คู่มือสำรวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมุดไทยและคัมภีร์ใบลานและหนังสือสมุดไทย

สำ�ำ นัักหอสมุุดแห่่งชาติิ กรมศิลิ ปากร กระทรวงวัฒั นธรรม

คู่�ม่ ืือสำำ�รวจ จััดหา รวบรวมทรััพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทย กลุ่�มหนังั สือื ตััวเขียี นและจารึกึ สำำ�นักั หอสมุดุ แห่่งชาติิ กรมศิลิ ปากร เอกสารวิิชาการสำ�ำ นัักหอสมุุดแห่ง่ ชาติิ พิิมพ์์ครั้้�งแรก พุทุ ธศักั ราช ๒๕๕๒ จำำ�นวน ๑,๐๐๐ เล่่ม พิมิ พ์ค์ รั้้�งที่่�สอง พุุทธศักั ราช ๒๕๖๓ จำำ�นวน ๑,๑๐๐ เล่ม่ ข้้อมููลทางบรรณานุกุ รมของสำำ�นักั หอสมุุดแห่ง่ ชาติิ สำ�ำ นัักหอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ คู่่�มือื สำำ�รวจ จััดหา รวบรวมทรััพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณ ประเภทคัมั ภีีร์ใ์ บลานและหนังั สืือสมุดุ ไทย. กรุุงเทพฯ : สำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ,ิ 2563. 120 หน้า้ . 1. คััมภีรี ์ใ์ บลาน. 2.หนัังสืือสมุดุ ไทย. I. ชื่่อ� เรื่อ� ง 091 ISBN 978-616-283-498-1 ที่�่ปรึกึ ษา นายประทีปี เพ็ง็ ตะโก อธิบิ ดีกี รมศิิลปากร นายพนมบุุตร จัันทรโชติิ รองอธิบิ ดีีกรมศิิลปากร นายอรุณุ ศักั ดิ์� กิ่่�งมณีี รองอธิิบดีีกรมศิิลปากร นายสตวันั ฮ่่มซ้า้ ย รองอธิิบดีกี รมศิลิ ปากร นางสาวพิมิ พ์์พรรณ ไพบููลย์ห์ วังั เจริิญ นักั อักั ษรศาสตร์์ทรงคุณุ วุุฒิิ นางสาวกนกอร ศักั ดาเดช ผู้้�อำ�นวยการสำ�ำ นัักหอสมุุดแห่่งชาติิ นายเทิิม มีเี ต็็ม ผู้�้เชี่ย� วชาญด้า้ นภาษาตะวันั ออก นางสาวเอมอร เชาวน์ส์ วน นักั ภาษาโบราณเชี่�ยวชาญ นายทีปี วััจน์ ์ วััชรศิิริอิ มร ผู้้�อำ�นวยการกลุ่�มหนัังสืือตััวเขียี นและจารึกึ นายวุุฒิินันั ท์ ์ จิินศิิริวิ านิชิ ย์์ มััณฑนากรชำำ�นาญการ คณะทำำ�งาน นายจุุง ดิบิ ประโคน นางศิิวพร เฉลิิมศรีี นายวิินััย เภาเสน นายวััฒนา พึ่่�งชื่ น� นางสาวชญานุตุ ม์์ จินิ ดารักั ษ์ ์ นางสาวยุวุ เรศ วุทุ ธีีรพล นางสาวชรพร อังั กููรชััชชัยั นางสาวสาวิณิ ีี ขอนแก่่น นายสันั ติ ิ วงศ์์จรูญู ลักั ษณ์์ นางรตนาภรณ์ ์ สอาดโอษฐ์์ นายจามีีกร ชููทรััพย์์ นางสาวปุุณยวีรี ์์ ส่่งเสริิม นางสาวหทัยั รัตั น์ ์ บุญุ กอง นางสาวปรัศั นียี ์์ภรณ์์ พลายกำ�ำ เหนิิด ผู้้�ถ่่ายภาพ นางจัันทร์ฉ์ าย ประพันั ธ์์พจน์ ์ นายสันั ติิ วงศ์์จรูญู ลักั ษณ์์ นางสาวน้ำำ��ทิพิ ย์ ์ นงค์์สูงู เนินิ นายหัฎั ฐกร เซ็น็ เสถียี ร พิิมพ์์ที่่� บริษิ ััท เอส.บี.ี เค. การพิมิ พ์ ์ จำำ�กััด 92/6 ม.3 ต.บางพลีใี หญ่่ อ.บางพลีี จ.สมุทุ รปราการ ๑๐๕๔๐ โทรศัพั ท์์ ๐-๒๑๗๘-๘๗๙๔-๕, ๐-๒๗๕๗-๕๐๕๓

คำ�ำ นำ�ำ กรมศิิลปากร โดยสำำ�นัักหอสมุุดแห่่งชาติิมีีภารกิิจหลัักในการเป็็นแหล่่งรวบรวม มรดกภูมู ิปิ ัญั ญาของชาติแิ ละนานาชาติทิ ี่่ส� มบูรู ณ์พ์ ร้อ้ มด้ว้ ยทรัพั ยากรสารสนเทศอันั หลาก หลาย และมุ่�งให้้บริกิ ารด้้วยนวัตั กรรม เพื่่อ� สร้้างความมั่น� คง มั่่�งคั่ง� และเข้ม้ แข็็งยั่�งยืนื ให้้แก่่ ประชาชนในสัังคมอย่า่ งไม่่รู้้�จบ หนัังสือื คู่่�มืือสำำ�รวจ จััดหา รวบรวมทรััพยากรสารสนเทศเอกสารโบราณประเภท คััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทย ได้้จััดพิิมพ์์ครั้้�งแรก เมื่�อพุุทธศัักราช ๒๕๕๒ จำ�ำ นวน ๑,๐๐๐ เล่่ม เพื่่อ� ใช้้เป็น็ แนวปฏิบิ ััติิงานอนุรุ ักั ษ์์ สืบื สานมรดกศิลิ ปวัฒั นธรรมด้้านเอกสาร โบราณประเภทคัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทย ทั้้ง� ยังั ได้เ้ ผยแพร่ห่ นังั สือื คู่่�มือื ดังั กล่า่ วไป ยัังเครืือข่่ายผู้้�ปฏิิบััติิงานด้้านเอกสารโบราณนัักศึึกษาและประชาชนผู้�้สนใจทั่่�วไป ปรากฏ ผลว่า่ ระยะเวลาหนึ่่ง� ทศวรรษที่่ผ� ่า่ นมา เกิดิ เครือื ข่า่ ยจิติ อาสาร่ว่ มปฏิบิ ัตั ิงิ านอนุรุ ักั ษ์ค์ ัมั ภีรี ์์ ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทยเป็็นจำ�ำ นวนมาก เนื่่�องจากมีีองค์์ความรู้�ในวิิธีีการอนุุรัักษ์์ตาม หลัักวิิชาการ นัับเป็็นการสร้้างความเข้้มแข็็งให้้แก่่หน่่วยงานภาครััฐและภาคประชาชนได้้ เป็น็ อย่่างดีี กรมศิิลปากร ตระหนัักถึึงภารกิิจในการอนุุรัักษ์ส์ ืืบสานมรดกศิิลปวััฒนธรรมของ ชาติิ โดยการสร้้างเครือื ข่า่ ยจิิตอาสาปฏิบิ ัตั ิงิ านที่่ม� ีีองค์ค์ วามรู้้�อัันเกิดิ จากหนัังสือื คู่่�มืือเห็น็ หลัักปฏิิบััติิในแนวทางเดีียวกััน ปััจจุุบัันหนัังสืือคู่่�มืือสำำ�รวจนี้้�มีีหน่่วยงานและประชาชน ให้้ความสนใจและได้้เผยแพร่่จนหมดจำำ�นวนลงปีีงบประมาณ ๒๕๖๓ ตามแผนงานการ จััดการความรู้� กรมศิิลปากร จึึงมอบหมายให้้สำ�ำ นัักหอสมุุดแห่่งชาติิ โดยกลุ่�มหนัังสืือ ตััวเขีียนและจารึกึ จัดั พิมิ พ์์ขึ้น� ใหม่เ่ ป็็นครั้้�งที่่� ๒ ในเนื้้�อหาและรููปแบบเดิมิ เพื่่อ� ให้เ้ พีียงพอ ต่่อความต้้องการของเครืือข่่ายผู้�้ปฏิิบััติิงานด้้านการอนุุรัักษ์์คััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือ สมุุดไทย ตลอดจนใช้้เป็น็ หนังั สือื อ้้างอิงิ ทางวิิชาการของนักั ศึกึ ษา นัักวิิจััย ต่่อไปด้้วย กรมศิิลปากร หวัังเป็็นอย่่างยิ่�งว่่าหนัังสืือคู่่�มืือเล่่มนี้้� จะบรรลุุวััตถุุประสงค์์ตาม เจตจำ�ำ นงและอำ�ำ นวยประโยชน์แ์ ก่เ่ จ้า้ หน้า้ ที่่ผ� ู้ป้� ฏิบิ ัตั ิงิ าน เครือื ข่า่ ยจิติ อาสาปฏิบิ ัตั ิงิ าน และ ผู้้เ� กี่ย� วข้อ้ งในการอนุุรักั ษ์์และสืบื ทอดมรดกศิลิ ปวัฒั นธรรมของชาติใิ ห้้ยั่ง� ยืืนสืืบไป (นายประทีีป เพ็ง็ ตะโก) อธิิบดีกี รมศิลิ ปากร



คำำ�นำ�ำ พิิมพ์์ครั้้ง� แรก ทรััพยากรสารสนเทศเอกสารโบราณที่่�มีีอยู่�ในความรัับผิิดชอบของสำำ�นััก หอสมุดุ แห่่งชาติิ กรมศิลิ ปากร มีี ๓ ประเภท คือื จารึึก หนังั สืือใบลานหรืือคััมภีรี ์ใ์ บลาน และหนัังสืือสมุุดไทย เอกสารโบราณเหล่่านี้้� เป็น็ มรดกภูมู ิปิ ัญั ญาของบรรพชนที่่�ส่่วนหนึ่่�ง ยัังคงตกค้้างอยู่�ในภููมิิภาคต่า่ งๆ ทั่่ว� พระราชอาณาจัักร ซึ่่�งปัจั จุุบัันไม่ม่ ีีการสร้้างขึ้�นใหม่อ่ ีีก แล้ว้ ส่ว่ นที่่ค� งเหลือื อยู่่�นับั วันั ก็ม็ ีแี ต่จ่ ะเสื่อ� มสภาพไปตามกาลเวลา ในที่่ส� ุดุ อาจจะไม่ม่ ีเี หลือื อยู่่�อีกี ซึ่่ง� จะเป็็นการสูญู เสีียอัันยิ่ง� ใหญ่ท่ ี่่�สุุดของประเทศ สำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ กรมศิลิ ปากร ตระหนักั ถึงึ ความสำำ�คัญั ของเอกสาร โบราณเป็น็ อย่า่ งดีี โดยเฉพาะส่ว่ นที่่ย� ังั ตกค้า้ งอยู่�ในภูมู ิภิ าคต่า่ งๆ ของประเทศไทย ถึงึ แม้ว้ ่า่ กลุ่�มหนังั สือื ตััวเขีียนและจารึกึ ซึ่่�งเป็็นหน่ว่ ยงานที่่�รับั ผิิดชอบโดยตรงในการสำ�ำ รวจ จััดหา และรวบรวมเอกสารโบราณอย่า่ งต่อ่ เนื่่อ� งตามโครงการสำำ�รวจเอกสารโบราณ หรือื บางครั้้ง� อาจจะนอกเหนืืองบประมาณที่่�ได้้รัับ แต่่เนื่่�องจากเอกสารโบราณที่่�ตกค้้างจากการดููแล อนุรุ ักั ษ์์ยังั มีีอยู่่�อีีกมาก ประกอบกัับบุคุ ลากรที่่�มีีอยู่่�มีจี ำำ�กััด จึึงได้จ้ ัดั ทำำ�คู่่�มืือสำำ�รวจ จััดหา รวบรวมทรััพยากรสารสนเทศเอกสารโบราณประเภทจารึึก ขึ้้�นเมื่ �อปีีงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๕๑ ดังั นั้้น� ในปีงี บประมาณ พ.ศ.๒๕๕๒ นี้้ � สำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ ได้ม้ อบหมายให้ค้ ณะ ทำำ�งานฯ ดำำ�เนินิ การจัดั ทำ�ำ คู่่�มือื ความรู้้�ด้า้ นการสำำ�รวจ จัดั หา รวบรวมทรัพั ยากรสารสนเทศ (เอกสารโบราณ) เรื่�องคััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทย ตามแผนงานงบประมาณการ จััดการความรู้้�ของกรมศิิลปากร โดยมีี นายสมภพ มีีสบาย นักั ภาษาโบราณ ระดัับชำ�ำ นาญ การ หัวั หน้า้ กลุ่�มงานสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ เป็น็ ประธาน รวบรวมและเรียี บเรียี งเนื้้อ� หาจัดั ทำ�ำ เป็น็ ต้น้ ฉบับั มอบให้้ นางสาวจตุพุ ร ศิริ ิสิ ัมั พันั ธ์ ์ นักั ภาษาโบราณ ระดับั ชำำ�นาญการพิเิ ศษ หัวั หน้้ากลุ่�มหนังั สือื ตััวเขียี นและจารึกึ ตรวจสอบความถููกต้้อง ทั้้�งนี้้ � ก็็เพื่่�อให้้หนัังสือื เล่ม่ นี้้� ใช้เ้ ป็น็ คู่่�มือื ปฏิบิ ัตั ิงิ านการสำำ�รวจ จัดั หา และรวบรวมเอกสารโบราณประเภทคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน และหนัังสืือสมุุดไทยของข้้าราชการ รวมถึึงผู้้�แทนเครืือข่่ายชุุมชนท้้องถิ่�นได้้อย่่างมีี ประสิิทธิิภาพ เป็น็ คุณุ ประโยชน์์แก่ก่ ารศึกึ ษาของชาติิสืืบไป กรมศิลิ ปากร หวังั ว่า่ หนังั สือื นี้้ค� งจะอำำ�นวยประโยชน์แ์ ก่เ่ จ้า้ หน้า้ ที่่ผ� ู้ป้� ฏิบิ ัตั ิิ งานและผู้้�เกี่ย� วข้อ้ งตามสมควร (นายเกรีียงไกร สัมั ปััชชลิติ ) อธิิบดีกี รมศิิลปากร



สารบัญั คำ�ำ นำ�ำ ๑ บทที่่� ๑ การสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ ประเภทคัมั ภีีร์ใ์ บลานและหนัังสือื สมุดุ ไทย ๑ ประวัตั ิกิ ารสำ�ำ รวจเอกสารโบราณในประเทศไทย ๓ ความสำำ�คัญั ของการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ ๖ การปฏิบิ ััติงิ านสำ�ำ รวจภาคสนาม ๖ วิิธีีดำ�ำ เนินิ การสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ ๘ การจัดั เตรียี มวัสั ดุแุ ละอุปุ กรณ์ ์ ๑๑ การปฏิบิ ััติงิ านสำ�ำ รวจภาคสนาม ๑๗ อุุปสรรคและปััญหาในการสำำ�รวจภาคสนาม ๒๐ รายงานผลการสำำ�รวจ/บััญชีีเอกสารโบราณ ๒๐ ประโยชน์ข์ องการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ บทที่่� ๒ การรวบรวมทรัพั ยากรสารสนเทศ ๒๓ คััมภีีร์์ใบลาน ๒๓ ความหมายของคััมภีรี ์์ใบลาน ๒๓ ความเป็น็ มาของการบันั ทึึกเรื่�องราวในคัมั ภีีร์ใ์ บลาน ๒๓ การสร้า้ งคััมภีรี ์ใ์ บลาน ๒๕ ประเภทและลัักษณะคัมั ภีีร์ใ์ บลาน ๒๙ การทำ�ำ ทะเบีียนคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน ๓๗ การจัดั เก็บ็ คััมภีีร์์ใบลาน ๔๔ บััตรรายการ, บัตั รบรรณานุุกรม, บััญชีีบริิการ, บรรณานุุกรมและ ๔๕ เชิิงอรรถคัมั ภีีร์ใ์ บลาน ๕๑ บัญั ชีสี ัังเขป หรืือบัญั ชีีเดินิ ทุ่�ง ๕๓ อุปุ สรรค ปัญั หา และข้อ้ เสนอแนะที่่�ควรพิจิ ารณาเกี่ย� วกับั การลงทะเบียี น ๖๐ คัมั ภีีร์์ใบลาน ๖๐ หนัังสือื สมุดุ ไทย ๖๐ ความหมายของหนังั สืือสมุุดไทย ๖๑ ความเป็น็ มาของหนัังสือื สมุุดไทย ๖๖ ขั้�นตอนการทำ�ำ สมุดุ ไทย ๗๔ ประเภทและลักั ษณะของหนังั สือื สมุุดไทย ๘๔ การทำ�ำ ทะเบีียน การจัดั เก็บ็ และการรวบรวมหลัักฐานหนังั สืือสมุดุ ไทย การทำำ�บัตั รบรรณานุกุ รม และการเขียี นเชิงิ อรรถหนังั สือื สมุุดไทย

บทที่่� ๓ คุุณค่่าของเอกสารโบราณ ๘๗ ความสำำ�คัญั ของคััมภีีร์ใ์ บลาน ๘๘ ความสำ�ำ คัญั ของหนังั สืือสมุดุ ไทย ๙๕ คุณุ ค่่าและประโยชน์์ของคััมภีีร์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทย ๑๐๐ ข้้อปฏิิบััติิในการใช้เ้ อกสารโบราณ ๑๐๓ ระเบียี บการใช้้บริิการเอกสารโบราณของสำำ�นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ ๑๐๕ บรรณานุุกรม ๑๐๘ ภาคผนวก แบบอัักษรโบราณ ๑๐๙

คู่มือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย บทที่�่ ๑ การสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ ประเภทคััมภีีร์์ใบลานและหนังั สืือสมุุดไทย ประวััติิการสำำ�รวจเอกสารโบราณในประเทศไทย ความหมายของการสำำ�รวจ สำำ�รวจ ตามนิยิ ามของพจนานุกุ รมฉบัับราชบัณั ฑิติ ยสถาน หมายถึงึ การตรวจ สอบ การตรวจหา ดังั นั้้น� การสำ�ำ รวจเอกสารโบราณจึงึ หมายถึงึ การสืบื ค้น้ เอกสารโบราณประเภท ต่า่ งๆ โดยเฉพาะคัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทย ที่่ก� ระจายอยู่่�ทั่ว� ทุกุ ภููมิภิ าคของประเทศไทย เพื่่�อรัักษามรดกวััฒนธรรมด้้านตััวอัักษรภาษา และภููมิิปััญญาของบรรพชนให้้คงอยู่�่ สืืบไป นับั เป็็นภารกิจิ สำำ�คัญั อย่่างหนึ่่ง� ของกลุ่�มหนังั สืือตัวั เขีียนและจารึึก สำ�ำ นัักหอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ ความเป็็นมาของการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ การสำ�ำ รวจเอกสารโบราณในประเทศไทย เริ่�มตั้�งแต่่พระบาทสมเด็็จ 1 พระจอมเกล้า้ เจ้า้ อยู่�่ หัวั (รัชั กาลที่่� ๔) ครั้้ง� ยังั ทรงผนวชอยู่่� ได้ท้ รงพบศิลิ าจารึกึ พ่อ่ ขุนุ รามคำำ�แหง ขณะจาริิกธุุดงค์์ถึึงเมืืองสุุโขทััยในพุุทธศัักราช ๒๓๗๖ และต่่อมาในรััชกาลพระบาทสมเด็็จ พระจุลุ จอมเกล้้าเจ้้าอยู่่�หััว (รัชั กาลที่่� ๕) ได้้ทรงเล็ง็ เห็็นความสำำ�คััญของเอกสารโบราณ จึงึ โปรด เกล้้าฯ ให้้รวบรวมเอกสารโบราณประเภทจารึึกที่่�พบตามภููมิิภาคต่่างๆ ทั่่�วพระราชอาณาจัักร และพระองค์์ยัังทรงมีีพระมหากรุุณาธิิคุุณให้้ก่่อตั้�งหอพระสมุุดวชิิรญาณขึ้�นเมื่ �อ พ.ศ. ๒๔๒๔ จนกระทั่่�งในปีี พ.ศ. ๒๔๔๘ พระองค์ท์ รงพระกรุุณาโปรดเกล้า้ ฯ ให้้จัดั ตั้้ง� หอพระสมุุดวชิริ ญาณ สำ�ำ หรับั พระนคร โดยรวมกิจิ การหอพระมณเฑีียรธรรม หอพุทุ ธสาสนสัังคหะ และหอพระสมุดุ วชิิรญาณเข้้าด้้วยกััน เพื่่�อพระราชทานให้้ประชาชนชาวไทยได้้มีีแหล่่งเรีียนรู้้� โดยได้้รวบรวม คัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทยที่่เ� ก็บ็ รักั ษาตามหอพระไตรปิฏิ กในวัดั ต่า่ งๆ รวมถึงึ การดำ�ำ เนินิ การหาหนังั สือื เก่า่ ที่่ม� ีอี ยู่่� และประกาศขอรับั บริจิ าคบ้า้ ง ขอซื้อ�้ มาจากเจ้า้ ของบ้า้ ง คัดั ลอกมาบ้า้ ง เพื่่อ� ให้ไ้ ด้ค้ ัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทยมาไว้ท้ ี่่ห� อพระสมุดุ วชิริ ญาณสำำ�หรับั พระนคร รวมทั้้ง� ตู้�ไทยโบราณ (ตู้�ลายทอง) ที่่�ใช้้เก็บ็ คัมั ภีีร์ใ์ บลานและหนัังสืือสมุดุ ไทยอีกี ด้้วย

คมู่ ือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนังสือสมดุ ไทย ต่่อมาในรััชกาลพระบาทสมเด็จ็ พระมงกุุฏเกล้า้ เจ้้าอยู่่�หััว (รัชั กาลที่่� ๖) โปรด เกล้้าฯ พระราชทานตึึกถาวรวััตถุุ ตั้้�งอยู่่�บริิเวณสนามหลวงด้้านทิิศตะวัันตกติิดกัับวััดมหาธาตุุ ยุุวราชรัังสฤษฏิ์์� ให้้เป็น็ ที่่�ตั้�งหอพระสมุุดวชิิรญาณสำำ�หรัับพระนคร และได้้เสด็็จพระราชดำำ�เนินิ ทรงเปิิดหอพระสมุุดวชิิรญาณสำ�ำ หรัับพระนคร เมื่�อวัันที่่� ๖ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๙ ต่่อมา ในรััชกาลพระบาทสมเด็จ็ พระปกเกล้้าเจ้า้ อยู่�่ หััว (รััชกาลที่่� ๗) โปรดเกล้า้ ฯ ให้แ้ ยกหนังั สืือใน หอพระสมุุดวชิิรญาณสำ�ำ หรัับพระนคร ออกเป็น็ ๒ ส่่วน ดัังนี้้ � ๑. หนังั สือื ฉบับั ตัวั พิมิ พ์์ ทั้้ง� ภาษาไทยและภาษาต่า่ งประเทศ ให้จ้ ัดั ไว้ใ้ นอาคาร ถาวรวัตั ถุุ พร้อ้ มทั้้�งพระราชทานนามว่่า หอพระสมุดุ วชิิราวุุธ ๒. หนัังสืือตััวเขีียนและจารึึก ได้้แก่่ จารึึก คััมภีีร์์ใบลาน หนัังสืือสมุุดไทย เป็็นต้้น ให้้จััดไว้้ที่่�พระที่่�นั่่�งศิิวโมกขพิิมาน ในบริิเวณพิิพิิธภััณฑสถานแห่่งชาติิ พระนคร พร้อ้ มทั้้�งพระราชทานนามว่่า หอพระสมุุดวชิิรญาณ พระที่�น่ ั่่�งศิวิ โมกขพิมิ าน จนกระทั่่�งในปีี พ.ศ. ๒๔๗๐ ทางราชการได้้กำำ�หนดให้้หอพระสมุุดฯ เป็็น ส่่วนราชการมีีฐานะเป็็นกองหนึ่่�งในกรมศิิลปากร เอกสารโบราณจึึงอยู่�่ในความดููแลของ กรมศิิลปากรนัับแต่่นั้้�นเป็็นต้้นมา นอกจากนั้้�นยัังมีีกฎหมายซึ่�งทางราชการกำ�ำ หนดขึ้้�นเป็็น พระราชบััญญัตั ิโิ บราณสถาน โบราณวัตั ถุ ุ ศิลิ ปวัตั ถุแุ ละพิิพิิธภััณฑสถานแห่ง่ ชาติิ พ.ศ. ๒๕๐๔ หมวด ๓ มาตรา ๒๖ กำำ�หนดว่่า “โบราณวััตถุุและศิิลปวััตถุุซึ่�งเป็็นทรััพย์์สิินของแผ่่นดิิน และอยู่�่ในความดููแลรัักษาของกรมศิิลปากรนั้้�น จะเก็็บรัักษาไว้้ ณ สถานที่่�อื่�นใด นอกจาก พิิพิิธภััณฑสถานแห่่งชาติิมิิได้้ แต่่ในกรณีีที่่�ไม่่อาจหรืือไม่่สมควรจะนำำ�มาเก็็บรัักษา ณ พิิพิิธภััณฑสถานแห่่งชาติิ และจะได้้รัับอนุุมััติิจากรััฐมนตรีีแล้้ว จะเก็็บไว้้ ณ สถานที่่�อื่�นก็็ได้้” แต่่เนื่่�องจากหอสมุุดแห่่งชาติิได้้ดููแลเอกสารโบราณมาก่่อน รวมทั้้�งมีีบุุคลากรปฏิิบััติิงาน เกี่ย� วกับั เอกสารโบราณอยู่แ่� ล้ว้ เอกสารโบราณจึงึ ยังั คงอยู่ใ�่ นความรับั ผิดิ ชอบของหอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ จนถึึงปััจจุุบััน ซึ่่�งหน่่วยงานที่่�รัับผิิดชอบในปััจจุุบััน คืือ กลุ่�มหนัังสืือตััวเขีียนและจารึึก สำำ�นักั หอสมุุดแห่่งชาติิ กรมศิิลปากร กระทรวงวััฒนธรรม 2

คู่มือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนังสอื สมดุ ไทย โครงการสำำ�รวจเอกสารโบราณของหอสมุุดแห่่งชาติิ ได้้เริ่�มดำ�ำ เนิินการตั้�งแต่่ พ.ศ. ๒๕๑๓ แต่เ่ นื่่อ� งจากมีปี ัญั หาทั้้ง� ทางด้า้ นงบประมาณและบุคุ ลากร จึงึ จำำ�เป็น็ ต้อ้ งหยุดุ ชะงักั ไปเป็น็ ระยะๆ จนกระทั่่ง� พ.ศ. ๒๕๑๘ หอสมุดุ แห่ง่ ชาติจิ ึงึ ได้เ้ ริ่ม� แผนงานการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ และศิลิ าจารึกึ ขึ้น� อีกี ครั้้ง� จุดุ ประสงค์ก์ ็เ็ พื่่อ� สำ�ำ รวจเอกสารโบราณประเภทต่า่ งๆ ได้แ้ ก่่ จารึกึ คัมั ภีรี ์์ ใบลานและหนัังสือื สมุดุ ไทย อนึ่่�ง ในการดำำ�เนิินการโครงการสำำ�รวจเอกสารโบราณนี้้� ได้้ดำ�ำ เนิินการอย่่าง ต่่อเนื่่�องโดยเฉพาะการสำำ�รวจและรวบรวมเอกสารโบราณประเภทคััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือ สมุุดไทย ซึ่่�งถ้้าได้้งบประมาณมากก็็จะสำำ�รวจตามจัังหวััดต่่างๆ ทั่่�วประเทศไทย แต่่ถ้้าได้้งบ ประมาณน้้อยก็็จะสำำ�รวจในเขตกรุุงเทพมหานครและปริิมณฑล โดยใช้้แนวทางการดำำ�เนิินงาน ที่่�ชััดเจนและต่่อเนื่่�อง เพื่่�อรัักษามรดกวััฒนธรรมทางด้า้ นอักั ษร-ภาษาให้ค้ งอยู่�่ สืืบไป ความสำำ�คััญของการสำำ�รวจเอกสารโบราณ คััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทย นัับเป็็นเอกสารโบราณซึ่�งเป็็นหลัักฐาน วิิชาการที่่�มีีคุุณลัักษณะเสริิมสร้้างทัักษะแก่่นัักเรีียน นิิสิิต นัักศึึกษา และประชาชนในด้้าน ประวััติิศาสตร์์ของประเทศชาติิ และภููมิิหลัังของอารยธรรม วััฒนธรรม ของสัังคมกลุ่�มต่่างๆ ที่่ม� ีอี ยู่ใ�่ นบริเิ วณประเทศไทยนับั แต่อ่ ดีตี จนถึงึ ปัจั จุบุ ันั เอกสารโบราณที่่บ� ันั ทึกึ สรรพวิชิ าการต่า่ งๆ ในอดีีตจึึงเป็็นมรดกศิิลปวััฒนธรรมอัันล้ำ��ำ ค่่าทางการศึึกษาของชาติิ เป็็นทรััพย์์สิินทางปััญญา ที่่�สำำ�คัญั และหาได้้ยากยิ่�ง หนัังสือื สมุุดไทยดำำ� หมวดตำ�ำ ราเวชศาสตร์์ 3

คูม่ ือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนงั สือสมุดไทย หนัังสือื สมุุดไทยขาว เรื่�องไตรภูมู ิสิ มััยอยุธุ ยา อัักษรไทย เอกสารโบราณ มัักเกิิดความเสีียหาย โดยไม่่เจตนา มัักเกิิดจากความเชื่�อ โดยเฉพาะความเชื่อ� ที่่ว� ่า่ เป็น็ สิ่่ง� ศักั ดิ์ส� ิทิ ธิ์ห� ้า้ มจับั ต้อ้ ง หรือื ไม่ก่ ็พ็ ยายามที่่จ� ะเก็บ็ รักั ษาแต่ไ่ ม่ถ่ ููกวิธิ ีี เช่่น การเก็็บไว้้ในตู้้�ที่่�มิิดชิิดนั้้�นมีีสภาพแวดล้้อมที่่�ส่่งผลต่่อการเสื่�อมสภาพได้้ง่่าย โดยเฉพาะ อยู่่�ในพื้้�นที่่�ที่่�มีีอากาศอบอ้้าว การถ่่ายเทอากาศไม่่ดีีพอ หรืือถููกแสงแดดเป็็นประจำ�ำ หรืือมีี ความชื้น� สููง แต่่การเสื่�อมสภาพดัังที่่�กล่่าวมาแล้้วก็็ยัังส่่งผลต่่อการชำ�ำ รุุด สููญหาย น้้อยกว่่าการ ทำ�ำ ลายด้้วยฝีีมืือมนุุษย์์โดยเจตนา เพราะถืือเป็็นการทำำ�ลายหลัักฐานทางด้้านเอกสารของชาติิ ที่่�เกิิดจากมรดกภููมิิปััญญาของบรรพชนไทย อาทิิ การเผาทำ�ำ ลายเอกสารโบราณ ส่่วนมากจะ นำำ�มาเผาทำ�ำ พระผง หรือื ไม่ก่ ็็นำ�ำ ไปขายให้้ชาวต่า่ งประเทศ เป็็นต้น้ จะเห็น็ ได้้ว่า่ สาเหตุดุ ัังกล่่าว ข้า้ งต้น้ ล้ว้ นทำ�ำ ให้เ้ อกสารโบราณประเภทคัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทย เกิดิ ความเสื่อ� มสภาพ ชำ�ำ รุดุ สููญหายด้้วยกัันทั้้ง� สิ้น� จึึงจำำ�เป็็นต้อ้ งสำ�ำ รวจเอกสารโบราณโดยมีวี ััตถุปุ ระสงค์์ ดัังนี้้� ๑. เพื่่อ� สำำ�รวจ ค้น้ คว้้าแหล่ง่ เอกสารโบราณในประเทศไทย และนำำ�ส่่งเอกสาร โบราณมรดกวัฒั นธรรมด้า้ นอักั ษร-ภาษาที่่ไ� ด้จ้ ากการสำ�ำ รวจ มาลงทะเบียี นและอนุรุ ักั ษ์์ เพื่่อ� จัดั เก็็บไว้้เป็็นสมบััติิเดิมิ ของท้อ้ งถิ่น� และหอสมุุดแห่ง่ ชาติสิ ่่วนภููมิิภาค ๑๑ แห่่ง ๒. เพื่่�อจััดทำ�ำ บััญชีีทะเบีียนเอกสารโบราณที่่�สำ�ำ คััญในแต่่ละท้้องถิ่�น ไว้้เป็็น หลักั ฐานสำ�ำ คัญั ของชาติ ิ อีกี ทั้้ง� ให้บ้ ริกิ ารแก่น่ ักั เรียี น นักั ศึกึ ษา นักั วิชิ าการสาขาต่า่ งๆ ทั้้ง� ชาวไทย และชาวต่า่ งประเทศ ณ สำำ�นัักหอสมุุดแห่่งชาติิ และหอสมุุดแห่่งชาติสิ ่ว่ นภููมิิภาค ๑๑ แห่ง่ ๓. เพื่่อ� เป็็นการเผยแพร่่ความรู้้�ความข้า้ ใจในเรื่อ� งเอกสารโบราณ ให้เ้ กิิดความ รักั หวงแหน รัักษาเอกสารโบราณ มิใิ ห้้ถููกทำำ�ลาย สููญหายหรือื ขนย้้ายไปนอกประเทศ ๔. เพื่่�อประโยชน์์ในการศึึกษา ค้้นคว้้า และวิิจััยทางด้้านประวััติิศาสตร์์ วััฒนธรรม อัักษรศาสตร์์ ภาษาศาสตร์์ อัักขรวิทิ ยา และสาขาวิชิ าอื่่น� ๆ ที่่ป� รากฏอยู่ใ�่ นเอกสาร โบราณ ๕. เพื่่อ� พััฒนาสำ�ำ นัักหอสมุดุ แห่่งชาติิ กรมศิิลปากร ให้้เป็น็ ศููนย์์กลางเอกสาร โบราณแห่่งประเทศไทย ในการศึึกษาค้น้ คว้้า และวิจิ ััยเอกสารโบราณ 4

คมู่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสือสมดุ ไทย คััมภีีร์์ใบลาน 5

คู่มือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย การปฏิบิ ัตั ิงิ านสำ�ำ รวจภาคสนาม วิธิ ีีดำำ�เนิินการสำำ�รวจเอกสารโบราณ การสำำ�รวจเอกสารโบราณประเภทคััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทย มีีวิิธีีการดำ�ำ เนิิน งานดัังนี้้� ๑. สำ�ำ รวจตามโครงการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ การสำ�ำ รวจประเภทนี้้ถ� ือื เป็น็ งานเชิงิ รุกุ โดยดำำ�เนินิ งานตามแผนงาน/โครงการ สำำ�รวจเอกสารโบราณ ซึ่่ง� จะดำำ�เนินิ การตามเป้า้ หมายที่่ว� างไว้ใ้ นแต่ล่ ะปีี ตามงบประมาณที่่ไ� ด้ร้ ับั ในแต่่ละปีีโดยจำ�ำ แนกเป็็น ๑.๑ สำำ�รวจตามแหล่ง่ เอกสารโบราณที่ย�่ ังั ไม่เ่ คยสำำ�รวจ เนื่่อ� งจากการสำำ�รวจ ประเภทนี้้ย� ัังไม่ม่ ีขี ้้อมููลเบื้้อ� งต้้นจึงึ จำำ�เป็็นต้อ้ งขอคำำ�แนะนำ�ำ ของผู้�ที่�อาศัยั อยู่ใ่� นพื้้�นที่่ � ส่ว่ นมากจะ เป็น็ พระสังั ฆาธิกิ าร อาทิิ เจ้า้ คณะจังั หวัดั เจ้า้ คณะอำ�ำ เภอ เจ้า้ อาวาสวัดั ต่า่ งๆ เป็น็ ต้น้ ตามจังั หวัดั ต่่างๆ ซึ่่�งระบุุไว้้ในแผนงาน/โครงการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ โดยมากจะไปตามวััดที่่�เป็็นแหล่่ง ชุุมชนเก่่า หรืือมีีประวััติิสำำ�คััญ รวมถึึงวััดต่่างๆ ที่่�อยู่่�บริิเวณใกล้้เคีียง เพื่่�อให้้ได้้ข้้อมููลพื้้�นฐาน ประกอบการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณในครั้้ง� ต่่อๆ ไป โดยได้้ดำ�ำ เนินิ การในเบื้้�องต้้น ดังั นี้้� - บันั ทึกึ ข้อ้ มููลแหล่ง่ ที่่ม� ีเี อกสารโบราณพร้อ้ มทั้้ง� แจ้ง้ ความประสงค์แ์ ละ ขออนุญุ าตดำำ�เนิินการเพื่่�อการสำำ�รวจ - ดููแลอนุรุ ักั ษ์เ์ บื้้อ� งต้น้ โดยการทำำ�ความสะอาด ปัดั ฝุ่่น� เปลี่ย� นสายสนอง คััมภีรี ์์ใบลาน มััด/ห่่อให้้แข็็งแรงรวมถึงึ หาพื้้�นที่่เ� พื่่�อจััดเก็บ็ ให้้เหมาะสม - ให้้คำำ�แนะนำำ�ในการดููแลอนุรุ ักั ษ์์ พร้อ้ มมอบคู่�่ มืือการปฏิิบัตั ิิงานเกี่ย� ว กับั เอกสารโบราณ - ถ้้าเจ้้าของเอกสารโบราณไม่่สามารถดููแลรัักษาได้้ ก็็รัับมอบไว้้เป็็น สมบัตั ิขิ องชาติโิ ดยนำ�ำ มาอนุรุ ักั ษ์์ ลงทะเบียี น เก็บ็ รักั ษาและให้บ้ ริกิ ารศึกึ ษาค้น้ คว้า้ แก่ป่ ระชาชน ที่่ส� ำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่่งชาติิ กรุงุ เทพมหานคร หรืือหอสมุุดแห่ง่ ชาติสิ ่ว่ นภููมิิภาค ๑๑ แห่ง่ ๑.๒ สำำ�รวจตามแหล่ง่ เอกสารโบราณที่ไ�่ ด้ส้ ำำ�รวจแล้ว้ เมื่อ� ได้้ข้้อมููลจากการ สำ�ำ รวจเอกสารโบราณตามแหล่่งเอกสารโบราณที่่�ยัังไม่่เคยสำ�ำ รวจแล้้วก็็กลัับมาศึึกษาข้้อมููลโดย รวมที่่ไ� ด้ร้ ับั ไม่ว่ ่า่ จะเป็น็ สถานที่่ท� ี่่พ� บมีสี ภาพเป็น็ อย่า่ งไร ระยะทางใกล้ห้ รือื ไกล จำำ�นวนเอกสาร โบราณที่่�พบมีเี ท่า่ ไร สภาพเป็็นอย่า่ งไร มาวิิเคราะห์์เพื่่อ� ใช้้เป็น็ แนวนโยบายในการกำำ�หนดระยะ เวลาในการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณแต่่ละแหล่่งในปีีต่่อๆ ไป การดำ�ำ เนิินงานตามแหล่่งเอกสาร โบราณที่่�ได้ส้ ำำ�รวจแล้ว้ มีีวัตั ถุุประสงค์์ ดังั นี้้� 6

คู่มือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย การสำำ�รวจคัมั ภีีร์ใ์ บลานและหนัังสือื สมุดุ ไทย ณ วััดบางปลา จัังหวััดสมุุทรสงคราม การดำ�ำ เนิินการลงทะเบีียน ตามแหล่่งที่�่เคยสำ�ำ รวจแล้้ว ณ วััดกุดุ จอก จัังหวััดชััยนาท ๑.๒.๑ เพื่่อ� สำ�ำ รวจและลงทะเบียี นเอกสารโบราณตามแหล่ง่ ที่่�พบ และ เก็็บรัักษาไว้้ ณ แหล่่งเดิิม ให้้เป็็นหลัักฐานในชุุมชนได้้ร่่วมมืือกัันดููแลอนุุรัักษ์์ และพััฒนาเป็็น แหล่ง่ เรีียนรู้้�ท้อ้ งถิ่น� ๑.๒.๒ เพื่่�อสำำ�รวจเอกสารโบราณที่่�ได้้ลงทะเบีียนไว้้แล้้ว ว่่ามีีการดููแล อนุุรัักษ์์ตามคำำ�แนะนำ�ำ หรืือไม่่ ชุุมชนมีีการเปลี่�ยนแปลงหรืือพััฒนางานด้้านมรดกวััฒนธรรม อย่่างไร จะได้้สร้้างความร่่วมมืือให้้เป็็นเครืือข่่ายภาคีีด้้านเอกสารโบราณและมรดกวััฒนธรรม ต่า่ งๆ 7

คู่มือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนังสือสมดุ ไทย ๒. สำำ�รวจตามที่�่ได้ร้ ับั แจ้้งจากหน่ว่ ยงานอื่่น� ๆ การสำ�ำ รวจประเภทนี้้�ถืือเป็็นงานเชิิงรัับ โดยได้้ข้้อมููลเกี่�ยวกัับเอกสารโบราณ จากหน่่วยงานต่า่ งๆ ทั้้ง� จากหน่่วยงานภายในกรมศิิลปากร เช่น่ สำำ�นัักศิลิ ปากรที่่� ๑ - ๑๒ สำ�ำ นักั พิิพิิธภััณฑสถานแห่่งชาติิ สำ�ำ นัักโบราณคดีี หรืือหน่่วยงานที่่�เกี่�ยวข้้อง ได้้แก่่ กรมการศาสนา สำำ�นัักงานวัฒั นธรรมจัังหวััด เป็็นต้น้ รวมถึึงเจ้า้ ของเอกสารโบราณ เช่น่ วััด โรงเรียี น เป็็นต้น้ ดัังนั้้น� การดำ�ำ เนินิ การสำ�ำ รวจแบบนี้้�ถืือเป็็นการดำ�ำ เนิินงานนอกเหนืือแผนงาน ที่่ว� างเป้า้ หมายไว้้ หลักั ฐานที่่ไ� ด้ร้ ับั ก็จ็ ะเป็น็ หนังั สือื ราชการพร้อ้ มกับั ภาพถ่า่ ย ซึ่่ง� ไม่ช่ ัดั เจนเท่า่ กับั การไปสำำ�รวจ ตรวจสอบจากแหล่ง่ ข้อ้ มููลโดยตรง จึงึ จำำ�เป็น็ ต้อ้ งจัดั ทำ�ำ แผนงานเสริมิ เพื่่อ� ไปดำ�ำ เนินิ การสำำ�รวจ ตรวจสอบ ถ้า้ สำำ�นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติมิ ีงี บประมาณก็ส็ ามารถดำำ�เนินิ การสำำ�รวจได้ท้ ันั ทีี แต่ถ่ ้า้ งบประมาณไม่เ่ พียี งพอจำ�ำ เป็น็ ต้อ้ งขอสนับั สนุนุ งบประมาณจากกรมศิลิ ปากร หรือื หน่ว่ ยงาน ที่่�พบเอกสารโบราณเพื่่�อดำ�ำ เนิินการสำ�ำ รวจ ตรวจสอบให้้ได้้รัับข้้อมููลที่่�ชััดเจน ถููกต้้อง ก่่อน ดำ�ำ เนินิ การดููแลอนุุรักั ษ์์ ลงทะเบีียน แต่ถ่ ้้าไม่่สามารถจัดั หางบประมาณได้ก้ ็็จำ�ำ เป็น็ ต้อ้ งจัดั ไว้้ใน แผนการสำำ�รวจเอกสารโบราณในปีีงบประมาณต่่อไป เนื่่�องจากโครงการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ ได้ร้ ับั งบประมาณจำ�ำ กัดั จึงึ ต้อ้ งดำำ�เนินิ การสำ�ำ รวจตามลำ�ำ ดับั ความสำ�ำ คัญั ของเอกสารโบราณ โดย พิจิ ารณาจากสภาพที่่เ� ก็บ็ รักั ษาเอกสารโบราณ อายุุ เรื่อ� งราวที่่ป� รากฏในเอกสารโบราณ เป็น็ ต้น้ การจััดเตรีียมวััสดุแุ ละอุุปกรณ์์ การจัดั เตรียี มวัสั ดุแุ ละอุปุ กรณ์ใ์ ห้พ้ ร้อ้ ม และเพียี งพอกับั การดำ�ำ เนินิ งานสำำ�รวจ คััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทยในแต่่ละครั้้�ง เป็็นปััจจััยสำำ�คััญที่่�ทำ�ำ ให้้การดำำ�เนิินงานเป็็นไป ด้้วยดีี มีีประสิิทธิิภาพ เพราะถ้้าวััสดุุและอุุปกรณ์์ที่่�จััดเตรีียมไปดำ�ำ เนิินงานครบถ้้วนและใช้้การ ได้ท้ ุกุ สถานการณ์แ์ ล้ว้ ก็จ็ ะทำำ�ให้ก้ ารดำำ�เนินิ งานราบรื่่น� สามารถแก้ไ้ ขปัญั หาได้อ้ ย่า่ งรวดเร็ว็ ทันั เวลาได้้ผลสำ�ำ เร็็จตามเป้้าหมายที่่ก� ำ�ำ หนดไว้้ วัสั ดุแุ ละอุปุ กรณ์ท์ ี่่ใ� ช้ใ้ นการสำำ�รวจคัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทยที่่ต� ้อ้ งจัดั เตรียี มมีีดังั นี้้� วัสั ดุุและอุุปกรณ์์ที่�ใ่ ช้ป้ ระกอบการเดินิ ทางสำ�ำ รวจ - แผนที่่ท� างหลวง - หนังั สือื อ้า้ งอิงิ เช่น่ แบบอักั ษรโบราณ, ปฏิทิ ินิ ๑๐๐ ปี,ี บัญั ชีสี ังั เขป, บัญั ชีีชื่อ� เรื่�องเอกสารโบราณของสำำ�นัักหอสมุดุ แห่่งชาติิ - หนัังสือื คู่�่ มืือต่่างๆ เกี่ย� วกับั เอกสารโบราณสำ�ำ หรับั เผยแพร่ค่ วามรู้� ให้้เจ้้าของเอกสารโบราณ - สายวััด, ไม้้บรรทััด, แว่น่ ขยาย, ตลับั เมตร, ไฟฉาย - กล้้องถ่า่ ยภาพ พร้อ้ มฟิลิ ์์ม และแบตเตอรี่ก� ล้้อง 8

ค่มู อื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย - กระดาษหรือื สมุดุ บันั ทึกึ ใช้บ้ ันั ทึกึ หลักั ฐานการปฏิบิ ัตั ิแิ ละเรื่อ� งอื่น� ๆ ที่่เ� กี่ย� วข้้อง - ผ้้าปิดิ จมููก อุปุ กรณ์ก์ ารเดินิ ทาง สำ�ำ รวจ วัสั ดุแุ ละอุุปกรณ์ใ์ นการลงทะเบีียนคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน - แบบฟอร์ม์ ทะเบียี นคััมภีีร์์ใบลาน - ทะเบีียนคัมั ภีีร์์ใบลาน - ใบลานเปล่า่ - สายสนอง, ลวดทำำ�เป็น็ เข็็มสำำ�หรับั ร้้อยสายสนอง - แอลกอฮอล์,์ สำ�ำ ลีี - กรรไกร. คััตเตอร์,์ คลิิปหนีบี กระดาษขนาดต่า่ งๆ, กระดาษกาว, เทปใส - เครื่่อ� งเขียี น (ดิินสอ, ปากกา, ปากกาเมจิิกสีดี ำ�ำ และน้ำ�ำ�เงินิ ) - เชือื ก, ด้า้ ยฟอกขาว (ขนาดกลาง สำ�ำ หรับั มัดั คัมั ภีรี ์ใ์ บลานที่่อ� ยู่ภ�่ ายใน ห่่อผ้้าและขนาดใหญ่่ สำ�ำ หรับั มัดั ผ้้าห่่อคััมภีีร์์ใบลานด้า้ นนอก) - โคมไฟ, ปลั๊�กต่่อ, โต๊๊ะพับั - ผ้า้ ดิิบหรือื ผ้้าชนิดิ อื่่�นสำำ�หรับั ห่่อคัมั ภีีร์ใ์ บลาน - คู่่�มืือการลงทะเบียี นคัมั ภีีร์ใ์ บลาน เช่น่ หลัักเกณฑ์์การจัดั หมวด และเรียี กชื่�อหนัังสืือประเภทตััวเขีียนทางพระพุทุ ธศาสนา เป็น็ ต้้น - แปรงขนกระต่า่ ย (ใช้ป้ ััดฝุ่่�นทำำ�ความสะอาดใบลาน) - ผ้า้ (ใช้เ้ ช็ด็ ทำำ�ความสะอาดใบลาน, ปัดั ฝุ่่�น) 9

คู่มอื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สอื สมุดไทย อปุ กรณท์ ี่ใช้ปฏบิ ัติงาน : คัมภีรใ์ บลาน วัสั ดุุและอุุปกรณ์ใ์ นการลงทะเบียี นหนัังสืือสมุดุ ไทย - แบบฟอร์ม์ ทะเบีียนหนัังสือื สมุุดไทย (ดููตััวอย่า่ งได้จ้ ากหัวั ข้อ้ การ ทำำ�ทะเบีียน การจัดั เก็บ็ และการรวบรวมหลัักฐาน) - กาว Methyl Cellulose/ กาว P.V.A. Adhesive - แปรงขนกระต่่าย - กระดาษเพลาหรือื กระดาษสาอย่า่ งบาง, พู่�่ กันั , ไม้ท้ ากาว, ไม้เ้ นียี น - ปากคีีบ, คััตเตอร์์ - เชือื ก, ด้้ายฟอกขาว - เครื่่อ� งเขีียน (ดินิ สอ, ปากกา, ปากกาเมจิิกสีดี ำ�ำ และน้ำ��ำ เงินิ ) - ใบปะหน้า้ (ดููตััวอย่า่ งได้จ้ ากหัวั ข้อ้ การทำ�ำ ทะเบียี น การจัดั เก็บ็ และการรวบรวมหลักั ฐาน) - ป้า้ ยหน้า้ มััดหนัังสือื อปุ กรณ์ที่ใชป้ ฏิบัติงาน : หนังสอื สมุดไทย 10

คู่มอื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนงั สือสมดุ ไทย การปฏิบิ ััติงิ านสำำ�รวจภาคสนาม การดำ�ำ เนิินงานสำำ�รวจเอกสารโบราณประเภทคััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุด ไทย ทั้้�งการสำำ�รวจตามโครงการฯ และสำำ�รวจตามที่่�ได้้รัับแจ้้งจากหน่่วยงานอื่่�น มีีขั้�นตอนการ ปฏิิบััติิงานหลััก ๓ ขั้้�นตอน ดังั นี้้� ปรากฏกระบวนงานดังั แผนผััง ๑) ขั้้�นตอนก่่อนการปฏิิบัตั ิิงานสำ�ำ รวจ วางแผนการดำำ�เนิินงานสำำ�รวจ สำ�ำ รวจตามโคงการสำำ�รวจฯ/ สำ�ำ รวจตามที่่�ได้้รัับแจ้ง้ จากหน่่วยงานอื่่�น ขออนุมุ ััติิเดิินทางไปราชการ ประสานงานด้้วยเอกสาร/โทรศััพท์์/และอื่น� ๆ กัับแหล่่งเอกสารโบราณเป้้าหมาย จััดข้้อมููล จัดั เตรียี มวััสดุ/ุ อุุปกรณ์ท์ ี่่�ใช้้ในการสำ�ำ รวจ/ ทำ�ำ ทะเบีียนเอกสารโบราณ เดิินทางไปยัังแหล่่งเอกสารโบราณ เดินิ ทางถึึงแหล่ง่ เอกสารโบราณ 11

คูม่ อื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย ขั้้�นตอนก่่อนการปฏิบิ ัตั ิกิ ารสำ�ำ รวจ มีีรายละเอีียดดังั นี้้� ๑. วางแผนการสำ�ำ รวจโดยกำำ�หนดเป้้าหมายตามงบประมาณที่่�ได้้รัับจริิงให้้ ชัดั เจนรวมถึงึ สถานที่่� ระยะเวลา บุคุ ลากร และงบประมาณที่่จ� ะใช้ใ้ นแต่ล่ ะครั้้ง� ส่ว่ นในกรณีนี อก งบประมาณต้้องศึกึ ษาข้้อมููลประกอบ เพื่่�อให้ไ้ ด้้วััตถุปุ ระสงค์ท์ ี่่�ชัดั เจน รวมถึงึ ความสำ�ำ คััญที่่ต� ้้อง ขอสนัับสนุุนงบประมาณเพิ่่�มเติมิ ๒. นำ�ำ เสนอโครงการสำำ�รวจเอกสารโบราณตามที่่�ได้้รัับงบประมาณ เพื่่�อขอ อนุุมััติิหลัักการให้้ดำำ�เนิินการโครงการเพื่่�อให้้เกิิดผลสำ�ำ เร็็จตามเป้้าหมายที่่�วางไว้้ หรืือในกรณีีที่่� ต้อ้ งขอสนับั สนุนุ งบประมาณเพิ่่ม� เติมิ ต้อ้ งเขียี นเหตุผุ ลให้ช้ ัดั เจนครอบคลุมุ ประกอบกับั หลักั ฐาน ที่่ไ� ด้ร้ ัับเพื่่อ� ให้ผ้ ู้้�บริหิ ารเข้า้ ใจถึงึ ความสำำ�คัญั ประโยชน์ท์ ี่่จ� ะได้ร้ ับั และความเสี่ย� งของแหล่ง่ ข้อ้ มููล เอกสารโบราณ ๓. เมื่อ� ได้ร้ ับั อนุมุ ัตั ิหิ ลักั การทั้้ง� ในกรณีตี ามโครงการและนอกโครงการแล้ว้ ต้อ้ ง ขออนุุมัตั ิเิ ดิินทางไปราชการในแต่ล่ ะครั้้ง� โดยระบุุงบประมาณ สถานที่่� ระยะเวลา และบุุคลากร ให้ช้ ัดั เจน พร้้อมหลัักฐานการเงินิ ๔. เมื่อ� ได้ร้ ับั อนุมุ ัตั ิใิ ห้เ้ ดินิ ทางไปราชการแล้ว้ ต้อ้ งทำ�ำ หนังั สือื ขออนุญุ าตสำ�ำ รวจ เอกสารโบราณแจ้ง้ ไปยังั เจ้า้ ของเอกสารโบราณเป้า้ หมายและผู้�ที่เ� กี่ย� วข้อ้ ง โดยต้อ้ งแจ้ง้ ล่ว่ งหน้า้ ก่่อนการเดิินทางประมาณ ๑ สัปั ดาห์์ หรืือมากกว่า่ นั้้น� แต่ถ่ ้้าในกรณีฉี ุกุ เฉินิ เร่ง่ ด่่วน ก็็อาจแจ้ง้ ด้ว้ ยวาจาหรือื ส่ง่ สำ�ำ เนาหนังั สือื ราชการด้ว้ ยโทรสาร แล้ว้ นำ�ำ หนังั สือื ราชการฉบับั จริงิ ไปยืนื ยันั เมื่อ� เดิินทางไปถึึงแหล่่งเอกสารโบราณเป้้าหมาย สำ�ำ หรัับรายละเอีียดในหนัังสืือราชการที่่�ต้้องระบุุ ได้้แก่่ การอ้า้ งอิิงโครงการหรือื หลักั ฐานเดิิม ระยะเวลา รายชื่อ� บุุคลากรพร้้อมตำ�ำ แหน่ง่ เป็น็ ต้น้ ๕. จััดเตรีียมข้้อมููล ได้้แก่่ หลัักฐานต่่างๆ ที่่�เกี่�ยวข้้อง ข้้อมููลพื้้�นฐาน สภาพ แวดล้้อม สถานที่่�พััก เพื่่�อพิิจารณากำ�ำ หนดเส้้นทางให้้เหมาะสมกัับแหล่่งเอกสารโบราณที่่�จะ ดำำ�เนินิ การโครงการ เพื่่อ� ประหยััดเวลาและค่่าใช้จ้ ่่ายในการปฏิบิ ัตั ิิงานให้้เกิดิ ประสิิทธิิภาพและ ประสิทิ ธิิผลสำำ�เร็็จตามเป้้าหมาย ๖. จััดเตรีียมวััสดุแุ ละอุุปกรณ์์ ตามหััวข้้อการจัดั เตรียี มวัสั ดุแุ ละอุุปกรณ์์ ๗. วางแผนการเดิินทางไปปฏิิบััติิราชการโดยกำ�ำ หนดเวลาเดิินทาง รัับเงิิน เดินิ ทาง เป็็นต้้น คัมั ภีีร์์ใบลานที่�่จะ ดำำ�เนินิ การลงทะเบีียน 12

ค่มู ือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนังสอื สมดุ ไทย ๒) ขั้้�นตอนการปฏิบิ ัตั ิงิ านสำ�ำ รวจภาคสนาม ปรากฏกระบวนงานดังั แผนผังั แหล่ง่ ยังั ไม่่เคยสำำ�รวจ ขออนุุญาต ไม่่พบเอกสาร เอกสาร สำ�ำ รวจ โบราณ บัันทึึกข้้อมููล เอกสารโบราณ เสร็็จสิ้�นการสำ�ำ รวจ เคยสำ�ำ รวจแล้้ว พบเอกสาร ขออนุญุ าตเจ้้าของ เอกสารโบราณ เวลาเพียี งพอ พิิจารณา ระยะเวลาขึ้้�นอยู่�่ กับั เพื่่�อลงทะเบีียน ระยะ ปริิมาณเอกสารที่่�พบ เวลา และเวลาที่่�ได้ร้ ัับการอนุุมัตั ิิ ลงทะเบีียนเอกสารโบราณ ทะเบียี น ให้้ดำ�ำ เนินิ งาน/โครงการ ประทับั ตรา/เขียี นเลข ส่ว่ นใหญ่่ประมาณ ประจำ�ำ ผููก ๓ - ๑๐ วััน เขียี นป้้ายหน้้ามัดั เวลาไม่เ่ พียี งพอ บัันทึกึ ข้้อมููล เสร็็จสิ้ �นการสำำ�รวจ มััด/ห่อ่ /จัดั เก็บ็ ให้ค้ ำ�ำ ปรึึกษาแนะนำ�ำ วางแผนการสำำ�รวจ ให้้คำำ�ปรึกึ ษา แนะนำำ� และมอบคู่�่ มือื การ เพื่่�อลงทะเบีียนแหล่ง่ ปฏิิบัตั ิิงานเกี่ย� วกัับ มอบคู่�่ มือื เอกสารโบราณ เอกสารโบราณ การปฏิิบััติิงานเกี่ย� วกับั ที่่�พบใหม่่ เอกสารโบราณ เสร็็จสิ้น� การสำ�ำ รวจ เดิินทางกลับั ขั้้น� ตอนการปฏิบิ ัตั ิงิ านสำ�ำ รวจ มีรี ายละเอีียดดังั นี้้� 13 ๑. ออกเดิินทางตามวัันเวลาที่่�กำ�ำ หนด ซึ่่�งควรตรงต่่อเวลา เพื่่�อให้้ถึึงแหล่่ง เป้้าหมายตามเวลาที่่�ตั้ �งไว้้ ๒. เข้า้ กราบเรียี นพระสัังฆาธิกิ ารที่่�เกี่ย� วข้อ้ ง ได้แ้ ก่่ เจ้้าคณะจังั หวัดั เพื่่อ� แจ้ง้ ภาระหน้า้ ที่่ข� อคำ�ำ แนะนำ�ำ พร้อ้ มหลักั ฐานการขออนุญุ าตซึ่ง� ได้แ้ จ้ง้ มาล่ว่ งหน้า้ เพื่่อ� ให้ท้ ่า่ นบันั ทึกึ คำำ�อนุุญาตให้้สำำ�รวจเอกสารโบราณในเขตรัับผิดิ ชอบ ๓. เข้้าพัักตามสถานที่่�ที่่�จััดเตรีียมไว้้ โดยให้้อยู่�่ บริิเวณใกล้้เคีียงกัับสถานที่่� ดำ�ำ เนินิ การ/โครงการ เพื่่�อประหยััดเวลาและค่า่ ใช้้จ่่าย ๔. เดิินทางไปยัังแหล่่งเอกสารโบราณ และแจ้้งวััตถุุประสงค์์ให้้ชััดเจน เปิิดเผย พร้้อมสำ�ำ เนาหลัักฐานที่่�ได้้แจ้้งมาแล้้วล่่วงหน้้า หรืือหนัังสืือที่่�เจ้้าคณะจัังหวััดได้้บัันทึึก คำ�ำ อนุุญาตไว้้แล้ว้

คู่มอื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนงั สอื สมดุ ไทย คณะทำ�ำ งานเข้้านมััสการ เจ้า้ คณะจัังหวััดชััยนาท เพื่่อ� ขออนุญุ าตสำ�ำ รวจ คััมภีีร์์ใบลานและ หนัังสืือสมุุดไทย ๕. เมื่อ� เจ้า้ ของเอกสารโบราณอนุญุ าต จึงึ ดำ�ำ เนินิ การ ดัังนี้้� ๕.๑ แหล่่งเอกสารโบราณที่่ย� ังั ไม่เ่ คยสำำ�รวจ ถ้า้ พบดำ�ำ เนินิ การ ดัังนี้้� - บันั ทึึกข้อ้ มููลแหล่ง่ เอกสารโบราณ - ดููแลอนุรุ ักั ษ์เ์ บื้้อ� งต้้นโดยการทำำ�ความสะอาด ปัดั ฝุ่่น� เปลี่ย� น สายสนอง มัดั /ห่อ่ ให้แ้ ข็ง็ แรง รวมถึงึ หาพื้้น� ที่่จ� ัดั เก็บ็ ให้เ้ หมาะสม - ถ้้ามีีเวลาเพีียงพอ ขออนุุญาตเจ้้าของเอกสารโบราณดำ�ำ เนิิน การลงทะเบีียน - ให้้คำ�ำ แนะนำ�ำ ในการดููแลอนุุรัักษ์์ พร้้อมมอบคู่�่ มืือปฏิิบััติิงาน เกี่ย� วกับั เอกสารโบราณ ๕.๒ แหล่ง่ เอกสารโบราณที่่เ� คยสำำ�รวจแล้ว้ - สำ�ำ รวจ ตรวจสอบ สภาพปััจจุบุ ััน - ทำำ�ความสะอาดเบื้้อ� งต้น้ กล่่าวคือื คััมภีรี ์ใ์ บลาน - ปััดฝุ่่น� เปลี่�ยนสายสนอง ทำำ�ความสะอาดด้้วยแอลกอฮอล์์ เป็็นต้น้ ถ้า้ เป็็นหนังั สืือสมุุดไทย - ปััดฝุ่่น� อ่่านชื่่อ� เรื่�องหน้้าปก เพื่่�อคััด แยกหมวดหมู่่� ถ้้าผููกใด หรืือ เล่่มใด ไม่่มีีชื่�อเรื่�องหน้้าปกต้้อง อ่า่ นวิเิ คราะห์์หาเรื่�องที่่�ชัดั เจน - คััดแยกหมวดหมู่่�ตามหลัักวิชิ าการของสำ�ำ นัักหอสมุดุ แห่่งชาติิ 14 - ลงทะเบีียนตามขั้�นตอนและหลัักวิิชาการของสำ�ำ นัักหอสมุุด แห่่งชาติิ - ห่อ่ มััด จัดั เก็็บในสถานที่่ท� ี่่�เหมาะสม - ถ่า่ ยภาพไว้เ้ ป็น็ หลักั ฐานอย่า่ งละเอีียดทุุกๆ ขั้้น� ตอน - ให้้คำ�ำ แนะนำ�ำ ในการดููแลอนุุรัักษ์์ พร้้อมมอบคู่่�มืือปฏิิบััติิงาน เกี่�ยวกับั เอกสารโบราณ (ในกรณีที ี่่�ยังั ไม่เ่ คยได้ร้ ับั )

คู่มือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สอื สมุดไทย การจััดเก็็บคัมั ภีีร์์ใบลาน ในตู้้�พระธรรม ๖. หากเจ้า้ ของเอกสารโบราณไม่ส่ ามารถเก็บ็ รักั ษาไว้ไ้ ด้้ เนื่่อ� งจากสาเหตุหุ ลาย ประการอาจแสดงความจำ�ำ นงมอบให้แ้ ก่ห่ น่ว่ ยงานราชการ เพื่่อ� เป็น็ สมบัตั ิขิ องชาติิ ให้ด้ ำ�ำ เนินิ การ ตรวจสอบรวบรวม ทำำ�เอกสารหลัักฐานการรัับมอบให้้ชััดเจน ถููกต้้อง แล้้วนำำ�กลัับมายัังหน่่วย งาน ซึ่่�งเมื่ �อดำ�ำ เนิินการดููแลอนุุรัักษ์์และลงทะเบีียนแล้้วเสร็็จก็็จะส่่งไปยัังหอสมุุดแห่่งชาติิส่่วน ภููมิิภาค เพื่่อ� ให้บ้ ริิการประชาชนในท้อ้ งถิ่น� การรัับมอบทะเบีียน คััมภีีร์ใ์ บลานและ หนัังสือื สมุดุ ไทย ณ วััดเขาแก้้ว จัังหวััดนครสวรรค์์ ๗. เมื่�อปฏิิบััติิราชการแล้้วเสร็็จตามเป้้าหมายก่่อนระยะเวลาที่่�กำ�ำ หนดไว้้เดิิม ก็ด็ ำำ�เนินิ การสำ�ำ รวจพื้้น� ที่่ใ� กล้เ้ คียี งโดยเก็บ็ ข้อ้ มููลเบื้้อ� งต้น้ ของแหล่ง่ เอกสารโบราณไว้เ้ ป็น็ หลักั ฐาน เพื่่�อให้เ้ กิิดประโยชน์ม์ ากที่่ส� ุดุ ในการเดินิ ทางไปปฏิบิ ััติิราชการ 15

คู่มอื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนังสอื สมดุ ไทย ๓) ขั้้น� ตอนการปฏิิบััติิงานสำ�ำ รวจภาคสนาม ปรากฏกระบวนงานดังั แผนผััง เสร็จ็ สิ้�นการสำำ�รวจเดินิ ทางกลัับ จัดั ทำ�ำ รายงานการเดินิ ทาง ประมาณ ๓ - ๗ วััน เสนอ ผู้้�อำ�ำ นวยการ หลังั จากเดิินทางกลับั สำ�ำ นักั หอสมุุดแห่่งชาติิ จากการปฏิิบััติิราชการ อธิบิ ดีกี รมศิิลปากร สำำ�รวจเอกสารโบราณ จัดั ทำำ�รายงานการเงินิ ประมาณ ๗ - ๑๕ วััน เพื่่�อเบิิกจ่่ายค่า่ ใช้้จ่า่ ย หลังั จากเดิินทางกลับั จากการปฏิิบััติิราชการ ส่ง่ ฝ่่ายบริหิ าร สำ�ำ รวจเอกสารโบราณ จัดั ทำ�ำ บััญชีีเอกสารโบราณ ประมาณ ๑๕ - ๓๐ วััน หลังั จากเดิินทางกลัับ ส่ง่ ให้เ้ จ้า้ ของเอกสาร จากการปฏิิบััติริ าชการ (วััด, บุคุ คล, หน่่วยงาน สำ�ำ รวจเอกสารโบราณ ภาครััฐ/เอกชน) ที่่ไ� ด้้ดำ�ำ เนิินการลงทะเบีียน ขั้้น� ตอนหลัังการปฏิบิ ัตั ิิงานสำำ�รวจ มีรี ายละเอีียดดัังนี้้� ๑. จัดั ทำำ�รายงานการปฏิบิ ัตั ิงิ าน สรุปุ ผลงานที่่ไ� ด้ป้ ฏิบิ ัตั ิงิ านตามวัตั ถุปุ ระสงค์์ เป้า้ หมาย นำ�ำ เสนอผู้�บัังคับั บััญชาระดัับหััวหน้า้ กลุ่�ม ผู้้�อำำ�นวยการ และอธิิบดีี พร้้อมระบุปุ ัญั หา อุปุ สรรค และข้้อเสนอแนะเพื่่�อพิิจารณาให้้ดำำ�เนิินการเพิ่่�มเติิมหรืือแจ้้งให้้หน่่วยงานที่่�เกี่ �ยวข้้องทราบ ข้อ้ มููล ๒. จัดั ทำำ�รายงานการเงินิ เพื่่อ� สรุปุ ยอดรายจ่่าย หัักล้้างเงิินยืมื ๓. จััดพิิมพ์์บััญชีีคััมภีีร์์ใบลานหรืือบััญชีีหนัังสืือสมุุดไทยในกรณีีไปสำำ�รวจเพื่่�อลง ทะเบียี น ๔. ทำ�ำ หนังั สือื จัดั ส่ง่ ทะเบียี นคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน หรือื หนังั สือื สมุดุ ไทย และหนังั สือื ขอบคุณุ ไป ยังั เจ้า้ ของเอกสารโบราณ ๕. ล้้าง อััด ขยายภาพ เพื่่�อใช้ใ้ นงานต่่างๆ ที่่�เกี่ย� วข้้อง 16

คูม่ อื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนังสือสมดุ ไทย อุปุ สรรคและปััญหาในการสำ�ำ รวจภาคสนาม เนื่่อ� งจากเอกสารโบราณที่่จ� ะต้อ้ งทำำ�การสำำ�รวจนั้้น� อยู่ใ่� นความดููแลรับั ผิดิ ชอบ ของเจ้้าของเอกสารโบราณ เช่่น วัดั โรงเรียี น หน่ว่ ยงานภาครัฐั เอกชน และบุคุ คล เป็็นต้น้ ย่่อม มีคี วามหลากหลายทางด้้านแนวความคิิด สภาพแวดล้้อม ประสบการณ์์ รวมถึึงสถานการณ์ใ์ น ปัจั จุุบัันที่่เ� กี่�ยวข้้องกัับอารมณ์ส์ ติิปัญั ญา พื้้น� ความรู้� การศึกึ ษา และปััจจััยอื่�นๆ อีีกด้ว้ ย ดังั นั้้�น ในการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณตามแหล่ง่ ต่า่ งๆ ย่อ่ มได้ร้ ับั อุปุ สรรคและปัญั หาต่า่ งๆ กันั ไป สรุปุ พอ สัังเขปได้้ ดัังนี้้� ๑. งบประมาณ โครงการที่่ไ� ด้ร้ ับั ในแต่ล่ ะปีมี ีจี ำ�ำ กัดั ไม่ต่ ่อ่ เนื่่อ� ง และไม่เ่ พียี งพอ ทำ�ำ ให้้ไม่่สามารถทำำ�การสำำ�รวจในพื้้น� ที่่�ต่่างๆ ได้้อย่่างครบถ้้วน สมบููรณ์์ ๒. บุคุ ลากร ไม่เ่ พีียงพอกับั ภารกิจิ ที่่�จะต้อ้ งปฏิิบัตั ิใิ ห้ไ้ ด้้ผลเต็ม็ ที่่� ประกอบกับั ในสภาวการณ์์ปัจั จุบุ ัันยัังมีีการลดอัตั รากำำ�ลังั อีีกด้้วย ทำำ�ให้ง้ านที่่ป� ฏิิบััติภิ ายในสำ�ำ นักั งานล้น้ มืือ ส่่งผลต่อ่ การสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ ๓. เวลา มีเี วลาจำำ�กัดั ในการปฏิิบัตั ิงิ านสำ�ำ รวจ ทำำ�ให้้ไม่ค่ รอบคลุุมเขตพื้้�นที่่ � ซึ่่�ง เป็น็ เหตุตุ ่่อเนื่่�องจากงบประมาณและบุคุ ลากรมีจี ำำ�กัดั นั่่น� เอง ๔. สถานที่�่ แหล่่งเอกสารโบราณบางแห่่งไม่่เอื้อ� อำ�ำ นวยต่่อการปฏิิบัตั ิงิ าน เช่่น พื้้�นที่่�การปฏิิบััติิงานคัับแคบ แสงสว่่างไม่่เพีียงพอ เป็็นต้้น ทำำ�ให้้ไม่่สามารถปฏิิบััติิงานได้้อย่่าง เต็ม็ ที่่� สะดวก รวดเร็ว็ สถานที่ไ่� ม่เ่ อื้อ� อำำ�นวย ในการปฏิิบััติงิ าน ๕. การเดินิ ทาง เนื่่�องจากแหล่่งเอกสารโบราณบางแห่ง่ อยู่ไ�่ กลจากที่่พ� ักั มาก และทุรุ กันั ดารทำ�ำ ให้ก้ ารเดินิ ทางยากลำำ�บากและเสียี เวลามากทำำ�ให้ก้ ารปฏิบิ ัตั ิงิ านสำำ�รวจเอกสาร โบราณแต่่ละคราวต้้องใช้้เวลาไปกัับการเดิินทางมากกว่่าเวลาที่่�ปฏิิบััติิงานดัังนั้้�น เพื่่�อให้้บรรลุุ เป้้าหมายจึึงต้้องวางแผนการเดินิ ทางอย่า่ งรัดั กุุม และชัดั เจนทุกุ ครั้้ง� ๖. เจ้้าของเอกสารโบราณ ในการสำำ�รวจเอกสารโบราณแต่่ละครั้้�งต้้องขอ อนุญุ าตเจ้้าของเอกสารโบราณ หรืือผู้้�รับผิิดชอบเสีียก่่อน บางครั้้�งแม้ห้ น่่วยงานจะส่่งหนัังสืือขอ 17

คูม่ อื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนังสือสมุดไทย อนุุญาตและประสานงานเบื้้�องต้้นไปก่่อนหน้้าแล้้วก็็ตาม แต่่เมื่�อเดิินทางไปถึึง เจ้้าของเอกสาร โบราณมีีธุุระด่ว่ น ก็ท็ ำ�ำ ให้ต้ ้อ้ งรอผู้้�มีีอำ�ำ นาจสั่ง� การ เช่น่ ผู้้�มีอี ำำ�นาจสั่ง� การให้ด้ ำ�ำ เนินิ การได้ม้ ักั จะ ขึ้�นอยู่�่ กับั เจ้้าอาวาสเพียี งผู้�เดียี ว เป็น็ ต้้น บางคราวทำำ�ให้้เสียี เวลาไปกับั การรอคอยมาก หรืืออาจ ต้อ้ งเปลี่ย� นแปลงกำ�ำ หนดการเดิินทางใหม่่ ๗. ชุุมชนไม่่ให้้ความร่่วมมืือ กรณีเี จ้า้ อาวาสเป็น็ ผู้้�มีีอำ�ำ นาจสั่�งการได้อ้ นุุญาต แล้้วแต่่บางครั้้�งชุุมชนไม่่ให้้ความร่่วมมืือที่่�จะให้้เจ้้าหน้้าที่่�ดำ�ำ เนิินการสำ�ำ รวจ จััดเก็็บ และทำำ� ทะเบีียนเอกสารโบราณ ๘. สภาพเอกสารโบราณ สภาพเอกสารโบราณชำ�ำ รุดุ ขาดแหว่ง่ มาก เนื้้อ� ความ ไม่ส่ มบููรณ์์ ไม่ส่ ามารถอ่า่ นจับั ใจความได้้ รวมถึงึ เอกสารสกปรกมีรี อยคราบจากเชื้อ� ราหรือื เปื้อ�้ น รอยคราบต่่างๆ หรืือถููกสััตว์์ทำ�ำ ลายเอกสาร หรือื บางครั้้�ง ตััวอัักษร ลบเลือื นมาก ไม่่สามารถจะ เห็น็ ตััวอักั ษรได้้ เอกสารโบราณประเภทคัมั ภีีร์์ใบลานและหนัังสือื สมุุดไทยชำ�ำ รุุดขาดแหว่ง่ มาก เอกสารโบราณประเภทหนัังสือื สมุดุ ไทย สกปรกมีีรอยคราบจากเชื้ �อรา เอกสารโบราณประเภทหนัังสือื สมุุดไทย ที่อ�่ ัักษรลบเลืือนมาก 18

คมู่ ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนังสือสมุดไทย ๙. ประสบการณ์์ ในบางกรณีตี ้อ้ งการความสามารถเฉพาะตัวั ของผู้�ปฏิบิ ัตั ิงิ าน สำ�ำ รวจที่่จ� ะอธิิบายชี้�แจงเหตุุผลต่า่ งๆ เพื่่อ� ให้เ้ จ้า้ ของเอกสารโบราณเข้า้ ใจ และเห็น็ ความสำำ�คัญั ของการที่่�จะต้อ้ งร่ว่ มมืือกันั ดููแลอนุุรักั ษ์์มรดกวััฒนธรรมทางด้า้ นอักั ษร-ภาษา ให้ม้ ีอี ายุุยืืนยาว รููปการสำ�ำ รวจ เอกสารโบราณ การสำำ�รวจเอกสารโบราณนั้้น� แท้้จริงิ แล้ว้ เป็น็ เรื่อ� งยากในเชิงิ ปฏิบิ ัตั ิิ เพราะจะ 19 ต้้องมีีความเสีียสละอดทนต่่อสภาพหลายอย่่าง หลายสถานการณ์์ เริ่�มตั้�งแต่่การประสานงาน ต่า่ งๆ ต้อ้ งสามารถชี้แ� จงแสดงเหตุผุ ลให้แ้ จ่ม่ แจ้ง้ ให้เ้ ข้า้ ใจถ่อ่ งแท้ถ้ ึงึ วัตั ถุปุ ระสงค์์ เป้า้ หมาย และ ปัจั จัยั อื่น� ๆ ของทางราชการเกี่ย� วกับั การสำำ�รวจเอกสารโบราณ ประการสำำ�คัญั ผู้�ปฏิบิ ัตั ิงิ านสำ�ำ รวจ เอกสารโบราณ ต้้องมีีจิติ สำ�ำ นึึกต่อ่ หน้้าที่่� มีใี จรักั ทำำ�ด้้วยความรอบคอบโปร่่งใส ประกอบกับั มีี จิิตวิญิ ญาณที่่จ� ะดููแลอนุุรักั ษ์ ์ จัดั เก็บ็ รวบรวมเอกสารโบราณประเภทคััมภีรี ์ใ์ บลานและหนัังสืือ สมุดุ ไทย รวมถึงึ เอกสารโบราณประเภทอื่น� ๆ ด้ว้ ยความพึงึ พอใจ สุขุ ใจ พินิ ิจิ พิเิ คราะห์อ์ ย่า่ งดีแี ล้ว้ การปฏิิบัตั ิิงานสำ�ำ รวจเอกสารโบราณก็จ็ ะสำำ�เร็็จลุลุ ่ว่ งได้้ด้้วยดีี

คู่มอื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย รายงานผลการสำำ�รวจ/บััญชีเี อกสารโบราณ การจัดั ทำ�ำ รายงานการปฏิบิ ัตั ิงิ านและบัญั ชีเี อกสารโบราณ เป็น็ สิ่่ง� สำ�ำ คัญั ที่่ต� ้อ้ ง ดำำ�เนินิ การหลังั จากสำ�ำ รวจเอกสารโบราณเสร็จ็ เรียี บร้อ้ ยแล้ว้ ทุกุ ครั้้ง� เพราะจะได้เ้ ก็บ็ ไว้เ้ ป็น็ หลักั ฐานและข้้อมููลในการวางแผนการสำำ�รวจในครั้้�งต่อ่ ไป ซึ่่ง� ต้้องดำ�ำ เนินิ การ ดังั นี้้� ๑. รายงานผลการสำำ�รวจ เพื่่อ� ดำำ�เนินิ การสรุปุ ผลงานที่่ไ� ด้ป้ ฏิบิ ัตั ิงิ านสำ�ำ รวจใน แต่ล่ ะครั้้ง� นำำ�เสนอผู้�บังั คับั บัญั ชาระดับั หัวั หน้า้ กลุ่�ม ผู้้�อำำ�นวยการ และอธิบิ ดีี ให้ท้ ราบว่า่ งานที่่ไ� ด้้ รับั มอบหมายบรรลุุวัตั ถุปุ ระสงค์แ์ ละเป้้าหมายหรืือไม่่ เพียี งใด พร้อ้ มกับั ชี้้แ� จงปััญหา อุปุ สรรค และข้อ้ เสนอแนะ เป็น็ แนวทางในการพิจิ ารณาของผู้้�บริหิ ารเกี่ย� วกับั การดำ�ำ เนินิ การเพิ่่ม� เติมิ และ แจ้ง้ ให้ห้ น่ว่ ยงานที่่เ� กี่ย� วข้อ้ งทราบข้อ้ มููลอีกี ด้ว้ ย ทั้้ง� นี้้ � ควรใช้เ้ วลาดำ�ำ เนินิ การ ประมาณ ๓ - ๗ วันั แต่ถ่ ้า้ มีเี รื่อ� งเร่่งด่ว่ นที่่ส� ำ�ำ คััญอย่า่ งอื่น� ก็อ็ าจจะใช้้ระยะเวลามากกว่า่ นี้้� แต่ไ่ ม่ค่ วรเกินิ ๓๐ วันั ๒. รายงานการเงินิ เพื่่�อดำ�ำ เนินิ การเบิกิ จ่า่ ยค่่าใช้จ้ ่่ายในการเดินิ ทางไปปฏิบิ ััติิ ราชการตามระเบียี บกระทรวงการคลังั ในหมวดค่า่ ตอบแทนใช้ส้ อยและวัสั ดุุ ในส่ว่ นของงบบริหิ าร งานโครงการให้้ทราบถึงึ การปฏิบิ ััติิงานตามแผนงานการใช้้เงินิ ประกอบด้ว้ ย - ค่่าตอบแทน ได้้แก่ ่ ค่่าเบี้้ย� เลี้ย� ง - ค่่าใช้้สอย ได้้แก่ ่ ค่่าที่่พ� ััก และค่า่ รถรับั จ้า้ ง (แท็ก็ ซี่�) - ค่่าวัสั ดุุ ได้แ้ ก่ ่ ค่่าน้ำ�ำ� มันั เชื้�อเพลิงิ น้ำ��ำ มันั หล่่อลื่น� ค่า่ ทางด่ว่ น เป็น็ ต้น้ ทั้้�งนี้้ � ต้้องใช้เ้ วลาประมาณ ๗ - ๑๕ วันั ๓. บััญชีีเอกสารโบราณ จััดทำ�ำ ขึ้�นเพื่่�อบัันทึึกข้้อมููลเอกสารโบราณที่่�ได้้ลง ทะเบีียนตามหลัักวิิชาการของสำ�ำ นัักหอสมุุดแห่่งชาติิ แล้้วสำ�ำ เนาจััดส่่งให้้กัับเจ้้าของเอกสาร โบราณไว้เ้ ป็น็ หลักั ฐาน จำ�ำ นวน ๒ - ๕ ชุดุ พร้อ้ มข้อ้ มููลบันั ทึกึ ในแผ่น่ ซีดี ี ี จำ�ำ นวน ๑ แผ่น่ ซึ่่ง� จะจัดั ส่ง่ จำำ�นวนบัญั ชีมี ากหรือื น้อ้ ยขึ้น� อยู่�่ กับั ความสำำ�คัญั ของแหล่ง่ เอกสารโบราณและปริมิ าณเอกสาร โบราณว่่ามีีความจำำ�เป็น็ มากน้อ้ ยเพีียงใด ส่ว่ นรููปแบบการจัดั ทำ�ำ บัญั ชีนี ั้้�น ในปััจจุบุ ัันใช้้รููปแบบ ของบััญชีีบริิการ ซึ่่�งจะแสดงรายละเอีียดในส่่วนของการลงทะเบีียนคััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือ สมุุดไทยต่่อไป ทั้้�งนี้้� ควรใช้้เวลาดำำ�เนินิ การประมาณ ๑๕ - ๓๐ วันั ประโยชน์์ของการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ ๑. ทำ�ำ ให้ส้ ่่วนราชการและวััดต่า่ งๆ ทั่่�วราชอาณาจักั รมีบี ัญั ชีสี ำำ�เนา - หลัักฐาน เอกสารโบราณ ซึ่่�งเป็็นหลัักฐานข้้อเท็็จจริิงจากแหล่่งข้้อมููลชั้ �นต้้นสำำ�หรัับใช้้ตรวจสอบ ศึึกษา วิเิ คราะห์ ์ วิิจัยั ทางด้้านประวัตั ิิศาสตร์์ของท้อ้ งถิ่น� นั้้น� ๆ รวมถึึงช่่วยชี้แ� จง แนะนำ�ำ วิธิ ีปี ฏิบิ ัตั ิเิ กี่ย� ว กัับเอกสารโบราณให้้อยู่่�ในที่่�ปลอดภััย ได้้รัับการอนุุรัักษ์์สงวนรัักษาให้้มีีอายุุยืืนนาน และเป็็น ประโยชน์์ทางวิชิ าการศึกึ ษาของชาติสิ ืืบไป ๒. ทำำ�ให้ส้ ำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ กรมศิลิ ปากร มีบี ัญั ชีี - ทะเบียี นเอกสารโบราณ ซึ่�งต่อ่ ไปจะได้้ใช้้เป็น็ ศููนย์์รวมทะเบียี นเอกสารโบราณของชาติิ 20

คู่มือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย ๓. สำ�ำ นัักหอสมุุดแห่ง่ ชาติิ กรมศิิลปากร ได้้รัับบริิจาคเอกสารโบราณมาไว้เ้ ป็น็ สมบัตั ิขิ องชาติเิ พิ่่ม� มากขึ้น� ในกรณีที ี่่ผ� ู้้�ครอบครองไม่ส่ ามารถเก็บ็ รักั ษาเอกสารโบราณไว้้ ณ ท้อ้ ง ถิ่�นเดิมิ ได้้และประสงค์จ์ ะมอบให้ส้ ำำ�นัักหอสมุุดแห่ง่ ชาติิ ๔. เจ้า้ หน้า้ ที่่�สำ�ำ รวจได้ศ้ ึกึ ษาสภาพการณ์ต์ ่่างๆ ในท้อ้ งถิ่น� นั้้�นๆ ตลอดจนชีีวิิต ความเป็็นอยู่่�และสถานการณ์์บ้้านเมืืองทั่่�วๆไป เป็็นการเพิ่่�มพููนประสบการณ์์ ก่่อให้้เกิิดความ รอบรู้้� ความคิดิ เห็น็ ข้อ้ สังั เกตและนำำ�แนวคิดิ ของชุมุ ชนต่า่ งๆ มาประยุกุ ต์ใ์ ช้ใ้ นการปฏิบิ ัตั ิริ าชการ สำำ�รวจเอกสารโบราณในครั้้�งต่่อๆ ไป อีีกทั้้�งยัังทำ�ำ ให้้มีีโอกาสศึึกษาภาพลัักษณ์์ของภููมิิปััญญา บรรพชนที่่�ได้้สร้้างสรรค์์เอกสารมรดกวััฒนธรรมของชาติิไว้้เป็็นเครื่่�องยืืนยัันและบ่่งบอกถึึง อารยธรรมความเจริญิ ของบรรพบุรุ ุษุ ไทยในแต่ล่ ะท้อ้ งถิ่น� เพื่่อ� นำ�ำ มาใช้เ้ ป็น็ แบบอย่า่ งในการพัฒั นา งานด้้านเอกสารโบราณ ๕. สร้า้ งเครือื ข่า่ ยในการปฏิบิ ัตั ิงิ านเอกสารโบราณ ก่อ่ ให้เ้ กิดิ มนุษุ ยสัมั พันั ธ์ก์ ับั เจ้้าของเอกสารโบราณ ได้้แก่่ พระสัังฆาธิิการ พระภิกิ ษุสุ ามเณร ประชาชน เป็น็ ต้้น รวมถึงึ ได้้ ปฏิิบััติงิ านร่่วมกัับเจ้า้ หน้า้ ที่่�ในส่่วนภููมิภิ าคอีีกด้ว้ ย ๖. องค์ก์ รท้อ้ งถิ่น� มีคี วามเข้ม้ แข็ง็ รู้้�คุณุ ค่า่ เอกสารโบราณ ช่ว่ ยกันั อนุรุ ักั ษ์ส์ งวน รักั ษาป้อ้ งกัันมิใิ ห้้เอกสารโบราณถููกทอดทิ้้�งสููญหาย และสกัดั กั้้น� มิใิ ห้เ้ อกสารโบราณถููกลัักลอบ นำำ�ออกนอกประเทศ 21

คู่มือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสอื สมดุ ไทย ตัวั อย่า่ งหลักั ฐานการมอบเอกสารโบราณ หลักั ฐานการมอบเอกสารโบราณ วันั ที่่.� ............เดือื น........................พ.ศ...................... หมู่�่ บ้้าน..................................วััด...............................ตำำ�บล...................................อำำ�เภอ..................................... จังั หวัดั ..............................รหัสั ไปรษณียี ์.์ .......................โทรศัพั ท์.์ ...........................โทรสาร................................. คณะสำ�ำ รวจเอกสารโบราณ กลุ่�มหนังั สือื ตัวั เขียี นและจารึกึ สำำ�นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ กรมศิลิ ปากร กระทรวงวัฒั นธรรม ได้ม้ าสำำ�รวจเอกสารโบราณ ณ วัดั ........................................นี้้� โดยมีวี ัตั ถุปุ ระสงค์ท์ ี่่จ� ะรวบรวม เอกสารโบราณไว้้เป็็นหลัักฐานการศึึกษาของชาติิ และนำำ�ไปเก็็บรัักษาไว้้ในที่่�ที่่�ปลอดภััย เพื่่�อประโยชน์์แก่่การ ศึกึ ษา ค้น้ คว้า้ วิจิ ัยั และเผยแพร่ม่ รดกทรัพั ย์์สินิ ทางภููมิปิ ัญั ญาทางด้า้ นอักั ษร-ภาษาของบรรพชนที่่เ� คยอาศัยั อยู่�่ ในภููมิภิ าคนี้้�ให้ก้ ว้้างขวางยิ่ง� ขึ้น� ทั้้ง� นี้้� หากประสงค์์เก็บ็ รักั ษาไว้้ในวััดนี้้ต� ่่อไป เมื่อ� ขาดการเอาใจใส่ด่ ููแลรักั ษา อาจ จะทำ�ำ ให้้เอกสารโบราณชำำ�รุดุ ผุกุ ร่อ่ น และเสื่�อมสภาพสููญหายไปก่่อนเวลาอันั สมควร จึึงเห็็นควรมอบให้้ทางราชการ นำำ�ไปดููแลอนุรุ ัักษ์์ ลงทะเบีียน และให้บ้ ริกิ ารแก่่ประชาชนเพื่่�อ ประโยชน์์ต่อ่ การศึึกษาค้น้ คว้้าต่อ่ ไป ข้้าพเจ้้า..................................................ตำ�ำ แหน่่ง..........................................ยินิ ดีีมอบเอกสาร โบราณตามรายการและจำำ�นวนต่่อไปนี้้� คืือ คััมภีีร์์ใบลาน................ผููก หนังั สืือสมุุดไทย......................เล่ม่ ตู้้�ลายทอง.......................ตู้� ศิิลาจารึึก...............หลักั หีบี พระธรรม..............................หีบี หีีบหนัังสืือเทศน์.์ ...............หีบี อื่น� ๆ.....................................................................................................................แก่่เจ้้าหน้้าที่่� สำำ�รวจ เพื่่�อนำำ�ไปดููแลอนุรุ ัักษ์์ไว้้ ณ สำำ�นัักหอสมุดุ แห่ง่ ชาติ ิ ต่่อไป และได้ล้ งนามไว้้เป็น็ หลัักฐานแล้ว้ .................................................ผู้�มอบ (......................................................) ตำ�ำ แหน่ง่ .................................................. ..................................................ผู้้�รับมอบ (......................................................) ตำ�ำ แหน่่ง.................................................. ..............................................พยาน 22 (......................................................)

คมู่ ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย บทที่�่ ๒ การรวบรวมทรัพั ยากรสารสนเทศ คัมั ภีีร์์ใบลาน ความหมายของคััมภีีร์ใ์ บลาน คัมั ภีรี ์ใ์ บลานเป็น็ หนังั สือื โบราณประเภทหนึ่่ง� ซึ่ง� จารลายลักั ษณ์อ์ ักั ษรลงบนใบ ของต้น้ ลาน ใบลานจึงึ เป็น็ วัสั ดุธุ รรมชาติอิ ย่า่ งหนึ่่ง� ที่่น� ิยิ มนำำ�มาใช้จ้ ารหนังั สือื ทั้้ง� นี้้เ� พราะใบลาน สามารถนำ�ำ มาจารหนัังสืือได้้รวดเร็็ว งดงาม เบา และบาง นำำ�เคลื่่�อนที่่�ไปได้้สะดวกคล่่องตััว อีีกทั้้�งยัังแข็็งแรงทนทานกว่่าหนัังสืือที่่�ทำำ�ด้้วยวััสดุุอย่่างอื่�น ก่่อนที่่�จะนำำ�ใบลานมาทำ�ำ เป็็นคััมภีีร์์ ใบลานนั้้น� ต้้องผ่า่ นกรรมวิิธีหี ลายขั้�นตอนในการเตรียี มใบลาน เริ่�มต้น้ ตั้้ง� แต่ก่ ารทำ�ำ ใบลาน การ จารใบลาน การเข้า้ ผููกเข้า้ มััดคัมั ภีรี ์์ใบลาน เป็น็ ต้น้ คััมภีีร์ใ์ บลานนี้้� นิิยมบัันทึึกเรื่�องราวเกี่�ยวกัับ พระพุทุ ธศาสนาเป็็นส่่วนใหญ่่ ความเป็็นมาของการบันั ทึึกเรื่อ� งราวในคัมั ภีีร์์ใบลาน นับั ตั้้ง� แต่ก่ ารสังั คายนาครั้้ง� ที่่� ๕ ที่่ล� ังั กาทวีปี เป็น็ ต้น้ มา ตามตำ�ำ นานของพระพุทุ ธ 23 ศาสนาระบุุว่่าการทำำ�สังั คายนาครั้้ง� ที่่� ๕ (ปััญจมสัังคายนา) นี้้� ได้้ปรากฏว่า่ คัมั ภีีร์ท์ างพระพุุทธ ศาสนาได้เ้ ริ่ม� บัันทึกึ ลายลัักษณ์์ลงบนใบลาน เรีียกว่า่ หนังั สืือใบลาน หรืือ คััมภีรี ์ใ์ บลาน การทำำ�สัังคายนาครั้้ง� นี้้� ได้ท้ ำ�ำ ที่่ม� หาวิิหาร เมือื งอนุุราธปุรุ ะ ประเทศศรีลี ัังกา มีี พระพุุทธทััตตะเถระและพระติสิ สะเป็็นประธาน ทำำ�อยู่่� ๑ ปี ี จึึงเสร็็จเรีียบร้อ้ ย ในการทำ�ำ สัังคายนาครั้้�งนี้้�ได้้แสดงไว้้ในคััมภีรี ์ส์ ังั คีีติิยวงศ์ ์ ว่า่ “เอวเมว ภิกิ ฺขฺ ุสุ ง̣โ̣ ฆ ธมฺมฺ วินิ ย̣จ̣ มุขุ ปาโต โปฏฺฺ เกสุ ุ ลิกิ ̣ข̣ าปยมาโน ปิฏิ กวเสน จ นิิกายวเสน จ ธม̣̣มวิินยสง̣̣ขาตํํ เตปิิฏกพุุท̣̣ธวจนํํ สาต̣̣ถก̣̣จ โปฏเกสุุ ลิิก̣̣ขาปยิิต̣̣วา ป̣จ̣ วส̣̣สสหส̣ส̣ านิ ิ สาสนส̣ส̣ จิิรฏฺฺ ิิติกิ ํํ กต̣ว̣ า ป̣จ̣ มํํ ธม̣ม̣ สง̣ค̣ ีีติิสทิิสเมว อกาสิ”ิ แปลว่า่ “การสังั คายนาครั้้ง� นี้้ � ภิกิ ษุสุ งฆ์์ เมื่อ� จะให้จ้ ารพระธรรมวินิ ัยั แต่ม่ ุขุ ปาฐะ ลงในใบลานก็ใ็ ห้จ้ ารพระพุทุ ธวจนะ คือื พระไตรปิฏิ ก โดยจำ�ำ นวนปิฏิ กและนิกิ ายพร้อ้ มทั้้ง� อรรถกถา ลงในใบลาน กระทำำ�ให้้สถิิตอยู่่�ได้้นานประมาณถึึง ๕,๐๐๐ พระพรรษา ได้้ชื่�อว่่าเหมืือนกัับ พระธรรมสัังคีีติทิ ี่่� ๕ แล้ว้ ”๑ ๑ จ. เปรียี ญ, คู่่�มืือสัังคีตี ิิกถา, (กรุงุ เทพฯ: โรงพิิมพ์์เลี่ย� งเชีียงจงเจริญิ , ๒๕๑๔), ๙๑-๙๒

คมู่ ือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย เหตุทุ ี่่จ� ารพระไตรปิฏิ กลงในใบลานมิใิ ช่เ่ พียี งสงฆ์แ์ ตกกันั เป็น็ สองฝ่่าย คือื มหา วิหิ ารฝ่่าย ๑ อภััยคิิรีวี ิหิ ารฝ่่าย ๑ ซึ่่ง� เกิดิ จากผู้้�สร้้างไม่ใ่ ช่ส่ ร้้างวัดั อย่า่ งเดียี ว มีกี ารบำำ�รุุงสงฆ์ท์ ี่่อ� ยู่่� ในวััดด้ว้ ยจตุุปัจั จัยั ไทยทานด้ว้ ย ทำำ�ให้้ฝ่่ายหนึ่่�งได้้รัับ แต่อ่ ีกี ฝ่่ายหนึ่่ง� ไม่่ได้้รับั ด้ว้ ยเหตุุนี้้�จึึงมีกี าร กล่า่ วโทษฝ่่ายที่่ไ� ด้ร้ ับั ว่า่ คลุกุ คลีกี ับั คฤหัสั ถ์์ ไม่เ่ พียี งแต่เ่ ท่า่ นั้้น� ยังั ปรารภเหตุอุื่น� อีกี ดังั แสดงไว้ใ้ น เรื่ �องเดีียวกัันนี้้�ว่่า “ครั้้�งนั้้�น ภิิกษุุสงฆ์์ได้้ถวายพระพรแด่่พระราชาเจ้้าให้้ทรงทราบว่่า พระพุุทธ วจนะ คือื ปิิฏก ๓ ได้ส้ ืบื ๆ กัันมา ตั้้�งแต่พ่ ระบาลีีและพระอรรถกถาทั้้�งปวงโดยมุขุ ปาฐะ นานไป ภายหน้า้ ความเสื่อ� มจักั มีแี ก่พ่ ระพุทุ ธศาสนาและสัตั ว์โ์ ลก ทำำ�ให้พ้ ระพุทุ ธวจนะ คือื พระไตรปิฏิ ก พระบาลีี และพระอรรถกถาจักั เสื่�อมสิ้น� ทั่่ว� ไปแล เพราะเหตุนุ ั้้น� เดี๋ย� วนี้้ค� วรจะให้จ้ ารึกึ พระไตรปิฏิ กซึ่ง� เป็น็ พระพุทุ ธวจนะพร้อ้ ม ทั้้�งอรรถกถาทั้้ง� สิ้น� จากมุุขปาฐะ ลงไว้้ ณ ลานเป็็นการสมควรนััก”๒ ข้้อความนี้้�แสดงให้้เห็็นว่่า บรรดาคณะสงฆ์์ทั้้�งหลายต่่างเห็็นพ้้องต้้องกัันว่่า ความทรงจำ�ำ ไว้ด้ ้ว้ ยมุุขปาฐะ คือื ทางปากซึ่ง� ความทรงจำ�ำ ของคนนั้้น� ย่อ่ มเสื่�อมลงเรื่�อยๆ บรรดา พระอรหัันต์์ทั้้�งหลายก็็น้้อยลงเรื่�อยๆ พระพุุทธศาสนาก็็จะเสื่�อมไป จึึงคิิดจดจารึึกไว้้เพื่่�ออนุุชน ภายหลััง โดยจารลงในใบลาน ในหนัังสืือประวัตั ิวิ รรณคดีบี าลีี ตอนที่่� ๒ บัันทึกึ ไว้ว้ ่า่ ”๓ “สิ่�งที่่�ใช้้เป็็นวััตถุุสำำ�หรัับรองรัับการเขีียนซึ่่�งพบในบาบิิโลนคืือดิินเหนีียว แต่่ ร่อ่ งรอยที่่พ� บในอินิ เดียี เป็น็ แบบใช้เ้ หล็ก็ จารลงบนใบไม้ห้ รือื เปลือื กไม้ ้ ส่ว่ นมากเป็น็ เปลือื กโภชะ ยังั ไม่ใ่ ช้้น้ำำ��หมึึก คืือ ใช้้วิิธีจี ารลงบนสิ่่ง� ที่่�พอจะจารลงไปได้โ้ ดยไม่ย่ ากนััก แต่ใ่ บไม้้หรืือเปลือื กไม้้ เหล่า่ นี้้�แตกหักั ชำำ�รุุดได้ง้ ่า่ ย ดังั นั้้น� ๘ ปีตี ่อ่ มา ก็พ็ บวิธิ ีีที่่จ� ะทำำ�เปลืือกไม้้ให้้มีีชิ้น� ใหญ่ข่ึ้�น และหา ใบไม้ท้ ี่่ม� ีคี ุณุ ภาพเหมาะสมสำ�ำ หรับั การจารตัวั หนังั สือื เช่น่ ใบลาน ใบตาล เป็น็ ต้น้ ซึ่่ง� แตกหักั หรือื ชำำ�รุดุ ได้ย้ าก จากนั้้น� ไม่น่ านก็พ็ บวิธิ ีกี ารใช้น้ ้ำ��ำ หมึกึ ซึ่่ง� ทาลงบนใบไม้ห้ รือื เปลือื กไม้ท้ี่่จ� ารตัวั หนังั สือื ไว้แ้ ล้ว้ ให้น้ ้ำำ��หมึกึ แทรกลงไปในร่อ่ งรอยจาร ทำำ�ให้ต้ ัวั หนังั สือื เด่น่ ชัดั ขึ้้น� แม้พ้ บสิ่่ง� ที่่ใ� ช้ส้ ำ�ำ หรับั จาร และหมึึกสำำ�หรัับลงสีีเช่่นนี้้�แล้้วก็็ยัังมีีร่่องรอยว่่าได้้ค้้นพบวััตถุุอื่�นๆ ที่่�เหมาะสำ�ำ หรัับทำ�ำ หนัังสืือ เช่่น กระดาษ ซึ่่ง� อาจเป็็นเพราะชาวอิินเดียี สมััยนั้้�น ยังั ไม่่ตระหนักั ถึงึ ความสำำ�คััญของตัวั หนัังสืือ และการที่่�จะจดบัันทึึกความทรงจำำ�ไว้ด้ ้้วยตััวหนังั สือื มากนััก” คัมั ภีรี ์์ใบลานเข้า้ มายังั ประเทศไทย ก็็เพราะพระพุุทธศาสนาจากลัังกา ดังั นั้้�น จึงึ เป็น็ เรื่อ� งธรรมดาที่่ใ� นประเทศไทยจะปรากฏหลักั ฐานคัมั ภีรี ์ท์ างลังั กาที่่จ� ารึกึ บนใบลานมาด้ว้ ย ดัังปรากฏในศิิลาจารึึกสุุโขทััยนั้้�นแล้ว้ 24 ๒ เรื่อ� งเดีียวกันั ๓ ฉลาด บุุญลอย, ประวัตั ิวิ รรณคดีบี าลีตี อน ๒, (พระนคร: โรงพิมิ พ์เ์ ลีียงเซีียงจงเจริญิ , ๒๕๐๖).

ค่มู อื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนังสือสมุดไทย รวมความว่่า คััมภีีร์์ใบลานเมืืองไทยน่่าจะปรากฏแล้้วตั้�งแต่่ได้้รัับอิิทธิิพลทาง พระพุุทธศาสนาจากลัังกา ดัังเช่น่ ในสมััยสุุโขทัยั พบข้อ้ ความในจารึกึ กล่า่ วถึงึ “ไตรปิิฏก” อยู่�่ หลายครั้้ง� แต่เ่ นื่่�องจากใบลานเป็็นของชำำ�รุดุ ได้ง้ ่่าย ใบลานในสมัยั นั้้น� จึึงไม่่มีีปรากฏหลักั ฐานถึงึ ปััจจุุบััน การสร้า้ งคััมภีีร์์ใบลาน การเตรีียมใบลาน ต้น้ ลาน เป็็นต้น้ ไม้ป้ ่่าชนิิดหนึ่่�งลักั ษณะคล้า้ ยต้น้ ตาล แต่่มีใี บและทางยาวกว่า่ ต้้นตาล หรืืออาจจะเรีียกว่่าเป็็นไม้้ตระกููลเดีียวกัันกัับต้้นตาลก็็ได้้ ต้้นลานมีีอายุุนานประมาณ ๑๘ - ๒๐ ปี ี จึงึ จะมีดี อกหลังั จากมีดี อกแล้ว้ ก็อ็ อกผล เมื่อ� ออกผลแล้ว้ ต้น้ ก็จ็ ะตาย สำ�ำ หรับั ต้น้ ลานนี้้� มีีผลเป็็นทะลายเหมืือนหมากหรืือมะพร้้าว ผลมีีสีีขาวใสเหมืือนกัับลููกตาลอ่่อนแต่่มีีขนาดเล็็ก เท่่าขนมบัวั ลอย ลักั ษณะคล้า้ ยลููกชิดิ หรืือ ลููกจาก สามารถใช้้ทำ�ำ ขนมรับั ประทานได้้ โดยนำำ�มา เชื่�อมใส่่น้ำำ��แข็ง็ หรือื ไอศกรีมี เป็น็ ของหวานรับั ประทานได้้ วิิธีกี ารทำำ�ใบลาน ใบลานมีีขนาดแตกต่่างขึ้�นอยู่�่ กัับอายุุและประโยชน์์ของการใช้้ เช่่น ใช้้สาน หมวก งอบ กระเป๋๋า และสิ่�งของอื่�นๆ ได้้หลายอย่่าง รวมทั้้ง� ใช้จ้ ารหนัังสือื ได้อ้ ีกี ด้ว้ ย การคัดั เลือื ก และแยกลาน ออกตามขนาดต่า่ งๆ 25

คมู่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนังสือสมดุ ไทย นอกจากนี้้ � ก้้านของใบลานใช้้มัดั สิ่่�งของแทนเชืือกและใช้้ทำ�ำ ไม้้กลััดได้้ ใบลาน เมื่อ� ตากให้แ้ ห้ง้ แล้ว้ จะมีสี ีขี าวอมเหลือื งคล้า้ ยสีงี าช้า้ ง การจารลายลักั ษณ์อ์ ักั ษรลงบนใบของต้น้ ลาน เป็็นการบัันทึึกเรื่�องราวต่่างๆ ลงบนวััตถุุธรรมชาติิอย่่างหนึ่่�งที่่�นิิยมในสมััยโบราณ ทั้้�งนี้้� เพราะใบลานสามารถนำำ�มาจารหนังั สือื ได้อ้ ย่า่ งดี ี สะดวก รวดเร็ว็ งดงาม เบาและบาง นำำ�เคลื่่อ� นที่่� ไปได้้ง่่าย จึึงเป็็นหนัังสืือที่่�สามารถนำ�ำ ไปใช้้ได้้อย่่างสะดวกคล่่องตััว อีีกทั้้�งยัังมีีความแข็็งแรง ทนทานมากกว่า่ หนังั สือื ที่่�ทำ�ำ ด้ว้ ยวัตั ถุุอย่า่ งอื่น� อีีกด้ว้ ย เนื่่อ� งจากต้น้ ลานเป็น็ ไม้ป้ ่่า ผู้้�ตัดั ลานจึงึ ต้อ้ งเดินิ ทางไปหาลานในป่่า ยิ่่ง� เป็น็ ป่่า ลึกึ มากๆ ก็จ็ ะได้้ลานที่่ม� ีคี ุณุ ภาพดีี เช่่น ป่่าในเขตจังั หวัดั สระบุรุ ีี ลพบุรุ ีี ขอนแก่่น และปราจีนี บุุรีี ฯลฯ การเดิินทางไปหาลานในป่่าแต่ล่ ะครั้้ง� นั้้�น ผู้้�เดินิ ทางจะต้้องทำ�ำ พิธิ ีีเซ่่นสรวงบููชาเจ้้าป่่า เจ้า้ เขา ก่อ่ นออกเดินิ ทาง ทำ�ำ นองเดียี วกับั การคล้อ้ งช้า้ ง เพราะเป็น็ การเสี่ย� งภัยั และอาศัยั โชคเคราะห์์ เป็็นเดิิมพััน คราวใดโชคดีีก็็จะพบลานที่่�ได้้ขนาดตามต้้องการ ถ้้าโชคไม่่ดีีพบแต่่ลานแก่่ก็็ไม่่ได้้ อะไรกลัับมา ฉะนั้้�นผู้้�หาลานจึึงต้อ้ งมีคี วามรู้้� ความชำ�ำ นาญในการตัดั ลานเป็น็ อย่่างมาก ใบลานที่่จ� ะนำ�ำ มาใช้้จารหนัังสือื นิยิ มใช้้ใบที่่ใ� กล้้จะแก่ ่ ซึ่่�งเรียี กว่า่ ใบเพสลาด และต้อ้ งเลือื กขนาดใบให้้เท่า่ กััน เมื่อ� ตััดใบลานมาจากต้น้ แล้้ว เจีียนก้า้ นออก มััดรวมกันั แช่่น้ำำ�� ไว้้ ๑ คืืน นำ�ำ ขึ้น� จากน้ำ��ำ ตากให้้แห้ง้ ซึ่่�งในปััจจุุบันั นิิยมทำ�ำ ให้้แห้้งด้ว้ ยเตาอบเพราะใช้้เวลารวดเร็็ว กว่่าและไม่่ขึ้�นราอีีกด้้วย จากนั้้�นนำ�ำ ลานแต่่ละใบมาแทงบนขนอบ๔ นำ�ำ ใบลานที่่�แทงแล้้ว ประมาณ ๑๐ - ๒๐ ใบ เรีียงซ้้อนกัันประกบหน้้าหลัังใบลานด้้วยขนอบตามขนาดที่่�ต้้องการ ใช้ม้ ีีดคมตััดลานให้เ้ สมอขนอบทั้้ง� ๔ ด้า้ น แล้้วใช้ก้ บไสอีีกครั้้ง� เพื่่อ� ทำำ�ให้้ขอบลานเรีียบเสมอกันั เมื่�อเสร็็จแล้้วคลี่่�ใบลานออกใช้้ทรายละเอีียดคั่่�วหรืือตากแดดให้้ร้้อนจััดโรยลงบนใบลาน ใช้้ลููก ประคบลููบไปมาหลายๆ ครั้้�งเพื่่�อให้้หน้้าลานสะอาด พื้้�นผิิวลานเรีียบเสมอกัันตลอดหน้้าลาน แล้้วใช้้เหล็็กแหลมเผาไฟเจาะตามช่่องที่่�แทงไว้้ในตอนแรก ใช้้ผ้้าแห้้งเช็็ดทำ�ำ ความสะอาด ใบลานทีีละใบเมื่อ� สำำ�เร็็จแล้ว้ เป็็นใบลานที่่พ� ร้้อมจะใช้บ้ ัันทึึกลายลัักษณ์อ์ ักั ษรได้้ตามต้อ้ งการ ใบลานเข้า้ ผูกู ไว้้เตรีียม พร้้อมนำำ�ไปใช้จ้ ารหนัังสืือ 26 ๔ ขนอบ เป็น็ แผ่่นไม้ร้ ููปสี่เ� หลี่�ยมใช้ป้ ระกบด้้านหน้า้ และด้้านหลังั ใบลาน มีีขนาดกว้้างยาวเท่่ากับั ใบลาน เพื่่อ� ใช้้เป็น็ พิมิ พ์์ สำ�ำ หรัับแทงลานโดยเฉพาะ

คู่มือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนังสอื สมดุ ไทย วิธิ ีกี ารจารใบลาน กรรมวิิธีีการบัันทึึกลายลัักษณ์์อัักษรบนใบลานที่่�นิิยม ได้้แก่่ การทำ�ำ ให้้เป็็น ร่่องลึึก เรีียกว่่ากรรมวิิธีีจารใบลาน โดยเริ่�มจากตีีเส้้นบรรทััดบนใบลานทุุกใบ โดยใช้้เส้้นด้้าย เหนียี วขึงึ ตึงึ กับั กรอบไม้ร้ ููปสี่เ� หลี่ย� มผืนื ผ้า้ ขนาดกว้า้ งยาวกว่า่ หน้า้ ลานเล็ก็ น้อ้ ย เชือื กที่่ข� ึงึ ตึงึ นี้้ใ� ช้้ เป็น็ สายบรรทัดั เมื่อ� จะตีเี ส้น้ บรรทัดั ใช้ล้ ููกประคบชุบุ เขม่า่ ไฟผสมน้ำ��ำ ลููบไปบนเส้น้ ด้า้ ยที่่เ� ป็น็ สาย บรรทัดั นั้้�น วางกรอบบรรทััดบนใบลาน กำำ�หนดเส้น้ บรรทัดั ให้ไ้ ด้้ขนาดตามต้อ้ งการแล้้ว ดึงึ สาย บรรทััดขึ้้�น แล้้วปล่่อยให้้ดีีดลงไปบนลาน ทำ�ำ นองเดีียวกัับการตีีเส้้นด้้วยสายบรรทััดของช่่างไม้้ จะปรากฏเส้้นบรรทััดบนใบลานตามต้้องการ นำำ�ใบลานที่่�ตีีเส้้นบรรทััดไว้้เรีียบร้้อยแล้้ววางบน หมอนสำำ�หรับั ถืือรองจารหรืือสนัับรองจาร๕ จากนั้้�นจึึงใช้เ้ หล็็กจาร๖ จารหนัังสืือใบลาน อุุปกรณ์ก์ ารจารใบลาน การจารตัวั หนังั สือื บนใบลานนั้้น� ส่ว่ นใหญ่ม่ ักั จะจารตามต้น้ ฉบับั โดยจารลงบน ใบลานที่่�มีีเส้้นบรรทััดแล้้ว ให้้จารตััวหนัังสืือใต้้เส้้นบรรทััดซึ่่�งใช้้จารได้้ทั้้�ง ๒ หน้้าของใบลาน เมื่�อจารตััวอัักษรบนใบลานเสร็็จแล้้วจะมีีรอยเส้้นอัักษรเป็็นร่่องลึึกเท่่านั้้�น ไม่่สามารถอ่่านได้้ อย่่างชััดเจน ฉะนั้้น� จึงึ ต้้องลบด้ว้ ยเขม่า่ ไฟผสมน้ำำ��มันั ยาง โดยใช้้ลููกประคบลบให้้สีดี ำ�ำ ของเขม่า่ ไฟจมลงไปตามร่่องลายเส้้นอัักษรทั่่�วทั้้�งลาน แล้้วนำำ�ทรายละเอีียดที่่�ร้้อนจััดโรยลงบนลานนั้้�น ต่่อจากนั้้�นใช้้ลููกประคบสะอาดลบเขม่่าไฟผสมน้ำำ�� มัันยางให้้หมดจากหน้้าลานนนั้้�น โดยการถูู ลููกประคบไปมาหลายๆ ครั้้ง� บนลานจะทำ�ำ ให้ส้ ีดี ำ�ำ ที่่อ� ยู่่�นอกรอยจารหลุดุ หายไปส่ว่ นสีดี ำ�ำ ซึ่ง� ซึมึ ลง ไปในรอยจารจะติิดแน่่นและทำ�ำ ให้้ตััวอัักษรปรากฏเด่่นชััดไม่่ลบเลืือน มีีความคงทนถาวรอยู่�่ ได้้นานนับั ร้อ้ ยปีขีึ้น� ไป ๕ สนัับรองจาร หรืือหมอนสำ�ำ หรับั ถืือรองจาร ทำ�ำ จากใบลานเรียี งซ้้อนกันั ๖-๗ ใบ หุ้้�มด้ว้ ยผ้้าซึ่่ง� เย็บ็ ริิมเรีียบร้อ้ ย มีีไม้ไ้ ผ่่ 27 เหลาแหลมยาวประมาณ ๗-๑๐ เซนติเิ มตร เสียี บทางด้า้ นยาวของหมอนตามร่อ่ งลานข้า้ งละ ๒ อันั เพื่่อ� ใช้เ้ ป็น็ ที่่ค� ีบี ลานต้น้ ฉบัับ ในขณะคััดลอก ๖ เหล็ก็ จาร คืือเหล็็กแหลมคมมีดี ้า้ มสำ�ำ หรัับถือื ทำำ�เป็น็ รููปต่า่ งๆ สำ�ำ หรัับใช้จ้ ารหนัังสืือใบลานโดยเฉพาะ

คมู่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย คััมภีีร์์ใบลาน ฉบัับล่อ่ งชาดข้า้ งลาย เมื่ �อจารจบเรื่�องแล้้ว ก็็ใช้้สายสนอง๗ ร้้อยเข้้าไปในรููที่่�เจาะไว้้ทางด้้านซ้้าย เรียี กว่า่ ร้อ้ ยหูู เพื่่อ� รวมเป็น็ ผููก ส่ว่ นมากคัมั ภีรี ์ผ์ ููกหนึ่่ง� จะมีี ๒๔ ลาน ซึ่่ง� อาจจะจบเรื่อ� งหรือื ไม่จ่ บ เรื่�องก็็ได้้ เนื่่�องจากคััมภีีร์์ใบลานแต่่ละเรื่�องมีีความสั้�นยาวของเนื้้�อเรื่�องไม่่เท่่ากััน จำ�ำ นวนผููกจึึง มากน้อ้ ยต่่างกััน ซึ่่�งอาจจะจบภายใน ๑ ผููก ๕ ผููก หรืือ ๒๐ ผููกก็็ได้ ้ นับั รวมเป็น็ ๑ คััมภีีร์์ เรียี ก ว่่า คัมั ภีรี ์์ใบลาน การเข้้าผููกเข้า้ มัดั คััมภีีร์ใ์ บลาน คัมั ภีรี ์์ใบลานแต่ล่ ะคััมภีีร์จ์ ะต้้องประกอบด้ว้ ย ไม้ป้ ระกับั คััมภีีร์์ ๒ ข้า้ ง หรืือ ๑ คู่�่ ขนาบอยู่ห่� น้า้ -หลังั ใบลานที่่เ� รียี งลำ�ำ ดับั ผููกไว้แ้ ล้ว้ มีเี ชือื กมัดั รอบไม้ป้ ระกับั ๒-๓ ตอน และเพื่่อ� ป้้องกัันมิใิ ห้้คััมภีรี ์์ใบลานสกปรกได้้ง่า่ ยหรือื ชำำ�รุดุ ฉีีกขาดเร็ว็ ขึ้น� จึงึ ต้้องมีผี ้า้ ห่่อคัมั ภีรี ์์อีกี ชั้�นหนึ่่�ง ซึ่ง� นิยิ มใช้ผ้ ้า้ ชั้้�นดีี เช่่น ผ้า้ ปููม ผ้า้ ตาด ผ้า้ ไหม และผ้้าลาย เป็็นต้น้ ผ้า้ ห่อ่ คัมั ภีีร์์นี้้�มัดั ไว้ด้ ้้วยเชือื ก เว้้นช่ว่ งระยะ ๕ ช่่วง แต่่ละช่ว่ งวนเชือื ก ๓ รอบ ทั้้�งนี้้� ก็เ็ พื่่�อให้้ความหมายสอดคล้้องกัับหลักั ธรรมในพระพุุทธศาสนา เช่่น เลข ๕ หมายถึึง ขันั ธ์์ ๕ (รููป เวทนา สัญั ญา สัังขาร วิิญญาณ) และ เลข ๓ หมายถึงึ พระพุุทธ พระธรรม พระสงฆ์์ เป็น็ ต้้น หรือื บ้้างครั้้�งก็็มัดั คััมภีรี ์์ ๗ ช่่วง (หมาย ถึงึ โพชฌงค์เ์ จ็ด็ ) เมื่อ� มัดั คัมั ภีรี ์ค์ รบทุกุ ช่ว่ งแล้ว้ ให้เ้ หน็บ็ ปลายเชือื กไว้ไ้ ม่ต่ ้อ้ งผููกเงื่อ� น นอกผ้า้ ห่อ่ คััมภีีร์์มีีฉลากหรืือป้้ายบอกชื่�อคััมภีีร์์เสีียบไว้้ที่่�หน้้ามััดคััมภีีร์์ด้้วย ฉลากนี้้�ทำ�ำ ด้้วยวััตถุุชนิิดต่่างๆ ซึ่ง� ตกแต่ง่ ประดับั หรืือจำ�ำ หลัักลวดลายให้้ดููงดงาม เช่น่ ทำำ�ด้ว้ ยไม้เ้ รียี กว่า่ ฉลากไม้ ้ ทำำ�ด้้วยทอง เหลืืองเรียี กว่่า ฉลากทองเหลือื ง ทอด้ว้ ยไหม เรียี กว่า่ ฉลากทอ เป็น็ ต้น้ 28 ๗ สายสนอง คือื เส้้นเชืือกเล็็กๆ ที่่จ� ััดทำำ�ไว้้เพื่่�อร้้อยใบลานให้เ้ ข้้าเป็็นผููก

คู่มือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สอื สมุดไทย คัมั ภีีร์์ใบลาน และผ้า้ ห่่อคัมั ภีีร์์ ประเภทและลักั ษณะของคัมั ภีีร์ใ์ บลาน ประเภทของคัมั ภีีร์ใ์ บลาน สำำ�นัักหอสมุุดแห่่งชาติิ กรมศิิลปากร กระทรวงวััฒนธรรม มีีเอกสารโบราณ ประเภทคัมั ภีีร์์ใบลาน ๒ ประเภทคือื ๑. คััมภีีร์์ใบลานฉบัับหลวง คืือคััมภีีร์์ใบลานที่่�สร้้างขึ้�นโดยพระบรม ราชโองการของพระมหากษััตริิย์์ การสร้้างคััมภีีร์์ใบลานฉบัับหลวงนี้้�จะมีีความถููกต้้องแม่่นยำ�ำ ค่อ่ นข้้างสููง เนื่่อ� งจากมีกี ารตรวจทานหลายครั้้ง� ซึ่่�งสามารถใช้เ้ ป็น็ ต้น้ ฉบัับให้้กับั ฉบับั อื่่น� ๆ ได้้ใช้้ คัดั ลอกต่อ่ ๆ กันั มา ดังั ปรากฏว่า่ คัมั ภีรี ์ใ์ บลานฉบับั หลวงได้ส้ ููญหายไปเป็น็ จำ�ำ นวนมาก เพราะผู้�ที่� ยืืมไปคัดั ลอกบางครั้้�งมิิได้น้ ำ�ำ ต้้นฉบัับกลับั มาคืนื นอกจากนี้้�ยังั สร้้างด้ว้ ยความประณีีตเป็น็ พิิเศษ มีีการตกแต่่งลวดลายต่่างๆ อย่่างสวยงาม เช่่น ตกแต่่งคััมภีีร์์ลงรัักปิิดทองทึึบ (ฉบัับทองใหญ่่ รัชั กาลที่่� ๑) ใบปกเขียี นลายรดน้ำ�ำ� บนพื้้น� แดง (ฉบัับรดน้ำ�ำ�แดง รัชั กาลที่่� ๒) ใบปกเขียี นลายรดน้ำ��ำ รููปเทพชุมุ นุมุ (ฉบับั เทพชุมุ นุมุ รัชั กาลที่่� ๓) เป็น็ ต้น้ หากกล่า่ วเฉพาะในสมัยั รัตั นโกสินิ ทร์ ์ คัมั ภีรี ์์ ใบลานฉบัับหลวงมีฉี บัับต่า่ งๆ ดัังนี้้� ๑.๑ รัชั สมัยั พระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้า้ จุุฬาโลก ฉบับั ครููเดิิม (พ.ศ. ๒๓๒๔) ฉบับั ทองใหญ่่ (พ.ศ.๒๓๓๑) ฉบับั รองทรงหรืือฉบัับข้้างลาย และฉบับั ทองชุุบ ๑.๒ รััชสมัยั พระบาทสมเด็จ็ พระพุทุ ธเลิศิ หล้า้ นภาลัยั ฉบัับรดน้ำ��ำ แดง ๑.๓ รัชั สมัยั พระบาทสมเด็จ็ พระนั่่ง� เกล้า้ เจ้า้ อยู่�่ หัวั ฉบับั รดน้ำ��ำ ดำำ�เอก ฉบับั รดน้ำ��ำ ดำ�ำ โท ฉบับั ทองน้อ้ ย ฉบับั เทพชุมุ นุมุ ฉบับั ชุบุ ย่อ่ ฉบับั อักั ษรรามัญั และฉบับั ลายกำ�ำ มะลอ 29

คู่มือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสือสมดุ ไทย ๑.๔ รััชสมัยั พระบาทสมเด็จ็ พระจอมเกล้้าเจ้า้ อยู่�่ หัวั ฉบับั ล่่องชาด ๑.๕ รััชสมััยพระบาทสมเด็จ็ พระจุุลจอมเกล้า้ เจ้า้ อยู่�่ หัวั ฉบับั ทองทึึบ ลัักษณะสำำ�คััญอีกี ประการหนึ่่ง� ของคััมภีีร์ใ์ บลานฉบับั หลวง คืือ ในแต่ล่ ะฉบับั จะมีีรููปสัญั ลักั ษณ์์ประจำำ�รััชกาลที่่ส� ร้้างปรากฏอยู่�่ที่�ใบรองปก รููปสััญลักั ษณ์์ดัังกล่่าวจะเขีียนอยู่่� ภายในรููปวงรีีด้้วยเส้้นทองบนพื้้�นรัักดำำ� ประจำ�ำ อยู่่�ที่�ริิมด้้านซ้้ายและขวาของลาน ตรงกลางมีี อัักษรเส้้นจารบอกชื่�อคัมั ภีีร์ ์ รููปสััญลักั ษณ์ป์ ระจำ�ำ รััชกาลต่า่ งๆ มีลี ัักษณะดังั นี้้� (๑) รููปสัญั ลักั ษณ์ใ์ นรัชั กาลที่่� ๑ เป็น็ รููปอุณุ าโลม เขียี นเป็น็ ลายเส้น้ คล้า้ ย เปลวไฟวาง อยู่�่ บนพานตรงกลางมีีฉััตร ๕ ชั้้�น ขนาบอยู่�่ ๒ ข้้าง และมีีลายช่่อกระหนกเปลว ประกอบส่่วนที่่ว� ่่าง (๒) รููปสััญลัักษณ์์ในรััชกาลที่่� ๒ เป็็นรููปครุุฑยุุดนาคอยู่่�ตรงกลาง มีีฉััตร ๕ ชั้้�น ขนาบอยู่�่ ๒ ข้้าง และมีีลายช่่อกระหนกเปลวประกอบส่่วนที่่�ว่า่ ง (๓) รููปสััญลัักษณ์์ในรััชกาลที่่� ๓ เป็็นรููปปราสาท ๓ ห้้องอยู่�่ตรงกลาง มีฉี ัตั ร ๕ ชั้้น� ขนาบอยู่�่ ๒ ข้า้ ง และมีีลายช่อ่ กระหนกเปลวประกอบส่่วนที่่ว� ่า่ ง (๔) รููปสัญั ลัักษณ์์ในรััชกาลที่่� ๔ เป็น็ รููปมงกุุฏวางอยู่่�บนแป้้น มีฉี ััตร ๕ ชั้้น� ขนาบอยู่่� ๒ ข้า้ ง และมีีลายช่่อกระหนกเปลวประกอบส่่วนที่่�ว่า่ ง (๕) รููปสัญั ลักั ษณ์ใ์ นรัชั การที่่� ๕ เป็น็ รููปพระเกี้ย� วหรือื อักั ษรพระปรมาภิไิ ธย ย่อ่ ประกอบลวดลายต่่างๆ รููปสััญลัักษณ์์ในรััชกาลที่่� ๑ รููปสััญลัักษณ์์ในรััชกาลที่�่ ๒ รููปสััญลัักษณ์ใ์ นรััชกาลที่�่ ๓ รูปู สััญลัักษณ์์ในรััชกาลที่่� ๔ รูปู สััญลัักษณ์ใ์ นรััชกาลที่�่ ๔ รููปสััญลัักษณ์ใ์ นรััชกาลที่�่ ๕ รูปู สััญลัักษณ์ใ์ นรััชกาลที่่� ๕ รูปู สััญลัักษณ์์ในรััชกาลที่่� ๕ รูปู สััญลัักษณ์ใ์ นรััชกาลที่่� ๕ 30

ค่มู ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย ถ้้าเป็็นฉบัับที่่�สร้้างซ่่อมเพิ่่�มเติิมฉบัับที่่�หายไปในรััขกาลก่่อน รููปสััญลัักษณ์์ ประจำำ�รััชกาลที่่�สร้้างซ่่อม หรืือรััชกาลก่่อนนั้้�น จะอยู่่�ด้้านซ้้ายของใบลาน และรููปสััญลัักษณ์์ ประจำำ�รััชกาลที่่ส� ร้้างจะอยู่�ท่ างด้้านขวาของใบลาน เช่่น รััชกาลที่่� ๕ สร้้างซ่่อมฉบับั ในรััชกาลที่่� ๔ ทางด้้านซ้้ายของใบลานจะมีรี ููปสัญั ลักั ษณ์์ประจำำ�รััชกาลที่่� ๔ ส่่วนด้า้ นขวาเป็น็ รููปสััญลัักษณ์์ ประจำำ�รััชกาลที่่� ๕ เป็็นต้น้ ปััจจุุบัันคััมภีีร์์ใบลานฉบัับหลวงเก็็บรัักษาไว้้ที่่�สำำ�นัักหอสมุุดแห่่งชาติิ กรม ศิิลปากร กระทรวงวััฒนธรรม จำ�ำ นวน ๒,๔๔๐ คััมภีีร์์ และที่่�หอพระมณเฑีียรธรรม วััดพระ ศรีีรัตั นศาสดาราม ในพระบรมมหาราชวััง จำ�ำ นวน ๑,๑๔๐ คััมภีรี ์์ ๒. คััมภีรี ์ใ์ บลานฉบัับราษฏร์์ หรืือฉบับั เชลยศัักดิ์์� หมายถึึง คััมภีีร์์ใบลานที่่� พระสงฆ์ส์ ามเณรหรือื ราษฏรทั่่ว� ไปสร้า้ งขึ้น� มีฉี บับั ลานดิบิ ฉบับั รักั ทึบึ ฉบับั ล่อ่ งรักั ฉบับั ล่อ่ งชาด และฉบับั ทองทึึบ คััมภีีร์์ใบลานเหล่่านี้้� ส่่วนใหญ่่เป็็นสมบััติิดั้�งเดิิมที่่�อยู่่�ในความดููแลของสำ�ำ นััก หอสมุดุ แห่ง่ ชาติมิ าแต่เ่ ดิมิ และบางส่ว่ น (โดยเฉพาะคัมั ภีรี ์ใ์ บลานฉบับั ราษฏร์)์ ได้ร้ ับั บริจิ าคจาก ผู้้�มีีจิิตศรััทธานำ�ำ มามอบให้้ หรืือได้้รัับบริิจาคจากเจ้้าคณะพระสัังฆาธิิการบางวััดมอบให้้เป็็น ทรััพย์์สิินของทางราชการ เพื่่�อให้้นำำ�มาทำ�ำ การลงทะเบีียนและให้้บริิการแก่่พระภิิกษุุสามเณร นิสิ ิติ นัักศึึกษา ชาวต่า่ งประเทศและประชาชนทั่่�วไปได้้อ่่าน ศึึกษาค้้นคว้้าได้ต้ ามความประสงค์์ ลัักษณะของคััมภีีร์์ใบลาน คััมภีีร์์ใบลาน เป็็นเอกสารโบราณที่่�จดจารลายลัักษณ์์อัักษรไว้้บนใบลาน ซึ่่�ง 31 เป็็นวัสั ดุธุ รรมชาติิได้ม้ าจากใบของต้้นลาน จึึงเรียี กโดยทั่่�วไปว่่า “หนัังสืือใบลาน” แต่่เนื่่อ� งจาก นิยิ มจารเรื่อ� งเกี่ย� วกับั พระพุทุ ธศาสนาลงในใบลาน จึงึ นิยิ มเรียี กหนังั สือื ใบลานว่า่ “คัมั ภีรี ์ใ์ บลาน” ใบลานใช้จ้ ารตััวอัักษรได้ท้ ั้้�ง ๒ ด้า้ น ก่่อนจารตัวั อักั ษรลงบนใบลาน ต้อ้ งตีีเส้้น บรรทัดั บนใบลานทุกุ ใบ โดยใช้เ้ ส้น้ ด้า้ ยเหนียี วขึงึ ตึงึ กับั กรอบไม้ร้ ููปสี่เ� หลี่ย� มผืนื ผ้า้ ขนาดกว้า้ งยาว กว่่าหน้้าลานเล็็กน้้อย เชืือกที่่�ขึึงตึึงนี้้�ใช้้เป็็นสายบรรทััด เมื่�อจะตีีเส้้นบรรทััด ใช้้ลููกประคบชุุบ เขม่า่ ไฟผสมน้ำำ��ลููบไปบนเส้น้ ด้า้ ยที่่�เป็็นสายบรรทัดั นั้้�น วางกรอบบรรทัดั บนใบลาน กำำ�หนดเส้น้ บรรทััดให้้ได้ข้ นาดตามต้้องการแล้ว้ ดึงึ สายบรรทัดั ขึ้้น� แล้้วปล่่อยให้้ดีดี ลงไปบนลาน จะปรากฏ เส้น้ บรรทัดั บนใบลานตามต้อ้ งการโดยทั่่ว� ไปลานหน้า้ หนึ่่ง� มีจี ำำ�นวนบรรทัดั ระหว่า่ ง ๔ - ๙ บรรทัดั แต่ท่ ี่่น� ิยิ มมากที่่�สุุดคือื ๕ บรรทัดั นำำ�ใบลานที่่ต� ีเี ส้น้ บรรทัดั ไว้เ้ รียี บร้อ้ ยแล้ว้ วางบนหมอนสำ�ำ หรับั ถืือรองจาร แล้ว้ ใช้้ “เหล็็กจาร” ขีดี ลงไปให้้เป็น็ ร่อ่ งรููปอักั ษรบนใบลานที่่�มีเี ส้น้ บรรทััดนั้้�น การ จารตัวั อัักษรจะจารใต้้เส้น้ บรรทัดั เมื่�อจารข้อ้ ความลงลานจบแล้้ว จะเห็น็ รููปลายเส้น้ อัักษรเป็น็ สีีขาว อ่่านได้ไ้ ม่่ ชััดเจน ฉะนั้้น� จึงึ ต้้องลบหน้า้ ลานด้้วยเขม่า่ ไฟผสมน้ำำ�� มันั ยางให้้ทั่่�ว เพื่่�อให้้สีีดำ�ำ ของเขม่า่ ไฟฝังั ลง ไปในร่่องที่่�เป็็นรููปอัักษร โดยใช้ล้ ููกประคบชุบุ เขม่่าไฟผสมน้ำำ�� มันั ยางนั้้�นลููบไปมาจนทั่่�วหน้้าลาน แล้้วใช้้ทรายละเอีียด ซึ่่ง� ต้อ้ งทำำ�ให้ร้ ้้อนด้ว้ ยวิธิ ีีคั่�วบนไฟหรือื ตากแดดก็็ได้้ โรยทรายร้อ้ นบนหน้้า ลาน แล้ว้ ใช้ล้ ููกประคบสะอาดลบเขม่า่ ไฟผสมน้ำ��ำ มันั ยางให้ห้ มดหน้า้ ลาน ด้ว้ ยการถููลููกประคบไป

ค่มู อื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสือสมดุ ไทย มาบนทรายหลายๆ ครั้้�ง ผิวิ หน้า้ ของลานจะขาว และสะอาดเห็น็ เส้น้ อักั ษรเป็น็ สีีดำ�ำ อย่า่ งชัดั เจน มีีความคงทนถาวรอยู่�่ได้้นานหลายร้้อยปีี โดยคััมภีีร์์ใบลานที่่�เก่่าที่่�สุุดซึ่่�งพบอยู่่�ในปััจจุุบััน จาร ด้ว้ ยอัักษรธรรมล้า้ นนา ภาษาบาลีี เรื่�อง ตึึสนิิปาต สมบััติิของวััดไหล่่หิิน อำำ�เภอเกาะคา จังั หวัดั ลำำ�ปาง จารขึ้น� เมื่�อ พ.ศ. ๒๐๑๔ ซึ่่ง� อยู่�่ในรัชั สมััยพระเจ้า้ ติิโลกราชแห่ง่ อาณาจักั รล้า้ นนา ส่่วน คัมั ภีรี ์ใ์ บลานจารด้้วยอักั ษรขอม ภาษาบาลีี ฉบับั ที่่เ� ก่า่ ที่่�สุุดในสำำ�นัักหอสมุดุ แห่ง่ ชาติ ิ คืือ คััมภีีร์์ สมน̣̣ตปาสาทิิกา วิินยฏฺฺ กถา (ทุตุ ิิย) ปาจิิต̣̣ติยิ วณ̣ณ̣ นา ฉบับั ชาดทึบึ จารขึ้�นเมื่อ� จ.ศ. ๙๗๗ ตรง กัับ พ.ศ. ๒๑๕๘ ซึ่่ง� อยู่่�ในรัชั สมััยสมเด็จ็ พระเอกาทศรถแห่่งกรุุงศรีอี ยุธุ ยา การเรีียงลำำ�ดับั หน้้าของคััมภีีร์ใ์ บลาน คัมั ภีีร์ใ์ บลานที่่จ� ารเสร็็จแล้ว้ ทุกุ ลานใช้้ “อัังกา” เป็น็ เครื่่�องหมายบอกลำำ�ดับั หน้า้ ลานแทน เลขหน้า้ อย่า่ งหนังั สือื โดยทั่่ว� ไป เครื่่อ� งหมายอังั กานี้้ � คือื ตัวั อักั ษรซึ่ง� จารไว้ท้ ี่่บ� ริเิ วณ กึ่ง� กลางใบลานริมิ ซ้า้ ยด้า้ นหลังั ของใบลานแต่ล่ ะใบเพียี งแห่ง่ เดียี วเท่า่ นั้้น� (นอกจากนั้้น� ยังั พบว่า่ ในบางคัมั ภีรี ์ม์ ีกี ารจารชื่อ� เรื่อ� งไว้เ้ หนือื อังั กาทุกุ ลานด้ว้ ย) อักั ษรบอกอังั กาหรือื อักั ษรที่่ใ� ช้บ้ อกหน้า้ ของหนัังสือื ใบลานนั้้น� ใช้้พยััญชนะในภาษาบาลีซีึ่ง� มีอี ยู่�่ ๓๓ ตัวั คืือ ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ฌ  ฏ  ฑ ฒ ณ ต ถ ท ธ น ป ผ พ ภ ม ย ร ล ว ส ห ฬ อ รููปแบบอัักษรที่่�ใช้้บอกอัังกานิิยมใช้้แบบเดีียวกัับอัักษรที่่�ใช้้จารเนื้้�อเรื่�อง เช่่น คัมั ภีรี ์ใ์ บลานจารด้ว้ ยอักั ษรขอม อักั ษรบอกอังั กาก็ต็ ้อ้ งใช้อ้ ักั ษรขอมเช่น่ เดียี วกันั และใช้อ้ ักั ษรนี้้� ผสมกัับรููปสระ อักั ษรละ ๑๒ ตััว โดยเริ่�มต้น้ ตั้้�งแต่อ่ ัักษรตัวั แรก คือื “ก” ผสมรููปสระดังั นี้้� ก กา กิิ กีี กุุ กูู เก ไก โก เกา กํํ กะ เมื่�อครบ ๑๒ ลานแล้ว้ ลานที่่� ๑๓ จะต้อ้ งเปลี่�ยนอัักษรบอกอัังกาใหม่่ เป็น็ อักั ษรตัวั ถัดั ไป คือื อักั ษร “ข” ผสมสระต่อ่ ไปอีกี ๑๒ ลาน ใบลานที่่เ� รียี งลำ�ำ ดับั อังั กาครบ ๒ อักั ษร แล้ว้ จะมีี ๒๔ ลาน เรียี กว่่า ๑ ผููก 32

ค่มู อื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนงั สือสมดุ ไทย อัักษรบอกอัังกา ถ้า้ เรื่�องที่่จ� ารลงในใบลานมีเี นื้้�อเรื่�องยาวผููกเดีียวไม่่จบ ต้อ้ งจารต่อ่ กันั หลายๆ ผููก นัับเนื่่�องเรียี งลำำ�ดับั ไปเป็็นผููก ๒ ผููก ๓ และอาจมีจี ำำ�นวนมากถึงึ ๓๐ ผููก หรือื กว่า่ นั้้�นก็ไ็ ด้้ อัักษรที่่�ใช้บ้ อกอังั กาก็็จะใช้้พยัญั ชนะเรีียงตามลำำ�ดับั ไปจนถึึงพยัญั ชนะตัวั สุดุ ท้า้ ย คืือ “อ” แล้ว้ ยังั ไม่จ่ บเรื่�อง ผููกต่อ่ ไปให้้ย้อ้ นกลัับไปใช้อ้ ัักษร “ก” ขึ้้น� ต้้น โดยมีีอักั ษร “ย” ควบกล้ำำ��ด้ว้ ยดัังนี้้� กฺยฺ กฺยฺ า กฺยฺ ิิ กฺยฺ ีี กฺยฺ ุุ กฺยฺ ูู เกฺยฺ ไกฺยฺ โกฺฺย เกฺยฺ า กฺยฺ ํ กฺยฺ ะ และเรียี งลำ�ำ ดับั ไปทำำ�นองเดีียวกัับอัักษรบอกอัังกาในรอบแรก ส่ว่ นผููกสุดุ ท้า้ ย ถ้้ามีจี ำ�ำ นวนลานเกินิ กว่่า ๒๔ ลาน ตั้้�งแต่่ ๒๕ ลาน ถึึง ๔๐ ลาน ก็ใ็ ห้น้ ัับ ๒๔ ลาน เป็็น ๑ ผููก เป็น็ เกณฑ์เ์ สมอไป ส่ว่ นที่่�เกิินนั้้น� ให้น้ ัับเป็น็ ลาน ๑, ๒, ๓ เรียี งลำำ�ดับั ไป ตัวั อย่า่ งเช่่น มีี ๓๐ ลาน เรีียกว่่า ๑ ผููก ๖ ลาน เป็น็ ต้้น เมื่�อจารครบ ๑ ผููก และเรียี งลำำ�ดับั อัังกาถููกต้อ้ งเรียี บร้้อยแล้ว้ ใช้ไ้ หมหรืือด้า้ ย หรือื เชือื กทำ�ำ เป็น็ หููร้อ้ ย เรียี กว่า่ “สายสนอง” ผููกหููใบลานตามช่อ่ งที่่เ� จาะไว้ใ้ นตอนแรก การผููกหูู ใบลานจะผููกเฉพาะด้า้ นซ้า้ ยเพียี งด้า้ นเดียี ว ปล่อ่ ยด้า้ นขวาให้ว้ ่า่ งไว้้ เพื่่อ� ความสะดวกในการเปิดิ พลิกิ ใบลานนั่่น� เอง เมื่อ� ผููกหููใบลานนั้้น� ปลายสายสนองข้า้ งหนึ่่ง� ต้อ้ งผููกเป็น็ ห่ว่ งไว้้ แล้ว้ วนปลาย สายอีีกข้้างหนึ่่�งรอบกึ่่�งใบลานด้้านบนพร้้อมกัับสอดปลายสายสนองเข้้าในห่่วงที่่�ทำ�ำ ไว้้นั้้�น ทั้้�งนี้้� เพื่่�อใช้้ดึึงและมััดให้้ใบลานแน่่นสนิิทเมื่�อต้้องการจะเก็็บ และคลายสายสนองออกเมื่�อจะคลี่่� ใบลาน ตามที่่�ได้้กล่่าวไว้้ในเบื้้�องต้้นแล้้วว่่า ใบลานผููกหนึ่่�งมีีจำ�ำ นวนใบลานประมาณ ๒๔ ลานนั้้น� โดยทั่่�วไปต้้องมีีใบลานเปล่่าไม่่จารตััวอัักษรเพิ่่�มไปในผููกอีีก ทั้้�งด้้านหน้้าและด้้าน หลังั ของผููก ด้้านละประมาณ ๒ - ๕ ลาน ลานเปล่า่ นี้้จ� ะทำำ�หน้้าที่่เ� ป็น็ ปกหน้้าปกหลังั และใบรอง ปก เพื่่อ� ช่่วยป้อ้ งกัันมิใิ ห้้หน้า้ ลานที่่จ� ารอัักษรไว้น้ ั้้�นชำำ�รุดุ ฉีีกขาดได้ง้ ่า่ ย 33

คู่มอื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนงั สอื สมดุ ไทย อัักษรที่่ใ� ช้้จารคัมั ภีีร์์ใบลาน อัักษรที่่�ใช้้จารคััมภีีร์์ใบลานที่่�พบนั้้�น ภาคกลางและภาคใต้้ส่่วนมากจารด้้วย อัักษรขอม ภาคเหนืือจารด้้วยอัักษรธรรมล้้านนา ภาคอีีสานจารด้้วยอัักษรธรรมอีีสาน และ อัักษรไทยน้อ้ ย นอกจากนี้้ย� ังั ปรากฏอักั ษรชนิดิ อื่่น� ที่่ใ� ช้จ้ ารบนใบลาน เช่น่ อัักษรมอญ อัักษรพม่า่ อัักษรสิงิ หล และอัักษรไทย เป็็นต้น้ ภาษาที่ใ�่ ช้ใ้ นคัมั ภีีร์ใ์ บลาน ภาษาที่่�ใช้จ้ ารคัมั ภีีร์์ใบลานนั้้�น ส่ว่ นมากเป็น็ ภาษาบาลี ี นอกนี้้�ยังั มีีภาษาไทย และภาษาสันั สกฤต เป็็นต้น้ เส้น้ อักั ษรของคัมั ภีีร์ใ์ บลาน เส้น้ อัักษรในคััมภีีร์์ใบลานนั้้น� ส่่วนมากเป็็นเส้น้ จาร และมีที ี่่�เขีียนเป็น็ เส้้นชุบุ หมึกึ และเขีียนด้้วยเส้น้ หมึึก เส้น้ ทองก็็มีีบ้า้ งแต่เ่ ป็็นส่่วนน้อ้ ย เช่น่ ฉบัับทองชุุบ เขีียนเส้น้ ชุบุ ไว้้ ที่่�หน้า้ แรกของผููกที่่� ๑ เท่่านั้้น� และในปััจจุบุ ัันมีีเส้น้ พิิมพ์ซ์ึ่ง� จััดทำำ�ขึ้�นด้ว้ ยเทคโนโลยีีสมััยใหม่่ เส้น้ จาร เส้น้ ชุุบหมึึก 34

คมู่ อื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย เส้น้ พิมิ พ์์ เรื่�องที่จ�่ ารในคัมั ภีีร์์ใบลาน เรื่อ� งที่่�จารในคััมภีรี ์์ใบลานส่่วนมากเป็น็ เรื่�องในพระพุุทธศาสนา นอกจากนี้้ย� ััง มีเี รื่อ� งอื่น� ๆ ที่่เ� กี่ย� วกับั วิชิ าการต่า่ งๆ เช่น่ กฎหมาย ตำ�ำ นาน วรรณกรรม ศาสตร์ต์ ่า่ งๆ มีโี หราศาสตร์์ และเวชศาสตร์์ เป็็นต้น้ ฉบับั ของคัมั ภีีร์์ใบลาน คัมั ภีรี ์ใ์ บลานที่่จ� ารเสร็จ็ แล้ว้ นิยิ มตกแต่ง่ หน้า้ ปกและขอบคัมั ภีรี ์เ์ พื่่อ� ให้เ้ ป็น็ ชุดุ 35 เดีียวกัันลัักษณะการตกแต่่งที่่ต� ่า่ งกัันในแต่่ละชุุดมีีชื่�อเรีียกเฉพาะว่่า “ฉบับั ” เท่า่ ที่่�เคยพบและ มีีอยู่ใ่� นหอสมุดุ แห่่งชาติิปัจั จุุบััน มีจี ำำ�นวน ๑๖ ฉบับั คือื ๑. ฉบับั ทองใหญ่่ ๒. ฉบับั รองทรง ๓. ฉบับั ทองชุบุ ๔. ฉบับั ข้้างลาย ๕. ฉบับั ข้้างลายรดน้ำ�ำ�ดำำ� ๖. ฉบับั ข้้างลายรดน้ำำ��แดง ๗. ฉบับั รดน้ำ�ำ� แดง ๘. ฉบับั รดน้ำ�ำ� ดำำ�เอก รดน้ำ��ำ ดำำ�โท รดน้ำ��ำ ดำำ�ลายเทพชุุมนุมุ ๙. ฉบับั ทองน้้อย ๑๐. ฉบับั ชุุบย่อ่ ๑๑. ฉบับั ล่่องชาด ๑๒. ฉบับั ทองทึึบ ๑๓. ฉบับั ล่อ่ งรััก ๑๔. ฉบับั ชาดทึึบ ๑๕. ฉบับั รักั ทึบึ ๑๖. ฉบับั ลานดิบิ

คู่มือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนังสือสมุดไทย ไม้้ประกัับคััมภีีร์์ใบลาน คัมั ภีรี ์์ใบลานที่่�จารเสร็จ็ เรียี บร้อ้ ยแล้้วมีีหลายๆ ผููก รวมกันั เข้้าเป็น็ หนึ่่ง� คััมภีรี ์์ หรืือหนึ่่�งมััดเมื่ �อจะจััดเก็็บต้้องมีีไม้้ขนาบ ๒ ข้้างอยู่�่หน้้าและหลัังใบลานที่่�เรีียงลำ�ำ ดัับผููกไว้้แล้้ว เพื่่อ� ให้ล้ านแข็ง็ แรง ไม่บ่ ิดิ หักั เดาะ หรือื ฉีกี ขาดได้ง้ ่า่ ย เรียี กว่า่ “ไม้ป้ ระกับั ” ขนาดของไม้ป้ ระกับั ต้อ้ งกว้า้ งยาวเท่า่ กับั หน้า้ ลานและหนาประมาณ ๑ - ๒ เซนติเิ มตรหรือื มากกว่า่ นั้้น� ก็ม็ ีี ไม้ป้ ระกับั มีมี ากมายหลายประเภทด้ว้ ยกันั เช่น่ ไม้ป้ ระกับั ธรรมดา ไม้ป้ ระกับั ประดับั มุกุ ไม้ป้ ระกับั ประดับั เกล็ด็ หอย ไม้้ประกับั ประดัับงา ไม้้ประกัับประดับั กระจก ไม้้ประกับั รักั ทึบึ ไม้ป้ ระกับั ทารัักแดง ไม้้ประกัับรดน้ำำ�� ดำ�ำ ไม้ป้ ระกัับรดน้ำ�ำ� แดง ไม้้ประกับั ลายกำ�ำ มะลอ ไม้ป้ ระกับั ชาดทึึบ ไม้ป้ ระกับั ทองทึบึ ไม้้ประกัับลายทองจีีน ไม้ป้ ระกัับทาสีีดำำ� ไม้ป้ ระกับั ทาสีแี ดง เป็น็ ต้น้ ไม้้ประกัับประดัับงา ผ้้าห่อ่ คัมั ภีีร์์ใบลาน คััมภีีร์ใ์ บลานที่่�จารจนครบชุุด มีไี ม้ป้ ระกัับ ๒ ข้้าง และมัดั เรีียบร้อ้ ยดีีแล้้ว เมื่อ� จะเก็็บไว้้ต้อ้ งใช้้ผ้า้ ห่อ่ ให้เ้ รีียบร้อ้ ย เพื่่�อป้้องกัันไม่ใ่ ห้้คัมั ภีีร์์ใบลานชำ�ำ รุดุ ฉีกี ขาด หรืือสกปรกได้้ ง่่าย ผ้้าห่่อคััมภีีร์์ใบลานนี้้�เป็็นรููปสี่ �เหลี่ �ยมผืืนผ้้าขนาดกว้้างยาวกว่่ามััดคััมภีีร์์ใบลานประมาณ ๒ - ๓ เท่่า ผ้้าที่่�ใช้้ห่่อคััมภีีร์์มีีหลายชนิิดด้้วยกััน มีีทั้้�งผ้้าธรรมดา ผ้้าทอยกดอก ผ้้าทอยกดิ้�น ผ้้าพิมิ พ์์ลายสีตี ่า่ งๆ ผ้า้ ปููม ผ้า้ ตาด ผ้า้ ไหม และผ้้าต่่วน เป็น็ ต้้น ผ้้าห่่อคััมภััร์์ใบลาน เป็็นผ้้าซึ่่�งพิิมพ์์ ปััก และทอในสมััยโบราณ แสดงให้้เห็็น ลักั ษณะลวดลายบนผืนื ผ้า้ ชนิดิ ของผ้้าแบบต่่างๆ ผ้้าเหล่่านี้้�เดิิมเป็น็ ผ้้าห่่อพระคัมั ภีรี ์อ์ ยู่�่ตามวัดั ต่า่ งๆ ทั้้�งนี้้� สำำ�นักั หอสมุุดแห่ง่ ชาติิ ได้ม้ าพร้้อมกับั การสำำ�รวจเอกสารโบราณ ซึ่่ง� ส่่วนใหญ่่อยู่�ใ่ น สภาพชำำ�รุุด เมื่�อได้้ลงทะเบีียนเรีียบร้้อยแล้้วเพื่่�อประโยชน์์ในการจััดเก็็บคััมภีีร์์ใบลานให้้คงทน จึงึ ได้เ้ ปลี่ย� นผ้า้ ห่อ่ คัมั ภีีร์ใ์ บลานใหม่่ สำ�ำ หรัับผ้า้ เก่่านั้้น� มีคี ุณุ ค่า่ ทางศิลิ ปะและวัฒั นธรรมของไทย อยู่�่มาก ซึ่่ง� ผ้้าแต่่ละผืนื จะมีลี ายและวิิธีกี ารทอที่่แ� ปลกไม่่ซ้ำ�ำ� กันั ประมาณ ๕๐๐ ชนิิด “จนอาจ กล่่าวได้้ว่่าบรรดาผ้้าไทย ชนิดิ ต่่างๆ มีผี ้า้ ยก ผ้า้ ทอ ผ้า้ พิิมพ์์ลายอย่า่ ง ผ้า้ พิิมพ์์ลายเทศ ที่่�ไหนๆ มีีไม่่มากอย่่างเท่่าที่่ม� ีอี ยู่ใ�่ นหอพระสมุดุ ฯ”๘ 36 ๘ แม้้นมาส ชวลิิต, ประวัตั ิหิ อสมุดุ แห่่งชาติิ, (พระนคร: โรงพิิมพ์์ศิวิ พร, ๒๕๐๙), ๒๔.

ค่มู อื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนังสือสมุดไทย ฉลากคัมั ภีีร์์ใบลาน คัมั ภีีร์ใ์ บลานเมื่อ� ห่อ่ ผ้้าเรียี บร้อ้ ยดีแี ล้ว้ จะมีปี ้า้ ยบอกชื่อ� คัมั ภีรี ์์ จำ�ำ นวนผููกและ ลาน เรีียกว่่า “ฉลาก” ซึ่่ง� ทางภาคเหนือื เรีียกว่า่ “ไม้้บััญชักั ” หรืือ “ไม้ห้ ลาบ” ฉลากบอกชื่อ� คััมภีีร์์นี้้�ทำำ�ด้้วยวััสดุุชนิิดต่่างๆ ซึ่่�งบางชิ้�นตกแต่่งประดัับหรืือจำ�ำ หลัักลวดลายให้้ดููสวยงาม มีีทั้้�ง ทองเหลืือง งาช้า้ ง เขาสััตว์์ ไม้ ้ ผ้้า หนัังสััตว์์ เป็น็ ต้น้ ฉลากงาช้้างพร้้อม เชืือกมััดคัมั ภีีร์์ เชือื กมััดคััมภีีร์์ใบลาน คัมั ภีรี ์ใ์ บลานเมื่�อห่อ่ ผ้า้ เรียี บร้้อยดีีแล้้ว ต้้องใช้เ้ ชือื กมััดให้้แน่น่ เพื่่อ� ป้้องกัันฝุ่่น� ละอองและสัตั ว์เ์ ข้า้ ไปกััดกิินใบลานข้า้ งใน เชือื กที่่ใ� ช้้มััดคััมภีีร์์ใบลานนี้้�เป็็นเชือื กเส้น้ เดียี วที่่�ค่่อน ข้้างยาว โดยใช้้มััดด้้านขวางวนเชืือกรอบห่่อคััมภีีร์์ใบลาน โดยทั่่�วไปนิิยมวนเชืือกเว้้นช่่วงระยะ เป็็น ๕ เปลาะ แต่ล่ ะเปลาะวนเชืือกอีีก ๓ รอบ เมื่อ� มัดั คัมั ภีรี ์ค์ รบ ๕ เปลาะแล้้ว เหน็็บปลาย เชือื กไว้้ไม่่ต้้องผููกเงื่�อน นอกจากนี้้�ยัังอาจใช้้ผ้า้ ปอ ป่่าน ไหม หรือื เส้้นผมของผู้้�มีศี รััทธานำ�ำ มาถักั รวมกัับเชืือก เพื่่อ� ใช้้มัดั คััมภีรี ์ใ์ บลานก็ม็ ีี การทำำ�ทะเบีียนคััมภีีร์์ใบลาน คััมภีีร์์ใบลานทุุกประเภทที่่�เก็็บไว้้ในสำ�ำ นัักหอสมุุดแห่่งชาติิ กรมศิิลปากร ซึ่่�ง อยู่�่ในความดููแลของกลุ่�มหนัังสืือตััวเขีียนและจารึึกนั้้�น จะต้้องลงทะเบีียนประวััติิไว้้ เพื่่�อความ สะดวกในการสืบื ค้้น 37

ค่มู อื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนงั สือสมดุ ไทย มีีขั้�นตอนการปฏิิบััติิงาน ๓ ขั้้�นตอนดังั นี้้� การทำำ�ทะเบียี นคัมั ภีรี ์ใ์ บลานปรากฏกระบวนงานดังั แผนผััง การลงทะเบียี นเอกสารโบราณ ประเภทคัมั ภีีร์์ใบลาน ขั้�นประเมินิ วิเิ คราะห์เ์ อกสาร วางแผนการปฏิบิ ััติงิ านให้้ชัดั เจน ขั้�นเตรียี มการลงทะเบีียน ด้้านเวลา/บุคุ ลากร ตรวจสอบ ทำ�ำ ความสะอาด แยกคััมภีรี ์์ใบลาน สภาพ/คัดั แยก อัักษรเดีียวกันั /ฉบับั เดียี วกัันให้้อยู่่� เอกสารโบราณ กลุ่�มเดีียวกัันรวมถึงึ สภาพของเอกสาร เปลี่ย� นสายสนองที่่�ชำำ�รุุด/ เรียี งลำ�ำ ดัับเลขหน้้า (อังั กา) ให้ถ้ ููกต้อ้ ง สภาพดีี แยกเนื้้อ� หาในพระไตรปิิฎก วิเิ คราะห์เ์ นื้้อ� หา/แยกหมวดหมู่�่ หมวดหมู่่�เดียี วกัันให้้อยู่่�ด้้วยกััน ก่่อนการลงทะเบีียน หรือื ใกล้้เคียี งกันั ขั้น� ปฏิบิ ัตั ิิการลงทะเบียี น ลงทะเบีียน/ประทับั ตรา/ เขีียนเลขทะเบีียนประจำ�ำ ผููก เขียี นป้้ายหน้า้ มัดั ลงทะเบียี น/ประทับั ตรา/เขีียนเลขประจำ�ำ ผููก ๑) ขึ้้�นประเมิินวิิเคราะห์์เอกสาร เมื่�อมีีการพบเอกสาร หรืือได้้รัับแจ้้งว่่ามีี เอกสารคััมภีีร์์ใบลาน เจ้้าหน้้าที่่�จะต้้องศึึกษาข้้อมููลโดยรวมเพื่่�อทำ�ำ การประเมิินวิิเคราะห์์สภาพ และจำำ�นวนเอกสารรวมถึึงแหล่่งที่่�พบเอกสารโบราณเหล่่านั้้�น ทั้้�งนี้้�เพื่่�อใช้้เป็็นแนวทางในการ วางแผนการปฏิิบััติิงาน ว่่าสมควรจะใช้้เวลาเท่่าใด กำ�ำ หนดตััวบุุคลากรที่่�สามารถทำำ�งานได้อ้ ย่า่ ง มีีประสิิทธิภิ าพ ในขั้้น� นี้้� รวมถึงึ การอนุุรักั ษ์เ์ บื้้อ� งต้้น เช่น่ การทำำ�ความสะอาดคััมภีรี ์ด์ ้้วย ๒) ขั้้น� ตอนการลงทะเบียี น การคัดั เลือื กคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน ตรวจสอบสภาพเอกสาร วิเิ คราะห์เ์ นื้้อ� หาเพื่่อ� จัดั คัดั แยกหมวดหมู่่�ก่อ่ นการลงทะเบียี น ทั้้ง� นี้้เ� พื่่อ� ให้เ้ อกสารที่่ม� ีเี นื้้อ� หาใกล้้ เคียี งกันั มีเี ลขทะเบียี นอยู่ใ�่ นกลุ่�มหรือื ประเภทเดียี วกันั มากที่่ส� ุดุ แยกเอกสารที่่ม� ีอี ักั ษรชนิดิ เดียี วกันั 38

คู่มือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย ให้้อยู่่�ในกลุ่�มเดีียวกััน จากนั้้�นจึึงวิิเคราะห์์เนื้้�อหาเอกสารโดยการให้้รายละเอีียดของเอกสารให้้ ได้ม้ ากที่่ส� ุุด โดยให้ร้ ายละเอีียด ชื่�อเรื่�อง เช่น่ สต̣ต̣ ป̣̣ปกรณาภิธิ ม̣ม̣ ฉบัับของเอกสาร เช่น่ ฉบัับลานดิบิ ลักั ษณะเส้้นอัักษร เช่่น เส้น้ จาร เส้น้ หมึึก ชนิิดของไม้้ประกับั เช่น่ ไม้ป้ ระกับั ธรรมดา ประดับั มุกุ ชนิิดของฉลากคัมั ภีรี ์์ เช่น่ ฉลากทองเหลือื ง จากนั้้น� หากคัมั ภีรี ์ผ์ ููกใดมีกี ารนำำ�มาศึกึ ษาค้น้ คว้า้ แล้ว้ ให้ผู้้้�จัดั ทำำ�ทะเบียี นตรวจ สอบว่า่ หน้า้ หรือื อังั กาของคัมั ภีรี ์ใ์ บลานมีคี รบหรือื จัดั เรียี งสลับั กันั หรือื ไม่่ หากสลับั กันั ให้เ้ รียี งให้้ ถููกต้้องตามลำำ�ดัับอัังกา ตรวจสอบว่่าสภาพปกหน้า้ ปกหลัังสมบููรณ์ห์ รืือไม่่ หากเห็น็ ว่า่ สมควร เสริิมปกหน้้า ปกหลัังให้้เสริิมปกหน้้า ปกหลัังคััมภีีร์์ก่่อน ตรวจสอบสายสนองว่่าสมบููรณ์์ หรืือเปี่่�อยยุ่�ยตามกาลเวลา หากมีีสภาพเปื่่�อยยุ่�ยให้้ทำ�ำ การเปลี่�ยนสายสนองโดยการร้้อย สายสนองใหม่่ ๓) ขั้้น� ตอนปฏิิบััติิการลงทะเบีียน การลงทะเบียี นคัมั ภีีร์์ใบลาน มีีแบบฟอร์์ม สำำ�หรับั การกรอกรายละเอีียดตามหัวั ข้อ้ ดังั ตััวอย่่างแบบฟอร์์มต่่อไปนี้้� ทะเบีียนคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน เลขที่่�..................................................................................................................................... มััดที่่�..........................หมวด............................ชื่�อคัมั ภีีร์์........................................................ ชื่อ� เรื่อ� งหน้า้ ปก.....................................................................ผู้�แต่ง่ ........................................ ผู้้�สร้า้ ง.....................................ปีที ี่่ส� ร้า้ ง..................จำำ�นวน................ผููก....................บรรทัดั อักั ษร..................................ภาษา.......................................................เส้น้ ............................ ฉบับั .................................ขนาด กว้า้ ง.........................ยาว............................หนา.................... ไม้้ประกับั .......................ขนาด กว้้าง........................ยาว...........................หนา................... ประวัตั ิ.ิ .................................................................................................................................. แบบฟอร์์มการกรอกข้อ้ มููล : ทะเบีียนคัมั ภีีร์์ใบลาน การเขีียนเลขทะเบียี นประจำำ�ผููกคัมั ภีรี ์ใ์ บลานแต่่ละผููก ต้้องเขีียนเลขทะเบียี น ให้้ชััดเจนที่่�สุดุ ที่่�บริิเวณริิมซ้า้ ยมือื สุดุ ของปกคััมภีรี ์ใ์ บลาน (หน้้าที่่� ๒) หากเป็น็ เรื่อ� งเดียี วกันั ให้้ กำำ�หนดเป็็นเลขทะเบีียนเดีียวกััน จะมีีกี่�ผููกก็็ตาม ให้้เขีียนเลขทะเบีียนไว้้ซ้้ายมืือ คั่่�นด้้วย เครื่่อ� งหมาย (/) ตามด้ว้ ยเลขผููกที่่ป� รากฏบนปกคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน หรือื กำำ�หนดหมายเลขผููกตามอังั กา หรืือหน้า้ ของคัมั ภีีร์์ใบลาน เช่น่ ๔๕๙๖ / ๑ - ๗ สตต̣ ปป̣ กรณาภิธิ มม̣ (พระสงค̣ ณีี - สมนต̣ มหาปฏฺ าน) ๗ ผููก ๑ - ๗ ฉบัับทองทึบึ ไม้้ประกับั ธรรมดา 39

คมู่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย เลขที่�่ ๘๕๙๖ ซ้า้ ยมืือสุุดคืือเลขทะเบียี นของคัมั ภีีร์์ใบลานมัดั นี้้� ในตััวอย่่างนี้้� มีที ั้้ง� หมด ๗ ผููก การเขียี นเลขทะเบียี นให้เ้ ขียี นที่่ร� ิมิ ซ้า้ ยมือื สุดุ บริเิ วณส่ว่ นกลางของคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน โดยตั้�งแต่ผ่ ููกที่่� ๑ - ๗ เมื่อ� เขีียนทะเบีียนแล้ว้ จะได้ท้ ะเบีียนเอกสาร ดัังนี้้� ๘๕๙๖ / ๑ เลขทะเบียี นประจำำ�ผููกที่่� ๑ ๘๕๙๖ / ๒ เลขทะเบีียนประจำ�ำ ผููกที่่� ๒ ๘๕๙๖ / ๓ เลขทะเบียี นประจำ�ำ ผููกที่่� ๓ ๘๕๙๖ / ๔ เลขทะเบียี นประจำำ�ผููกที่่� ๔ ๘๕๙๖ / ๕ เลขทะเบียี นประจำ�ำ ผููกที่่� ๕ ๘๕๙๖ / ๖ เลขทะเบีียนประจำ�ำ ผููกที่่� ๖ ๘๕๙๖ / ๗ เลขทะเบียี นประจำำ�ผููกที่่� ๗ การเขีียนเลขประจำำ�ผูกู : คัมั ภีีร์์ใบลาน เลขที่�่ ๘๕๙๖ / ๑ - ๗ ในกรณีีที่่�คััมภีีร์์มีีไม่่ครบตามจำำ�นวนผููก มีีขาดหายไปผููกใดผููกหนึ่่�งหรืือหลาย ผููก เช่น่ คัมั ภีรี ์์ดัังกล่่าวไม่พ่ บผููกที่่� ๒ ผููกที่่� ๔ และผููกที่่� ๖ เมื่�อถึงึ เวลาลงทะเบีียนให้้ลงทะเบีียน ตามหมายเลขผููกที่่�พบ จะได้เ้ ลขทะเบีียน ดัังนี้้� ๘๕๙๖ / ๑ เลขทะเบีียนประจำ�ำ ผููกที่่� ๑ ๘๕๙๖ / ๓ เลขทะเบียี นประจำ�ำ ผููกที่่� ๓ ๘๕๙๖ / ๕ เลขทะเบีียนประจำ�ำ ผููกที่่� ๕ ๘๕๙๖ / ๗ เลขทะเบีียนประจำ�ำ ผููกที่่� ๗ เลขที่�่ / ๑ – ๗ คือื หมายเลขประจำำ�ผููกของคััมภีรี ์์ใบลาน ซึ่่�งมีีมากน้อ้ ยไม่่ เหมือื นกันั บางเรื่อ� งอาจมีผี ููกเดียี ว บางเรื่อ� งอาจมีมี ากกว่า่ นั้้น� แล้ว้ แต่เ่ นื้้อ� หาเรื่อ� งใดว่า่ มีมี ากหรือื น้้อย สตฺตฺ ปฺปฺ กรณาภิธิ มฺมฺ คือื ชื่อ� เรื่อ� งตามแบบฉบับั ของคัมั ภีรี ์์ โดยทั่่ว� ไปนิยิ มเขียี น เป็น็ ภาษาบาลีี เช่น่ ชื่่อ� เรื่อ� งหน้า้ ปก (สมน̣ต̣ มหาปฏฺฺ าน) ชื่่อ� แบบฉบับั หรือื ชื่อ� คัมั ภีรี ์์ เมื่อ� ประกอบ เป็็นภาษาบาลีี จะได้ว้ ่่า สต̣ต̣ ป̣̣ปกรณาภิิธม̣̣ม เป็น็ ต้้น ยกเว้้นชื่่�อที่่เ� ป็น็ นิทิ านพื้้น� บ้า้ นให้เ้ ขีียนชื่่�อ เรื่�องตามที่่ป� รากฏบนใบลาน 40

คู่มือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนังสอื สมดุ ไทย (พระกถาวตฺถฺ ุปุ กรณ – สมนฺตฺ มหาปฏฺ าน) คือื ชื่่อ� ที่่ป� รากฏบนปกของคัมั ภีรี ์์ ใบลาน ส่ว่ นนี้้ใ� ห้เ้ ขียี นตามที่่พ� บ เห็น็ อย่า่ งไรให้เ้ ขียี นอย่า่ งนั้้น� โดยใช้เ้ ครื่่อ� งหมายวงเล็บ็ เปิดิ - ปิดิ กำ�ำ กัับทุกุ ครั้้ง� จำำ�นวนผููก ให้้นับั ว่า่ เรื่�องนี้้�มีกีี่ผ� ููก ผููกใดบ้า้ ง เช่น่ ๗ ผููก ๑ - ๗ หมายความว่า่ คัมั ภีีร์์นี้้ม� ีที ั้้�งหมด ๗ ผููก มีีผููกที่่� ๑ - ๗ หรือื มีี ๓ ผููกที่่� ๒, ๕, ๗ เป็น็ ต้น้ ฉบัับของคััมภีีร์์ ให้้บอกหลัังจากจำ�ำ นวนผููกและผููกที่่�มีีแล้้ว ตามแต่่ฉบัับของ คัมั ภีรี ์์นั้้�นๆ เช่่น ฉบับั ลานดิบิ ล่อ่ งชาด ล่อ่ งรััก รักั ทึบึ และทองทึึบ เป็็นต้น้ ชนิิดของไม้้ประกัับ ให้้บอกชนิิดของไม้้ประกัับว่่าเป็็นชนิิดใด มีีครบหรืือไม่่ เช่่น ไม้้ประกัับประดับั มุุก ไม้้ประกับั ประดับั เกล็ด็ หอย หรืือไม้้ประกับั ธรรมดา เป็น็ ต้น้ หากไม่ม่ ีีไม้ป้ ระกับั ให้้เขียี นว่า่ ไม่่มีีไม้้ประกับั การให้้ทะเบีียนคััมภีีร์ใ์ บลานเรื่อ� งเดีียวกัันที่่�มีีผูกู ซ้ำ�ำ�กััน คััมภีีร์์ใบลานบางเรื่�องมีีผููกซ้ำ��ำ กััน การกำำ�หนดเลขทะเบีียน ให้้ใช้้หมายเลข ทะเบียี นเลขเดียี วกันั โดยใช้้พยัญั ชนะในภาษาบาลีตี ่อ่ ท้า้ ยจากหมายเลขผููก ตั้้ง� พยััญชนะ ก ข ค ...ห ฬ อ เช่น่ ๘๖๒๐ / ๑ : ๑ก - ๑ง พระสารสง̣คห ๖ ผููก ๑, ๑ก - ๑ง ฉบับั ทองทึบึ - ล่อ่ งชาด ไม้ป้ ระกับั ธรรมดา เลขที่่� ๘๖๒๐ คือื หมายเลขทะเบียี นคััมภีรี ์์ ๑ : ๑ก - ๑ง คือื หมายเลขผููกของคัมั ภีีร์์เรื่อ� งนี้้� เป็น็ เรื่อ� งเดียี วกันั แต่ม่ ีถี ึงึ ๖ ผููก เลขทะเบีียนที่่ต� ้อ้ งเขีียนริิมซ้า้ ยมืือสุุดบริิเวณตรงกลาง จะเขียี นได้้ ดัังนี้้� ๘๖๒๐ / ๑ ๘๖๒๐ / ๑ก ๘๖๒๐ / ๑ข ๘๖๒๐ / ๑ค ๘๖๒๐ / ๑ฆ ๘๖๒๐ / ๑ง ตััวอย่า่ งการเขีียน 41 เลขประจำ�ำ ผูกู : แบบมีีผููกซ้ำ��ำ กััน (หากซ้ำ��ำ กันั มากกว่่านี้้ใ� ห้ใ้ ช้พ้ ยัญั ชนะกำำ�กับั ไปจนกระทั่่ง� ครบทุกุ ผููก)