กระเทยี ม น้�ำมนั งา สิ่งละทะนาน หุงให้คงแตน่ �ำ้ มนั แล้วจึงเอาลกู จนั ทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู โกฐสอ โกฐเขมา เทียนทั้งหา้ ส่ิงละ ๑ บาท วิธีปรุงยา: ท�ำใหเ้ ป็นผงละเอียด แล้วนำ� ไปผสมกับน้ำ� มันที่หุงไว้แล้ว รูปแบบยา: ยาผงปรงุ ในน�้ำมนั วธิ ใี ช:้ ใช้ทา ใชก้ นิ หรือหยอดหกู ไ็ ด้ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ีใช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ นำ้� ไฟเดอื นหา้ นำ้� จากทงั้ ต้น Erycibe elliptilimba Merr. & Convolvulaceae ๑ ทะนาน Chun ๒ นำ�้ ใบผกั เป็ด น้�ำจากใบ Alternanthera bettzickiana ๑ ทะนาน -*ผักเปด็ แดง (Regel) G. Nicholson หรอื Amaranthaceae -*ผักเปด็ ขาว Alternanthera sessilis (L.) R. Br. ex DC. ๓ น�้ำหญา้ ใต้ใบ น้ำ� จากทั้งตน้ Phyllanthus urinaria L. Phyllanthaceae ๑ ทะนาน ๔ นำ้� หอมแดง น้ำ� จากหวั Eleutherine bulbosa (Mill.) Iridaceae ๑ ทะนาน *วา่ นหอมแดง Urb. ๕ น�้ำกระเทยี ม นำ้� จากหวั Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ ทะนาน ๖ นำ้� มันงา *น้ำ� มันท่ีได้ Sesamum indicum L. Pedaliaceae ๑ ทะนาน จากเมลด็ งา หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นน้ั  ๆ ทีน่ ำ� มาใช้เป็นยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 254 2/11/20 15:59

การวเิ คราะหต์ �ำ รับยาสมนุ ไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  255 ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณทใี่ ช้ ๗ ลกู จนั ทน์ *เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ บาท ๘ ดอกจันทน์ *เยอ่ื หุ้มเมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ บาท ๙ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ บาท ๑๐ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๑ บาท ๑๑ โกฐสอ *ราก Merr. & L. M. Perry Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae ๒๑ บาท บทท่ี Benth. & Hook. f. ex (Umbelliferae) Franch. & Sav. var. dahurica ๑๒ โกฐเขมา *ราก Atractylodes lancea Asteraceae ๑ บาท (Thunb.) DC. (Compositae) ๑๓ เทยี นท้ังหา้ Nigella sativa L. Ranunculaceae อยา่ งละ -*เทียนด�ำ Lepidium sativam L. Brassicaceae ๑ บาท -*เทียนแดง Cuminum cyminum L. (Cruciferae) Foeniculum vulgare Mill. Apiaceae -*เทียนขาว *เมล็ด Anethum graveolens L. (Umbelliferae) -*เทยี นข้าวเปลือก -*เทยี นตาต๊กั แตน หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นัน้  ๆ ที่น�ำมาใช้เป็นยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 255 2/11/20 15:59

ชุดตำราภูมปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนรุ ักษ ภาพจารึกแผน ท่ี 40 คำจารึกแผน ที่ 40 กองคุม้ ครองภูมิปญั ญาการแพทย์แผนไทยและพื้นบา้ นไทย ๑. ๏ สทิ ธกิ าริยะ ๒ แพทผใู ด จะรกั ษาษัตรีภาบ ๓. ไปเมือ่ หนาถาแลหยงิ จำพวกใดก็ไมมี ๔. ระดูมากด็ ี ลางทีมรี ะดมู าแลว กลับแหงไปกด็ ี ถาแพทผู ย๕. ใดจะแก ทา นใหแ ตงยาบำรุงธาตุเสียกอน ใหธาตทุ งั สบ่ี ริบูรณจ ่งึ แตงยาบำ ้านไท๖. รงุ เลือด ใหเลอื ดนัน้ ชุม ออกแลว จง่ึ แตงยาขับตอ ไปเถดี บำรุง11ธ8าตุนั้น ทานใหเ อาเบญกูน ะพ้ืนบ๗. ส่ิงละ 1 ลูกผักชี วานน้ำ หัวแหวหมู ลูกภิลังกาสา บระเพช ผิวมะกรูด ยาหกสิ่งนี้เอาสิ่งละ แล1 ตำเปนผง นไทย๘. ลายน้ำซมซาบำรุงไฟธาตุ ใหบริบูรณแลวจ่ึงแตงยาบำรุงเลือดตอไปน้ัน ทานใหเอาเบญกูนหนัก ย์แผสง่ิ ละ 1 โกด าการแพท๙. ดอกจัน 1 กระวาน 1 การพลู 1 เลือดแรด ทัง ๕ เทียนทงั ๕ ส่งิ ละ 2 ลกู 2จนั เกษร1 1 ดอกคำไท ฝางเสน 1 ญั ญ๑๐. ดอกพิกุน ดอกบุนนาก ดอกสาระภี บัวหลวง ดอกมะลิ ดอกจำปา ดอกกระดังงา กริศนา รองภูมปิกะลำพกั ชะลูด ขอนดอก อบเชย ค๑๑. ชะเอมเทด จันทัง ๒ ขมนี เครอื ยาทังนี้ เอาเสมอภาคตม ใหกิน เลือดนั้นสกุ งามดอี ยา สนเทเลย ๚ กองคมุ้๑๒. ภาคหนง่ึ เอาลกู ชา พลู ๑ รากชาพลู ๑ รากเจตะมูนเพลงิ ๑ วา นนำ้ ๑ ฝก ซมปอ ย ๑ ๑๓. ลูกสะลอด ๑ หัสคนุ เทด ยาน้ีเอาสง่ิ ละ 1 เปลานอ ย 2 1 พรกิ ลอน 3 ผงึ้ ๑๔. กะเทยี ม 2 หวั ดองดึง 1 ตำเปนผงละลายนำ้ ซม ซา กไ็ ด ถา จแช เลา ๑๕. สรุ าฝงเขาเปลือกไวก ินแกสาระพเลอื ด เหนา ทัง ราย ๑๖. ปวงแกล มเสมหะ ริศดวงผอม ๑๗. เหลอื งกไ็ ด ๚ะ Book-7.indd 256 2/11/20 15:59

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  257 คำ� อ่านจารึกแผ่นท่ี ๔๐ ๒บทที่ ชอื่ ต้นฉบบั : จารึกแผน่ ที่ ๔๐ ล�ำดับทีข่ องตำ� รบั ในตำ� รา: ๑๏๔๙ ชื่อโรค: ระดผู ดิ ปกติ อาการ: ระดูไมม่ มี า ระดมู าแล้วกลบั แหง้ ไป สรรพคุณของต�ำรบั : บำ� รงุ ไฟธาตุ ให้บรบิ รู ณ์ สว่ นประกอบของตำ� รบั : เบญจกลู สง่ิ ละ ๑ บาท ลกู ผกั ชี วา่ นนำ้� หวั แหว้ หมู ลกู พลิ งั กาสา บอระเพ็ด ผวิ มะกรูด ยาหกส่ิงนเี้ อาส่ิงละ ๑ บาท วธิ ีปรุงยา: ตำ� ให้เป็นผง ละลายน้ำ� สม้ ซา่ รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น�้ำสม้ ซ่า วธิ ใี ช้: กิน สาระอน่ื  ๆ: ใหแ้ ตง่ ยาบำ� รงุ ธาตกุ อ่ น ใหธ้ าตทุ ง้ั สสี่ มบรู ณ์ แลว้ จงึ แตง่ ยาบำ� รงุ เลอื ด ใหเ้ ลอื ดนนั้ ชุ่มออกมา แลว้ จงึ ให้ยาขับเลอื ด ตามล�ำดบั รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ล�ำดับ ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ีใช้ Piperaceae อย่างละ ๑ เบญจกูล ๑ บาท -*ดปี ลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl -*ช้าพลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Plumbaginaceae -*สะค้าน *เถา Piper wallichii (Miq.) Zingiberaceae Hand. -Mazz. Apiaceae -*เจตมูลเพลงิ แดง *ราก Plumbago indica L. (Umbelliferae) -*ขงิ *เหงา้ Zingiber officinale Roscoe Acoraceae ๒ ลกู ผกั ชี *ผล Coriandrum sativum L. ๑ บาท ๑ บาท ๓ ว่านน�้ำ *เหง้า Acorus calamus L. หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นัน้  ๆ ทนี่ �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 257 2/11/20 15:59

258  ค�ำ อธิบายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ใี ช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๔ หัวแหว้ หมู หัว Cyperus rotundus L. Cyperaceae ๑ บาท ๕ ลูกพลิ ังกาสา ผล Ardisia polycephala Wall. ex Primulaceae ๑ บาท A. DC. ๖ บอระเพด็ *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. Menispermaceae ๑ บาท & Thomson ๗ ผิวมะกรูด *ผิวผล Citrus hystrix DC. Rutaceae ๑ บาท ลำ� ดับทข่ี องต�ำรับในต�ำรา: ๑๏๕๐ ช่อื โรค: ระดผู ิดปกติ อาการ: ระดูไมม่ ีมา ระดูมาแลว้ กลับแห้งไป สรรพคุณของตำ� รับ: ท�ำใหเ้ ลอื ดสุกงามดี (เลอื ดมสี ีสด และมปี รมิ าณมาก) เป็นยาบำ� รุงเลือด สว่ นประกอบของต�ำรบั : เบญจกูลหนกั สิง่ ละ ๑ บาท โกฐทั้งห้า เทยี นท้งั ห้า สง่ิ ละ ๒ สลึง ลกู จันทน์ ๑ สลึง ดอกจนั ทน์ ๑ สลงึ กระวาน ๑ สลงึ กานพลู ๑ สลึง เลือดแรด ๑ บาท ดอกค�ำไทย ๑ ต�ำลึง ฝางเสน ๒ บาท เกสรดอกพิกุล ดอกบุนนาค ดอกสารภี บัวหลวง ดอกมะลิ ดอกจำ� ปา ดอกกระดังงา กฤษณา กระล�ำพกั ชะลูด ขอนดอก อบเชย ชะเอมเทศ จันทนท์ ้งั สอง ขม้ินเครือ ยาทง้ั นี้เอาเสมอภาค วธิ ปี รงุ ยา: ตม้ รูปแบบยา: ยาตม้ กระสายยา: น�ำ้ ส้มซ่า วธิ ีใช:้ กนิ สาระอนื่  ๆ: ใหแ้ ตง่ ยาบำ� รงุ ธาตกุ อ่ น ใหธ้ าตทุ ง้ั สส่ี มบรู ณ์ แลว้ จงึ แตง่ ยาบำ� รงุ เลอื ด ใหเ้ ลอื ดนน้ั ชมุ่ ออกมา แล้วจงึ ใหย้ าขบั เลอื ด ตามล�ำดบั รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดน้นั  ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 258 3/26/20 13:49

การวเิ คราะห์ตำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  259 ลำ� ดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นท่ใี ช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ เบญจกูล อยา่ งละ -*ดปี ลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl ๑ บาท -*ชา้ พลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piper wallichii (Miq.) Piperaceae ๒บทที่ -*สะคา้ น *เถา Hand. -Mazz. Plumbaginaceae อยา่ งละ -*เจตมลู เพลิงแดง *ราก Plumbago indica L. ๒ สลึง -*ขงิ *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๒ โกฐทง้ั ห้า Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae -*โกฐสอ Benth. & Hook. f. ex (Umbelliferae) Franch. & Sav. var. -*โกฐเขมา dahurica -*โกฐหวั บวั *ราก Atractylodes lancea Asteraceae -*โกฐเชยี ง (Thunb.) DC. (Compositae) -*โกฐจุฬาลมั พา Ligusticum sinense Oliv. cv. chuanxiong Apiaceae Angelica sinensis (Oliv.) (Umbelliferae) Diels *สว่ นเหนอื ดนิ Artemisia annua L. Asteraceae (Compositae) ๓ เทยี นทงั้ ห้า Nigella sativa L. Ranunculaceae อยา่ งละ -*เทียนดำ� Lepidium sativam L. Brassicaceae ๒ สลึง -*เทยี นแดง Cuminum cyminum L. Apiaceae -*เทยี นขาว *เมลด็ Foeniculum vulgare Mill. (Umbelliferae) -*เทียนข้าวเปลอื ก Anethum graveolens L. -*เทียนตาต๊กั แตน ๔ ลูกจนั ทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สลงึ ๕ ดอกจันทน์ *เยื่อหมุ้ เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สลงึ ๖ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ สลงึ ๗ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๑ สลึง Merr. & L. M. Perry หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ น้ัน ๆ ทีน่ �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 259 2/11/20 15:59

260  คำ�อธบิ ายจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดับ ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๘ เลือดแรด Diceros bicornis ๑ บาท *แรดดำ� (Linnaeus, 1758) หรอื *แรดขาว เลือดจาก Ceratotherium simum Rhinocerotidae *แรดสมุ าตรา แรด (Burchell, 1817) หรือ Dicerorhinus sumatrensis (Fischer, 1814) ๙ ดอกค�ำไทย ดอก Bixa orellana L. Bixaceae ๑ ต�ำลึง ๑๐ ฝางเสน *แก่น Caesalpinia sappan L. Fabaceae ๒ บาท ๑๑ เกสรดอกพกิ ลุ *ดอก Mimusops elengi L. Sapotaceae ๑ สว่ น ๑๒ ดอกบนุ นาค ดอก Mesua ferrea L. Clusiaceae ๑ สว่ น ๑๓ ดอกสารภี ดอก Mammea siamensis T. Calophyllaceae ๑ สว่ น Anderson ๑๔ บวั หลวง *เกสร Nelumbo nucifera Gaertn. Nelumbonaceae ๑ สว่ น ๑๕ ดอกมะลิ ดอก Jasminum sambac (L.) Oleaceae ๑ สว่ น Aiton ๑๖ ดอกจำ� ปา ดอก Magnolia champaca (L.) Magnoliaceae ๑ สว่ น Baill. ex Pierre ๑๗ ดอกกระดังงา ดอก Cananga odorata (Lam.) Annonaceae ๑ สว่ น Hook. f. & Thomson ๑๘ กฤษณา *เน้ือไมท้ ่มี ีชนั Aquilaria crassna Pierre ex ๑ ส่วน สีดำ� และมี Lecomte หรือ กล่นิ หอม Aquilaria malaccensis Thymelaeaceae Lam. ๑๙ กะล�ำพัก *เนอ้ื ไม้ Euphorbia antiquorum L. หรอื ๑ ส่วน *สลัดได ทม่ี รี าลง Excoecaria agallocha L. *ตาตมุ่ ทะเล Euphorbiaceae ๒๐ ชะลูด *เปลอื กเถา Alyxia reinwadtii Blume Apocynaceae ๑ สว่ น ชน้ั ใน หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนน้ั  ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 260 2/11/20 15:59

การวเิ คราะห์ต�ำ รับยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  261 ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๒๑ ขอนดอก เนือ้ ไม้แห้ง Mimusops elengi L. หรือ Sapotaceae ๑ ส่วน *ตน้ พิกลุ ทีม่ ีราลง Lagerstroemia calyculata Lythraceae *ต้นตะแบก Kurz ๒๒ อบเชย Cinnamomum verum J. Lauraceae ๒๑ ส่วน *อบเชยเทศ *เปลือกชั้นใน Presl หรือ Fabaceae บทที่ ๑ สว่ น ๒๓ ชะเอมเทศ Cinnamomum burmanni (Nees & T. Nees) Blume *ราก Glycyrrhiza glabra L. ๒๔ จนั ทนท์ งั้ สอง *แก่น Pterocarpus santalinus L. f. Fabaceae อย่างละ -*จันทนแ์ ดง Santalum album L. Santalaceae ๑ ส่วน -*จันทนข์ าว ๒๕ ขมิ้นเครือ *เถา Arcangelisia flava (L.) Merr. Menispermaceae ๑ สว่ น ลำ� ดับท่ขี องตำ� รบั ในต�ำรา: ๑๏๕๑ ชอื่ โรค: ระดผู ดิ ปกติ อาการ: ระดูไม่มีมา ระดมู าแลว้ กลับแหง้ ไป สรรพคณุ ของต�ำรับ: แก้สารพัดเลือดเนา่ ร้าย แก้ลม เสมหะ ริดสีดวงผอมเหลือง ส่วนประกอบของต�ำรับ: ลกู ช้าพลู ๑ รากชา้ พลู ๑ รากเจตมลู เพลิง ๑ ว่านน้ำ� ๑ ฝักสม้ ป่อย ๑ ลูกสลอด ๑ หสั คุณเทศ ยานเ้ี อาส่ิงละ ๑ บาท เปล้านอ้ ย ๒ ตำ� ลึง ๑ บาท พรกิ ลอ่ น ๓ ต�ำลงึ กระเทียม ๒ ต�ำลึง หวั ดองดงึ ๑ บาท วิธีปรุงยา: ต�ำให้เป็นผง ละลายนำ�้ ผ้ึงหรือน�้ำส้มซ่าหรือน�้ำเหล้าก็ได้ ถ้าดองให้ดองกับเหล้า ฝงั ไวใ้ นขา้ วเปลอื ก รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น้�ำผ้ึงหรือน้�ำสม้ ซา่ หรอื น�ำ้ เหลา้ ก็ได้ วธิ ีใช้: กิน หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นน้ั  ๆ ที่นำ� มาใช้เปน็ ยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 261 2/11/20 15:59

262  คำ�อธบิ ายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร สาระอน่ื  ๆ: ใหแ้ ตง่ ยาบำ� รงุ ธาตกุ อ่ น ใหธ้ าตทุ ง้ั สส่ี มบรู ณ์ แลว้ จงึ แตง่ ยาบำ� รงุ เลอื ด ใหเ้ ลอื ดนน้ั ชุ่มออกมา แลว้ จงึ ใหย้ าขบั เลือด ตามล�ำดับ รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรบั ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ ลูกช้าพลู *ช่อผล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ บาท ๒ รากช้าพลู รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ บาท ๓ รากเจตมลู เพลิง Plumbago indica L. ๑ บาท *เจตมลู เพลิงแดง ราก Plumbaginaceae ๔ ว่านน้ำ� *เหง้า Acorus calamus L. Acoraceae ๑ บาท ๕ ฝักสม้ ปอ่ ย ฝกั Acacia concinna (Willd.) Fabaceae ๑ บาท DC. ๖ ลูกสลอด ผล Croton tiglium L. Euphorbiaceae ๑ บาท ๗ หัสคณุ เทศ *เนื้อไม้ Clausena excavata Burm. Rutaceae ๑ บาท f. ๘ เปล้าน้อย *ใบ Croton stellatopilosus H. Euphorbiaceae ๒ ต�ำลึง Ohba ๑ บาท ๙ พริกลอ่ น *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๓ ตำ� ลงึ *พริกไทยขาว *หัว Allium sativum L. Amaryllidaceae ๒ ต�ำลงึ ๑๐ กระเทยี ม หัว Gloriosa superba L. Colchicaceae ๑ บาท ๑๑ หวั ดองดึง หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 262 3/26/20 13:50

จารกึ ตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ภาพจารึกแผน ที่ 41 คำจารกึ แผน ที่ 41 กองคมุ้ ครองภมู ปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและพืน้ บ้านไทย ๑. ๏ สิทธกิ าริยะ ๒. รตั ตะปตตะโรคนนั้ คอื โลหติ ๓. รคนกบั ดวยวาตะเสมหะดี พรอ มกันทงั ๔. สามดงั น้ีแลว คอื กำเรบิ เพ่ือสรรนบี าตด่งั น้ี เปนอตไิ สย ย๕. วา โรคนั้นหนก แพทยอยา พงึ รักษาเลยเปนอาการตดั ใหแ กดู 121 า้ นไท๖. ตามบญุ ๚ ถาจะแกเ อารากสามสิบ รากมทราง รากมฟอ รากคา จันทัง ๒ ะพื้นบ๗. ขงิ แหง ดปี ลี เบญจะเสนยี ด ลูกจัน การพลู พิมเสน เอาเสมอภาค ทำเปนจลุ เอานำ้ เปลอื กฃอ ย ยแล๘. เปนกระสายบดทำแทงไวลายน้ำ โกดหัวบัว ตมกินแกรัตตะปตตะ เพือสรรนิบาดหาย ฯ นไทขนานหนง่ึ เอาแฝกหอม ทย์แผ๙. ใครหอม ใครน้ำ ใครบก กระวาร บรเพช การบูน แกนกันเตรา สุรามฤท เจตมูลเพลิง าการแพเอาเสมอภาค ทำเปนจุน ๑๐. เอาน้ำขิง เปนกระสายบดทำแทงไวลายน้ำเทพธาโร ตมกินแกรัตตะปตตะ เพือสัรรนิบาตน้ันหาย ัญญมหาวิเศศนัก รองภูมิป๑๑. ๏ ขนานหนงึ่ เอาเปลือกโลด เปลือกกันเดรา การพลู ขงิ แหง หญามือเหลก เอาเสมอ ค๑๒. ภาค ตม ๓ เอา ๑ กินแกรตตะปต ตะโรค เพอิ สันนิบาตหาย ๚ ขนานหนึง กองคมุ้๑๓. เอาบระเพด เจดพงดี เปลานอย กระวาร การพลู ๑๔. ขงิ แหง เอาเสมอภาคย ตมสาม เอาหนึง ๑๕. กนี แกรตั ตะปตตะ แลแกซึ่งโรคบงั เกดี ๑๖. เพอื สรรนิบาตน้นั หาย ๑๗. ดนี กั ๚๛ Book-7.indd 263 2/11/20 15:59

264  ค�ำ อธิบายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ค�ำอ่านจารกึ แผ่นที่ ๔๑ ชือ่ ตน้ ฉบบั : จารกึ แผน่ ที่ ๔๑ ล�ำดับท่ีของต�ำรับในตำ� รา: ๑๏๕๒ ชื่อโรค: รตั ตะปติ ตะโรค อาการ: โลหิตระคนกบั วาตะ เสมหะ ดี พร้อมกนั เกิดเพอื่ สันนิบาต โรคหนกั รักษาไมไ่ ด้ สรรพคณุ ของต�ำรับ: แก้รตั ตะปิตตะโรค เพือ่ สันนิบาต ส่วนประกอบของตำ� รับ: รากสามสบิ รากมะทราง รากมะฝ่อ รากคา จนั ทนท์ งั้ สอง ขิงแหง้ ดีปลี เบญจเสนยี ด ลกู จนั ทน์ กานพลู พมิ เสน เอาเสมอภาค วธิ ีปรุงยา: บดใหเ้ ป็นผงละเอยี ด เอาน�้ำเปลอื กขอ่ ยเปน็ กระสาย ท�ำเป็นแทง่ ไว้ รปู แบบยา: ยาปน้ั แท่ง กระสายยา: น้�ำเปลือกขอ่ ย นำ�้ โกฐหัวบัวต้ม วิธใี ช:้ ละลายด้วยนำ�้ โกฐหัวบัวตม้ กนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รบั ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนทีใ่ ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปรมิ าณท่ีใช้ ๑ สว่ น ๑ รากสามสบิ ราก Asparagus racemosus Willd. Asparagaceae ๑ ส่วน ๒ รากมะทราง ราก Madhuca pierrei (F. N. Sapotaceae ๑ สว่ น Williams) H. J. Lam ๑ สว่ น อย่างละ ๓ รากมะฝ่อ ราก Mallotus Nudiflorus (L.) Kulju Euphorbiaceae ๑ ส่วน ๔ รากหญ้าคา ราก Imperata cylindrica (L.) Poaceae ๑ สว่ น ๕ จนั ทนท์ ัง้ สอง Pterocarpus santalinus L. f. Fabaceae -*จนั ทนแ์ ดง -*จันทน์ขาว *แก่น Santalum album L. Santalaceae ๖ ขิงแหง้ *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. หรอื Zingiber longiligulatum Zingiberaceae S.Q.Tong หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนั้น ๆ ที่น�ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 264 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ต�ำ รับยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  265 ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นที่ใช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๗ ดีปลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ สว่ น ๘ เบญจเสนยี ด ราก ต้น ใบ Justicia adhatoda L. Acanthaceae ๑ ส่วน *เสนยี ดทงั้ หา้ ดอก ผล ๙ ลกู จันทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ ส่วน ๑๐ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๑ ส่วน บทที่ ๑๑ พมิ เสน Merr. & L. M. Perry ๑ สว่ น *สง่ิ สกัดจาก Dryobalanops aromatic C. F. Dipterocarpaceae ๒เปลือกต้น Gaertn. ล�ำดบั ทขี่ องต�ำรบั ในต�ำรา: ๑๏๕๓ ช่อื โรค: รัตตะปิตตะโรค อาการ: โลหติ ระคนกับวาตะ เสมหะ ดี พร้อมกนั เกิดเพอ่ื สนั นบิ าต โรคหนกั รกั ษาไม่ได้ สรรพคณุ ของตำ� รับ: แกร้ ตั ตะปติ ตะโรค เพ่ือสนั นิบาต ส่วนประกอบของต�ำรับ: แฝกหอม ไคร้หอม ไคร้น�้ำ ไคร้บก กระวาน บอระเพ็ด การบูร แกน่ กนั เกรา สุรามฤต เจตมลู เพลงิ วธิ ีปรงุ ยา: บดให้เปน็ ผง เอาน�้ำขิงเปน็ กระสายทำ� แท่งไว้ ละลายน้ำ� เทพทาโรต้ม รปู แบบยา: ยาปน้ั แท่ง กระสายยา: น้�ำขงิ น�้ำเทพทาโร วิธใี ช:้ กนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้นั  ๆ ที่นำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 265 2/11/20 15:59

266  ค�ำ อธิบายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ีใช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๑ แฝกหอม *ราก Chrysopogon zizanioides Poaceae ๑ สว่ น (L.) Roberty ๒ ไคร้หอม *ลำ� ตน้ เหนอื Sauropus thorelii Beille Phyllanthaceae ๑ ส่วน ดนิ ทตี่ ดั ใบออก แล้ว ๓ ไคร้นำ�้ *ทัง้ ตน้ Elaeocarpus hainanensis Elaeocarpaceae ๑ ส่วน Oliv. ๔ ไครบ้ ก *ลำ� ตน้ และ *Buddleja asiatica Lour. *Scrophulariaceae ๑ ส่วน ราก ๕ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ สว่ น ๖ บอระเพ็ด *เถา Tinospora crispa (L.) Menispermaceae ๑ สว่ น Hook. f. & Thomson ๗ การบูร *ส่ิงสกัดจาก Cinnamomum camphora Lauraceae ๑ ส่วน เปลือกต้น (L.) J. Presl เนื้อไม้และใบ ๘ เปลือกกนั เกรา เปลอื กตน้ Fagraea fragrans Roxb. Gentianaceae ๑ ส่วน ๙ สรุ ามฤต *เนอ้ื ไม้ Cinnamomum Lauraceae ๑ ส่วน subavenium Miq. ๑๐ เจตมูลเพลงิ Plumbago indica L. ๑ ส่วน *เจตมลู เพลงิ แดง *ราก Plumbaginaceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนั้น ๆ ท่นี �ำมาใช้เป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 266 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ตำ�รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  267 ลำ� ดบั ท่ีของต�ำรับในตำ� รา: ๑๏๕๔ ๒บทที่ ช่ือโรค: รัตตะปิตตะโรค อาการ: โลหติ ระคนกับวาตะ เสมหะ ดี พรอ้ มกนั เกิดเพ่อื สนั นิบาต โรคหนัก รักษาไมไ่ ด้ สรรพคณุ ของตำ� รับ: แกร้ ตั ตะปติ ตะโรค เพื่อสันนบิ าต ส่วนประกอบของต�ำรับ: เปลือกโลด เปลือกกันเกรา กานพลู ขิงแห้ง พญามือเหล็ก เอาเสมอภาค วธิ ีปรงุ ยา: ต้มกับน้�ำ ๓ สว่ น เคย่ี วใหเ้ หลอื ๑ สว่ น รูปแบบยา: ยาต้ม วิธีใช:้ กนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รับ ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นทีใ่ ช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๑ เปลอื กโลด Trigonostemon reidioides ๑ ส่วน *โลดแดง เปลือกต้น (Kurz) Craib Euphorbiaceae *โลดขาว Trigonostemon albiflorus Airy Shaw ๒ เปลอื กกันเกรา เปลือกต้น Fagraea fragrans Roxb. Gentianaceae ๑ ส่วน ๓ กานพลู *ดอกตมู Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๑ สว่ น Merr. & L. M. Perry ๔ ขิงแห้ง *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. หรือ ๑ ส่วน Zingiber longiligulatum Zingiberaceae S.Q.Tong ๕ พญามอื เหลก็ *แก่น Strychnos lucida R. Br. Strychnaceae ๑ สว่ น หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนน้ั  ๆ ทนี่ ำ� มาใช้เปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 267 2/11/20 15:59

268  คำ�อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ทข่ี องต�ำรับในตำ� รา: ๑๏๕๕ ชอื่ โรค: รตั ตะปิตตะโรค อาการ: โลหิตระคนกับวาตะ เสมหะ ดี พร้อมกนั เกดิ เพือ่ สนั นิบาต โรคหนกั รักษาไมไ่ ด้ สรรพคุณของต�ำรบั : แกร้ ตั ตะปิตตะโรค เพอ่ื สนั นิบาต ส่วนประกอบของต�ำรับ: บอระเพ็ด เจตพังคี เปล้าน้อย กระวาน กานพลู ขิงแห้ง เอาเสมอภาค วธิ ปี รุงยา: ตม้ กบั น�้ำ ๓ ส่วน เค่ยี วใหเ้ หลอื ๑ สว่ น รูปแบบยา: ยาต้ม วิธีใช:้ กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรบั ล�ำดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ บอระเพ็ด *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. Menispermaceae ๑ ส่วน & Thomson ๒ เจตพังคี *ราก Cladogynos orientalis Zipp. Euphorbiaceae ๑ สว่ น ex Span. หรือ Croton crassifolius Geiseler ๓ เปล้าน้อย *ลำ� ต้น Croton stellatopilosus H.Ohba Euphorbiaceae ๑ ส่วน ๔ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ ส่วน ๕ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๑ ส่วน Merr. & L. M. Perry ๖ ขิงแหง้ *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรอื ๑ สว่ น Zingiber longiligulatum Zingiberaceae S.Q.Tong หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ทนี่ �ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 268 3/25/20 22:07

ชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนรุ ักษ ภาพจารกึ แผนที่ 42 คำจารกึ แผน ที่ 42 กองค้มุ ครองภูมิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและพ้นื บ้านไทย ๑. ๏ สทิ ธกิ ารยิ ะ ๒. จกลา วดว ยกุมาระกมุ ารอี ันมี ๓. อายุลวงพน กำหนดทรางเจา เรอื นแลทรางจร ๕ ๔. นน้ัแลวคอื มอี ายแุ ลว ขวบข้นึ ไป แลวเปนลกั ษณแหง ไทย๖ 124 ้นื บ้าน๕. ตานโจรนนั้ ดวยบรโิ ภคอาหารอนั เปนอชิรณะ คอื สำแลง ท่มี ไิ ดเคยบริ และพ๖. โภคมาแตกอน จ่งึ ใหบังเกิดซงึ่ โรคตางตา ง โดยจัตธุ าตแุ ลตรสี มุถานใหว ิปรติ แลว ก็ ไทย๗. บังเกิดกิมิชาติ ๘๐ จำภวก อันจะใหเบียดเบียนทุกตัวสัตวมิไดเวน ซ่ึงกลาวมาน้ี เปนแตสังเขป ์แผนแจงวิ าการแพทย๘. ถานอยูในคำภีรปถมจินดาผูก ๕ น้ันเสรฐแลว ๚ ถาจะแกเอาขา กชาย กทือ ไพล หอม เปลอื กสนุน เปลอื กไขเ หนา ญ๙. ลกู ขี้กา มกรุ ด รากเลบมอื นาง ไครหอม พริก ๗ ขงิ ๗ กเทยี ม ๗ ดปี ลิ ๗ ขม้นิ ออ ย ๗ มู ิปัญเลา รองภบรเพช ๗ คร่ึง ตม ๓ เอา ๑ ใหก ิน ุ้มคน้ำ กองค๑๐. แกสรรพตานโจรหาย ๚ ขนานหน่ึงเอา ลูกขี้กาแดงเทาอายุกุมารเอาเลดออกเสีย มกุรด ๒ ลูก ผา ลกู ละ ๔ ซกี ทง้ิ ๑๑. เสียซีก ๑ เอาแต ๗ ซีก ไพล ขมน้ิ ออ ย รากเลบมือนาง เปลอื กไขเ หนา สงิ่ ละภอควรบรเพช ๗ ๑๒. องคลุ ี ตม ๓ เอา ๑ ใหกนิ ขับโทษรา ยตานโจรตกส้ินเชิง แกตานโจรตกเสมหะโลหิต ๑๓. ก็หาย ๚ ขนานหนง่ึ เอา บรเพช ๓ คานวิ มือ ขมิน้ ออย ๗ ชิ้น ๑๔. ใบกพังโหมกำมือหนงึ่ เปลอื กลนั่ ทม ๓ คืบคนไข ๑๕. ตมสามเอาหน่งึ ใหก นิ แกตานโจรใหล งแล ๑๖. ตกเสมหะโลหติ กห็ ายวเิ สศประ ๑๗. เสริฐดีนัก ๚ะ๛ Book-7.indd 269 2/11/20 15:59

270  ค�ำ อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ค�ำอา่ นจารึกแผน่ ท่ี ๔๒ ช่อื ตน้ ฉบับ: จารกึ แผ่นท่ี ๔๒ ล�ำดับทีข่ องตำ� รบั ในตำ� รา: ๑๏๕๖ ชื่อโรค: ตานโจร อาการ: เป็นในเด็กทั้งหญิงและชายท่ีมีอายุต้ังแต่ ๕-๖ ขวบขึ้นไป พ้นก�ำหนดซางเจ้าเรือน และซางจรแล้ว เข้าสชู่ ่วงตานโจร เกดิ จากการบรโิ ภคอาหารส�ำแลงท่ไี ม่เคยบรโิ ภค อาจก่อให้ เกิดโรคหนอนพยาธ(ิ กมิ ชิ าติ) ๘๐ จ�ำพวก สรรพคุณของต�ำรบั : แกส้ รรพตานโจร ส่วนประกอบของตำ� รับ: ขา่ กระชาย กระทอื ไพล หอม เปลือกสนุ่น เปลือกไข่เนา่ ลูกขก้ี า มะกรูด รากเล็บมือนาง ไคร้หอม พริก ๗ ขิง ๗ กระเทียม ๗ ดีปลี ๗ ขมิ้นอ้อย ๗ บอระเพ็ด ๗ วธิ ีปรุงยา: ใช้เหลา้ ครึง่ หนงึ่ นำ้� ครงึ่ หน่ึง ตม้ ๓ เอา ๑ รูปแบบยา: ยาต้ม วิธใี ช้: กนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรบั ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใี่ ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๑ สว่ น ๑ ข่า *เหงา้ Alpinia galanga (L.) Willd. Zingiberaceae ๑ ส่วน ๒ กระชาย *เหงา้ Boesenbergia rotunda (L.) Zingiberaceae ๑ สว่ น Mansf. ๑ ส่วน ๓ กระทอื *เหงา้ Zingiber zerumbet (L.) Zingiberaceae *กะทอื *เหง้า Roscoe ex Sm. ๑ ส่วน ๑ สว่ น ๔ ไพล Zingiber montanum (J. Zingiberaceae ๑ สว่ น Köenig) Link ex A. Dietr. ๕ หอม *หัว Allium ascalonicum L. Amaryllidaceae ๖ เปลือกสนุ่น เปลอื กต้น ๗ เปลือกไขเ่ นา่ เปลือกต้น Salix tetrasperma Roxb. Salicaceae Vitex glabrata R. Br. Lamiaceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดนัน้  ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ป็นยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 270 2/11/20 15:59

การวเิ คราะหต์ ำ�รับยาสมนุ ไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  271 ล�ำดับ ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๑ ส่วน ๘ ลกู ข้ีกา ผล Gymnopetalum scabrum Cucurbitaceae (Lour.) W. J. de Wilde & ๑ สว่ น Duyfjes ๒๑ ส่วน ๙ มะกรูด *ผวิ ผล Citrus hystrix DC. Rutaceae ๑ ส่วน บทที่ ๑๐ รากเล็บมอื นาง ราก Combretum indicum (L.) Combretaceae DeFilipps ๗ ส่วน ๑๑ ไครห้ อม *ล�ำตน้ เหนือ Sauropus thorelii Beille Phyllanthaceae ๗ สว่ น ดินทีต่ ดั ใบ ๗ ส่วน ออกแลว้ ๗ สว่ น ๗ ส่วน ๑๒ พริก *ผล Piper nigrum L. Piperaceae *พรกิ ไทย ๗ ส่วน ๑๓ ขิง *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑๔ กระเทยี ม *หวั Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑๕ ดีปลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑๖ ขม้นิ ออ้ ย *เหงา้ Curcuma zedoaria Zingiberaceae (Christm.) Roscoe ๑๗ บอระเพ็ด *เถา Tinospora crispa (L.) Menispermaceae Hook. f. & Thomson ลำ� ดบั ท่ขี องต�ำรบั ในตำ� รา: ๑๏๕๗ ชอื่ โรค: ตานโจร อาการ: เป็นในเด็กท้ังหญิงและชายที่มีอายุตั้งแต่ ๕-๖ ขวบขึ้นไป พ้นก�ำหนดซางเจ้าเรือน และซางจรแล้ว เข้าสู่ช่วงตานโจร เกิดจากการบริโภคอาหารส�ำแลงท่ีไม่เคยบริโภค อาจกอ่ ให้เกดิ โรคหนอนพยาธ(ิ กมิ ชิ าติ) ๘๐ จ�ำพวก สรรพคณุ ของตำ� รบั : ขับโทษตานโจรใหต้ ก แก้ถา่ ยเปน็ เสมหะและโลหติ ในโรคตานโจร ส่วนประกอบของต�ำรับ: ลูกขี้กาแดงเท่าอายุกุมาร เอาเมล็ดออกเสีย มะกรูด ๒ ลูก ผ่าลกู ละ ๔ ซกี ทิง้ เสยี ซกี ๑ เอาแต่ ๗ ซีก ไพล ขมน้ิ ออ้ ย รากเลบ็ มอื นาง เปลอื กไข่เนา่ สิง่ ละพอควร บอระเพด็ ๗ องคลุ ี หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นัน้  ๆ ทนี่ �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 271 2/11/20 15:59

272  ค�ำ อธิบายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร วธิ ีปรุงยา: ต้มกบั น�้ำ ๓ สว่ น เคย่ี วให้เหลือ ๑ สว่ น รปู แบบยา: ยาตม้ วิธีใช้: กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ ลูกข้ีกาแดง ผล Trichosanthes tricuspidata Cucurbitaceae เทา่ อายุกมุ าร Lour. เอาเมล็ดออก ๒ มะกรูด *ผิวผล Citrus hystrix DC. Rutaceae ๒ ลูก ผา่ ลูกละ ๔ ซีก ท้งิ ๑ ซกี เอาแต่ ๗ ซีก ๓ ไพล *เหง้า Zingiber montanum (J. Zingiberaceae พอควร Köenig) Link ex A. Dietr. ๔ ขมนิ้ อ้อย *เหงา้ Curcuma zedoaria (Christm.) Zingiberaceae พอควร Roscoe ๕ รากเลบ็ มือนาง ราก Combretum indicum (L.) Combretaceae พอควร DeFilipps ๖ เปลอื กไขเ่ นา่ เปลอื กต้น Vitex glabrata R. Br. Lamiaceae พอควร ๗ บอระเพ็ด *เถา Tinospora crispa (L.) Menispermaceae ๗ องคุลี Hook. f. & Thomson หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดน้นั  ๆ ทนี่ �ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 272 2/11/20 15:59

การวิเคราะหต์ ำ�รับยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  273 ลำ� ดบั ที่ของต�ำรับในต�ำรา: ๑๏๕๘ ๒บทท่ี ช่ือโรค: ตานโจร อาการ: เป็นในเด็กทั้งหญิงและชายที่มีอายุตั้งแต่ ๕-๖ ขวบข้ึนไป พ้นก�ำหนดซางเจ้าเรือน และซางจรแล้ว เข้าสู่ช่วงตานโจร เกิดจากการบริโภคอาหารส�ำแลงท่ีไม่เคยบริโภค อาจก่อ ใหเ้ กดิ โรคหนอนพยาธ(ิ กมิ ิชาต)ิ ๘๐ จำ� พวก สรรพคณุ ของตำ� รับ: แก้ตานโจร ใหถ้ า่ ยเปน็ เสมหะและโลหิต สว่ นประกอบของตำ� รับ: บอระเพด็ ๓ ขอ้ นวิ้ มือ ขมน้ิ อ้อย ๗ ชิน้ ใบกระพังโหมก�ำมอื หนึง่ เปลอื กล่ันทม ๓ คืบคนไข้ (กรณรี าชบณั ฑิตหมายถึงระยะห่างระหว่างน้วิ หวั แม่มือกับนว้ิ กอ้ ย คือ ๑ คืบน้ิวมือของคนไข้เด็ก แต่หมอแผนโบราณจะหมายถึงคืบระหว่างนิ้วหัวแม่มือกับ น้ิวช้)ี วธิ ปี รุงยา: ตม้ กบั น�้ำ ๓ ส่วน เคยี่ วใหเ้ หลอื ๑ ส่วน รูปแบบยา: ยาตม้ วธิ ใี ช:้ กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นที่ใช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณที่ใช้ ๑ บอระเพด็ *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. & Menispermaceae ๓ ข้อนวิ้ มอื Thomson ๒ ขม้นิ ออ้ ย *เหงา้ Curcuma zedoaria (Christm.) Roscoe Zingiberaceae ๗ ช้นิ ๓ ใบกระพงั โหม ใบ Paederia linearis Hook. f. Rubiaceae ๑ ก�ำมือ ๔ เปลอื กลนั่ ทม เปลือกต้น Plumeria rubra L. Apocynaceae ๓ คบื ของคนไข้ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ท่ีน�ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 273 2/11/20 15:59

จารกึ ตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ภาพจารึกแผนท่ี 43 คำจารกึ แผน ท่ี 43 กองคมุ้ ครองภมู ปิ ัญญาการแพทย์แผนไทยและพ้ืนบา้ นไทย ๑. ๏ ลมหมหู นึง่ ชือ ๒. อัตพงั คีวาโย มันยอมใหเ จบกระ ๓. หมอม เจบหวั ษารภางศีศะ ขึน้ แตฝาทาว ๔. ตะลอดถึงกะหมอม ถา เกีดผใู ด ผนู ้นั อายไุ มย ืนเลย ย๕. ถา จแก เอาหอมแดง ๑ คนทสี อ ๑ คาเสอื ๑ พริกลอน ๑ กานชา ๑ ปบ ๑ 127 ้านไท๖. ทำผงนำ้ ษาชู เปนกะสาย ปนลกู กอนกินทกุ วนั หาย ๏ ลมอนง่ึ ชอ่ื ภาหรุ วาโยขน้ึ มาแต ะพืน้ บ๗. ชองทวารจนหัวเหนามันกลับลงมาจับเอาหลังทาว แลวจับเอาหลังมือแลนขึ้นมากะบานศีศะ แลและใหเ สมหะมูก นไทย๘. ตกน้ำตาตก ถาเกีดแกผูใดถึงหาเดือนจะลูกข้ึนมิไดเลย เอาขิง 3 น้ำสมผอูม 2 ข้ีวัว 1 ย์แผน้ำมดู มา 1 1 น้ำดองดงึ 1 าการแพท๙. น้ำใบพดุ 2 น้ำเปลอื กมว งคัน 2 นำ้ ผักไห 2 น้ำกะเทียมทอก 1 น้ำไฟเดือนหา 1 ลกู จัน 2 พมิ เสน 2 ล้นิ เทล 2 ญั ญ๑๐. การบูร 1 ทังนีคุลีกานเขาดวยกัน น้ำผึ้งเปนกระสายดองไวพลีจงดีกินทุกวันหาย ฯ รองภมู ปิลมชอื พริ ุศวาโย ค๑๑. มันจับแกใ ครจะเบือนตวั มิไดเลย หยากแตของหวาน ถาเกดี แกผ ใู ดยายากนักถา จะแกเอาไพล กองคุ้ม๑๒. 2 ดานนำ้ 2 มวงคัน 2 ตานหมอน 2 ซมกงุ 2 พรรถัน 2 แทงทวย 2 ทราก 2 ๑๓. ปบ 2 กันชา 1 2 ผกั แวน 1 ตีนเปด 1 ขอบชนางแดง 1 ชา พลู 1 ๑๔. โปรง ฟา 1 ตานดำ 1 ถว่ั แระ 2 ใบสเดา 1 คนทิสอ 1 ๑๕. พานงู 1 ลูกผักกาษ 1 ลกู จัน 1 1 ดปี ลี ดอกจัน 1 ๑๖. ขงี แหง 1 ตำผงลายนำ้ ผงึ้ ๑๗. กินทุกวนั หาย ๚ Book-7.indd 274 2/11/20 15:59

การวเิ คราะหต์ �ำ รับยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  275 ค�ำอ่านจารึกแผ่นที่ ๔๓ ๒บทท่ี ชอื่ ต้นฉบับ: จารกึ แผน่ ที่ ๔๓ ล�ำดับท่ขี องต�ำรบั ในตำ� รา: ๑๏๕๙ ชือ่ โรค: อตั พงั คีวาโย อาการ: เจ็บบริเวณกระหม่อม เจ็บทั่วสรรพางค์กาย เจ็บต้ังแต่ฝ่าเท้าถึงกระหม่อม ถา้ เป็นแล้วอายจุ ะไมย่ นื สรรพคณุ ของต�ำรับ: แกอ้ ตั พังควี าโย สว่ นประกอบของต�ำรบั : หอมแดง ๑ คนทีสอ ๑ ตาเสือ ๑ พรกิ ลอ่ น ๑ กญั ชา ๑ ปบี ๑ วธิ ปี รงุ ยา: บดใหเ้ ป็นผง เอานำ�้ ส้มสายชูเป็นนำ้� กระสาย ปน้ั เปน็ ลกู กลอน รปู แบบยา: ยาลกู กลอน กระสายยา: นำ้� ส้มสายชู วธิ ใี ช:้ กนิ ทกุ วนั รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ลำ� ดับ ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณท่ีใช้ ๑ ส่วน ๑ หอมแดง *หัว Eleutherine bulbosa (Mill.) Urb. Iridaceae *วา่ นหอมแดง ๑ สว่ น ๑ สว่ น ๒ คนทีสอ *ใบ Vitex trifolia L. Lamiaceae ๑ ส่วน ๓ ตาเสอื *เปลอื กต้น Aphanamixis polystachya (Wall.) Meliaceae ๑ ส่วน R. Parker ๑ สว่ น ๔ พรกิ ลอ่ น *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๕ กัญชา *ใบ, ชอ่ ดอก Cannabis sativa L. Cannabaceae ๖ ปีบ *ดอก Millingtonia hortensis L. f. Bignoniaceae หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ที่น�ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 275 2/11/20 15:59

276  ค�ำ อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ท่ขี องต�ำรับในตำ� รา: ๑๏๖๐ ชือ่ โรค: ภาหุรวาโย อาการ: เป็นลมท่ขี นึ้ มาจากชอ่ งทวาร ขึน้ มาจนถึงหัวหน่าว แลว้ กลับมาจบั ท่ีหลังเท้า หลงั มือ และแล่นข้ึนศีรษะ มเี สมหะ นำ�้ มกู น้ำ� ตาไหล ถา้ ปล่อยใหเ้ ปน็ ถงึ ๕ เดอื น จะลกุ ขึน้ ไม่ไดเ้ ลย สรรพคณุ ของตำ� รับ: แกภ้ าหุรวาโย ส่วนประกอบของตำ� รบั : ขิง ๓ บาท น�้ำส้มผอนู ๒ บาท ข้ีววั ๑ ต�ำลึง น�ำ้ มูตรมา้ ๑ ตำ� ลึง ๑ บาท น�ำ้ ดองดึง ๑ บาท น้ำ� ใบพดุ ๒ บาท น้�ำเปลอื กม่วงคนั ๒ บาท น�ำ้ ผกั ไห่ ๒ บาท น�้ำกระเทียมทอก ๑ ต�ำลึง น้�ำไฟเดือนห้า ๑ ต�ำลึง ลูกจันทน์ ๒ บาท พิมเสน ๒ บาท ลนิ้ ทะเล ๒ สลึง การบรู ๑ บาท วิธปี รุงยา: ผสมให้เข้ากนั น�ำมาดองกับน้ำ� ผึ้ง รปู แบบยา: ยาดอง กระสายยา: นำ้� ผ้งึ วิธีใช้: กินทุกวนั รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ล�ำดับ ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๓ บาท ๑ ขิง *เหงา้ Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๒ บาท ๑ ต�ำลงึ ๒ น�้ำส้มผอูน น�ำ้ การผลิตนำ�้ ส้มสายชทู ่ัวไป ๑ ตำ� ลึง ๓ ขวี้ วั *มลู Bos primigenius (Bojanus, Bovidae ๑ บาท 1827) ๑ บาท ๒ บาท ๔ นำ้� มตู รม้า นำ�้ ปัสสาวะ Equus ferus caballus Equidae (Linnaeus, 1758) ๒ บาท ๕ นำ้� ดองดงึ น้�ำจากหัว Gloriosa superba L. Colchicaceae ๖ นำ้� ใบพดุ น�ำ้ คน้ั จากใบ Gardenia jasminoides J. Rubiaceae Ellis ๗ นำ้� เปลอื กม่วงคนั น้�ำเปลอื กตน้ ยังไม่สามารถระบุได้ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนน้ั  ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 276 3/25/20 22:09

การวิเคราะหต์ �ำ รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  277 ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทีใ่ ช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๘ น้�ำผกั ไห่ น�ำ้ จากเถา Momordica charantia L. Cucurbitaceae ๒ บาท *มะระขนี้ ก ๙ น้ำ� กระเทียมทอก นำ�้ จากหวั Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ ตำ� ลึง *กระเทียมโทน ๑๐ น�้ำไฟเดอื นห้า น�้ำจากท้ังต้น Erycibe elliptilimba Merr. Convolvulaceae๑ ตำ� ลงึ บทท่ี & Chun ๑๑ ลกู จันทน์ ๒ บาท ๑๒ พมิ เสน *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๒ บาท *สงิ่ สกัดจาก Dryobalanops aromatic Dipterocarpaceae ๑๓ ลิน้ ทะเล ๒เปลอื กตน้ C. F. Gaertn. *กระดองของ Sepia spp. Sepiidae ๒ สลึง ปลาหมกึ กระดอง ๑๔ การบูร *สิง่ สกัดจาก Cinnamomum camphora Lauraceae ๑ บาท เปลือกต้น (L.) J. Presl เนอ้ื ไม้และใบ ลำ� ดับที่ของตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๖๑ ชือ่ โรค: พิรศุ วาโย อาการ: บดิ ตัวไมไ่ ด้ อยากกินแต่ของหวาน รกั ษายาก สรรพคณุ ของต�ำรบั : แก้พิรุศวาโย ส่วนประกอบของต�ำรบั : ไพล ๒ บาท ตาลน�ำ้ ๒ บาท มว่ งคัน ๒ บาท ตาลหมอ่ น ๒ บาท ส้มกุ้ง ๒ บาท พรรถัน ๒ บาท แทงทวย ๒ บาท ทราก ๒ บาท ปีบ ๒ บาท กัญชา ๑ ต�ำลึง ๒ บาท ผักแว่น ๑ ต�ำลึง ตีนเป็ด ๑ ต�ำลึง ขอบชะนางแดง ๑ ต�ำลึง ช้าพลู ๑ บาท โปรง่ ฟ้า ๑ ตำ� ลงึ ตาลด�ำ ๑ ต�ำลึง ถ่ัวแระ ๒ บาท ใบสะเดา ๑ ต�ำลงึ คนทสี อ ๑ ต�ำลึง พันงู ๑ ตำ� ลึง ลกู ผกั กาด ๑ ตำ� ลึง ลูกจนั ทน์ ๑ บาท ดอกจนั ทน์ ๑ บาท ดปี ลี ๑ บาท ขงิ แห้ง ๑ บาท วิธีปรงุ ยา: บดให้เป็นผง ผสมกับนำ้� ผึ้ง หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ น้นั  ๆ ทนี่ ำ� มาใช้เป็นยากันโดยทวั่ ไป Book-7.indd 277 2/11/20 15:59

278  คำ�อธิบายจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น�้ำผึ้ง วธิ ใี ช้: กนิ ทุกวนั รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรับ ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทีใ่ ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ ไพล *เหงา้ Zingiber montanum (J. Zingiberaceae ๒ บาท Köenig) Link ex A. Dietr. ๒ ตาลนำ้� # *เหง้า Acorus calamus L. Acoraceae ๒ บาท ๓ มะม่วงคัน *เปลือกต้น Mangifera pentandra Hook. f. Anacardiaceae ๒ บาท ๔ ตาลหม่อน *เถา Vernonia elliptica DC. Asteraceae ๒ บาท (Compositae) ๕ ส้มก้งุ *ราก Embelia ribes Burm. f. Primulaceae ๒ บาท ๖ สพุ รรณถัน *ผงก�ำมะถนั Sulfur หรือ Sulphur ๒ บาท *ก�ำมะถนั เหลือง ๗ แทงทวย *เปลอื กต้น Mallotus philippensis (Lam.) Euphorbiaceae ๒ บาท *มะกายคัด Müll. Arg. ๘ ทราก *ถา่ น Erythrophleum succirubrum Fabaceae ๒ บาท *ซาก Gagnep. ๙ ปบี *ดอก Millingtonia hortensis L. f. Bignoniaceae ๒ บาท ๑๐ กัญชา *ใบ, ช่อดอก Cannabis sativa L. Cannabaceae ๑ ตำ� ลึง ๒ บาท ๑๑ ผกั แวน่ *ทงั้ ต้น Marsilea crenata C. Presl Marsileaceae ๑ ตำ� ลึง ๑๒ ตนี เป็ด *เนอ้ื ไม้ Alstonia scholaris (L.) R. Br. Apocynaceae ๑ ตำ� ลึง ๑๓ ขอบชะนางแดง *ท้งั ตน้ Gonostegia pentandra Urticaceae ๑ ต�ำลงึ (Roxb.) Miq. ๑๔ ช้าพลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ บาท ๑๕ โปรง่ ฟา้ *ราก Murraya siamensis Craib Rutaceae ๑ ต�ำลงึ ๑๖ ตาลดำ� *ราก Diospyros montana Roxb. Ebenaceae ๑ ต�ำลึง หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นั้น ๆ ที่น�ำมาใช้เปน็ ยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 278 2/11/20 15:59

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  279 ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑๗ ใบถ่ัวแระ ใบ Cajanus cajan (L.) Millsp. Fabaceae ๒ บาท ๑๘ ใบสะเดา ใบ Azadirachta indica A. Juss. Meliaceae ๑ ต�ำลึง ๑๙ คนทสี อ *ใบ Vitex trifolia L. Lamiaceae ๑ ต�ำลงึ ๒๐ พันงู *ทั้งตน้ Cyathula prostrata (L.) Amaranthaceae ๑ ตำ� ลงึ *พันงแู ดง ๒*เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ บาท ผล Blume ๑ ต�ำลงึ บทที่ ๒๑ ลกู ผักกาด Brassica juncea (L.) Czern. Brassicaceae ๒๒ ลูกจนั ทน์ ๒๓ ดอกจนั ทน์ *เยือ่ หมุ้ เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ บาท ๒๔ ดปี ลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ บาท ๒๕ ขงิ แห้ง *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรือ ๑ บาท Zingiber longiligulatum Zingiberaceae S.Q.Tong # ตาลน�ำ้ ต�ำรายาศิลาจารกึ ในวดั โพธ์ิ ระบุว่า วา่ นน้�ำ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ น้นั  ๆ ท่นี �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 279 2/11/20 15:59

ชดุ ตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรักษ ภาพจารึกแผนท่ี 44 คำจารึกแผนท่ี 44 กองคมุ้ ครองภมู ิปัญญาการแพทย์แผนไทยและพืน้ บา้ นไทย ๑. ๏ สทิ ธกิ ารยิ ะ ๒. จกลาวลมบา หมนู น้ั บงั เกิด ๓. มาแตห ทยั โรคกระทำใหนำ้ จิตรน น้ั ดจุ วา ๔. นร เมือ่ จบั ใหช ักปากเฟด น้ำลายฟดหาสติมิไดล ม ลง ย๕. แหงใดด้ินไปดุจตีปลา ฯ ถา จะแกเ อาตรีกระตุก เบญกูล เขา ขา โกด ้านไท๖. กา นพรา ว ดอกจนั เกษรบุญนาก เอาเสมอภาคทำเปนจุณ บด130ลายน้ำสลดั ใดกไ็ ด ะพ้ืนบ๗. น้ำคนทีสอก็ไดก นิ แกลมบา หมแู ลลมใหหลงั โกงกด็ ี ลมขบใหป วดทอ งก็ดี ลมใหต ายไปขา ง ยแล๘. หนึ่งก็ดี ลมพุพองก็ดี แกสรรพลมทังปวงหาย ฯ ขนานหน่ึงเอากะเทียม หัศคุณ คนทีเขมา นไทสรรพพศิ ทยแ์ ผ๙. เปราะหอม ตรีกะตุก จันเทษ เกษรบุนนาก โกดกานพราว โกดกักกรา อบเชย เอาเสมอภาค าการแพทำเปนจณุ บดลายนำ้ มง่ัว ๑๐. ใหกิน 1 แกลมบาหมูแลลมใหหลังโกง แลลมปตฆาฎใหตายจำหระขางหนึ่งก็ดี ลมสรรนิบาต ญั ญอันกลา ก็ดี รองภมู ิป๑๑. บำบัดหายประเสริฐแทจ ริง ฯ ขนานหน่งึ เอาใบคนทีสอ เกลือสนิ เทา มะหาหงิ ตรีกะตกุ ค๑๒. เบญกูล เบญไฟเดอื นหา กะเทยี ม เอาเสมอภาคทำเปนจณุ นัดแกลมบา หมู กองค้มุ๑๓. แลใหศศี ะสนั่ ใหปวดศศี ะ ใหหตู งึ และมองครอก็ดี ะ ๑๔. บำบดั ไดทุกประการหาย ฯ ขนานหนึง่ เอา เขา ๑๕. สารขางครก ลอองบวบขม ผงลานแกส ิ่งละ 2 ๑๖. พริกไท ๗ เมด นดั แกล มบา ๑๗. หมูประเสริฐดี ๚ Book-7.indd 280 2/11/20 15:59

การวิเคราะหต์ �ำ รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  281 ค�ำอา่ นจารึกแผ่นที่ ๔๔ ๒บทที่ ชอ่ื ต้นฉบับ: จารึกแผ่นที่ ๔๔ ลำ� ดับทขี่ องต�ำรับในต�ำรา: ๑๏๖๒ ชือ่ โรค: ลมบา้ หมู อาการ: เกดิ มาแตห่ ทัยโรค ทำ� ใหจ้ ิตฟ้งุ ซา่ น ชกั นำ�้ ลายฟูมปาก หมดสติ ล้มลงดน้ิ เหมอื น ปลาถกู ทุบหวั สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ลมบ้าหมู ลมให้หลังโกง ลมขบให้ปวดท้อง ลมให้ตายไปข้างหนึ่ง ลมพุพอง แกส้ รรพลมทัง้ ปวง ส่วนประกอบของต�ำรับ: ตรกี ฏุก เบญจกูล ขา้ วค่า โกฐกา้ นพร้าว ดอกจนั ทน์ เกสรบุนนาค เอาเสมอภาค วธิ ีปรุงยา: บดใหเ้ ปน็ ผงละเอยี ด ละลายน�ำ้ สลัดไดหรอื นำ�้ คนทสี อก็ได้ รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น้ำ� สลัดได หรอื น้ำ� คนทีสอ ก็ได้ วธิ ีใช:้ กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รบั หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนน้ั  ๆ ท่นี ำ� มาใช้เปน็ ยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 281 2/11/20 15:59

282  ค�ำ อธิบายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๑ ตรกี ฏุก อยา่ งละ -*ขงิ แหง้ *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. หรือ Zingiberaceae ๑ สว่ น Zingiber longiligulatum S.Q.Tong -*พรกิ ไทย *ผล Piper nigrum L. อยา่ งละ -*ดีปลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ สว่ น ๒ เบญจกูล -*ดีปลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ สว่ น -*ชา้ พลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Plumbaginaceae ๑ ส่วน -*สะค้าน *เถา Piper wallichii (Miq.) Zingiberaceae ๑ ส่วน ๑ ส่วน -*เจตมลู เพลิงแดง Hand. -Mazz. -*ขงิ *ราก Plumbago indica L. ๓ เขา้ คา่ *เหง้า Zingiber officinale Roscoe ๔ โกฐกา้ นพรา้ ว *หวั Euphorbia sessiliflora Roxb. Euphorbiaceae ๕ ดอกจันทน์ ๖ เกสรบุนนาค *ราก Neopicrorhiza scrophulariiflora Plantaginaceae Pennell *เยอื่ หุม้ เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae เกสร Mesua ferrea L. Clusiaceae *ปจั จุบันใช้ ทง้ั ดอก ลำ� ดบั ท่ขี องต�ำรับในต�ำรา: ๑๏๖๓ ช่ือโรค: ลมบ้าหมู อาการ: เกดิ มาแต่หทัยโรค ทำ� ให้จิตฟุ้งซา่ น ชกั น�้ำลายฟูมปาก หมดสติ ลม้ ลงดน้ิ เหมือน ปลาถูกทบุ หัว สรรพคณุ ของตำ� รบั : แก้ลมบา้ หมู ลมใหห้ ลังโกง ลมปัตคาดใหต้ ายไปข้างหนงึ่ ลมสันนิบาต ส่วนประกอบของต�ำรับ: กระเทียม หัศคุณ คนทีเขมา สรรพพิษ เปราะหอม ตรีกฏุก จันทนเ์ ทศ เกสรบนุ นาค โกฐก้านพรา้ ว หัสคณุ โกฐกักกรา อบเชย เอาเสมอภาค วธิ ีปรงุ ยา: บดให้เป็นผงละเอียด ละลายน�ำ้ มะงวั่ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ทีน่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทวั่ ไป Book-7.indd 282 2/11/20 15:59

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  283 รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: นำ้� มะงว่ั วธิ ีใช้: กิน ครง้ั ละ ๑ สลึง รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทีใ่ ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ๒ชื่อวงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ Allium sativum L. ๑ กระเทยี ม *หวั Amaryllidaceae ๑ สว่ น บทที่ Micromelum minutum ๑ สว่ น ๒ หศั คณุ *เนื้อไม้ (Forst. f.) Wright & Arn. Rutaceae *หสั คณุ ไทย Clausena excavata Burm. f. *หัสคณุ เทศ ๓ คนทเี ขมา *ใบ Vitex negundo L. Lamiaceae ๑ สว่ น ๔ สรรพพษิ *ผล Sophora tomentosa L. Fabaceae ๑ ส่วน *สารพดั พษิ ๕ เปราะหอม *หัว Kaempferia galanga L. Zingiberaceae ๑ สว่ น ๖ ตรีกฏุก *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. หรอื อย่างละ -*ขงิ แห้ง Zingiber longiligulatum Zingiberaceae ๑ สว่ น -*พรกิ ไทย *ผล S.Q.Tong -*ดปี ลี *ชอ่ ผล Piper nigrum L. Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๗ จันทนเ์ ทศ *แกน่ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สว่ น ๘ เกสรบนุ นาค เกสร Mesua ferrea L. Clusiaceae ๑ ส่วน *ปจั จบุ ันใช้ทงั้ ดอก ๙ โกฐกา้ นพรา้ ว *ราก Neopicrorhiza Plantaginaceae ๑ สว่ น scrophulariiflora Pennell หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนนั้  ๆ ทีน่ �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 283 2/11/20 15:59

284  ค�ำ อธิบายจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดับ ตัวยา/สมุนไพร สว่ นท่ใี ช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๑๐ หสั คุณ Micromelum minutum ๑ ส่วน *หัสคณุ ไทย *หัสคุณเทศ *เน้ือไม้ (Forst. f.) Wright & Arn. Rutaceae Clausena excavata Burm. f. ๑๑ โกฐกักกรา *ราก Pistacia chinensis subsp. Anacardiaceae ๑ สว่ น Integerrima (J. L. Stewart ex Brandis) Rech. f. ๑๒ อบเชย *เปลือกชนั้ ใน Cinnamomum verum J. Presl ๑ ส่วน *อบเชยเทศ หรือ Cinnamomum burmanni Lauraceae (Nees & T. Nees) Blume ลำ� ดับทข่ี องตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๖๔ ชือ่ โรค: ลมบา้ หมู อาการ: เกิดมาแตห่ ทยั โรค ทำ� ใหจ้ ติ ฟุ้งซา่ น ชกั น้ำ� ลายฟมู ปาก หมดสติ ล้มลงดิ้นเหมือน ปลาถกู ทบุ หวั สรรพคุณของตำ� รบั : แกล้ มบา้ หมู ให้ศีรษะสัน่ ปวดศีรษะ หูตงึ มองคร่อ (ไอเรอ้ื รัง) ส่วนประกอบของต�ำรับ: ใบคนทีสอ เกลือสินเธาว์ มหาหิงคุ์ ตรีกฏุก เบญจกูล เบญจไฟ เดือนห้า กระเทยี ม เอาเสมอภาค วธิ ปี รุงยา: บดใหเ้ ปน็ ผงละเอียด รูปแบบยา: ยาผง วธิ ใี ช้: ใชน้ ัตถุ์ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรบั หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นน้ั  ๆ ทีน่ �ำมาใชเ้ ป็นยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 284 2/11/20 15:59

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  285 ลำ� ดับ ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ใี ช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณท่ีใช้ ๑ ใบคนทสี อ ใบ Vitex trifolia L. Lamiaceae ๑ ส่วน ๒ เกลอื สนิ เธาว์ *ผลกึ เกลอื Rock salt ๑ ส่วน ๓ มหาหงิ ค์ุ *ยาง ชันน้ำ� มนั Ferula assa-foetida L. Apiaceae ๑ ส่วน (oleogumresin) (Umbelliferae) ๔ ตรกี ฏุก จากรากและ ๒อยา่ งละ บทที่ -*ขิงแหง้ ลำ� ตน้ ใต้ดิน -*พรกิ ไทย ๑ สว่ น -*ดีปลี *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. Zingiber longiligulatum Zingiberaceae S.Q.Tong *ผล Piper nigrum L. *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๕ เบญจกลู *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl อยา่ งละ -*ดปี ลี *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. ๑ ส่วน -*ช้าพลู *เถา Piper wallichii (Miq.) -*สะค้าน Piperaceae Hand. -Mazz. -*เจตมลู เพลงิ แดง *ราก Plumbago indica L. Plumbaginaceae -*ขงิ *เหงา้ Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๖ เบญจไฟเดือนห้า *ราก ตน้ ใบ Excoecaria oppositifolia Euphorbiaceae ๑ สว่ น ดอก ผล Griff. ๗ กระเทียม *หัว Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ สว่ น ลำ� ดับทีข่ องตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๖๕ ชือ่ โรค: ลมบา้ หมู อาการ: เกิดมาแต่หทยั โรค ท�ำให้จติ ฟงุ้ ซ่าน ชกั น้ำ� ลายฟมู ปาก หมดสติ ลม้ ลงดนิ้ เหมอื น ปลาถกู ทบุ หัว สรรพคณุ ของตำ� รับ: แกล้ มบ้าหมู หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนน้ั  ๆ ทีน่ ำ� มาใช้เป็นยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 285 2/11/20 15:59

286  ค�ำ อธบิ ายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ส่วนประกอบของต�ำรับ: ข้าวสารข้างครก ละอองบวบขม ผงลานแก่ ส่ิงละ ๒ สลึง พรกิ ไทย ๗ เม็ด วิธีปรุงยา: บดใหเ้ ป็นผง รูปแบบยา: ยาผง วธิ ีใช้: ใชน้ ตั ถุ์ รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รับ ล�ำดับ ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๑ ข้าวสารข้างครก *เมล็ดขา้ วท่ีตำ� แลว้ Oryza sativa L. Poaceae ๒ สลึง กระเดน็ ออกมานอก ครก ๒ ละอองบวบขม *รงั บวบ (ใยจากผล Trichosanthes Cucurbitaceae ๒ สลึง ของบวบ) cucumerina L. ๓ ผงลานแก่ *ใบลานแกท่ น่ี �ำมา Corypha lecomtei Becc. Arecaceae ๒ สลึง บดใหเ้ ปน็ ผง ex Lecomte ๔ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๗ เมด็ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ น้ัน ๆ ทน่ี ำ� มาใช้เปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 286 2/11/20 15:59

คำจารกึ แผนที่ 45 จารึกตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ๏ แผนปลงิ ควำ่ ๚ ะ ภาพจารกึ แผน ที่ 45 กองคมุ้ ครองภมู ปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและพืน้ บา้ นไทย ฯ แกปวดศีระศะปกัง 133 ฯ แกล มใหป ากเบีย้ ว ฯ แกป วดศีศะ ฯ แกล มเสยี ดคาง ้านไทยฯ แกปตฆาฎแขนตาย ฯ แกร ากเสลด ะพ้ืนบฯ แกภาหนุ ะวาดทสื ุด ฯ บอกใหรูทีตาย นไทยแลฯ แกส ลกั ท่คี า ง ฯ แกป ตฆาฎ าการแพทย์แผฯ แกกะใสตาน ฯ แกโ รหินขี ้ึนถงึ ฅอ ญั ญฯ แกป ตฆาฎ ฯ แกต ะคริวทง้ั สองหนาแขง๖ รองภูมิปฯ แกโรหินขี ึน้ ตนขา กองคมุ้ คฯ แกร าก ฯ แปดแสนแกกลอ น ฯ แกร อ นเหนบตะโภก ๚๛ Book-7.indd 287 2/11/20 15:59