พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม

หมวดเกิน 10 283 [356] 1. กามาวจรจติ 54 (จติ ทเี่ ปน ไปในกามภูมิ — Kàmàvacara-citta: consciousness of the Sense Sphere) 1) อกศุ ลจติ 12 (จติ อันเปน อกุศล — Akusala-citta: immoral consciousness) อกุศลจติ มีแตทเี่ ปน กามาวจรนเี้ ทา นั้น คือ • โลภมลู จติ 8 (จิตมโี ลภะเปน มลู — Lobhamåla-citta: consc rooted in greed) 1. โสมนสสฺ สหคตํ ทฏิ คิ ตสมปฺ ยุตฺตํ อสงขฺ าริกํ 2. ” ” สสงฺขารกิ ํ 3. ” ทิฏ ิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงขฺ าริกํ 4. ” ” สสงฺขาริกํ 5. อเุ ปกฺขาสหคตํ ทฏิ  คิ ตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารกิ ํ 6. ” ” สสงขฺ าริกํ 7. ” ทฏิ  คิ ตวปิ ปฺ ยุตฺตํ อสงขฺ ารกิ ํ 8. ” ” สสงฺขาริกํ 1. จติ ทเ่ี กดิ พรอ มดว ยโสมนสั สเวทนา ประกอบดวยมจิ ฉาทิฏฐิ ไมม กี ารชักนํา 2. ” ” มกี ารชักนํา 3. ” ไมป ระกอบดว ยมจิ ฉาทฏิ ฐิ ไมม กี ารชักนาํ 4. “ ” มีการชกั นาํ 5. จติ ท่ีเกดิ พรอมดวยอุเบกขาเวทนา ประกอบดว ยมจิ ฉาทฏิ ฐิ ไมม ีการชกั นาํ 6. ” ” มีการชักนํา 7. ” ไมป ระกอบดว ยมจิ ฉาทฏิ ฐิ ไมม ีการชกั นํา 8. ” ” มกี ารชักนํา 1. One consc, accom by joy, assoc with wrong view, unprompted.* 2. ~ , ~ , ~ , prompted. 3. ~ , ~ , dissoc from wrong view, unprompted. 4. ~ , ~ , ~ , prompted. 5. One consc, accom by indif, assoc with wrong view, unprompted. 6. ~ , ~ , ~ , prompted. 7. ~ , ~ , dissoc from wrong view, unprompted. 8. ~ , ~ , ~ , prompted. * consc = consciousness; accom = accompanied; assoc = associated; dissoc = dissociated; indif = indifference.

[356] 284 พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร • โทสมูลจิต 2* (จิตมโี ทสะเปน มลู — Dosamåla-citta: consc rooted in hatred) 1. โทมนสสฺ สหคตํ ปฏฆิ สมปฺ ยุตตฺ ํ อสงขฺ ารกิ ํ 2. ” ” สสงขฺ าริกํ 1. จติ ท่ีเกิดพรอ มดว ยโทมนัสสเวทนา ประกอบดว ยปฏิฆะ ไมมกี ารชักนํา 2. ” ” มกี ารชักนาํ 1. One consc, accom by grief, assoc with resentment, unprompted. 2. ~ , ~ , ~ , prompted. • โมหมลู จิต 8 (จติ มโี มหะเปน มลู — Mohamåla-citta: consc rooted in delusion) 1. อุเปกขฺ าสหคตํ วจิ กิ จิ ฺฉาสมฺปยุตฺตํ 2. ” อุทธฺ จฺจสมฺปยุตฺตํ 1. จิตทเี่ กิดพรอ มดว ยอเุ บกขาเวทนา ประกอบดวยวิจิกจิ ฉา 2. ” ประกอบดวยอทุ ธจั จะ 1. One consc, accom by indif, assoc with uncertainty. 2. ~ , ~ , assoc with restlessness. 2) อเหตกุ จติ 18 (จติ อันไมม สี มั ปยุตตเหตุ คอื ไมประกอบดวยเหตุ 6 ไดแก โลภะ โทสะ โมหะ อโลภะ อโทสะ อโมหะ — Ahetuka-citta: rootless consc) • อกศุ ลวบิ ากจติ 7 (จติ ทเี่ ปน ผลของอกศุ ล — Akusalavipàka-citta: rootless resultant- of-immorality consc) 1. อุเปกขฺ าสหคตํจกขฺ วุ ิ ฺาณํ 2. ” โสตวิฺาณํ 3. ” ฆานวิฺาณํ 4. ” ชิวฺหาวิฺาณํ 5. ทกุ ฺขสหคตํ กายวิฺาณํ 6. อเุ ปกฺขาสหคตํสมฺปฏจิ ฉฺ นนฺ ํ 7. อุเปกขฺ าสหคตํสนตฺ รี ณํ 1. จักขุวิญญาณจิต ที่เกิดพรอ มดวยอเุ บกขาเวทนา 2. โสตวญิ ญาณจติ ” 3. ฆานวิญญาณจิต ” 4. ชิวหาวิญญาณจติ ” * เรยี ก ปฏฆิ สมั ปยตุ ตจติ ก็ได

หมวดเกนิ 10 285 [356] 5. กายวญิ ญาณจติ ที่เกดิ พรอมดว ยทกุ ขเวทนา 6. สัมปฏจิ ฉนั นจิต ทีเ่ กิดพรอมดว ยอเุ บกขาเวทนา 7. สนั ตีรณจิต ” 1. Eye-consc, accom by indif. 2. Ear-consc, ~ 3. Nose-consc, ~ 4. Tongue-consc, ~ 5. Body-consc, accom by pain. 6. Receiving-consc, accom by indif. 7. Investigating-consc, ~ • กุศลวิบากอเหตกุ จิต 8 (จติ ทเ่ี ปนผลของกุศล ไมม ีสมั ปยตุ ตเหตุ — Kusalavipàka- ahetuka-citta: rootless resultant-of-morality consc) 1. อเุ ปกขฺ าสหคตํ จกฺขุวิ ฺาณํ 2. “ โสตวิ ฺาณํ 3. “ ฆานวิฺาณํ 4. “ ชวิ ฺหาวิฺาณํ 5. สุขสหคตํ กายวิ ฺาณํ 6. อุเปกขฺ าสหคตํ สมปฺ ฏิจฉฺ นนฺ ํ 7. โสมนสฺสสหคตํ สนฺตีรณํ 8. อุเปกฺขาสหคตํ สนตฺ รี ณํ 1. จักขวุ ิญญาณจติ ทีเ่ กดิ พรอ มดว ยอุเบกขาเวทนา 2. โสตวญิ ญาณจติ ” 3. ฆานวิญญาณจิต ” 4. ชวิ หาวญิ ญาณจิต ” 5. กายวิญญาณจิต ทีเ่ กดิ พรอ มดว ยสุขเวทนา 6. สมั ปฏจิ ฉนั นจติ ทเ่ี กิดพรอ มดว ยอุเบกขาเวทนา 7. สันตรี ณจิต ท่ีเกิดพรอมดวยโสมนัสสเวทนา 8. สนั ตีรณจติ ที่เกิดพรอ มดว ยอเุ บกขาเวทนา 1.–4. Eye-, Ear-, Nose-, Tongue-consc, accom by indif. 5. Body-consc, accom by pleasure. 6. Receiving-consc, accom by indif.

[356] 286 พจนานกุ รมพุทธศาสตร 7. Investigating-consc, accom by joy. 8. Investigating-consc, accom by indif. • อเหตกุ กริ ยิ าจิต 3 (จิตทเ่ี ปน เพียงกริ ยิ า ไมม สี มั ปยุตตเหตุ — Ahetukakiriyà-citta: rootless functional consc) 1. อุเปกขฺ าสหคตํ ปฺจทฺวาราวชชฺ นํ 2. ” มโนทฺวาราวชชฺ นํ 3. โสมนสสฺ สหคตํ หสติ ปุ ฺปาทจติ ตฺ ํ 1. ปญจทวาราวัชชนจติ * ทเ่ี กดิ พรอมดว ยอเุ บกขาเวทนา 2. มโนทวาราวชั ชนจิต** ” 3. หสิตปุ ปาทจติ *** ท่เี กดิ พรอมดว ยโสมนสั สเวทนา 1. Five-sense-door adverting consc, accom by indif. 2. Mind-door adverting consc, accom by indif. 3. Smile-producing consc, accom by joy. 3) กามาวจรโสภณจิต 24 (จิตดงี ามทเ่ี ปน ไปในกามภูมิ — Kàmàvacara-sobhaõa-citta: Sense-Sphere beautiful consc • มหากศุ ลจิต หรือ สเหตกุ กามาวจรกศุ ลจิต 8 (จิตท่เี ปน กศุ ลยง่ิ ใหญ หรอื กศุ ลจติ ที่ เปนไปในกามภมู ิ มสี ัมปยตุ ตเหตุ — Mahàkusala-citta: moral consc) 1. โสมนสสฺ สหคตํ าณสมฺปยตุ ตฺ ํ อสงขฺ าริกํ 2. ” ” สสงฺขารกิ ํ 3 ” าณวิปฺปยตุ ฺตํ อสงฺขาริกํ 4. ” ” สสงขฺ าริกํ 5. อเุ ปกฺขาสหคตํ าณสมปฺ ยตุ ฺตํ อสงขฺ าริกํ 6. ” ” สสงฺขารกิ ํ 7. ” าณวิปฺปยตุ ตฺ ํ อสงขฺ าริกํ 8. “ “ สสงฺขารกิ ํ 1. จิตท่ีเกดิ พรอมดวยโสมนัสสเวทนา ประกอบดว ยปญ ญา ไมม ีการชกั นาํ 2. ” ” มกี ารชักนํา * จติ ท่รี าํ พงึ ถงึ อารมณท ี่กระทบทวารท้งั 5 ** จติ ท่รี ําพึงถงึ อารมณอ ันมาถงึ คลองในมโนทวาร = โวฏฐพั พนะ ***จติ ทีท่ ําใหเกิดการแยมยิม้ ของพระอรหนั ต

หมวดเกิน 10 287 [356] 3. จิตทเี่ กิดพรอ มดวยโสมนัสสเวทนา ไมป ระกอบดว ยปญญา ไมม กี ารชกั นาํ 4. ” ” มีการชักนาํ 5. จิตที่เกดิ พรอมดวยอเุ บกขาเวทนา ประกอบดวยปญญา ไมมกี ารชกั นํา 6. ” ” มกี ารชักนํา 7. ” ไมประกอบดว ยปญญา ไมม ีการชกั นาํ 8. ” ” มีการชักนาํ 1. One consc, accom by joy, assoc with knowledge, unprompted. 2. ~ , ~ , ~ , prompted. 3. ~ , ~ , dissoc from knowledge, unprompted. 4. ~ , ~ , ~ , prompted. 5. One consc, acc by indif, assoc with knowledge, unprompted. 6. ~ , ~ , ~ , prompted. 7. ~ , ~ , dissoc from knowledge, unprompted. 8. ~ , ~ , ~ , prompted. • มหาวิบากจติ หรอื สเหตุกกามาวจรวบิ ากจติ 8 (จติ อันเปนผลของมหากศุ ล หรอื วิบากจิตท่ีเปน ไปในกามภมู ิ มีสมั ปยุตตเหตุ — Mahàvipàka-citta: resultant consc) (เหมอื นกบั มหากศุ ลจิตทุกขอ) • มหากิริยาจติ หรือ สเหตกุ กามาวจรกริ ยิ าจติ 8 (จติ อันเปน กริ ยิ าอยางท่ีทํามหากุศล แตไ มม วี บิ าก ไดแ กก ารกระทาํ มหากศุ ลของพระอรหนั ต หรอื กริ ยิ าจติ ในกามภมู ิ มสี มั ปยตุ ตเหตุ — Mahàkiriyà-citta: functional consc) (เหมือนกับมหากุศลจิตทกุ ขอ ) 2. รปู าวจรจติ 15 (จติ อนั เปน ไปในรปู ภมู ิ — Råpàvacara-citta:Form-Sphere consciousness) 1) รปู าวจรกศุ ลจติ 5 (กศุ ลจติ ทเี่ ปน ไปในรปู ภมู ิ ไดแ กจ ติ ของผเู ขา ถงึ รปู ฌาน — Råpàvacara- kusala-citta: Form-Sphere moral consc) 1. วิตกกฺ วิจารปติสเุ ขกคคฺ ตาสหติ ํ ปมชฌฺ านกสุ ลจิตฺตํ 2. วจิ ารปตสิ ุเขกคคฺ ตาสหติ ํ ทตุ ิยชฌฺ านกสุ ลจิตฺตํ 3. ปติสเุ ขกคฺคตาสหติ ํ ตติยชฌฺ านกสุ ลจติ ฺตํ 4. สุเขกคคฺ ตาสหิตํ จตตุ ถฺ ชฺฌานกุสลจติ ฺตํ 5. อุเปกเฺ ขกคฺคตาสหติ ํ ปฺจมชฌฺ านกสุ ลจติ ตฺ ํ 1. ปฐมฌานกุศลจติ ทป่ี ระกอบดวย วิตก วิจาร ปต ิ สุข เอกคั คตา 2. ทุติยฌานกศุ ลจิต ที่ประกอบดว ย วจิ าร ปต ิ สขุ เอกัคคตา

[356] 288 พจนานุกรมพทุ ธศาสตร 3. ตตยิ ฌานกุศลจติ ทปี่ ระกอบดวย ปติ สขุ เอกัคคตา 4. จตตุ ถฌานกุศลจติ ทีป่ ระกอบดวย สุข เอกคั คตา 5. ปญจมฌานกุศลจิต ท่ีประกอบดว ย อเุ บกขา เอกคั คตา 1. First Jhàna consc with initial application, sustained application, rapture, happiness and one-pointedness. 2. Second Jhàna consc with sustained application, rapture, happiness and one- pointedness. 3. Third Jhàna consc with rapture, happiness and one-pointedness. 4. Fourth Jhàna consc with happiness and one-pointedness. 5. Fifth Jhàna consc with equanimity and one-pointedness. 2) รูปาวจรวบิ ากจิต 5 (วิบากจติ ท่เี ปนไปในรูปภูมิ คอื จติ ที่เปนผลของรปู าวจรกุศล — Råpàvacara-vipàka-citta: Form-Sphere resultant consc) (เหมือนกบั รปู าวจรกุศลจติ ทุกขอ เปลี่ยนแตค าํ ทายเปน วปิ ากจติ ตฺ )ํ 3) รปู าวจรกริ ยิ าจติ 5 (กริ ยิ าจติ ทเี่ ปน ไปในรปู ภมู ิ คอื จติ ของพระอรหนั ตผ กู ระทาํ รปู าวจรกศุ ล — Råpàvacara-kiriyà-citta: Form-Sphere functional consc) (เหมือนกับรปู าวจรกุศล จติ ทุกขอ เปลย่ี นแตค ําทา ยเปน กิริยาจติ ฺต)ํ 3. อรปู าวจรจติ 12 (จติ ทเ่ี ปน ไปในอรปู ภมู ิ — Aråpàvacara-citta: Formless-Sphere consc) 1) อรปู าวจรกศุ ลจิต 4 (กุศลจิตทเี่ ปนไปในอรปู ภมู ิ ไดแก จติ ของผเู ขา ถึงอรปู ฌาน — Arå pàvacara-kusala-citta: Formless-Sphere moral consc) 1. อากาสานฺจายตนกุสลจิตตฺ ํ 2. วิฺาณฺจายตนกุสลจติ ฺตํ 3. อากิฺจฺายตนกสุ ลจติ ตฺ ํ 4. เนวสฺานาสฺายตนกุสลจิตตฺ ํ 1. กุศลจิตประกอบดวยอากาสานญั จายตนฌาน 2. กุศลจติ ประกอบดว ยวญิ ญาณญั จายตนฌาน 3. กุศลจติ ประกอบดวยอากิญจัญญายตนฌาน 4. กศุ ลจติ ประกอบดว ยเนวสญั ญานาสัญญายตนฌาน 1. Moral Jhàna consc dwelling on the infinity of space. 2. Moral Jhàna consc dwelling on the infinity of consciousness. 3. Moral Jhàna consc dwelling on nothingness. 4. Moral Jhàna consc wherein perception neither is nor is not. 2) อรูปาวจรวิบากจติ (วิบากจิตทเ่ี ปน ไปในอรปู ภูมิ คอื จติ ทเ่ี ปนผลของอรูปาวจรกศุ ล —

หมวดเกิน 10 289 [356] Aråpàvacara-vipàka-citta: Formless-Sphere resultant consc) (เหมือนกบั อรปู าวจร- กศุ ลจติ ทกุ ขอ เปลยี่ นแตค ําทายเปน วิปากจิตตฺ )ํ 3) อรปู าวจรกริ ยิ าจติ (กริ ยิ าจติ ทเ่ี ปน ไปในอรปู ภมู ิ คอื จติ ของพระอรหนั ตผ กู ระทาํ อรปู าวจร- กศุ ล — Aråpàvacara-kiriyà-citta: Formless-Sphere functional consc) (เหมอื นกับ อรปู าวจรกศุ ลจติ ทุกขอ เปลยี่ นแตคําทายเปน กริ ิยาจิตฺต)ํ 4. โลกตุ ตรจิต 8 หรือ 40 (จิตท่ีเปนโลกตุ ตระ — Lokuttara-citta: supermundane consc) 1) โลกตุ ตรกุศลจิต 4 หรอื 20 (กุศลจิตท่ีเปนโลกตุ ตระ คือ กศุ ลจิตทที่ าํ ใหขามพน อยเู หนือ โลก — Lokuttara-kusala-citta: moral supermundane consc) 1. โสตาปตฺตมิ คคฺ จติ ฺตํ 2. สกทาคามิมคคฺ จิตฺตํ 3. อนาคามิมคฺคจติ ตฺ ํ 4. อรหตตฺ มคคฺ จิตฺตํ 1. จิตทป่ี ระกอบดว ยโสตาปตตมิ คั คญาณ คอื กุศลจิตท่ีเปน ทางใหถึงกระแสอนั ไหลไปสนู ิพพาน 2. จิตที่ประกอบดวยสกทาคามมิ คั คญาณ คือ กศุ ลจติ ท่เี ปน ทางใหถึงความเปน พระสกทาคามี 3. จิตที่ประกอบดวยอนาคามมิ ัคคญาณ คอื กศุ ลจติ ทเ่ี ปน ทางใหถงึ ความเปนพระอนาคามี 4. จติ ที่ประกอบดวยอรหตั ตมัคคญาณ คือ กุศลจิตที่เปนทางใหถ งึ ความเปนพระอรหนั ต 1. Consc belonging to the Path of Stream-Entry. 2. Consc belonging to the Path of Once-Returning. 3. Consc belonging to the Path of Non-Returning. 4. Consc belonging to the Path of Arahantship. อยา งพสิ ดาร ใหแ จกมคั คจติ 4 นี้ ดว ยฌาน 5 ตามลาํ ดบั กจ็ ะไดจ าํ นวน 20 ตามตวั อยา งดงั นี้ วิตกฺกวจิ ารปต ิสเุ ขกคคฺ ตาสหติ ํ ปมชฌฺ านโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ ฯลฯ 2) โลกตุ ตรวบิ ากจติ 4 หรอื 20 (วบิ ากจติ ท่ีเปนโลกุตตระ คอื จิตท่ีเปนผลของโลกตุ ตร- กศุ ล — Lokuttara-vipàka-citta: resultant supermundane consc) 1. โสตาปตตฺ ผิ ลจิตตฺ ํ 2. สกทาคามิผลจติ ตฺ ํ 3. อนาคามผิ ลจิตตฺ ํ 4. อรหตตฺ ผลจิตตฺ ํ 1. จติ ทป่ี ระกอบดวยโสตาปต ตผิ ลญาณ 2. จิตที่ประกอบดวยสกทาคามิผลญาณ 3. จิตที่ประกอบดว ยอนาคามิผลญาณ 4. จิตท่ีประกอบดว ยอรหัตตผลญาณ

[357] 290 พจนานุกรมพทุ ธศาสตร 1. Consc belonging to the Fruition of Stream-Entry. 2. Consc belonging to the Fruition of Once-Returning. 3. Consc belonging to the Fruition of Non-Returning. 4. Consc belonging to the Fruition of Arahantship. อยา งพสิ ดาร ใหแ จกผลจติ 4 น้ี ดว ยฌาน 5 ตามลาํ ดบั กจ็ ะไดจ าํ นวน 20 ตามตวั อยา งดงั น้ี วติ กกฺ วจิ ารปต ิสเุ ขกคคฺ ตาสหิตํ ปมชฺฌานโสตาปตตฺ ผิ ลจติ ตฺ ํ ฯลฯ Comp.81–93. สงฺคห.1–6. [357] ตัณหา 108 (ความทะยานอยาก, ความรานรน — Taõhà: craving) ตณั หา 108 ในพระบาลีเดิมเรยี ก ตณั หาวจิ รติ (ความเปนไป หรอื การออกเทยี่ วแสดงตวั ของตณั หา) [อง.ฺ จตกุ กฺ .21/199/290; อภิ.วิ.35/1033/530 = A.II.212; Vbh.393] จัดดงั นี้ ตณั หาวิจรติ 18 อันอาศยั เบญจขันธภายใน = เม่อื มคี วามถือวา “เราม”ี จงึ มคี วามถือวา : เรา เปนอยางน้ี เราเปน อยางนนั้ เราเปน อยางอ่นื เราไมเ ปนอยู เราพึงเปนอยางนี้ เราพงึ เปนอยา งนั้น เราพึงเปนอยางอน่ื ฯลฯ ตณั หาวจิ ริต 18 อนั อาศัยเบญจขนั ธภายนอก = เมอ่ื มีความถือวา “เรามดี ว ยเบญจขันธน ้ี” จึงมคี วามถอื วา: เราเปน อยา งนด้ี ว ยเบญจขันธนี้ เราเปนอยางน้นั ดวยเบญจขนั ธน้ี เราเปน อยาง อน่ื ดวยเบญจขนั ธนี้ ฯลฯ ตณั หาวจิ ริต 18 สองชดุ น้ี รวมเปน 36 × กาล 3 (ปจ จบุ ัน อดีต อนาคต) = 108 อกี อยางหนง่ึ ตัณหา 3 (กามตณั หา ภวตัณหา วิภวตณั หา) × ตณั หา 6 (ตัณหาในรปู ใน เสยี ง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะ ในธรรมารมณ) = 18 × ภายในและภายนอก = 36 × กาล 3 = 108 [วสิ ุทธ.ิ 3/180 = Vism.568] ดู [74] ตณั หา 3. [358] เวทนา 108 (การเสวยอารมณ, ความรสู กึ รสของอารมณ — Vedanà: feeling) เวทนา 108 มกี ลา วถงึ ในพระสตู รบางแหง เฉพาะจาํ นวน (ม.ม.13/99/96; สํ.สฬ.18/412/278; 425/283 = M.I.398; S.IV.225,228) และตรสั แจกแจงไวใน อฏั ฐสตปรยิ ายสูตร (สํ.สฬ.18/437/288 = S.IV.232) อธิบายโดยยอ ดงั น้ี เวทนา 6 (เวทนาเกดิ จากสมั ผสั ทาง ตา หู จมกู ลิ้น กาย ใจ; ดู [113] ) × 3 (ที่เปนโสมนสั โทมนัส และอุเบกขา; ดู [111]) × 2 (เปน เคหสิต คือ อิงเรอื น หรอื เปน ความรสู ึกแบบชาวบาน ฝายหนง่ึ และเปน เนกขัมมสิต คือ อิงเนกขัมม หรือเปนความรูสึกองิ ความสละสงบ ฝายหนง่ึ ) = 36 × กาล 3 (อดตี อนาคต ปจ จุบนั ) = 108

หมวดเกนิ 10 291 [359] [359] กิเลส 1500 (สภาพที่ทําใหจิตเศรา หมอง — Kilesa: defilements) กเิ ลส 1500 ที่จดั เปน ชุดจํานวนอยา งนี้ ไมม ใี นพระบาลี แมจ ะมีกลาวถงึ ในอรรถกถาบาง แหง กแ็ สดงเพยี งตัวอยาง ไมครบถว น ระบไุ วอยา งมากท่ีสดุ เพยี ง 336 อยาง (ดู อ.ุ อ.172, 424; อิต.ิ อ.166) เชน โลภะ โทสะ โมหะ วิปริตมนสกิ าร อหริ ิกะ อโนตตปั ปะ ถนี ะ มทิ ธะ โกธะ อปุ นาหะ ฯลฯ อกุศลกรรมบถ 10 … ตัณหา 108 ในคัมภีรรุนหลังตอมา ไดมีการพยายามนับจํานวนกิเลสพันหา ใหเ ปนตวั เลขทีช่ ัดเจน ดงั ปรากฏในธัมมสังคณีอนุฏกี า (ฉบับ มจร. สงฺคณ.ี อนฏุ กี า 23–24) ซง่ึ ไดแสดงระบบวิธนี บั ไวห ลายอยา ง สรุปไดเ ปน 2 แบบ คือ แบบลงตวั จํานวน 1500 ถว น และแบบนบั คราวๆ ขาดหรอื เกนิ เล็กนอย นบั แตจาํ นวนเต็ม แบบท่ี 1 จาํ นวนลงตัว 1500 ถว น คอื อารมณ 150 × กเิ ลส 10 = กเิ ลส 1,500 กเิ ลส 10 ดู [318] กิเลส 10 อารมณ 150 หมายถึงอารมณซ ่งึ เปน ท่ีต้ังของกิเลส แตม วี ิธนี บั 2 นัย คอื ก) อารมณ 150 = ธรรม 75 [อรปู ธรรม 53 (คอื จติ 1 + เจตสกิ 52) + รปู รปู 18* +อากาสธาตุ 1 + ลักขณรปู 3**] × 2 (ภายใน + ภายนอก) ข) อารมณ 150 = ธรรม 75 [อรปู ธรรม 57 (คือ จิต 1 + เวทนาเจตสกิ 5 + เจตสิกอ่นื ๆ 51) + รูปรปู 18] × 2 (ภายใน + ภายนอก) แบบท่ี 2 จํานวนไมล งตัว ขาดหรอื เกินเล็กนอ ย นับจาํ นวนเต็มปดเศษ แบบที่ 2 น้ี ทา นแจงวิธีนับไวหลายอยา ง เปน 1,584 บาง 1,580 บาง 1,512 บา ง 1,510 บาง 1,416 บา ง แตจะไมนาํ รายละเอียดมาแสดงไวท่นี ้ี เพราะจะทาํ ใหฟนเฝอ ในภาษาไทย มคี าํ พดู เปนสาํ นวนเกา ที่นยิ มกลาวอางกนั สบื ๆ มาแบบติดปากวา “กิเลสพัน หา ตณั หารอ ยแปด” พงึ ทราบวา เปนถอยคาํ ท่อี งิ หลกั ธรรม 2 หมวด คือ [359] กเิ ลส 1500 และ [357] ตณั หา 108 ท่แี สดงแลวน้ี —————————— * รปู ทั้งหมดมี 28 (ดู [40]) ในจาํ นวนน้ี 18 อยา ง เรียกวา รูปรูป เพราะเปนรูปทีเ่ ปนรปู ธรรมจรงิ ๆ หรือแปล งา ยๆ วา “รูปแท” ไดแก มหาภตู รปู 4, ปสาทรปู 5, วสิ ยั รปู 4, ภาวรูป 2, หทัยรูป 1, ชีวติ รูป 1 และ อาหาร รูป 1 สวนรูปทเ่ี หลอื อกี 10 อยา ง (คือ ปรจิ เฉทรปู 1, วิญญตั ริ ูป 2, วกิ ารรูป 3, ลักขณรูป 4) เปนเพยี ง อาการลักษณะหรือความเปนไปของรูปเหลา นนั้ จงึ ไมเ ปนรูปรูป ** ลกั ขณรูป นับเต็มมี 4 (ดู [40] ฏ.) แต 2 อยางแรก นับรวมเปน 1 ได เรียกวา ชาติรปู กลาวคอื อปุ จยะ หมายถึง การเกดิ ทเ่ี ปนการกอตวั ขึน้ ทีแรก และ สันตติ หมายถงึ การเกดิ สืบเนอ่ื งตอๆ ไป โดยนัยน้ี จงึ นบั ลักขณรูปเปน 3

Index of Pāli Terms All references are to marginal group numbers in brackets. Akaniññhà 351 Attàdhipateyya 125 Akampitacitta 353 Attha 64, 132, 133 Akàliko 306 Atthakkhàyã 169 Akiriya-diññhi 14 Atthacariyà 186, 229 Akusala-kamma Attha¤¤utà 287 Akusala-kammapatha 4 Attha-pa¤¤atti 28 Akusala-citta 321 Attha-pañisambhidà 155 Akusala-cetasika 356 Atthi-paccaya 350 Akusala-dhamma 355 Atthi-sukha 192 Akusala-måla 85 Adinnàdàna 137, 321 Akusala-vitakka 68 Adinnàdànà veramaõã 238, 240, 319 Akusalavipàka-citta 70 Adukkhamasukha-vedanà 111 Akkodha 356 Adosa 67, 355 Akkhadhutta 326 Addhà 340 Agati 199 Adhammakàra-nisedhanà 339 Aggi 196 Adhikaraõasamuppàdavåpasamakusalo 322 Aïguttara-nikàya 130, 131 Adhicitta-sikkhà 124 Ajjhattikàyatana 75 Adhiññhàna 197, 325 A¤jalikaraõãyo 276 Adhipaccasãlavantañhàpanà 138 A¤¤athatta 307 Adhipa¤¤à-sikkhà 124 A¤¤adatthuhara 117 Adhipati-paccaya 350 A¤¤ama¤¤a-paccaya 168 Adhipateyya 125 A¤¤asatthuddesa 350 Adhimokkha 328, 355 A¤¤asamàna-cetasika 275 Adhivàsanà 202 A¤¤àtàvindriya 355 Adhisãla-sikkhà 124 A¤¤indriya 349 Adhisãle samàdapada 255 Aññhaïgika-magga 349 Ana¤¤ata¤¤assàmãtindriya 349 Aññha-sãla 293 Anaõa-sukha 192 Aññhika 240 Anattatà 76 Aõóaja 336 Anatta-sa¤¤à 331 Atappà 171 Anantara-paccaya 350 Atijàta-putta 351 Anantariyakamma 245 Atimàna 90 Anabhijjhà 319 Atãta§sa-¤àõa 347 Anariya-pariyesanà 33 Attakilamathànuyoga 72 Anavajjakamma 353 Atta¤¤utà 15 Anavajja-bala 229 Attattha 287 Anavajja-sukha 192 Attavàdupàdàna 133 Anàkulakammanta 353 Attasammàpaõidhi 214 Anàgata§sa-¤àõa 72 Attasampadà 140, 353 Anàgàmi-phala 165 Attahitasampatti 280 Anàgàmi-magga 164 304

293 Anàgàmã 56, 60 Apu¤¤àbhisaïkhàra 129 Anikkhittadhuro 269 Appañivàõità ca padhànasmi§ 65 Aniccatà 40, 76 Appaõihita-vimokkha 107 Anicca-sa¤¤à 331 Appaõihita-samàdhi 47 Animitta-vimokkha 107 Appanà-bhàvanà 99 Animitta-samàdhi 47 Appanà-samàdhi 45, 46 Anukampaka 169 Appama¤¤à 161 Anujàta-putta 90 Appama¤¤à-cetasika 355 Anuttara§ pu¤¤akkhetta§ lokassa 307 Appamàõasubhà 351 Anuttariya 126, 127 Appamàõàbhà 351 Anuttaro purisadammasàrathi 303 Appamàda 3, 239, 353 Anudayata§ pañicca 219 Appamàda-gàravatà 261 Anupahacca 219 Appamàda-sampadà 280 Anupàdinnaka-råpa 41 Appiccha-kathà 314 Anupàdinnaka-saïkhàra 48 Appicchatà 294 Anupàdinna-dhamma 22 Abbhåtadhamma 302 Anupàdisesa-nibbàna 27 Abbhokàsikaïga 342 Anupubbanirodha 313 Abyàkata-dhamma 85 Anupubbavihàra 313 Abyàpàda 319 Anupubbikatha§ 219 Abyàpàda-vitakka 69 Anupubbikathà 246 Abrahmacariyà veramaõã 240 Anuppiyabhàõã 168 Abhabbaññhàna 275 Anurakkhanà-padhàna 156 Abhijacca-bala 230 Anuloma¤àõa 311 Abhijjhà 321 Anuviccavaõõabhàsaka 257 Abhijjhàvisamalobha 347 Anuviccàvaõõabhàsaka 257 Abhi¤¤à 274, 295 Anusaya 288 Abhi¤¤àya-dhammadesanà 134 Anusàsanã-pàñihàriya 94 Abhiñhàna 275 Anussatànuttariya 127 Abhiõhapaccavekkhaõa 247, 248 Anussati 335 Abhiõhapaccavekkhaõa, pabbajita 248 Anottappa 318, 355 Abhidhamma-piñaka 75 Antagàhika-diññhi 337 Abhisaïkhata-saïkhàra 185 Antaràparinibbàyã 60 Abhisaïkharaõaka-saïkhàra 185 Antaràyikadhammavàda 180 Abhisaïkhàra 129 Antà 15 Abhisaïkhàra-màra 234 Apacaya 294 Abhisambuddhaññhàna 188 Apacàyanamaya 89 Amacca-bala 230 Apaõõaka-pañipadà 128 Amoha 67, 355 Aparàpariyavedanãya-kamma 338 Ayasa 296 Aparihàniyadhamma 289, 290, 291 Ayyà-bhariyà 282 Apassena 202 Arahatta-phala 165 Apàya 198 Arahatta-magga 164 Apàyakosalla 71 Arahanta 56, 61, 62 Apàyabhåmi 351 Arahantaghàta 245 Apàyamukha 199, 200 Araha§ 303 Apàyasahàya 168 Ariyadhana 292

294 Ariya-pariyesanà 33 Assamedha 187 Ariyapuggala 55, 63 Ahirika 318, 355 Ariyava§sa 203 Ahetukakiriyà-citta Ariyasacca 204 Ahetuka-citta 356 Ariyasacca-dassana 353 Ahetuka-diññhi 356 Ariyasaccesu kiccàni 205 Ahetuvàda 14 Ariyà vaóóhi 249 Ahosi-kamma 101 Aråpa 207 âkappavattasampanna 338 Aråpa-jhàna 8, 313 âkàra 251 Aråpa-dhamma 19 âkàsa-kasiõa 340 Aråpa-bhava 98 âkàsa-dhàtu 315 Aråpa-ràga 329 âkàsàna¤càyatana 40, 148 Aråpa-loka 104 âkàsàna¤càyatana-bhåmi 207 Aråpàvacara-kiriyà-citta 356 âki¤ca¤¤àyatana 351 Aråpàvacara-kusala-citta 356 âki¤ca¤¤àyatana-bhåmi 207 Aråpàvacara-citta 356 âcariya 351 Aråpàvacara-bhåmi 162, 351 âcàra-vipatti 211 Aråpàvacara-vipàka-citta 356 âciõõa-kamma 175 Alàbha 296 âjãvaññhamaka-sãla 338 Alãnatà 201 âjãvapàrisuddhi-sãla 241 Alobha 67, 355 âjãva-vipatti 160 Avajàta-putta 90 âjjava 175 Avigata-paccaya 350 âdãnava-¤àõa 326 Avijjamàna-pa¤¤atti 28 âdãnava-sa¤¤à 311 Avijjamànena-avijjamàna-pa¤¤atti 28 âdesanà-pàñihàriya 331 Avijjamànena-vijjamàna-pa¤¤atti 28 ânàpànasati, ânàpànassati 94 Avijjà 208, 209, 288, 329, 340 âne¤jàbhisaïkhàra 331, 335, 346 Avijjàsava 135, 136 âpo-kasiõa 129 Avirodhana 326 âpo-dhàtu 315 Avihà 351 âbàdhika 39, 147 Avihi§sà 326 âbhassarà 83, 84, 150 Avihi§sà-vitakka 69 âmisa-iddhi 351 Asaïkhata-dhamma 21 âmisa-dàna 42 Asaïkhata-lakkhaõa 118 âmisa-pañisanthàra 11 Asaïkhàra-parinibbàyã 60 âmisa-påjà 31 Asa¤¤ãsattà 351 âmisa-vepulla 30 Asantuññhibahulo 269 âmisa-saïgaha 44 Asantuññhità kusalesu dhammesu 65 âyakosalla 49 Asammoha-sampaja¤¤a 189 âyatana 71 Asa§sagga-kathà 314 âyu 341 Asubha 336 âyussa-dhamma 227 Asubha-sa¤¤à 331 ârakkhasampadà 250 Asurakàya 198, 351 âra¤¤ikaïga 144 Asekha 55 ârammaõa-paccaya 342 Asekhadhamma 333 ârammaõåpanijjhàna 350 Asokacitta 353 7

295 âruppa 207 Utu-sappàya 286 ârogya 201 Uttara-disà 265 âloka-kasiõa 315 Uttari¤ca patàreti 269 âlokabahulo 269 Udayabbaya¤àõa 311 âvajjana 343 Udàna 302 âvañabhaya 210 Uddesàcariya 211 âvàsa-macchariya 233 Uddesika-cetiya 141 âvàsa-sappàya 286 Uddhacca 318, 329, 355 âvàsikadhamma 251, 252, 253, Uddhacca-kukkucca 225 âsanna-kamma 254, 255, 256, 257 Uddhambhàgiya-sa§yojana 329 âsava 338 Uddha§soto-akaniññhagàmã 60 âsavakkhaya¤àõa 135, 136 Uddhumàtaka 336 âsevana-paccaya 106, 274, 297, 323 Upakàraka 169 âhàra 350 Upakkilesa 347 âhàra-paccaya 212 Upaghàtaka-kamma 338 âhàra-råpa 350 Upacaya 40 âhàre-pañikålasa¤¤à 40 Upacàra-bhàvanà 99 âhuneyyaggi 354 Upacàra-samàdhi 45, 46 âhuneyyo 131 Upa¤¤àta-dhamma 65 307 Upaññhàna 328 Upatthambhaka-kamma 338 Itivuttaka 302 Upadhi-vipatti 176 Itthatta 40 Upadhi-viveka 109 Itthindriya 349 Upadhi-sampatti 177 Itthãdhutta 199 Upanàha 347 Idappaccayatà 340 Upanissaya 202 Iddhi 42 Upanissaya-paccaya 350 Iddhi-pàñihàriya 94 Upapajjavedanãya-kamma 338 Iddhipàda 213 Upapatti-deva 82 Iddhividhà, Iddhividhi 274, 297 Upapàramã 325 Indriya 258, 349 Upapãëaka-kamma 338 Indriya-paccaya 350 Uparima-disà 265 Indriyaparopariyatta-¤àõa 323 Upasama 197, 295 Indriyasa§vara 128, 222 Upasamànussati 335 Indriyasa§vara-sãla 160 Upasampadàcariya 211 Iriyàpatha-sappàya 286 Upahacca-parinibbàyã 60 Issarakaraõavàda 101 Upàdàna 214, 340 Issà 308, 330, 347, 355 Upàdà-råpa 38, 40 Upàdinnaka-råpa 41 Uggaha-nimitta 87 Upàdinnaka-saïkhàra 48 Ugghañita¤¤å 153 Upàdinna-dhamma 22 Uccàsayanamahàsayanà veramaõã 240 Upàyakosalla 71 Uccheda-diññhi 13 Upàsaka-dhamma 259, 260 Ujupañipanno 307 Upàsaka-parisà 151 Uññhànasampadà 144 Upàsikà-parisà 151 Utu-niyàma 223 Upekkhà 112,161, 281, 325, 328

296 Upekkhà-vedanà 111 Kalyàõamitta 250 Upekkhindriya 349 Kalyàõamittatà 1, 144, 280, 324 Uposatha 240 Kalyàõamittadhamma Uppàda 117 Kalyàõavàca 278 Ubbegà-pãti 226 Kavaëiïkàràhàra 251, 252, 253 Ubhatobhàgavimutta 62, 63 Kasiõa Ubhayattha 133 Kàma 40, 212 æmibhaya 210 Kàmaguõa 315 Ekaggatà 355 Kàma-chanda 5 Ekattheràpadesa 166 Kàma-taõhà 6 Ekantanibbidà 295 Kàma-bhava 225 Ekabãjã 58 Kàmabhogã 74 Ekàsanikaïga 342 Kàma-ràga 98 Ehipassiko 306 Kàma-loka 316 Okàsa-loka 102 Kàma-vitakka Okkantikà-pãti 226 Kàma-sa§vara 288, 329 Ogha 215 Kàmasukhallikànuyoga 104 Ottappa 23, 292, 355 Kàmasugati-bhåmi 70 Odàta-kasiõa 315 Kàmàdãnava-kathà 239 Opanayiko 306 Kàmàvacara-citta 15 Opapàtika 171 Kàmàvacara-bhåmi 351 Obhàsa 328 Kàmàvacarasobhaõa-citta 246 Orambhàgiya-sa§yojana 329 Kàmàsava 356 Ovàdàcariya 211 Kàmupàdàna Kaïkhàvitaraõa-visuddhi 285 Kàmesumicchàcàra 162, 351 Kata-¤àõa 73 Kàmesumicchàcàrà veramaõã 356 Kata¤¤utà 353 Kàya Kata¤¤åkatavedã 29 Kàya-kamma 135, 136 Katattà-kamma 338 Kàya-kamma¤¤atà 214 Kathàvatthu 75, 314 Kàyagatàsati Kamma 4, 66, 338 Kàya-duccarita 137, 321 Kammakàraõappatta 84 Kàya-dvàra 238, 319 Kamma-kilesa 137 Kàya-dhàtu 40, 276 Kamma¤¤atà 40 Kàya-passaddhi 66, 319, 321 Kammaññhàna 36, 354 Kàya-pàgu¤¤atà Kamma-niyàma 223 Kàya-bala 355 Kamma-paccaya 350 Kàya-bhàvanà 335 Kamma-vañña 105 Kàya-mudutà 80 Kammavipàka-¤àõa 323 Kàya-lahutà 77, 78 Kamma-saddhà 181 Kàya-vi¤¤atti 348 Kammassakatà 247 Kàya-vi¤¤àõa 355 Kammassakatà-saddhà 181 Kàyavi¤¤àõa-dhàtu 355 Karuõà 161, 305, 355 Kàya-viveka 230 Kàya-våpakàsa 37 Kàyasakkhã 355 Kàya-saïkhàra 355 40 268 348 109 222 63 119, 120

297 Kàya-samphassa 272 Khandha-parinibbàna 27 Kàyasamphassajà-vedanà 113 Khandha-màra 234 Kàya-sucarita 81 Khalupacchàbhattikaïga 342 Kàyànupassanà-satipaññhàna 182 Khãõàsava-pañi¤¤à 180 Kàyika-dukkha 16 Khuddaka-nikàya 75 Kàyika-vedanà 110 Khuddakà-pãti 226 Kàyika-sukha 52 Khetta-sampatti 115 Kàyindriya 349 Khemacitta 353 Kàyujukatà 355 Gaõapadesa 166 Kàlacàrã 250 Gati 351 Kàla¤¤utà 287 Gati-vipatti 176 Kàla-vipatti 176 Gati-sampatti 177 Kàla-sampatti 177 Gantha-dhura 26 Kàlàmasutta-kaïkhàniyaññhàna 317 Gandha 6, 40, 277 Kiïkaraõãyesu dakkhatà 324 Gandha-taõhà 264 Kicca-¤àõa 73 Gandha-dhàtu 348 Kiccàni, Ariyasaccesu 205 Gandha-sa¤cetanà 263 Kilesa 318, 359 Gandha-sa¤¤à 271 Kilesa-kàma Gambhãra¤ca katha§ kattà 278 Kilesa-parinibbàna 5 Garu 278 Kilesa-màra 27 Garuka-kamma 338 Kilesa-vañña 234 Gahapataggi 131 Kukkucca 105 Gahapati-parisà 152 Kumbhãlabhaya 355 Gàthà 302 Kula-ciraññhiti-dhamma 210 Gàrava 261, 353 Kula-macchariya 138 Gàravatà 261 Kusala-kamma 233 Gilànasatuppàdaka 255 Kusala-kammapatha 4 Gihi-padhàna 32 Kusala-dhamma 319, 320 Gihi-sukha 192 Kusala-måla 85 Guõàtireka-sampadà 190 Kusala-vitakka 67 Geyya 302 Kusalavipàka-ahetuka-citta 69 Gocara-råpa 40 Kusalassåpasampadà 356 Gocara-sappàya 286 Kodha 97 Gocara-sampaja¤¤a 189 Kolaïkola 308, 347 Gotrabhå-¤àõa 345 Kosalla 58 Gharàvàsa-dhamma 139 71 Ghàna 40, 276 Ghàna-dvàra 78 Khaõika-samàdhi 46 Ghàna-dhàtu 348 Khaõikà-pãti 226 Ghàna-vi¤¤àõa 268 Khaõóaphullapañisaïkharaka 254 Ghànavi¤¤àõa-dhàtu 348 Khattiya 173 Ghàna-samphassa 272 Khattiya-parisà 152 Ghànasamphassajà-vedanà 113 Khanti 24, 139, 325, 326, 353 Ghànindriya 349 Khanti-sa§vara 243 Khandha, Pa¤ca 216 Khandhaka 75

298 Ghàyana 343 Cetanà-sampadà 190 Ghosa-pamàõa 158 Cetasika 157, 355 cetasika-dukkha Cakka 140 Cetasika-vedanà 16 Cakkavatti 142 Cetasika-sukha 110 Cakkavatti-vatta 339 Cetiya 52 Cakkhu 40, 217, 276 Cetopariya¤àõa 141 Cakkhu-dvàra 78 Cetovimutti 274, 297 Cakkhu-dhàtu 348 Corã-bhariyà 43 Cakkhundriya 349 282 Cakkhumà 95 Chanda 213, 355 Cakkhu-vi¤¤àõa 268 Chanda-sampadà 280 Cakkhuvi¤¤àõa-dhàtu 348 Chandàgati 196 Cakkhu-samphassa 272 Chaëabhi¤¤a 62 Cakkhusamphassajà-vedanà 113 Catuttha-jhàna 9 Janaka-kamma 338 Catudhàtu-vavaññhàna 147, 354 Jaratà 40 Caraõa 344 Jaràdhammatà 247 Carita 262 Jarà-maraõa 340 Cariyà 262 Jalàbuja 171 Càga 139, 197, 249, 292 Javana 343 Càga§ anubråheyya 197 Jàgariyànuyoga 128 Càga-sampadà 191 Jàtaka 302 Càgànussati 335 Jàtaññhàna 188 Càtummahàràjikà 270, 351 Jàtaråparajatapañiggahaõà veramaõã 242 Citta 157, 213, 356 Jàti 340 Citta-kamma¤¤atà 355 Jiõõa 83, 84, 150 Citta-niyàma 223 Jiõõapañisaïkharaõà 138 Citta-passaddhi 355 Jivhà 40, 276 Citta-pàgu¤¤atà 355 Jivhà-dvàra 78 Citta-bhàvanà 37 Jivhà-dhàtu 348 Citta-mudutà 355 Jivhà-viõõàõa 268 Citta-lahutà 355 Jivhàvi¤¤àõa-dhàtu 348 Citta-vipallàsa 178 Jivhà-samphassa 272 Citta-viveka 109 Jivhàsamphassajà-vedanà 113 Citta-visuddhi 285 Jivhindriya 349 Citta-saïkhàra 119, 120 Jãvita-råpa 40 Citta-sampatti 115 Jãvitindriya 40, 349, 355 Cittànupassanà-satipaññhàna 182 Cittujukatà 355 Jhàna 7, 8 Cintàmaya-pa¤¤à 93 Jhànapaccaya 350 Cãvara 159 Jhànalàbhã 252, 253, 254, 322 Cãvara-santosa 203 Jhànàdisaïkilesàdi-¤àõa 323 Cuti 343 Cutåpapàta-¤àõa 106, 323 ¥àõa 72, 73, 328, 345 Cetanà 263, 355 ¥àõa-carita 262

299 ¥àõadassana-visuddhi 285 Dàna 11, 12, 123, 186, ¥àõa-sa§vara 243 229, 239, 325, 326, 353 ¥àtakasaïgaha 353 Dàna-kathà 246 ¥àtattha-cariyà 96 Dànamaya 88, 89 ¥àta-pari¤¤à 92 Dàrasaïgaha 353 ¥àyapañipanno 307 Dàsã-bhariyà 282 òhànàñhàna-¤àõa 323 Diññhadhammavedanãya-kamma 338 Taõhà 74, 91, 264, 340, 357 Diññhadhammikattha 132 Tatiya-jhàna Diññhadhammikattha-sa§vattanika-dhamma 144 Tatramajjhattatà 9 Diññhàsava 136 Tathàgatabodhi-saddhà 355 Diññhi 13, 14, 91, 288, 318, 330, 355 Tathàgata-sàvaka 181 Diññhippatta 63 Tadaïga-nirodha 142 Diññhiyà supañividdhà 231 Tadàlambana 224 Diññhi-vipatti 175 Tapa 343 Diññhi-vipallàsa 178 Tàvati§sà 326, 353 Diññhi-visuddhi 285 Titthàyatana 270, 351 Diññhi-sampadà 280 Tipiñaka 101 Diññhi-sàma¤¤atà 273 Tiracchànayoni 75 Diññhujukamma 89 Tilakkhaõa 198, 351 Diññhupàdàna 214 Tisaraõa 76 Dibbacakkhu 217, 274, 297 Tãraõa-pari¤¤à 116 Dibbasota 274, 297 Tusità 92 Disà 265 Tecãvarikaïga 270, 351 Dãgha-nikàya 75 Tejo-kasiõa 342 Dukkha 16, 112, 204, 296 Tejo-dhàtu 315 Dukkhatà 76, 79 Tevijja 39, 147 Dukkha-dukkhatà 79 Thambha 62 Dukkha-nirodha 204 Thãna 347 Dukkha-nirodhagàminã pañipadà 204 Thãna-middha 318, 355 Dukkha-vedanà 111 Thåpàraha-puggala 225 Dukkha-samudaya 204 Theradhamma 142 Dukkhà pañipadà khippàbhi¤¤à 154 Thero ratta¤¤å 322 Dukkhà pañipadà dandhàbhi¤¤à 154 Dakkhiõa-disà 322 Dukkhindriya 349 Dakkhiõà-visuddhi 265 Duccarita 80 Dakkhiõeyyaggi 143 Dutiya-jhàna 9 Dakkhiõeyyo 131 Dullabha-puggala 29 Dama 307 Deyyadhamma-sampatti 115 Dasa-bala¤àõa 139 Deva 82 Dasa-sãla 323 Devatànussati 335 Dassana 242 Devadåta 83, 84 Dassanànuttariya 343 Devaputta-màra 234 Dahara 126, 127 Deva-loka 103 84 Deva-sampatti 114 Desanà 17, 18 Desanàvidhi 172

300 Domanassa 112 Dhammàcariya 211 Domanassindriya 349 Dhammàdhiññhàna-desanà 17 Dosa 68, 318, 355 Dhammàdhipateyya 125, 339 Dosaggi 130 Dhammànudhamma-pañipatti 179, 193 Dosa-carita 262 Dhammànupassanà-satipaññhàna 182 Dosamåla-citta 356 Dhammànuvatti 201 Dosàgati 196 Dhammànusàrã 63 Dvàra 77, 78 Dhammànussati 335 Dhammikathàya sandassaka 253 Dhatà 231 Dhammikàrakkhà 339 Dhanànuppadàna 339 Dhàtu 146, 148, 348 Dhamma 19, 20, 21, 22, 35, 85,100, 206, 277 Dhàtukathà 75 Dhamma-iddhi 42 Dhàtu-kammaññhàna 147 Dhammakàmatà 324 Dhàtu-cetiya 141 Dhammakàmo 322 Dhàtu-manasikàra 147 Dhamma-khandha 218 Dhutaïga 342 Dhamma-gàravatà 261 Dhura 26 Dhamma-guõa 306 Dhammacakkappavattanaññhàna 188 Na antaràvosàna§ 291 Dhammacariyà 353 Na àmisantaro 219 Dhamma-cetiya 141 Na àvàsamaccharã 257 Dhamma¤¤utà 287 Na kammàràmatà 291 Dhamma-taõhà 264 Na kulamaccharã 257 Dhamma-dassane nivesaka 255 Naccagãtavàditavisåkadassana- 240 Dhamma-dàna 11 242 Dhammadesaka-dhamma 219 màlàgandhavilepanadhàraõa- 138 Dhammadesanà 134 maõóanavibhåsanaññhànà veramaõã 14 Dhammadesanàmaya 89 Naccagãtavàditavisåkadassanà veramaõã 350 Dhamma-dhàtu 348 Naññhagavesanà 291 Dhamma-niyàma 86, 223, 340 Natthika-diññhi 291 Dhamma-pañisanthàra 31 Natthi-paccaya 291 Dhamma-pañisambhidà 155 Na niddàràmatà 291 Dhamma-pamàõa 158 Na pàpamittatà 257 Dhamma-macchariya 233 Na pàpicchatà 222 Dhamma-vicaya 281 Na bhassàràmatà 302 Dhammavinaya-nicchayalakkhaõa 294, 295 Na làbhamaccharã 291 Dhamma-vepulla 44 Navakabhikkhu-dhamma 324 Dhamma-saïgaha 49 Navaïga-satthusàsana 323 Dhamma-sa¤cetanà 263 Na saïgaõikàràmatà 323 Dhamma-sa¤¤à 271 Nàthakaraõadhamma 28 Dhamma-samàdàna 145 Nànàdhàtu-¤àõa 340 Dhamma-samàdhi 218 Nànàdhimuttika-¤àõa 345 Dhammasàkacchà 353 Nàma-pa¤¤atti 328 Dhammassavana 353 Nàma-råpa 296 Dhammassavanamaya 89 Nàmaråpa-pariccheda-¤àõa Dhammassavanànisa§sa 221 Nikanti Nindà

301 Nippariyàya-suddhi 54 Pacchàjàta-paccaya 350 Nibbàna 27, 157, 295, 310 Pacchima-disà 265 Nibbàna-sacchikiriyà 353 Pa¤ca-khandha 216 Nibbàna-sampatti 114 Pa¤ca-dhamma 239 Nibbidà¤àõa 311 Pa¤ca-sãla 238 Nimitta 87, 150 Pa¤¤a§ nappamajjeyya 197 Nimmànaratã 270, 351 Pa¤¤atti 28 Niyàma 223 Pa¤¤avà 251 Niyyànikadhammadesanà 180 Pa¤¤à 93,197, 228, 237, 249 Niraggaëa 187 258, 292, 305, 324, 325 Niraya 198, 351 Pa¤¤à-kathà 314 Niràmisa-sukha 53 Pa¤¤à-khandha 218 Nirutti-pañisambhidà 155 Pa¤¤à-cakkhu 217 Nirodha 204, 224, 295 Pa¤¤àpana-pa¤¤atti 28 Nirodha-sa¤¤à 331 Pa¤¤àpiya-pa¤¤atti 28 Nivàta 353 Pa¤¤à-bala 229, 230 Nissaya 159 Pa¤¤à-bhàvanà 37 Nissaya-paccaya 350 Pa¤¤àvimutta 62, 63 Nissayasampanno 95 Pa¤¤àvimutti 43 Nissayàcariya 211 Pa¤¤àvuóóhi 179 Nissaraõa-nirodha 224 Pa¤¤à-sampadà 191 Nãtattha 64 Pa¤¤indriya 349, 355 Nãla-kasiõa 315 Pa¤¤indriya-cetasika 355 Nãvaraõa 225 Pañigha 288, 329 Nekkhamma 325 Pañiccasamuppàda 340 Nekkhamma-vitakka 69 Pañipatti-påjà 30 Nekkhammànisa§sa-kathà 246 Pañipatti-saddhamma 121 Neyya 153 Pañipatti-sàsana 51 Neyyattha 64 Pañipadà 154 Nevasa¤¤ànàsa¤¤àyatana 207 Pañipadà¤àõadassana-visuddhi 242 Nevasa¤¤ànàsa¤¤àyatana-bhåmi 351 Pañipadànuttariya 126 Nesajjikaïga 342 Pañipassaddhi-nirodha 224 No caññhàne niyojaye 278 Pañibhàga-nimitta 87 Pañibhàõa-pañisambhidà 155 Pakiõõaka-akusala-cetasika 355 Pañiråpadesavàsa 140, 353 Pakiõõaka-cetasika 355 Pañivinodanà 202 Paggàha 328 Pañivedha-saddhamma 121 Paccatta§ veditabbo vi¤¤åhi 306 Pañisaïkhà¤àõa 311 Paccaya 159, 350 Pañisanthàra 31 Paccayapariggaha-¤àõa 345 Pañisanthàra-gàravatà 261 Paccayasannissita-sãla 160 Pañisandhi 343 Paccaya-sampadà 190 Pañisambhidappatta 62 Paccayàkàra 340 Pañisambhidà 155 Paccavekkhaõa-¤àõa 345 Pañisallekhità 251 Paccuppanna§sa-¤àõa 72 Pañisevanà 202 Paccekabuddha 142 Paññhàna 75

302 Pañhama-jhàna 9 Pariyàya-suddhi 54 Pañhavã-kasiõa 315 Pariyesanà 33 Pañhavã-dhàtu 39, 147 Parivajjanà 202 Paõóitasevanà 353 Parivàra 75 Pattapiõóikaïga 342 Parisa¤¤utà 287 Pattànumodanàmaya 89 Parisà 151, 152 Pattidànamaya 89 Palàsa 347 Padaparama 153 Paviveka 294 Padhàna 32, 156 Paviveka-kathà 314 Papa¤ca 91 Pasa§sà 296 Pabbajita 150 Pasàda-råpa 40 Pabbajita-abhiõhapaccavekkhaõa 248 Passaddhi 220, 281, 328 Pabbajita-padhàna 32 Pahàtabba-dhamma 206 Pabbajjà 123 Pahàna 92, 205, 224 Pabbajjàcariya 211 Pahàna-padhàna 156 Pamàõa, Pamàõika 158 Pahàna-pari¤¤à 92 Pamàda 347 Pahàna-bhàvavanà-ràmatà 203 Payoga-vipatti 176 Pahàna-sa¤¤à 331 Payoga-sampatti 177 Pa§sukålacãvara 159 Payogàbhisaïkhàra 185 Pa§sukålikaïga 342 Paratoghosa 34 Pàñipuggalika-dàna 12 Parattha 133 Pàñimokkhasa§vara 222, 243 Paranimmitavasavattã 270, 351 Pàñimokkhasa§vara-sãla 160 Paramattha 132 Pàñihàriya 94 Paramattha-desanà 18 Pàõàtipàta 137, 321 Paramattha-dhamma 157 Pàõàtipàtà veramaõã 238, 240, 319 Paramatthapàramã 325 Pàpaõikadhamma 95 Paramattha-sacca 50 Pàpamitta 199 Parahitapañipatti 304 Pàpavirati 353 Parikamma-nimitta 87 Pàpicchà 308 Parikamma-bhàvanà 99 Pàmojja 220 Pariccàga 326 Pàramã 325 Pariccheda-råpa 40 Pàricariyànuttariya 127 Pari¤¤à 93, 205 Pàrisuddhi-sãla 160 Pari¤¤eyya-dhamma 206 Pàvacana 35 Pariõatabhojã 250 Pàsàdiko 322 Parittasubhà 351 Pàhuneyyo 307 Parittàbhà 351 Piõóapàta 159 Parinibbutaññhàna 188 Piõóapàta-santosa 203 Paripucchà 339 Piõóapàtikaïga 342 Paribhoga-cetiya 141 Piõóiyàlopabhojana 159 Parimitapànabhojanà 138 Pitughàta 245 Pariyatti-dhamma 332 Pittivisaya 198, 351 Pariyatti-saddhamma 121 Piyaråpa sàtaråpa 266 Pariyatti-sàsana 51 Piyavàcà 186 Pariyàyadassàvã 219 Piyavinàbhàvatà 247

303 Piyo 278 Bala 227, 228, 229, 230 Pisuõàvàcà 321 Bahukàra-dhamma 25, 279, 292 Pisuõàya vàcàya veramaõã 319 Bahula-kamma 338 Pãta-kasiõa 315 Bahussuta Pãti 220, 226, 281, 328, 355 Bahussutaïga 251, 252, 253, 254 Puggala 153 Bahussutà 231 Puggala¤¤utà 287 Bahussuto 231 Puggalapa¤¤atti 75 Bàla-asevanà 322 Puggala-sappàya 286 Bàhà-bala 353 Puggalàdhiññhàna-desanà 17 Bàhiràyatana 230 Puggalàpadesa 166 Bàhusacca 277 Pu¤¤akaraõàyàrocaka 254, 255 Bãja-niyàma Pu¤¤akiriyà-vatthu 88, 89 Buddha 237, 292, 324, 353 Pu¤¤àbhisaïkhàra 129 Buddha-ovàda 223 Putta 90 Buddha-guõa Puttasaïgaha 353 Buddha-cakkhu 100, 142 Pubbakàrã 29 Buddha-cariyà 97 Pubbekatapu¤¤atà 140, 353 Buddhattha-cariyà Pubbekatavàda 101 Buddha-dhammadesanà 303, 304, 305 Pubbenivàsànussati 274, 297 Buddhànumata 217 Pubbenivàsànussati-¤àõa 106, 323 Buddhànussati 96 Puratthima-disà 265 Buddhàpadesa 96 Purisatta 40 Buddhi-carita 134 Purisamedha 187 Buddho 201 Purisindriya 349 Bojjhaïga 335 Purejàta-paccaya 350 Bodhipakkhiya-dhamma 166 Puëuvaka 336 Byàdhita 262 Påjaneyya-påjà 353 Byàdhidhammatà 303 Påjà 30 Byàpàda 281 Påtimuttabhesajja 159 Byàpàda-vitakka 352 Peyyavajja 229 Brahmacariya Brahmacàrã 83, 84, 150 Pharaõà-pãti 226 Brahmapàrisajjà 247 Pharusavàcà 321 Brahmapurohità Pharusàya vàcàya veramaõã 319 Brahma-loka 225, 321, 347 Phala 165, 310 Brahmavihàra 70 Phala¤àõa 345 Bràhmaõa 353 Phassa 272, 340, 355 Bràhmaõa-parisà 250 Phassàhàra 212 Bhagavà 351 Phusana 343 Bhaginã-bhariyà 351 Phoññhabba 6, 40, 277 Bhaïga¤àõa 103 Phoññhabba-taõhà 264 Bhabbatà-dhamma 161 Phoññhabba-dhàtu 348 Bhaya 173 Phoññhabba-sa¤cetanà 263 Bhaya¤àõa 152 Phoññhabba-sa¤¤à 271 Bhayàgati 303 282 311 267 210 311 196

304 Bhariyà 282 Manasànupekkhità 231 Bhava 98, 340 Manasikàra 355 Bhavaïga Manindriya 349 Bhava-cakka 343 Manussà 351 Bhava-taõhà 340 Manussa-loka 103 Bhava-ràga 74 Manussa-sampatti 114 Bhavàsava 288, 330 Mano 276 Bhassapariyanta 135, 136 Mano-kamma 66, 319, 321 Bhassa-sappàya 222 Mano-duccarita 80 Bhàvanà 286 Mano-dvàra 77, 78 Bhàvanà-padhàna 36, 37, 99, 205 Mano-dhàtu 348 Bhàvanàmaya 156 Manomayiddhi 297 Bhàvanàmaya-pa¤¤à 88, 89 Mano-vi¤¤àõa 268 Bhàvanãyo 93 Manovi¤¤àõa-dhàtu 348 Bhàva-råpa 278 Manosa¤cetanàhàra 212 Bhàvetabba-dhamma 40 Mano-samphassa 272 Bhikkhu-aparihàniyadhamma 206 Manosamphassajà-vedanà 113 Bhikkhunã-parisà 290, 291 Mano-sucarita 81 Bhikkhu-parisà 151 Maraõadhammatà 247 Bhåta-kasiõa 151 Maraõassati 335 Bhåmi 315 Mala 308 Bhesajja 162, 351 Mahàkiriyà-citta 356 Bhoga 159 Mahàkusala-citta 356 Bhoga-àdiya 227 Mahàpadesa 166, 167 Bhoga-bala 232 Mahàbrahmà 351 Bhoga-vibhàga 230 Mahàbhåta 38, 39 Bhoga-sukha 163 Mahàvipàka-citta 356 Bhojana-sappàya 192 Ma§sa-cakkhu 217 Bhojane-matta¤¤utà 286 Ma§sa-vaõjjà 235 128 Màtàpitu-upaññhàna 123, 353 Makkha 308, 347 Màtà-bhariyà 282 Magga 164, 204, 310 Màtughàta 245 Magga¤àõa 345 Màna 91, 288, 309, 318, 329, 347, 355 Magga-paccaya 350 Màyà 308, 347 Maggàmagga¤àõadassana-visuddhi 285 Màra 234 Magguppàda-pubbanimitta 280 Màlàgandhavilepanadhàraõa Maïgala 353 maõóanavibhåsanaññhànà veramaõã 242 Maccu-màra 234 Micchatta 334 Macchariya 233, 308, 330, 347, 355 Micchà-àjãva 334 Majjapànasa¤¤ama 353 Micchàkammanta 334 Majja-vaõijjà 235 Micchà¤àõa 334 Majjhima-nikàya 75 Micchàdiññhi 308, 321, 334 Mata 83, 84, 150 Micchàvàcà 334 Matta¤¤utà 287 Micchàvàyàma 334 Mada 347 Micchàvimutti 334 Maddava 326 Micchàsaïkappa 334

305 Micchàsati 334 Råpa 6, 38, 40, 41, 157, 277 Micchàsamàdhi 334 Råpa-khandha 216 Mittapañiråpaka 168 Råpa-jhàna Middha 355 Råpa-taõhà 8, 313 Mu¤citukamyatà¤àõa 311 Råpa-dhàtu 264 Mudità 161, 355 Råpa-dhamma 348 Mudutà 40 Råpa-pamàõa 19 Musàvàda 137, 308, 321 Råpa-bhava 158 Musàvàdà veramaõã 238, 240, 319 Råpa-ràga 98 Måla 340 Råpa-loka 329 Mettà 161, 325 Råpa-sa¤cetanà 104 Mettà-karuõà 239 Råpa-sa¤¤à 263 Mettàkàyakamma 273 Råpàvacarakiriyà-citta 271 Mettàmanokamma 273 Råpàvacarakusala-citta 356 Mettàvacãkamma 273 Råpàvacara-citta 356 Methunasa§yoga 283 Råpàvacara-bhåmi 356 Moha 68, 318, 355 Råpàvacaravipàka-citta Moha-carita 262 162, 351 Mohaggi 130 356 Mohamåla-citta 356 Mohàgati 196 Lakkhaõa-råpa 40 Yathàbala-santosa 122 Lakkhaõåpanijjhàna 7 Yathàlàbha-santosa 122 Lahutà 40 Yathàsanthatikaïga 342 Làbha 296 Yathàsàruppa-santosa 122 Làbha-macchariya 233 Yamaka 75 Làbhànuttariya 127 Yasa 296 Låkha-pamàõa 158 Yàmà 270, 351 Loka 102, 103, 104 Yoga 170 Lokattha-cariyà 96 Yogabahulo 269 Lokadhamma 296 Yoni 171 Lokapàla-dhamma 23 Yonisomanasikàra 2, 34, 179, 193, 280 Lokavidå 303 Ratanattaya 100 Lokàdhipateyya 125 Rasa 6, 40, 277 Lokiya-dhamma 20 Rasa-taõhà 264 Lokuttarakusala-citta 356 Rasa-dhàtu 348 Lokuttara-citta 356 Rasa-sa¤cetanà 263 Lokuttara-dhamma 20, 310, 332 Rasa-sa¤¤à 271 Lokuttara-bhåmi 162 Ràgaggi 130 Lokuttaravipàka-citta 356 Ràga-carita 262 Lobha 68, 318, 355 Ràjadhamma 326 Lobhamåla-citta 356 Ràja-saïgahavatthu 187 Lohitaka 336 Rukkhamålasenàsana 159 Lohita-kasiõa 315 Rukkhamålikaïga 342 Lohituppàda 245 Vacanakkhamo 278 Vacasà paricità 231 Vacã-kamma 66, 319, 321

306 Vacã-duccarita 80 Vi¤¤àõàhàra 212 Vacã-dvàra 77 Vitakka 266, 355 Vacãparama 168 Vitakka-carita 262 Vacã-vi¤¤atti 40 Vidhåro 95 Vacã-saïkhàra 119, 120 Vinaya 35, 353 Vacã-sucarita 81 Vinaya-piñaka 75 Vajjã-aparihàniyadhamma 289 Vinãlaka 336 Vañña 105 Vipacitतå 153 Vaóóhana-mukha 201 Vipatti 175, 176 Vaóóhi, Ariyà 249 Vipariõàma-dukkhatà 79 Vaõijjà 235 Vipallàsa 178 Vaõõa 173, 227 Vipassanà-¤àõa 297, 311 Vaõõa-kasiõa 315 Vipassanà-dhura 26 Vaõõa-macchariya 233 Vipassanà-bhàvanà 36 Vattà ca 278 Vipassanåpakilesa 328 Vatthu-kàma 5 Vipàka-paccaya 350 Vatthu-sampadà 190 Vipàka-vañña 105 Vadhakà-bhariyà 282 Vipàka-saddhà 181 Vaya 117 Vipubbaka 336 Vara 227 Vippayutta-paccaya 350 Vàjapeya 187 Vibhaïga 75 Vàyo-kasiõa 315 Vibhava-taõhà 74 Vàyo-dhàtu 39, 147 Vimuttànuttariya 126 Vikàra-råpa 40 Vimutti 43 Vikàlabhojanà veramaõã 240 Vimutti-kathà 314 Vikkhambhana-nirodha 224 Vimutti-khandha 218 Vikkhàyitaka 336 Vimutti¤àõadassana-kathà 314 Vikkhittaka 336 Vimutti¤àõadassana-khandha 218 Vigata-paccaya 350 Vimutti-sacchikattà 252 Vicàra 266, 355 Vimutto 322 Vicikicchà 225, 288, 318, 329, 355 Vimokkha 107, 298 Vicchiddaka 336 Virajacitta 353 Vijjà 106, 297 Virati 108 Vijjamàna-pa¤¤atti 28 Viratãcetasika 355 Vijjamànena-avijjamàna-pa¤¤atti 28 Viràga 294, 295 Vijjamànena-vijjamàna-pa¤¤atti 28 Viràga-sa¤¤à 331 Vijjàcaraõa-sampanno 303 Viriya 213, 258, 281, 325, 355 Vi¤¤atti-råpa 40 Viriya-bala 229 Vi¤¤àõa 268, 340 Viriya-sa§vara 243 Vi¤¤àõa-kasiõa 315 Viriyàrambha 237, 294, 324 Vi¤¤àõa-kicca 343 Viriyàrambha-kathà 314 Vi¤¤àõa-khandha 216 Viriyindriya 349 Vi¤¤àõa¤càyatana 207 Viveka 109 Vi¤¤àõa¤càyatana-bhåmi 351 Visaya-råpa 40 Vi¤¤àõaññhiti 240 Visa-vaõijjà 235 Vi¤¤àõa-dhàtu 148 Visa§yoga 294

307 Visuddhi 258, 305 Saïgha-bheda 245 Visuddhi-deva 82 Saïghànussati 335 Vihi§sà-vitakka 70 Saïghàpadesa 166 Vãma§sà 213 Sacca 50, 139, 197, 239, 325 Vuóóhi-dhamma 179 Sacca§ anurakkheyya 197 Vedanà 110, 111, 112, 113, 340, 355, 358 Sacca-¤àõa 73 Vedanà-khandha 216 Sacittapariyodapana§ 97 Vedanànupassanà-satipaññhàna 182 Sacchikàtabba-dhamma 206 Vedalla 302 Sacchikiriyà 205 Vedabahulo 269 Sa¤cetanà 263 Vepulla 44 Sa¤¤à 271, 331, 355 Vepulla-dhamma 269 Sa¤¤à-khandha 216 Veyyàkaraõa 302 Sa¤¤à-vipallàsa 178 Veyyàvaccamaya 89 Sa¤¤àvedayitanirodha 313 Vesàrajja 180 Sati 25, 258, 281, 324, 355 Vesàrajjakaraõa-dhamma 237 Satipaññhàna 182 Vessa 173 Sati-sampaja¤¤a 239 Vehapphalà 351 Sati-sa§vara 243 Voññhapana 343 Satindriya 349 Sattakkhattu§parama 58 Saupàdisesa-nibbàna 27 Satta-loka 102 Sakadàgàmi-phala 165 Satta-vaõijjà 235 Sakadàgàmi-magga 164 Sattàvàsa 312 Sakadàgàmã 56, 59 Sattha-vaõijjà 235 Sakkàyadiññhi 329 Satthà devamanussàna§ 303 Sakhã-bhariyà 282 Satthu-gàravatà 261 Sagga 270 Sadàrasantosa 239 Sagga-kathà 246 Sadda 6, 40, 277 Saïkhata-dhamma 21 Sadda-taõhà 264 Saïkhata-lakkhaõa 117 Sadda-dhàtu 348 Saïkhata-saïkhàra 185 Sadda-pa¤¤atti 28 Saïkhàra 48, 119, 120, 185, 340 Sadda-sa¤cetanà 263 Saïkhàra-khandha 216 Sadda-sa¤¤à 271 Saïkhàra-dukkhatà 79 Saddhamma 121, 332 Saïkhàra-loka 102 Saddhamma-samannàgato 301 Saïkhàrupekkhà¤àõa 311 Saddhammassavana 179, 193 Saïkhepa 340 Saddhà 181, 237, 249, 258, 292, 355 Saïgaõã 75 Saddhà-carita 262 Saïgaha 49, 340 Saddhàdeyyàvinipàtaka 255 Saïgaha-bala 229 Saddhànusàrã 63 Saïgahavatthu 186 Saddhàvimutta 63 Saïgahavatthu, Ràja- 187 Saddhà-sampadà 191 Saïgha 100 Saddhindriya 349 Saïgha-gàravatà 261 Sanidàna-dhammadesanà 134 Saïgha-guõa 307 Santati 40 Saïgha-dàna 12 Samti§ sikkheyya 197

308 Santãraõa 343 Sama-saddhà 183 Santuññhi, Santuññhã 122, 294, 324, 353 Sama-sãlà 183 Santuññhi-kathà 314 Samàdapanà 172 Santuññho 322 Samàdàna-virati 108 Santosa, Santuññhi 122 Samàdhi 45, 46, 47, 220, 258, 281 Sandassanà 172 Samàdhikathà 314 Sandiññhiko 306 Samàdhi-khandha 218 Sandhi 340 Samàdhi-bhàvanà 184 Sapadànacàrikaïga 342 Samàdhindriya 349 Sappàñihàriya-dhammadesanà 134 Samànattatà 186, 229 Sappàya 286 Samànasukhadukkha 169 Sappàyakàrã 250 Samàpatti 299 Sappàya-sampaja¤¤a 189 Samuccheda-nirodha 224 Sappàye matta¤¤å 250 Samuccheda-virati 108 Sappurisa-kammanto 301 Samuttejanà 172 Sappurisa-cintã 301 Samudaya 204 Sappurisa-dàna 300 Sampaja¤¤a 25, 189 Sappurisa-dàna§ deti 301 Sampañicchana 343 Sappurisa-diññhã 301 Sampatta-virati 108 Sappurisa-dhamma 287, 301 Sampatti 114, 115, 177 Sappurisa-pa¤¤atti 123 Sampadà 190 Sappurisa-bhattã 301 Sampayutta-paccaya 350 Sappurisa-mantã 301 Samparàyikattha 132 Sappurisa-vàco 301 Samparàyikattha-sa§vattanika-dhamma 191 Sappurisa-sa§seva 179, 193 Sampaha§sanà 172 Sappurisåpassaya 140 Samphappalàpa 321 Sabbacittasàdhàraõa-cetasika 355 Samphappalàpà veramaõã 319 Sabbatthagàminãpañipadà-¤àõa 323 Samphassa 272 Sabbapàpassa akaraõa§ 97 Sambahulattheràpadesa 166 Sabbamedha 187 Sambodha 295 Sabbaloke anabhiratasa¤¤à 331 Sammati-deva 82 Sabbasaïkhàresu aniññhasa¤¤à 331 Sammati-desanà 18 Sabbàkusalasàdhàraõa-cetasika 355 Sammati-sacca 50 Sabbe dhammà anattà 86 Sammatta 333 Sabbe saïkhàrà aniccà 86 Sammappadhàna 156 Sabbe saïkhàrà dukkhà 86 Sammasana-¤àõa 311, 345 Sama-càgà 183 Sammà-àjãva 239, 293, 355 Samajãvità 144 Sammàkammanta 293, 355 Samajãvi-dhamma 183 Sammà¤àõa 333 Samaõa-dassana 353 Sammàdassana 222 Samaõa-parisà 152 Sammàdiññhi 293, 319 Samatha-bhàvanà 36 Sammàdiññhi-paccaya 34 Samathayànika 61 Sammàpàsa 187 Samanantara-paccaya 350 Sammàvàcà 293, 355 Samanta-cakkhu 217 Sammàvàyàma 293 Sama-pa¤¤à 183 Sammàvimutti 333

309 Sammàsaïkappa 293 Sãlavà 250, 252, 253, 254, 322 Sammàsati 293 Sãla-vipatti 175 Sammàsamàdhi 293 Sãla-visuddhi 285 Sammàsambuddha-pañi¤¤à 180 Sãla-sampadà 191, 280, 344 Sammàsambuddho 303 Sãlasàma¤¤atà 273 Saraõa 116 Sãlànussati 335 Savana 343 Sukkhavipassaka 61 Savanànuttariya 127 Sukha 52, 53, 112, 220, 227, 296, 328 Sasaïkhàra-parinibbàyã 60 Sukhapañisa§vedanàya saphalappadhàna 174 Sassata-diññhi 13 Sukha-vedanà 111 Sassamedha 187 Sukhà pañipadà khippàbhi¤¤à 154 Sahajàta-paccaya 350 Sukhà pañipadà dandhàbhi¤¤à 154 Saëàyatana 340 Sukhindriya 349 Sa§yutta-nikàya 75 Sugato 303 Sa§yojana 329, 330 Sucarita 81 Sa§vara 243 Su¤¤ata-vimokkha 107 Sa§vara-padhàna 156 Su¤¤ata-samàdhi 47 Sa§vejanãyaññhàna 188 Suta 201, 249 Sa§sedaja 171 Sutamaya-pa¤¤à 93 Sàñheyya, Sàtheyya 308, 347 Sutta 302 Sàtthaka-sampaja¤¤a 189 Sutta-piñaka 75 Sàdhàraõabhogã 273 Sudassà 351 Sàma¤¤a-phala 165 Sudassã 351 Sàma¤¤a-lakkhaõa 76 Sudda 173 Sàmisa-sukha 53 Suddhavipassanàyànika 61 Sàmãcipañipanno 307 Suddhàvàsa 244, 351 Sàyana 343 Suddhi 54 Sàraõãyadhamma 273 Supañipanno 307 Sàrambha 347 Subhakiõhà 351 Sàsana 51 Subharatà 294 Sikkhà 124 Subhàsitavàcà 353 Sikkhà-gàravatà 261 Suràdhutta 199 Sikkhànuttariya 127 Suràmerayamajjapamàdaññhànà veramaõã Sikkhàpada, Pa¤ca 238 238, 240 Sikkhàpadapa¤¤atti-atthavasa 327 Susukàbhaya 210 Sippa 353 Suhadamitta 169 Sãla 201, 237, 249, 292, 324, 325, 326 Sekha 55 Sãla, Aññha 240 Setughàta-virati 108 Sãla, Dasa 242 Senàsana 159 Sãla, Pa¤ca 238 Senàsana-santosa 203 Sãla-kathà 246, 314 Sota 40, 276 Sãla-khandha 218 Sota-dvàrà 78 Sãlabbataparàmàsa 329 Sota-dhàtu 348 Sãlabbatupàdàna 214 Sota-vi¤¤àõa 268 Sãla-bhàvanà 37 Sotavi¤¤àõa-dhàtu 348 Sãlamaya 88, 89 Sota-samphassa 272

310 Sotasamphassajà-vedanà 113 Sovacassatà 324, 353 Sotàpatti-phala 165 Sosànikaïga 342 Sotàpatti-magga 164 Soëasa-¤àõa 345 Sotàpattiyaïga 193, 194, 195 Soëasavatthuka-ànàpànasati 346 Sotàpanna 56, 58 Svàkkhàto 306 Sotindriya 349 Svàgatapàñimokkho 322 Sobhaõakaraõa-dhamma 24 Hatavikkhittaka 336 Sobhaõa-cetasika 355 Hadaya-råpa 40 Sobhaõasàdhàraõa-cetasika 355 Hadaya-vatthu 40 Somanassa 112 Hiri Somanassindriya 349 Heññhima-disà 23, 292, 355 Soracca 24 Hetu-paccaya 265 350

ภาค 2 พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ไทย–อังกฤษ Part II Thai–English Buddhist Dictionary

First Edition — B.E. 2506 Second Edition — B.E. 2512 Third Edition — B.E. 2513 Fourth Edition — B.E. 2515 (published ever since as Part II of the present volume) Fifth Edition — B.E. 2526 Sixth Edition — B.E. 2545 (All rights reserved)

คํานํา (ในการพมิ พครัง้ ท่ี ๑) หนังสือเก่ียวกับพระพุทธศาสนาที่เปนภาษาอังกฤษมีอยูเปนจํานวนมาก ปราชญและทานผูรูทั้งหลาย ผูประพันธหนังสือเหลานั้น ไดนําคําศัพทธรรมภาษาบาลีซึ่งเปนศัพทเฉพาะวิชาการทางพระพุทธศาสนา ไป ถา ยทอดแปลเปน ภาษาองั กฤษ ในการถา ยทอดน้ัน ศัพทที่ไดความหมายแทนลงกนั ก็มจี าํ นวนมาก ทพ่ี อเทยี บกนั ไดก็มี และท่ยี ังขัดแยง กันอยูก ็มบี า ง นักศกึ ษาสมควรจะไดท ราบความหมายเหลาน้ที ่ปี ราชญทั้งหลายใชก ันอยู เพือ่ นาํ ศพั ทธรรมไปถา ยทอดไดถูกตอ ง หรืออยางนอยที่สดุ เพอ่ื นาํ มาประกอบการพิจารณาเทียบเคยี งในการคดิ ศพั ทข้ึนใชใ หม ผูจัดทําไดมีโอกาสสอนวิชาเก่ียวกับภาษาอังกฤษในแผนกบาลีเตรียมอุดมศึกษาของมหาจุฬาลงกรณ- ราชวิทยาลัย และไดนาํ เอาวิชาธรรมภาคภาษาอังกฤษเขา บรรจุสอนเปนสวนหนึ่งดวย รูสกึ วานักศึกษามคี วาม สนใจดี เหน็ เปน การสมควรทีจ่ ะรวบรวมศพั ทเหลานีจ้ ัดเรยี งลาํ ดับอักษร ทาํ เปน พจนานกุ รมอันเหมาะทน่ี กั ศกึ ษา จะหามาไวใชไ ดทั่วกนั และใหมขี นาดเล็กสามารถนําตดิ ตัวไปไหนมาไหนไดสะดวก จงึ ไดจ ดั ทําหนังสือนีข้ ้ึน โดย นาํ เอาศัพทท างพระพุทธศาสนาทน่ี กั ศึกษาควรทราบ เพราะจะตอ งพบเห็นหรือใชอยเู สมอๆ มาบรรจไุ ว ในหนังสือนี้ ไมมีความหมายศัพทธรรมเปนภาษาไทย เพราะผูจัดทําเห็นวานักศึกษายอมทราบ ความหมายของศัพทธรรมนั้นๆ ในภาษาไทยดีอยูแลว และแมไมทราบก็สามารถดูไดจากคําอธิบายในพากย อังกฤษซงึ่ ใหไ วโดยยอ อกี ประการหนงึ่ การใหค วามหมายภาษาไทยเพ่มิ ขน้ึ จะทําใหหนงั สือมีขนาดหนามาก ผดิ จุดมงุ หมายที่ต้ังไวเดมิ ในการจัดพิมพครั้งนี้ คงจะมีขอบกพรองอยูหลายประการ เพราะการจัดทําเปนไปอยางเรงดวน นอกจากน้ี การจัดพิมพโรเนียวยากแกการแกไขขอผิดพลาดและตกเติม บางแหง เมอ่ื ผิดแลว ตองตดั ท้งิ ไปทง้ั ศัพทก ็มี ทั้งเครื่องหมายตา งๆ กม็ ีใชไมค รบถว น จึงหวงั วา ถา มีโอกาสจัดพิมพใหมจ ะไดทาํ ใหเ รยี บรอยยิง่ ข้นึ ตามควร ในทีส่ ดุ ขอขอบคณุ ทา นเจา ของตําราและหนงั สือตางๆ ท่นี ํามาใชในการเก็บศพั ทห รือเทียบเคยี งความ หมาย ขออนุโมทนาขอบคณุ คุณสมบูรณ อยูส นทิ แหง แผนกบาลีอบรมศึกษา ท่ไี ดพมิ พกระดาษไขโดยตลอด และขอขอบคณุ พระมหาสมบูรณ สมฺปุณฺโณ แหง สํานกั งานเลขาธิการ ม.จ.ร. ทไี่ ดเปนธรุ ะชว ยจดั การโรเนียว โดยตลอด. พระมหาประยทุ ธ ป. อารยางกูร ๒ มนี าคม ๒๕๐๖

คาํ ช้แี จง ก. ขอบขา ยของหนงั สอื น้ี คําศพั ททร่ี วบรวมไวในพจนานุกรมนี้แบง ออกไดเ ปน 3 ประเภท คอื 1. ศัพทธรรมแทๆ ไดรวบรวมมาไวแ ทบทั้งส้ิน ยกเวนศพั ทที่ทานผกู ขึน้ ใชในคมั ภีรร นุ หลัง เฉพาะแหง เฉพาะกรณี ไมเ ปน ทยี่ อมรบั นาํ ไปใชใ นทอ่ี น่ื และไมน ยิ มนบั ถอื เปน ศพั ทว ชิ าการอนั มคี วามหมายพเิ ศษจาํ เพาะตวั 2. ศัพทท ่วั ๆ ไปเกยี่ วกับพระพุทธศาสนา ขอ นี้มิไดเ ปน จุดมงุ หมายโดยตรง แตก ็ไดเ ก็บมาเปน สว นมาก และไดใ หความหมายไวโ ดยยอ 3. ศัพทเกย่ี วกบั ศาสนา ลัทธนิ ิยม ประเพณี และความเชื่อถอื อยางอ่นื ทไี่ ดยินไดฟงคนุ หู แมท ีเ่ ปน เร่ือง ภายนอกพระพุทธศาสนา ข. ศัพทตง้ั ภาคภาษาไทย 1. การเรยี งลาํ ดับศพั ท ถอื ตามพจนานุกรมฉบบั ราชบัณฑติ ยสถาน ยกเวนคํามีประวสิ รรชนีย ทเ่ี ปนตน ศพั ทข องคาํ อนื่ ๆ จะเรียงไวก อนคาํ ท่อี าศัยตนศัพทน ้นั เชน เถระ เรียงไวกอ น เถรคาถา และเถรวาท ฆา นะ เรยี งไวกอ น ฆานทวาร และ ฆานวิญญาณ เปนตน 2. คาํ ที่มี - ตอ ทาย หมายความวา ศัพทท ข่ี ึ้นตนดว ยคําน้ัน ถา ไมพ บในลําดบั ของคาํ น้นั เอง ใหดตู ามท่ี อา ง เชน กัมม- ดู กรรม- คาํ วา กมั มบถ ไมม ี ใหด ู กรรมบถ ดังนเี้ ปนตน 3. ศัพทท ี่เปน หวั ขอหมวดธรรม คอื มีจาํ นวนขอยอย เชน อบายภมู ิ 4, อนปุ พุ พกิ ถา 5 เปน ตน ใหดรู ายละเอียดในภาค 1 คือ พจนานกุ รมหมวดธรรม ค. ภาคภาษาบาลี 1. ศัพทต้ังทุกคําไดแสดงรูปศัพทเดิมหรือคําแปลภาษาบาลีไวเปนอักษรโรมัน ในวงเล็บตอจากศัพท นน้ั ๆ เพ่อื ใหน ักศกึ ษาชินตออกั ษรโรมนั ซึง่ ตองใชในเมอื่ จะเขยี นคาํ บาลคี ูกบั ภาษาองั กฤษ 2. ศัพทต้ังหลายแหงเปน คําท่ีเกิดขึ้นหรือบัญญัติข้ึนภายหลังในภาษาไทยจึงไมมีคําเรียกในภาษาบาลี ในกรณีเชนนไ้ี ดแ ตงศัพทบ าลขี ้นึ ใหมพอใหส ือ่ ความหมายได และเพ่อื ใหทราบวาเปนคาํ ท่ผี กู ขึน้ ใหม จึงใสเ คร่อื ง หมายดอกจนั (*) กาํ กบั ไว เชน เปรยี ญ (Pari¤¤å*, Pàli¤¤å*), วดั หลวง (Ràjavaravihàra*, Ràjà- vàsa*) เปนตน 3. คําบาลีสว นมากแสดงไวใ นรปู ศพั ททเ่ี ปน นามอยางเดียว แมวา พากยไทยและองั กฤษจะเปนคํากรยิ า ก็พงึ แปลงรปู เอาเองตามวิธีของไวยากรณ เชน อังคาส (Parivisana) เมอ่ื นาํ ไปใชพ งึ เปลี่ยนเปน ปรวิ ิสติ เปนตน (ศัพทอน่ื ๆ เชน ตักบาตร, ปดทอง, ผกู สีมา เปนตน) ง. ภาคภาษาอังกฤษ 1. ความหมายโดยพยัญชนะ (lit.) ถา มี จะมาเปน อนั ดับแรก ตอ จากนนั้ เปนความหมายทเ่ี หมาะสมหรือ นิยมใชต ามลาํ ดับ 2. คาํ บาลีบางคํา เม่ือนํามาใชในภาษาไทย ไดมคี วามหมายคลาดเคลอ่ื นหรอื เพี้ยนไปจากเดิมบาง เกดิ มี ความหมายใหมซ อ นข้นึ มาอกี บาง พจนานกุ รมฯ น้ไี มใหความสาํ คัญแกความหมายทีค่ ลาดเคลอ่ื น เพี้ยนไป หรือ เกดิ ขึน้ ใหมเหลาน้ี โดยทว่ั ไปจงึ มไิ ดแ สดงความหมายเชน นีไ้ ว แสดงเฉพาะความหมายเดิมเทานั้น เชน อารมณ = sense-object (ไมใช emotion) สงสาร = the round of rebirth (ไมใ ช pity) มานะ = conceit; lust

315 for power (ไมใช effort; exertion) แตบ างคําเห็นวาควรทราบ กแ็ สดงไวด ว ย ในกรณีเชน นี้ ทีใ่ ดแสดงความ หมายท่กี ลายหรือเกดิ ใหมใ นภาษาไทย กจ็ ะใส (T.) กํากบั ไวห นา ความหมายนั้น เชน มาตกิ า ... (T.) funeral chanting; อจั ฉรยิ ะ ... (T.) genius; อจิ ฉา ... (T.) ดู อสิ สา 3. ความหมายของบางศัพทเ ปนท่ยี อมรบั กนั ทว่ั ไปแลว แตบ างศัพท เชน คําวา ฌาน เปน ตน ยงั ขดั แยงกันอยู คราวนี้ยงั มไิ ดทาํ เคร่อื งหมายแสดงไวเ ปน พเิ ศษ และความหมายของคําบางคาํ ไมใ ชค วามหมายท่ี ตรงแท เปนแตนยิ มใชใ นเม่ือพอเทยี บเคียงกนั ไดกบั ของศาสนาอน่ื ในบางแง ในกรณีนี้ หากความหมายน้นั ชวน ใหเกดิ ความเขา ใจผิดได จะมีอักษรยอ (mis.) กาํ กบั ไวด วย เชน โบสถ = ... (mis.) church; temple เปน ตน 4. ศพั ทท นี่ ยิ มเรียกทับศพั ท เชน กรรม, ธรรม และ นพิ พาน เปนตน กไ็ ดใ หรปู ทับศัพทไ วดวย แสดงวา ศัพทน ั้นนิยมใชก ันเชน นั้น 5. ศัพทแ ละความหมายสว นมากเปน noun แมท่เี ปน อยา งอน่ื กพ็ ึงทราบไดโดยงาย จึงมไิ ดใ หอักษรยอ ระบุวจวี ิภาคกํากบั ไว เวนแตในกรณีตอ งการแยกใหเ ห็นตางหากจากกัน หรอื ควรกาํ หนดเปนพเิ ศษ 6. คําท่ีอยูส ุดบรรทัด ซึ่งพิมพไ มพอจบคาํ ตอ งตัดแยกออกไปขึ้นบรรทดั ใหม ในการตดั แยกคํา ได พยายามปฏิบตั เิ ครงครัดตามหลักการแบงพยางค (syllabication) โดยถือพจนานุกรมภาษาองั กฤษมาตรฐาน เปน หลัก การทท่ี าํ ความเขา ใจในขอนี้ไวเ พราะปจจุบนั มกี ารละเลยในเรอ่ื งน้ีกันมาก จนบางทีลมื กนั ไปวาหลักใน เร่อื งน้มี ีอยู อนง่ึ ในกรณีที่ British English กบั American English เขยี นตา งกนั ในการสะกดตัวกด็ ี ในการตดั แยกพยางคก็ดี เชน British English วา mar • vel • lous; know•ledge ฯลฯ แต American English เปน mar•vel•ous; knowl•edge ฯลฯ พจนานกุ รมฯ นีถ้ ือตาม British English อยางไรกต็ าม ในกรณที ี่พจนานกุ รม ภาษาอังกฤษตัดแยกคําตา งกนั จะตกลงใจถืออยา งใดอยา งหนึ่งตามสมควร จ. ขอ ควรทราบเกีย่ วกบั การเขียนภาษาบาลี 1. รปู สระ เม่ือเขยี นภาษาบาลดี วยอักษรไทย สระทกุ ตวั (ยกเวนสระ อ) มีท้งั รปู “สระลอย” (เมอื่ ไมม ี พยัญชนะตนประสมอยูดวย) และรปู “สระจม” (เมือ่ มีพยญั ชนะตน ประสมอยดู ว ย) เชน อาภา (àbhà), อสิ ิ (isi ), อตุ ุ (utu) สระ อ (a) จะปรากฏรูปเม่อื เปน สระลอย และไมป รากฏรูปเม่ือเปนสระจม เชน อมต (amata) นอกจาก น้ี ตวั อ ยังใชเปน ทนุ ใหส ระอืน่ เกาะ เม่อื สระนนั้ ใชเปนสระลอย เชน เอก (eka), โอฆ (ogha) สวนในอักษรโรมนั สระทกุ ตัวปรากฏรปู เสมอไป และมรี ปู เดยี วกนั ไมว าจะใชเปน สระลอยหรือสระจมก็ ตาม เชน àkàra (อาการ) 2. รูปพยัญชนะ พยญั ชนะเม่ือประสมกบั สระใด ก็จะมีรปู สระน้นั ปรากฏอยดู ว ย (ยกเวนเมอ่ื ประสม กับสระ อ) เชน พุทฺโธ (buddho) พยัญชนะท่ใี ชโดยไมมีรปู สระปรากฏอยู และไมม เี คร่ืองหมาย ฺ (พินทุ) กาํ กบั แสดงวาประสมกบั สระ อ (a) เชน รตน (ratana) สว นพยญั ชนะทม่ี เี ครอ่ื งหมายพินทกุ าํ กับ ก็แสดงวา ไมมีสระใดประสมอยูดว ย เชน ธมฺม (dhamma), พฺรหมฺ (brahma) 3. เคร่ืองหมายนิคหติ เครอื่ งหมาย  (นคิ หิต) ตองอาศัยสระ และจะปรากฏเฉพาะหลังสระ อ (a ), อิ (i ) หรือ อุ (u) เชน อํส (a§sa), เอวํ (eva§), กึ (ki§), วสิ ุ (visu§)

316 หมายเหต:ุ ในการพมิ พครงั้ ท่ี 2 (พ.ศ. 2515–2518) ไดเพิม่ เตมิ ศัพทเขา อกี ประมาณ 250 ศัพท ศัพทท ีเ่ พ่มิ ใหมเ หลา นี้ แทรกเขา ในระหวา งศัพททม่ี ีอยใู นฉบับเดมิ และตอ งการสงวนเน้ือที่ จึงไมไ ดใหค ําบาลีอกั ษรโรมันไวด วย อยางไรก็ตาม ในการพิมพครง้ั ที่ 4 (พ.ศ. 2527) ไดเพ่มิ เตมิ ศพั ทเ ขา อีกประมาณ 50 ศัพท ปรับปรงุ และเพิ่ม เตมิ ความหมายของศัพทท่ีมีอยแู ลว แตเดิมขน้ึ อีกเปน อนั มาก และไดแ ทรกคําบาลอี ักษรโรมนั เขา จนครบทุกศพั ท สวนในการพิมพครง้ั ท่ี 10 (พ.ศ. 2545) ไดเพมิ่ เตมิ ศพั ทประมาณ 31 ศพั ท และไดแ กไขปรับปรงุ อีกประมาณ 24 ศพั ท adj. Adjective อกั ษรยอและเครือ่ งหมาย lit. Literally (mis.) Misleading v. verb n. Noun * newly coined Pali term (T.) in Thai usage เทียบอักษรโรมนั ท่ใี ชเขยี นบาล*ี อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ aà i ãuåe o กขคฆง k kh g gh ï §, ü หรอื N จ ฉ ชฌ c ch j jh ¤ ฏ  ฑฒณ ñ ñh ó óh õ ตถทธน t th d dh n ปผพภม p ph b bh m ย ร ล ว ส ห ฬ อํ yr lvshë นโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสสฺ . สพพฺ ปาปสฺส อกรณํ กสุ ลสฺสปู สมปฺ ทา สจติ ตฺ ปรโิ ยทปนํ เอตํ พุทธฺ าน สาสน.ํ Namo tassa Bhagavato Arahato Sammàsambuddhassa. Sabbapàpassa akaraõa§, Kusalassåpasampadà, Sacittapariyodapana§; Eta§ Buddhàna sàsana§. ______________________________ * ในท่นี ี้มุงแสดงเพยี งรปู ลกั ษณข องตวั อกั ษรแตล ะตวั เทยี บกันเทานัน้ สว นการเขยี นจริงในขอความ พงึ ทราบตามหลกั ท่กี ลาว ไวใ นคาํ ช้ีแจงขอ จ. ขางตน

ก กฏัตตากรรม (Kañattàkamma) casual act; กรรมวาจา (Kammavàcà) the formal words of cumulative or reserve kamma. an act; text of a formal act, i.e. a motion กฐนิ (Kañhina) the Kathin ceremony; the annual (ญตั ต)ิ together with one or three proclama- robe-presentation ceremony (in the month tions (อนุสาวนา) that may follow. following the end of the Rains Retreat); post- กรรมวาจาจารย (Kammavàcàcariya) Act- lenten robe-offering; Post-Retreat Robe- Announcing Teacher; (First) Ordination- Presentation. Teacher. กตเวที (Katavedã) one who reciprocates the กรวดนํ้า, การ (Dakkhiõodakapàtana) v. pouring done favour. the water of dedication (to transfer merit to กตญั ุตา (Kata¤¤utà) gratitude; gratefulness; other beings). appreciation. กระถางธปู (Dhåpabhàjana*) incensory; censer. กตญั ู (Kata¤¤å) adj. grateful; obliging; know- กระทู (Nikkhepapada) topic; theme; subject; ing the done favour. subject matter; gist; point of a discussion; กตัญูกตเวทิตา (Kata¤¤åkatavedità) the query. quality of being a grateful person; gratitude; กราน (Attharati) v. to spread; stretch; lay out; gratefulness. carry out (the kañhina robe-making ceremony). กตัญูกตเวที (Kata¤¤åkatavedã) one who is กราบ (Abhivàda) to bow to the ground; to pay thankful for benefits received and recip- respect by making the five-point prostration; rocates them. to prostrate. กตัตตากรรม ดู กฏัตตากรรม กรุณา (Karuõà) compassion; pity. กถาวตั ถุ (Kathàvatthu) 1. “Points of Controversy”; กลด1 (Mahàchatta) a sunshade. กลด2 (Dussakuñikà) an umbrella-like tent. name of the fifth book of the Abhidhamma กลละ (Kalala) the embryo in the first week Piñaka. 2. a subject of discussion. กรมการศาสนา (Sàsanàdhikàra*) Department after conception. กษตั ริย (Khattiya) 1. a man of the warrior of Religious Affairs. กรรม (Kamma) 1. karma; kamma; a volitional caste; the warrior-ruler; nobles. 2. a king. กสิณ (Kasiõa) a meditational device; object of action; action; deed; good and bad volition. 2. work; job; activity; transaction. meditation; the method of inducing con- กรรมกเิ ลส (Kammakilesa) an action causing centration by gazing at any of the ten impurity; depravity of action; vice of conduct. objects, viz., earth, water, fire, air, blue, กรรมฐาน (Kammaññhàna) subjects of medi- yellow, red, white, space and light. tation; meditation exercises; the act of กงั ขา (Kaïkhà) doubt; uncertainty. กณั ฑ (Kaõóa) 1. a chapter, portion or part (of a meditation or contemplation; ground for religious book). 2. a sermon. mental culture. กรรมนยิ าม (Kammaniyàma) order of act and กัณฑเทศน (Dhammadesanàpåjà*, Dhamma- result; the Law of Kamma. kathikadeyya*) offerings for a sermon. กรรมบถ (Kammapatha) course of action; way กปั , กปั ป, กลั ป (Kappa) 1. an aeon; world-aeon; of action; kamma as the way leading to the world-age; world-cycle; world-period. 2. the woeful or blissful existences. life-term; life-period; the duration of life. กรรมภพ (Kammabhava) kamma-process; the กัปปพินทุ (Kappabindu) a smudge that makes active process of becoming. a new robe allowable; dark mark or small

กปั ปยการก 318 กาลญั ตุ า black dot applied to a new robe to make it Sensuous Sphere. lawful. v. (ทํากปั ปพนิ ทุ) to make a robe allow- กามปุ าทาน (Kàmupàdàna) sensuous clinging; able by applying a disfiguring smudge (by attachment to sensuality. กาเมสุมิจฉาจาร (Kàmesumicchàcàra) sexual which the owner can also identify it); mark misconduct; sensual misconduct; unlawful with a smudge. กัปปยการก (Kappiyakàraka) one who makes sexual intercourse; adultery. กาย (Kàya) 1. the body; material body. 2. the things suitable for a monk; attendant of a body of psychic factors, namely, Vedanà, monk. กมั ม- ดู กรรม-. Sa¤¤à and Saïkhàra. กลั ปนา (Kappanà) 1. merit dedicated to the กายกรรม (Kàyakamma) bodily action; actions departed. 2. ดู ท่กี ลั ปนา. performed by the body. กลั ยาณมติ ตตา (Kalyàõamittatà) good friendship; กายคตาสติ (Kàyagatàsati) mindfulness with good company; association with the virtuous. regard to the body; reflection or contem- กาม (Kàma) sense-desire; desire; sensuality; an plation on the 32 impure parts of the body. object of sensual enjoyment; sensual กายทวาร (Kàyadvàra) 1. the body-door; body- pleasures. avenue; the outlet of bodily senses. 2. the กามคุณ (Kàmaguõa) sensual pleasures; objects body-door; the channel of bodily action. of sensual enjoyment. กายทจุ ริต (Kàyaduccarita) misconduct by the กามฉนั ท (Kàmachanda) sensual desire; excite- body; bodily misconduct; misconduct in ment of sensual pleasure. กามตัณหา (Kàmataõhà) sensual craving; action. กายวิญญตั ิ (Kàyavi¤¤atti) bodily intimation; craving for sensual pleasures. กามภพ (Kàmabhava) the sphere or state of bodily expression. กายวิญญาณ (Kàyavi¤¤àõa) body-conscious- existence dominated by sensual pleasures; ness; consciousness by means of touch. Sensuous Existence; Sense Sphere. กายวิเวก (Kàyaviveka) seclusion of the body. กามราคะ (Kàmaràga) sensual passion; sensual กายสังขาร (Kàyasaïkhàra) bodily formation, lust; sense-desire; sensuality; desire for i.e. in-breath and out-breath. กายสมั ผัส (Kàyasamphassa) bodily contact; sensual pleasures. กามโลก (Kàmaloka) the world of sense-desire; bodily touch. กายสจุ ริต (Kàyasucarita) good conduct in the Sense Sphere; the world of sensual action; good conduct by the body; bodily pleasures. กามวติ ก (Kàmavitakka) thought of sensual good conduct. กายานปุ ส สนา (Kàyànupassanà) the contem- pleasures. กามสงั วร (Kàmasa§vara) sexual restraint. plation of the body; mindfulness as regards the กามสขุ (Kàmasukha) worldly happiness; happi- body. ness arising from sensual pleasures. กายกิ ทกุ ข (Kàyikadukkha) physical pain; bodily กามสุขัลลิกานุโยค (Kàmasukhallikànuyoga) pain; physical suffering. กายิกสขุ (Kàyikasukha) physical happiness; self-indulgence; sensual indulgence; the bodily happiness. constant attachment to sensual pleasures. การเปรยี ญ (Dhammasàlà) preaching hall; study กามาวจร (Kàmàvacara) belonging to the Sense hall. Sphere. กาลมรณะ (Kàlamaraõa) timely death. กามาวจรภูมิ (Kàmàvacarabhåmi) the Sensuous กาลญั ตุ า (Kàla¤¤utà) the quality of one who Plane of Existence; the Sense Sphere; the

กาสาวพสั ตร 319 ขทุ ทกนกิ าย knows the proper time; knowing the proper กุลปุ กะ (Kulupaka) a family-frequenter; family-friend time; knowledge of how to choose and keep monk; family mentor. กุศล (Kusala) adj. wholesome; meritorious; time. กาสาวพัสตร (Kàsàya, Kàsàvavattha) cloth dyed moral; skilful; kammically wholesome. n. with astringent decoction; the yellow robe; merit; good action; virtue; the good; whole- ochre robes. some action. กําเนดิ ดู โยนิ. กศุ ลกรรม (Kusalakamma) wholesome or meri- กําแพงแกว (Ratanapàkàra) consecrated wall; a torious action; right conduct. parapet (surrounding a sacred building). กศุ ลกรรมบถ (Kusalakammapatha) the tenfold กิงฺกรณีเยสุ ทกขฺ ตา (Kiïkaraõãyesu dakkhatà) way of good action; the tenfold wholesome the willingness to give a helping hand. course of action. กิจจาธิกรณ (Kiccàdhikaraõa) business to be กศุ ลจติ (Kusalacitta) meritorious thought; moral enacted by the Sangha; legal questions or wholesome consciousness. กศุ ลเจตนา (Kusalacetanà) right or wholesome concerning obligations; duties. กิจวัตร (Kiccavatta*) religious routine; daily volition; good intention. กศุ ลมลู (Kusalamåla) (the three) roots of good; religious observances. กิริยาจติ (Kiriyàcitta) functional consciousness; root of good action; kammically wholesome inoperative consciousness. root; the wholesome roots. กิเลส (Kilesa) defilements; impurities; impair- กศุ ลวิตก (Kusalavitakka) wholesome thought. กหุ นา (Kuhanà) deceit; fraud; hypocrisy; trickery. ments. เกตมุ าลา (Ketumàlà) garland of rays round the กเิ ลสกาม (Kilesakàma) sensuality as defile- Buddha’s head; the halo. ment; subjective sensuality; desire; lust. เกดิ ใหม ดู ชาติหนา . กุกกุจจะ (Kukkucca) remorse; brooding; con- โกธะ, โกรธ (Kodha) anger; furious or wrathful fusion; repentance; worry. passion. กุฎี (Kuñã) an abode of a Buddhist monk or โกศ (Kosa*) mortuary urn; funeral urn. โกสชั ชะ (Kosajja) idleness; indolence; sloth. novice; a monk’s cell; a monk’s lodging; dormitory; living quarters of monks. ข ขณะจิต (Cittakkhaõa) a thought-moment. endurance; firmness; fortitude. ขณกิ สมาธิ (Khaõikasamàdhi) momentary con- ขนั ธ (Khandha) aggregate; category. ขันธห า ดู เบญจขนั ธ. centration. ขา งขนึ้ (Juõha-pakkha, Sukka-~) the waxing ขณิกาปต ิ (Khaõikàpãti) momentary joy; instan- taneous joy. moon. ขมา (Khamà) patience; tolerance; pardon. ขา งแรม (Kaõha-pakkha, Kàëa-~) the waning ขมา, การขอ (Khamàpana) asking for pardon. ของขลัง (Parittavatthu, Indajàlikavatthu*) some- moon. ขาทนยี ะ (Khàdanãya) hard or solid food. thing said to have magic power; magic ขีณาสพ (Khãõàsava) an Arahant; the canker- object; amulet; talisman; charm; fetish. free one; one whose mind is free from ขดั สมาธิ (Pallaïka§ àbhujati) to sit (flat on the mental obsessions. haunches) cross-legged. ขุททกนิกาย (Khuddakanikàya) “Smaller ขันติ (Khanti) patience; forbearance; tolerance; Collection”; the “Minor Anthologies of the

ขทุ ทกปาฐะ 320 โคตร Pali Canon”; name of the fifth of the five ขุททกาปติ (Khuddakàpãti) slight sense of main divisions of the Sutta Piñaka. interest; lesser thrill. ขทุ ทกปาฐะ (Khuddakapàñha) “Shorter Texts”; the เขาพรรษา ดู วนั เขาพรรษา. เขี้ยวแกว ดู ทาฐธาตุ. “Text of Small Passages”; name of the first division of the Khuddaka Nikàya. ค คณะ (Gaõa) group; denomination; monastery 2. (T.) a magic spell. คามวาสี (Gàmavàsã) (T.) a town-monk. section. คารวะ (Gàrava) respect; reverence; esteem; คณปูรกะ (Gaõapåraka) one who completes the quorum; quorum-completing monk. attention; appreciative action. คณะวินัยธร (Vinayadhara-gaõa, ~-samajjà*) คิดปรงุ แตง (Saïkharoti; Abhisaïkharoti) to think Eccl. judicature. under the influence of some passion or คณะสงฆ (Saïgha) the monastic order; the motive; proliferate. Church, especially the Buddhist monastic คลิ านปจ จยั (Gilànapaccaya) support for the order; the Order; the Saïgha. sick; requisites for the sick; medicine. คิลานเภสชั (Gilànabhesajja) drug; medicine. คณะสังฆมนตรี (Saïghamanti-gaõa, ~-samajjà*) คิหปิ ฏบิ ตั ิ (Gihipañipatti*) practices for the layman; Council of Saïgha Ministers; Eccl. Cabinet. code of morality for the laity. คติ (Gati) (the five) courses of existence; คกุ เขา (Jannukàhi nipatati) v. to sit on one’s destiny; destination. heels; kneel. คนธรรพ (Gandhabba) 1. a heavenly musician. คณุ (Guõa) 1. quality; property. 2. good quality; 2. a being ready to take a new existence. virtue; merit. 3. (T.) help; aid; benefit; ครองผา (Nivàseti, Pàrupati) v. to don; wear; put on (the yellow robe). support; favour. ครกุ กรรม (Garukakamma) Weighty Action; คณุ ธรรม (Guõadhamma) goodness; virtue. คุณพเิ ศษ, คณุ วิเศษ (Visesa) unusual virtue; kamma of serious or strong effect. ครฏุ ฐานยี บุคคล (Garuññhànãyapuggala) a respec- extraordinary state; specific attainment. table person. คสู วด (Upasampadàcariya, Kammavàcàcariya + ครุธรรม (Garudhamma) (the eight) strict Anusàvanàcariya) the two monks who chant conditions or chief rules to be observed by the formal words of an act (especially, of ordi the Buddhist nun throughout her life. nation); Act-Announcer; Ordination-Teacher. คฤหสั ถ (Gahaññha) a householder; layman; the เครอ่ื งราง (Indajàlikavatthu*) an amulet; talisman. โคจร (Gocara) 1. field or sphere of sense laity. คว่ําบาตร, การ (Pattanikujjanà) the formal act perception; a sense-object. 2. a suitable of exclusion from association; excommuni- place; resort for alms; alms resort. cation. โคจรคาม (Gocaragàma) a village where a คนั ถธรุ ะ (Ganthadhura) the burden of studying monk goes for alms or obtains his food; the Scriptures; the burden of the books. alms-resort village. คันธะ (Gandha) odour; odorous object; smell. โคดม, โคตมะ (Gotama) name of the clan to คัมภรี  (Gantha, Potthaka, Pakaraõa) (T.) a which the Buddha belonged. scripture; text; canon; religious book. โคตร (Gotta) clan; ancestry; lineage. คาถา (Gàthà) 1. a verse; stanza of 4 half-lines.

ฆนสญั ญา 321 จาตทุ สี ฆ–ง ฆนสญั ญา (Ghanasa¤¤à) perception of com- depends on sweet voice or good repute; pactness; the idea of massiveness. those attached to voice. ฆราวาส (Gharàvàsa) 1. the household life. 2. งานมงคล (Maïgala, Maïgala-samaya) auspi- (T.) a householder; layman; the laity. cious ceremony; festive occasion. ฆราวาสธรรม (Gharàvàsa-dhamma) virtues for งานวัด (Cetiyamahàpåjà*, Vihàrasamajja*, a good household life; rules of household ~ussava*, ~maha*) temple fair. conduct; qualities of a good layman. งานศพ (Sarãrajjhàpana) funeral; obsequies; ฆานะ (Ghàna) the nose. ฆานทวาร (Ghànadvàra) nose-door; nose-avenue. cremation ceremony. ฆานวิญญาณ (Ghànavi¤¤àõa) nose-con- งานสมรส (Vivàhakàla, Vivàhamaïgala) wed- sciousness. ding; marriage ceremony. โฆสปั ปมาณกิ า (Ghosappamàõikà) those who งานอวมงคล (Avamaïgala, Petadakkhiõàdàna) (T.) funeral; rites for the dead; funereal occasion; measure or judge by voice; those whose faith memorial service; inauspicious occasion. จ จงกรม (Caïkama) walking up and down; a จกั ข,ุ จกั ษุ (Cakkhu) the eye. terraced walk. v. to walk up and down. จักขทุ วาร (Cakkhudvàra) the eye-door; eye- จตตุ ถฌาน (Catutthajjhàna) the fourth Jhàna; avenue. จักขุวิญญาณ (Cakkhuvi¤¤àõa) eye-con- the fourth absorption. จตธุ าตุววตั ถาน (Catudhàtuvavatthàna) analysis sciousness. จกั ร, จักรธรรม (Cakka) the set of four virtues, of the four elements; determining of the elements; contemplation on the four essential being like the four wheels of a carriage, qualities of which the body is composed. constituting the means to prosperity; virtues จตุปจ จัย (Catupaccaya) ดู ปจ จยั . wheeling to prosperity. จตรุ พิธพร (Catubbidhavara*) the fourfold bless- จกั รพรรดิ (Cakkavatti) 1. world-king; a uni- ing; the four excellent things, viz., long life, versal monarch, endowed with the seven beauty, happiness and health. valuables or treasures. 2. (T.) an emperor. จตุราริยสัจจ (Cattàri Ariyasaccàni) the Four จักรวาฬ (Cakkavàëa) a world-circle; solar Noble Truths; the Four Holy Truths. system; universe. จตวุ รรค (Catuvagga) a chapter of four monks. จณั ฑาล (Caõóàla) an outcaste; the untouch- จรณะ (Caraõa) behaviour; conduct; good conduct. จรติ (Carita) the intrinsic nature of a person; able. จนั ทรคติ (Candagati*) the system of a lunar (the six types of) characteristic behaviour; calendar. จาคะ (Càga) 1. charity; generosity; sacrifice; character; temperament. จริยาปฎ ก (Cariyàpiñaka) “Modes of Conduct”; self-denial; liberality; munificence; benefac- tion. 2. abandoning; giving up; renunciation. name of the fifteenth division of the จาคสมั ปทา (Càgasampadà) achievement of Khuddaka Nikàya. charity. จรยิ าวตั ร (Cariyàvatta*) 1. customs and man- จาคานสุ ติ (Càgànussati) reflection on gener- ners to be observed; duties concerned with osity; recollection of liberality. conduct. 2. conduct and duties; moral conduct จาตทุ สี (Càtuddasã) the 14th day of a fortnight. and the performance of duties.

จาตมุ หาราช 322 เจาคณะ จาตมุ หาราช (Càtummahàràjikà) the Four Guardian personal use. จวี รอาศัย (Atirekacãvara) an extra robe. Deities; the realm of the Four Great Kings. จุติ (Cuti) shifting (out of one existence to จาตุรงคสันนิบาต (Càturaïgasannipàta) the another); decease; the final thought-moment Great Assembly of Disciples marked by the of a particular life; death. union of four factors. จุติจิต (Cuticitta) death-consciousness; dying or จารกิ (Càrika) 1. a traveller; wanderer; way-farer. death-consciousness; the consciousness dis- 2. a wandering place. 3. a journey; wandering. connecting the present life. 4. (T,) v. to wander; go on a journey. จตุ ิวิญญาณ (Cutivi¤¤àõa) ดู จุตจิ ิต. จารกึ (Likhati) v. to inscribe; incise; engrave. จตุ ปู ปาตญาณ (Cutåpapàta¤àõa) the knowledge จําพรรษา, การ (Vassàvàsa) Vassa-residence; of the decease and rebirth of beings; the the rains-retreat; rains-residence; keeping clairvoyant supernormal vision dealing with the Buddhist Lent; keeping the rainy season; the death and rebirth of beings; the dwelling permanently at a suitable place perception of the appearing and disappearing throughout the three months of the rainy of various beings according to the con- season. จาํ วดั (Seyya§ kappeti) v. (of a monk or novice) sequences of their past deeds. จลุ ลวรรค (Cullavagga) “Smaller Section”; name to sleep. จิต, จติ ต (Citta) thought; mind; a state of of a book of the Vinaya Piñaka. เจดีย (Cetiya) 1. a person, place or object consciousness. จติ กาธาน (Citakà) a funeral pile; crematorium; worthy of worship; reminder. 2. (T.) a sepul- chral monument; pagoda; shrine; dagoba; pyre; crematory; catafalque. จติ ตะ (Citta) thought; thoughtfulness; active bell-shaped stupa (with a slender spire); thought. tapering-spired stupa; Phra Chedi. จติ ตนยิ าม (Cittaniyàma) psychic order; psychic เจตนา (Cetanà) volition; will; intention. เจตภูต (Attà, Jãva) soul; the self; âtman. law; order of mind. เจตสกิ (Cetasika) mental concomitants; mental จติ ตวสิ ุทธิ (Cittavisuddhi) purity of mind; puri- factors; mental states; mental activities; the fication of consciousness. จิตตสังขาร (Cittasaïkhàra) mental formation; adjuncts of consciousness; mental adjuncts; mental function, i.e. perception and feeling. mental coefficients. จติ ตานุปส สนา (Cittànupassanà) the contem- เจตสกิ ทุกข (Cetasikadukkha) mental pain. เจตสกิ สขุ (Cetasikasukha) mental happiness. plation of mind; contemplation of various เจโตปรยิ ญาณ (Cetopariya¤àõa) knowledge of states of mind; mindfulness as regards others’ thoughts; telepathy. เจโตวมิ ตุ ติ (Cetovimutti) deliverance of mind. mental states. เจริญพระพทุ ธมนต (Parittabhaõana) (T.) (used จิตตบุ าท, จติ ตุปปาท (Cittuppàda) the rise of a for auspicious ceremonies) to chant holy thought; thought; intention. จนิ ตมยปญ ญา (Cintamayapa¤¤à) understanding stanzas. เจา คณะ (Gaõàdhipati*) 1. chief monk of an through reasoning; wisdom resulting from administrative division; eccl. chief officer; reflection. eccl. governor. The term Ecclesiastical, or จวี ร (Cãvara) 1. the yellow robe (of a Buddhist its abbreviation Eccl. can be prefixed to the title of a government administrative officer at monk or novice); any of the three garments of the monk. 2. (T.) the upper or inner robe. different levels to designate its equivalent in จวี รอธษิ ฐาน (Adhiññhitacãvara) the determined robes; the three robes determined for regular

เจา คณะจังหวัด 323 ชอฟา the Ecclesiastical Order, e.g. Eccl. District เจา คณุ (Guõassàmã*) a title unofficially used in Officer, for เจาคณะอาํ เภอ. 2. chief monk of a monastery section. speaking to or of a monk of a higher rank; เจา คณะจังหวดั (Nagarasaïghapàmokkha*) the “Chao Khun”; “The Right Venerable”. ดู พระ- Ecclesiastical Provincial Governor. ราชาคณะ เจาคณะตําบล (Gàmasamåhasaïghàdhipati*) เจาภาพ (Nimantaka, Dànapati) the host; the Ecclesiastical Commune-Chief; Eccl. sponsor; chief donor. เจาอธิการ (Vihàràdhipati*, Adhikàrapati*) the Sub-District Head. เจา คณะภาค (Cåëasaïghamaõóalapàmokkha*) the abbot who is an Ecclesiastical Sub-District Ecclesiastical Regional Governor. Chief as well. เจาอาวาส (Vihàrapati*) the abbot. เจาคณะใหญ (Mahàsaïghamaõóalapàmokkha*) เจิม (Abbha¤jati) v. to anoint; n. anointment. แจกนั (pupphàdhàna*) a vase. the Chief Superintendent of the (Central, North, แจง (Saïgãtikathà*) preaching or chanting on South, East, or Dhammayuttika) Ecclesiastries; the account of the First Council of Buddhism. โจทก (Codaka) reprover; accuser; plaintiff. Chief of the ... Eccl. Jurisdiction; Eccl. Governor โจทนา (Codanà) reproof; charge; accusation; General. plaint. เจาคณะอําเภอ (Nigamasaïghàdhipati*) the Ecclesiastical District Officer. ฉ ฉกามาพจรสวรรค (Chakàmàvacaradevaloka) ฉนั ท (Chanda) metrics; prosody; a metre; the six heavens of sensual pleasures. metrical composition. ฉลอง (Mahakamma) celebration. v. to celebrate. ฉันทาคติ (Chandàgati) the wrong way of ฉฬภิญญา (Chaëabhi¤¤à) the sixfold super- behaviour consisting in predilection; prejudice normal knowledge; the six psychic powers. caused by love; partiality. ฉตั ร (Chatta) royal canopy; sunshade; parasol. ฉพั พัณณรังสี (Chabbaõõara§sã) the ray of six ฉนั (Bhu¤jati) v. (of a monk or novice) to eat; take colours. food. ฉายา (Chàyà) 1. (T.) the Pali monastic name of a ฉันทะ (Chanda) 1. will; aspiration; the will to Buddhist monk; ordination-name. 2. shade; do; resolve; zeal; desire; impulse; wish; loving shadow. interest; desire for truth and understanding. 2. เฉวยี ง (Eka§sa§) v. to arrange the upper robe consent; declaration of consent to an official over one shoulder (the left one). act by an absentee; proxy vote. ช ชฎลิ (Jañila) a class of ascetics with matted ชลาพชุ ะ (Jalàbuja) womb-born creatures; those hair, usually worshipping fire, sometimes born from the womb; the viviparous. classed under Isi; matted-hair ascetic. ชวนะ (Javana) impulsion; apperception; impulsive ชนกกรรม (Janakakamma) reproductive kamma; moment; a phase or stage of the process of regenerative kamma. consciousness at which there is full perception ชมพทู วปี (Jambådãpa) the continent of the rose- and at which kamma is performed, usually lasting apples, i.e. India. for seven thought-moments. ชรา (Jarà) old age; decay. ชอฟา (Kaõõikà, Kåñapilandhana*) the curved

ชักผา 324 ฎีกา finial (of a gable); gable-finial; (elongated of the Buddha. ชวิ หา (Jivhà) the tongue. ornate) gable spire. ชวิ หาทวาร (Jivhàdvàra) tongue-door; tongue- ชักผา ดู บังสุกลุ , ผา ปา. ชยั มงคลคาถา (Jayamaïgalagàthà) stanzas for avenue. ชิวหาวิญญาณ (Jivhàvi¤¤àõa) tongue-con- the blessing or glory of victory. ชาครยิ านโุ ยค (Jàgariyànuyoga) practice of watch- sciousness. ชี (Muõóakaupàsikà*) a shaven-headed female fulness; avoidance of sleep; wakefulness. ชาดก (Jàtaka) 1. a birth story; the stories of the devotee who wears white robes and observes Buddha’s previous lives. 2. “Birth Stories”; five or eight precepts; white-robed female lay name of the tenth division of the Khuddaka follower. ชีวิต (Jãvita) life; vitality. Nikàya. ชวี ติ นิ ทรยี  (Jãvitindriya) vitality; life-principle; ชาติ (Jàti) birth; rebirth. ชาติกอน (Atãtabhava) a previous birth; former psychic life; the faculty of life. ชุกชี (Mahàpañimà-patiññhàna) base (for the life. ชาตหิ นา (Paraloka, punabbhava) rebirth; re- principal Buddha image); pedestal. เชิงตะกอน ดู จิตกาธาน. existence; future life. เชิงเทยี น (Sitthadãpàdhàra*) candlestick. ชินะ (Jina) 1. the conqueror; the victor; the เชงิ บาตร (Pattàdhàraka) bowl-support; bowl- Buddha. 2. Jain; Jaina. stand. ชนิ บุตร, ชโิ นรส (Jinaputta, Jinorasa) a disciple ฌ ฌาน (Jhàna) meditation; absorption; a state of ฌาปนกิจ (Jhàpanakicca) cremation. ฌาปนสถาน (Jhàpanaññhàna) crematorium. serene contemplation attained by meditation; (mis.) trance; ecstasy. ญ ญตั ติ, ญตั ิ (¥atti) a motion. ญาติพลี (¥àtibali) offering to kinsfolk; the ญาณ (¥àõa) knowledge; real knowledge; helping of one’s relatives. wisdom; insight. ญาติสังคหะ (¥àtisaïgaha) good treatment ญาณทศั นะ (¥àõadassana) knowing and seeing; towards kinsmen; the helping of one’s perfect knowledge; all-comprising know- relatives. ledge; a vision of truth; insight; vision ญาตสิ าโลหิต (¥àtisàlohita) relations and blood through wisdom. relations. ญาณทสั สนวสิ ทุ ธิ (¥àõadassana-visuddhi) purity ญายะ, ญายธรรม (¥àya) right path; right of knowledge and vision; purity of vision method; the Noble Path; truth; Nibbàna. เญยยธรรม, ไญยธรรม (¥eyyadhamma) any- regarding intuitive wisdom; purification by knowledge and vision. thing that should be learnt or understood; ญาติ (¥àti) a kinsman; relative. the knowable. ฎ ฎีกา (òãkà) 1. a sub-commentary. 2. (T.) a letter (T.) written request for donation. 4. (T.) of invitation or invitation card to a monk. 3. petition; appeal.

ฐาน 325 ติรจั ฉานโยนิ ฐ ฐาน (òhàna*) pedestal (as of a Buddha image). ฐานานุศกั ดิ์ (òhànànusatti) the authority based ฐานานกุ รม (òhànànukkama*) the ecclesiastical on one’s rank or dignity. order of retinue; assistants or staff members; ฐิติ (òhiti, òhãti) duration; static moment; the entourage. moment of standing. ณ เณร ดู สามเณร. ด ดวงตาเหน็ ธรรม ดู ธรรมจกั ษ.ุ realm; the heaven of the satisfied gods; ดาบส (Tàpasa) a hermit; ascetic. ดาวดงึ ส (Tàvati§sà) the realm (or heaven) of name of the fourth heavenly abode, of which the Thirty-three Gods; name of the second Santusita is the king. heavenly abode, of which Sakka is the king. เด็กวัด (âràmika; âràmika-kumàra; Daharàràmika; ดิรจั ฉาน, กําเนิด ดู ติรจั ฉานโยน.ิ ดสุ ิต (Tusità) the realm of delight; the delightful Kappiyakàraka) temple boy. ดู ศิษยวัด. เดยี รถีย (Titthiya) an adherent of another religion; heretical teacher. ต ตจปญ จกกมั มฏั ฐาน (Tacapa¤caka-kammaññhàna) ตลกบาตร ดู ถลกบาตร. the “skin pentad” of meditation subjects; the ตกั บาตร (Piõóadàna) v. to offer food to the subject for meditation comprising the five monks on their almsround. constituents ending with the skin (the four ตชั ชนยี กรรม (Tajjanãyakamma) the formal act others being hair, body hair, nails and teeth); of censure. มลู กรรมฐาน ก็เรียก. ตณั หา (Taõhà) craving; desire; thirst. ตติยฌาน (Tatiyajjhàna) the third Jhàna; the ตตั รมชั ฌตั ตตา (Tatramajjhattatà) equanimity; third absorption. equipoise; mental balance. ตถาคต (Tathàgata) 1. the Accomplished One; ตัสสปาปยสิกา (Tassapàpiyasikà) inflicting a the Thus-come; the Thus-gone; the Truth- penalty on one who is at fault; decision for winner; an epithet of the Buddha. 2. an Arahant. 3. a being. specific depravity. ตทงั คปหาน (Tadaïgapahàna) abandoning by ตาลปต ร (Tàlapatta) a palm leaf. (T.) a fan made of palm-leaves, with a long handle, used by a substitution of opposites. monk in ceremonies; ceremonial fan. ดู พดั ยศ. ตทงั ควิมตุ ติ (Tadaïgavimutti) deliverance by ตํานาน (Va§sa) tradition; chronicle. ติณวัตถารกวินัย (Tiõavatthàrakavinaya) pro- substitution of opposites. ตบะ (Tapa) 1. religious austerity; penance. 2. cedure for covering over (as) with grass, (a exertion; mental devotion; ascetic practice. reconciliation of both parties without need for ตรัสรู (Bodhi) Enlightenment. v. to be en- clearing up the rights and wrongs). lightened; attain enlightenment. ติรัจฉานกถา (Tiracchànakathà) a variety of ตราต้ัง (Adhikàrapañña*) certificate of worldly talk; childish talk; aimless talk. appointment; credentials; eccl. warrant. เทียบ ติรัจฉานโยนิ (Tiracchànayoni) the animal สัญญาบตั ร. kingdom; the realm of the brute creation.

ติรัจฉานวิชา 326 เถยสังวาส ตริ จั ฉานวชิ า (Tiracchànavijjà) a low art; pseudo- Yajubbeda and Sàmaveda, to which the sciences; any study tending to be an fourth, Athabbana, was added later. obstacle on the way to Nibbàna. ไตรภพ, ไตรภูมิ (Tibhava, Tebhåmi) the Three ตสิ รณคมนปู สมั ปทา (Tisaraõagamanåpasampadà) Spheres, viz., the Sense Sphere, the Form ordination by taking the Threefold Refuge. Sphere and the Formless Sphere; three เตโชกสิณ (Tejokasiõa) fire-contemplation; fire realms; three worlds; three planes of as a meditational device. เตโชธาตุ (Tejodhàtu) fire-element; the element existence. ไตรมาส (Temàsa) three months, especially of heat; heat. เตวาจกิ (Tevàcika) lit. pronouncing three words or those of the rainy season. ไตรรตั น (Ratanattaya) the Three Jewels; the three times; especially one who pronounces Three Gems; Triple Gem. ดู รัตนตรัย. the threefold formula of refuge, the first being ไตรลกั ษณ (Tilakkhaõa) the Three Charac- Yasa’s father. teristics; the Three Signs of Being; also โตะ หมบู ชู า (Påjanapãñha*) a set of altar tables. ไตรจีวร (Ticãvara) the three robes of a Bhikkhu, called the Common Characteristics. ดู สามัญ- consisting of the under, the upper and the ลักษณะ. ไตรโลก (Tiloka) the three worlds. ดู ไตรภพ. outer robes; Triple Robe. ไตรสรณะ (Tisaraõa) the Threefold Refuge; ไตรทวาร (Tidvàra) the three doors or avenues of Three Refuges; Triple Guide. action: body, speech, and mind. ไตรสรณคมน (Tisaraõagamana) taking the ไตรปฎ ก (Tepiñaka) lit. the Three Baskets; the Threefold Refuge; going to the Buddha, the Tipiñaka; the three divisions of the Buddhist Dhamma, and the Sangha for refuge. Canon, viz., Vinaya, Sutta and Abhidhamma, ไตรสกิ ขา (Sikkhàttaya) the Threefold Learning; generally known as the Pali Canon. the Threefold Training; the Three Studies: ไตรเพท (Tiveda) lit. the three knowledges; the morality, concentration and wisdom, (pre- three Vedas; the three divisions of the ferably, training in higher morality, in higher Brahmanic canon of authorized religious mentality, and in higher wisdom). teaching and practice, viz., Irubbeda, ถ ถลกบาตร (Pattathavikà) the bag with a sling, ถนี มิทธะ (Thãnamiddha) sloth and torpor; sloth used for carrying an alms-bowl in; bowl-case; and drowsiness; torpor and languor; stolidity bowl-bag. and drowsiness. ถวาย (Deti) v. to offer, give or present (to a ถลุ ลจั จยั (Thullaccaya) a grave offence; Serious monk or a prince). Transgression. ถวายพระเพลงิ (Sarãrajjhàpana) the cremation ถูปารหบุคคล (Thåpàrahapuggala) persons ceremony. worthy of a tope; those whose relics should ถัมภะ (Thambha) obstinacy; immobility; be enshrined. hardness; obduracy. เถน (Thena) a thief; (T.) unbecoming religious; ถาน (Vaccakuñã) the water closet; toilet (for shameless monk. monks); privy. เถยจิต (Theyyacitta) intention to steal. ถีนะ (Thãna) sloth; unwieldiness; impliability; เถยเจตนา (Theyyacetanà) intention to steal. เถยสงั วาส (Theyyasa§vàsa) living clandestinely morbid state of mind.

เถระ 327 ทายก with the monks; disguising oneself as a Teaching of the Elders; the Southern School monk; communion by theft. of Buddhism. เถระ (Thera) an elder; a senior member of the เถรานเุ ถระ (Therànuthera) senior monks in Order; a senior monk (of at least ten years’ general. เถรี (Therã) a woman elder; senior nun. standing). เถรคี าถา (Therãgàthà) “Psalms of the Sisters”; เถรคาถา (Theragàthà) “Psalms of the Brethren”; “Verses of the Women Elders”; name of the “Verses of the Elders”; name of the eighth ninth division of the Khuddaka Nikàya. division of the Khuddaka Nikàya. เถรวาท (Theravàda) the Doctrine of the Elders; ท ทธิ (Dadhi) curd; sour milk. their sufferings. ทมะ (Dama) self-command; self-control; taming; ทักขิณาวัฏ (Dakkhiõàvañña) winding to the subjugation; training; mastery; adjustment. right; clockwise. ทวาร (Dvàra) 1. door; avenue. 2. a sense-door; ทกั ขิโณทก (Dakkhiõodaka) water of dedication; sense-avenue. 3. door of action. consecrated water. ทศชาติ (Dasajàti) the ten longest birth-stories of the ทกั ขไิ ณยบคุ คล, ทกั ขเิ ณยยบคุ คล (Dakkhiõeyya- Buddha, regarded as the most important. ทศบารมี (Dasapàramã) the ten perfections; the ten puggala) an individual deserving a donation; principal virtues practised by a Bodhisatta. one worthy of a donation. ทศพร (Dasavara) the ten blessings; ten boons. ทักษิณนิกาย (Dakkhiõanikàya) the Southern ทศพล (Dasabala) 1. the Ten Powers of the School of Buddhism, i.e. the Theravàda. Buddha. 2. one who is endowed with ten ทกั ษณิ านปุ ระทาน (Dakkhiõànuppadàna*) offering made to a monk or monks on behalf of the supernormal powers, i.e. the Buddha. dead. ทศพลญาณ (Dasabala¤àõa) the ten supreme ทณั ฑกรรม (Daõóakamma) punishment; penalty. ทัศนะ, ทรรศนะ, ทัสสนะ (Dassana) 1. seeing; intellectual powers of the Buddha. ทศพธิ ราชธรรม (Dasaràjadhamma) the tenfold sight; intuition. 2. view; opinion; theory. ทฬั หกี รรม (Daëhãkamma) making firm; strength- code of the king; the tenfold virtue or duty of the king; the ten royal virtues; virtues of a ening by repeating, as reordination. ทาฐธาตุ (Dàñhadhàtu) the tooth relic (of the ruler. ทองคําเปลว (Suvaõõapatta) (T.) gold leaf. Buddha). ทอดกฐิน ดู กฐิน. ทาน (Dàna) giving; gift; alms-giving; charity; ทอดผา [บงั สกุ ลุ ] (Pa§sukålacãvaranikkhipana) (T.) generosity; benevolence; liberality; a gift; v. to lay a robe (as an offering to a monk at a donation; alms; benefaction. ทานบดี (Dànapati) 1. lord of alms; master in funeral or memorial ceremony); lay down a liberality. 2. one in charge of alms-giving; funeral robe. ทอดผา ปา ดู ผาปา. chief donor. ทักขณิ า, ทักษิณา (Dakkhiõà) a gift; donation; ทานมยั (Dànamaya) (merit) gained through, or dedicatory gift; an intercessional expiatory connected with, alms-giving; the way of offering; donation given to a holy person making merit, consisting in alms-giving or with reference to unhappy beings in the charity. Peta existence, intended for the alleviation of ทายก (Dàyaka) almsgiver; donor; benefactor;

ทายกิ า 328 ทุพภาษติ the lay supporter of Bhikkhus; lay giver; lay ทพิ ย (Dibba) divine; heavenly; celestial. ทีฆนิกาย (Dãghanikàya) the Collection of Long supporter. ทายกิ า (Dàyikà) a female donor. Discourses; Dialogues of the Buddha; name ทาํ นองสวด (Vatta, Bhàõassara*) mode of chanting. ทําบญุ (Pu¤¤akaraõa) merit-making; performing of the first main division of the Sutta Piñaka. ทก่ี ลั ปนา (Kappanàvatthu*) monastic revenue meritorious action. v. to make merit; do merit; estate. do good; perform meritorious action. ทธ่ี รณสี งฆ (Saïghikavatthu) monastery estate. ที่วัด (âràmavatthu, Vihàravatthu) monastery ทําบุญข้ึนบานใหม (Gehapañhamaparibhoga- compound. maïgala*, Gehappavesana-maïgala*) house- ที่สดุ ดู อนั ตา. ทุกกฏ (Dukkaña) an offence of wrongdoing. warming ceremony. ทกุ ข (Dukkha) 1. suffering; misery; woe; pain; ill; ทําบุญบาน (Gehamaïgala*) house-blessing sorrow; trouble; discomfort; unsatisfactoriness; ceremony. problematic situation; stress; conflict. adj. ทาํ วตั รคา่ํ , ทาํ วตั รเยน็ (Sàyaõha-sajjhàya*, Sàya- unsatisfactory; miserable; painful; subject to suffering; ill; causing pain. 2. physical or bodily bhàõa*) evening chanting. pain; difficulty; unease; ill-being. ทําวัตรเชา (Pubbaõha-sajjhàya*, Pàta-bhàõa*) ทุกขตา (Dukkhatà) the state of being subject morning chanting. to suffering; painfulness; stress; conflict. ทกุ ขนโิ รธอรยิ สจั จ (Dukkhanirodha Ariyasacca) the ทฏิ ฐธรรม (Diññhadhamma) the visible order of Noble Truth of the Cessation of Suffering; the things; present condition; this world; the Noble Truth of the Extinction of Suffering. present life; temporality. ทกุ ขนโิ รธคามนิ ปี ฏปิ ทาอรยิ สจั จ (Dukkhanirodha- ทฏิ ฐธรรมเวทนยี กรรม (Diññhadhammavedanãya- gàminãpañipadà Ariyasacca) the Noble Truth kamma) immediately effective kamma; kamma of the Path that leads to the Cessation (or, ripening during the life-time. ทิฏฐธัมมกิ ตั ถะ (Diññhadhammikattha) gain for the Extinction) of Suffering. ทุกขเวทนา (Dukkhavedanà) painful feeling. this life; present benefit; temporal welfare; ทุกขสมุทัยอริยสัจจ (Dukkhasamudaya Ariya- sources of happiness in the present life. ทิฏฐาวิกัมม (Diññhàvikamma) an open statement sacca) the Noble Truth of the Cause (or, the of one’s view; explanation of views; view Origin) of Suffering; the Noble Truth of the clarification. Condition of the Arising of Suffering. ทิฏฐิ, ทิฐิ (Diññhi) 1. a theory; view; belief; ทกุ ขอริยสัจจ (Dukkha Ariyasacca) the Noble opinion; speculation; dogma. 2. misbelief; Truth of Suffering. ทกุ รกริ ิยา (Dukkarakiriyà) the practice of aus- erroneous opinion; false theory. ทฏิ ฐิวสิ ุทธิ (Diññhivisuddhi) purity of under- terities; self-mortification. ทคุ ติ (Duggati) (the 3 or 4) States of Unhappi- standing; purification of view. ทิฏฐิสามญั ญตา (Diññhi-sàma¤¤atà) equality in ness; woeful courses of existence; evil states; view; unity in view. woeful existences. ทฏิ ชุ ุกรรม (Diññhujukamma) straightening of ทจุ รติ (Duccarita) bad conduct; wrong action. ทุติยฌาน (Dutiyajjhàna) the second Jhàna; the one’s own views. ทิฏุปาทาน (Diññhupàdàna) clinging to second absorption. ทุพภาษติ (Dubbhàsita) an offence of wrong erroneous opinions; attachment to views. ทพิ พจักขุ (Dibbacakkhu) divine eye; heavenly speech. eye; clairvoyance. ทิพพโสตะ (Dibbasota) divine ear; heavenly ear; clairaudience.

ทุศีล 329 ธรรมจักร ทุศีล (Dussãla) of bad conduct; void of morality; local festivals. เทศนม หาชาติ (Mahàjàtakadesanà*) (T.) “Great- immoral. เทพ (Deva) lit. a shining one; god; deity; divine Birth Sermon”; a sermon on the great birth being. story of the Bodhisatta Vessantara. เทวดา (Devatà) a celestial or heavenly being; เทศนา (Desanà) preaching; discourse; sermon; deity. instruction. v. to preach; expound the เทวตานุสติ (Devatànussati) recollection of Doctrine; give a sermon. heavenly beings; reflection on deifying เทียน (Sitthadãpa) a candle. เทียนพรรษา (Vassadãpa, Vassikapadãpa) candle virtues as found in oneself. เทวตาพลี (Devatàbali) an offering to the deity. for the rains; Lenten candle. เทวทูต (Devadåta) lit. gods’ messenger; divine โทมนสั (Domanassa) a painful mental feeling; messenger; a symbolic name for those things (mental) displeasure; sad-mindedness; grief. โทษ (Dosa, Vajja, âdãnava) fault; blemish; which remind man of his future and rouse defect; corruption; depravity; disadvantage. him to earnest striving. โทสะ (Dosa) hatred; anger; ill-will; aversion. เทวธรรม (Devadhamma) divine virtue; the โทสจรติ (Dosacarita) the hateful; one of hating virtues that make divine, i.e. moral shame temperament; a quick-tempered person. โทสาคติ (Dosàgati) wrong way of behaviour and dread. เทวรูป (Devaråpa*) an image of a deity; idol. consisting in hatred; prejudice caused by เทวโลก (Devaloka) world of gods; heaven; hatred. celestial realm. ไทยทาน (Deyyadàna) a gift fit to be given; เทวฺ วาจกิ (Dvevàcika) lit. pronouncing two words or gift; donation. two times; especially those who pronounce the ไทยธรรม (Deyyadhamma) that which has the words, taking only two refuges, viz., the Buddha quality of being given; gift; offerings (to and the Dhamma, Tapussa and Bhallika being monks). the first ones. เทศกาล (Desakàla) a season for merit-making and ธ ธมกรก (Dhamakaraka) a filter; water-strainer. religious talk; talk on the Dhamma; Dhamma- ธรณสี งฆ ดู ทธ่ี รณีสงฆ. ธรรม (Dhamma) 1. the Dharma; the Dhamma; lecture. ธรรมกถกึ (Dhammakathika) one who preaches the Doctrine; the Teachings (of the Buddha). 2. the Law; nature. 3. the Truth; Ultimate Reality. the Doctrine; a preacher. 4. the Supramundane, especially nibbàna. 5. ธรรมขนั ธ (Dhammakkhandha) a portion of the Dhamma; a main article of the Doctrine; a quality; righteousness; virtue; morality; good textual unit; a category of the Dhamma. conduct; right behaviour. 6. tradition; practice; ธรรมคณุ (Dhammaguõa) virtue or quality of principle; norm; rule; duty. 7. justice; impartiality. 8. thing; phenomenon. 9. a the Dhamma. cognizable object; mind-object; idea. 10. mental ธรรมจริยา (Dhammacariyà) observance of state; mental factor; mental activities. 11. righteousness; righteous conduct. ธรรมจกั ร (Dhammacakka) the Wheel of the condition; cause; causal antecedent. Doctrine; the Wheel of the Law; the Wheel of ธรรมกถา (Dhammakathà) ethical discussion; Truth; the Kingdom of Righteousness; the

ธรรมจักษุ 330 ธมั มจักกปั ปวัตตนสูตร First Sermon. Truth or the Doctrine; (T.) research on the ธรรมจกั ษุ (Dhammacakkhu) the Eye of Truth; Dhamma; search of Truth. the Eye of Wisdom. ธรรมวิชยั (Dhammavijaya) conquest by piety; ธรรมจาริก (Dhammacàrika) wandering conquest by righteousness. Dhamma-preacher; spiritual-welfare worker. ธรรมวินัย (Dhammavinaya) Dhamma-Vinaya; ธรรมเจดีย (Dhammacetiya) a shrine in which the Norm-Discipline; the Doctrine and the sacred texts are housed; a shrine of the Discipline. Doctrine; doctrinal monument. ธรรมวภิ าค (Dhammavibhàga) classification of ธรรมดา (Dhammatà) general rule; nature; the dhammas; enumeration of the Dhamma; law of nature; cosmic law. ธรรมทาน (Dhammadàna) the Gift of Truth; gift Dhamma classification. ธรรมสภา (Dhammasabhà) the Hall of Truth; a of the Dhamma. ธรรมทูต (Dhammadåta*) Dhamma-messenger; hall for the discussion of the Dhamma; a Buddhist field-preacher; Buddhist missionary. place for religious meeting. ธรรมเทศนา (Dhammadesanà) expounding the ธรรมสวนะ ดู ธัมมัสสวนะ. ธรรมสากจั ฉา (Dhammasàkacchà) discussion Dhamma; preaching; exposition of the about the Doctrine; religious discussion. Doctrine; a sermon. ธรรมเสนาบดี (Dhammasenàpati) generalissimo ธรรมธร (Dhammadhara) “Dhamma bearer”; of the Dhamma; Commander in Chief of the one versed in the Dhamma; an expert in the Law; an epithet of the Venerable Sàriputta. Dhamma. ธรรมาธปิ ไตย (Dhammàdhipateyya) regard of ธรรมธาตุ (Dhammadhàtu) 1. a mental object. the Dhamma (the Law or righteousness) as 2. the cosmic law. ธรรมนยิ าม (Dhammaniyàma) order of the being supreme; supremacy of the Dhamma; norm; law of the Dhamma; certainty or dominant influence by the Dhamma; rule of orderliness of causes and effects; general law the true law; rule of righteousness. ธรรมาธษิ ฐาน (Dhammàdhiññhàna) exposition in of cause and effect. ธรรมบท (Dhammapada) 1. “Way of Truth”; “An terms of ideas; teaching with reference to Anthology of Sayings of the Buddha”; name of ideas. เทียบ บคุ คลาธิษฐาน. the second division of the Khuddaka Nikàya. ธรรมานุธรรมปฏิบัติ, ธัมมานุธัมมปฏิปตติ 2. a line or stanza of the Doctrine; a word of (Dhammànudhammapañipatti) practice in the Doctrine; talk or discourse on the perfect conformity to the Dhamma. Dhamma. ธรรมารมณ (Dhammàrammaõa) a mind-object; ธรรมบรรยาย (Dhammapariyàya) disquisition. ธรรมปฏิสมั ภทิ า ดู ธัมมปฏิสัมภทิ า. cognizable object; cognoscible object. ธรรมาสน (Dhammàsana) the Dhamma-seat; a ธรรมยตุ , ธรรมยตุ กิ นกิ าย (Dhammayuttika-nikà seat on which a monk sits while preaching; ya*) the Dhammayutika Sect; “Law-Abiding pulpit. Sect”; Smaller Sub-Order (of the Thai ธรรมีกถา (Dhammãkathà) religious talk; Monkhood); smaller denomination. เทียบ discussion concerning the Doctrine; มหานิกาย. Dhamma talk. ธรรมวาที (Dhammavàdã) one who speaks ธมั ม- ดู ธรรม-. ธัมมกามตา (Dhammakàmatà) the quality of according to the Dhamma; speaker of the one who loves the Dhamma; love of Truth. doctrine; speaker of the rightful things. ธรรมวิจยั (Dhammavicaya) investigation of the ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร (Dhammacakkap- pavattanasutta) the discourse of setting in

ธมั มเทสนามยั 331 นักธรรม motion the Wheel of the Doctrine; the Contemplation of Mind-object; contemplation Discourse of the Foundation of the Kingdom of phenomena; mindfulness as regards the of Righteousness; the First Sermon. Dhamma. ธัมมเทสนามัย (Dhammadesanàmaya) (merit) ธมั มานสุ ติ (Dhammànussati) recollection of the connected with, or to be gained through, Doctrine; reflection on the virtues of the preaching; the way of making merit con- Dhamma. ธัมมาภิสมัย (Dhammàbhisamaya) under- sisting in moral instruction. ธมั มปฏสิ มั ภิทา (Dhammapañisambhidà) Discri- standing of the Truth; conversion to the mination of the Law; analytical knowledge of Dhamma; enlightenment. ธาตุ (Dhàtu) 1. an element; natural condition; the Law; discriminating knowledge of reasons, that which carries its own characteristic conditions or causal relations. mark. 2. a relic, especially that of the ธมั มสงั คณี (Dhammasaïgaõi) “Classification of Buddha or an Arahant. Dhammas”; “Enumeration of Phenomena”; ธาตุกถา (Dhàtukathà) “Discussion with name of the first book of the Abhidhamma Piñaka. reference to the Elements”; name of the third ธัมมญั ุตา (Dhamma¤¤utà) the quality of one book of the Abhidhamma Piñaka. who knows the Law; knowing the cause or ธาตุกรรมฐาน ดู จตธุ าตวุ วัตถาน. ธาตเุ จดีย (Dhàtucetiya) a shrine over the origin; knowing the principles. ธัมมัปปมาณิกา (Dhammappamàõikà) those Buddha’s relic; dagoba. ธาตมุ นสกิ าร ดู จตธุ าตวุ วัตถาน. who measure or judge by righteousness; ธาตวุ วตั ถาน ดู จตุธาตุววตั ถาน. ธติ ิ (Dhiti) energy; courage; steadfastness; firm those whose faith depends on the Dhamma or character; resolution; wisdom. on righteous behaviour. ธุดงค (Dhutaïga, Dhåtaïga) (the thirteen) ธัมมัสสวนะ (Dhammassavana) hearing the Austere Practices; constituents of ascetic Dhamma; hearing the preaching of the practice to remove defilements. Dhamma; hearing a sermon; listening to the ธุระ (Dhura) burden; load; duty; charge; office; good teaching. responsibility. ธัมมัสสวนมัย (Dhammassavanamaya) (merit) ธูป (Dhåpa) an incense-stick; joss-stick. connected with, or to be gained through, hearing a sermon; the way of making merit consisting in listening to the Dhamma. ธัมมานุปสสนา (Dhammànupassanà) the น นมสั การ (Namakkàra) salutation; the act of นวนติ , นวนตี ะ ดู เนยขน paying homage; homage; veneration; (T.) นกั ขตั ฤกษ (Nakkhattakãëana) the celebration of salutation with joined palms. a festival; festivity. นรก (Naraka, Niraya) abyss; hell; purgatory. ดู นกั เทศก ดู ธรรมกถกึ . นักธรรม (Dhammika*) one learned in the นิรยะ. นวกภกิ ษุ (Navakabhikkhu) a neophyte; newly Doctrine; Doctrine-knower; one who has ordained monk (of less than 5 years’ stand- passed the examination of any of the three ing). grades of Dhamma-study; eccl. graduate of นวกรรม (Navakamma) building new; con- Dhamma studies; Dhamma graduate; struction; making repairs. Dhamma scholar.

นักบวช 332 นิโรธ นักบวช (Pabbajita) a religious; priest; monk. the Five Precepts. นักพรต (Yati, Vatavantu) one who takes up a นิตยภัต (Niccabhatta) a continuous food- religious practice or observes a religious supply; monthly food allowance. นิทเทส (Niddesa) 1. “Expositions”; name of the vow; ascetic; recluse; hermit. นกั สวด (Dhammagàyaka*) a chanter. eleventh division of the Khuddaka Nikàya. 2. นง่ั ขัดสมาธิ ดู ขัดสมาธ.ิ description; analytic explanation. น่งั คกุ เขา ดู คกุ เขา. นิทาน (Nidàna) 1. source; cause; origin; นั่งพับเพยี บ ดู พบั เพยี บ. reference. 2. (T.) a story. นนิ ทา (Nindà) blame; reproach; fault-finding; นจั จคตี วาทติ วสิ กู ทสั สนะ (Naccagãtavàditavisåka- calumny. v. to blame; calumniate; speak ill of dassana) dancing, singing, music, and a person. นิพพาน (Nibbàna) Nirvàõa; Nibbàna; the unseemly shows (or stage plays). นัตถิกทฏิ ฐิ (Natthikadiññhi) lit. the theory of extinction of the fires of greed, of hatred and nothingness; nihilism; nihilistic view. of ignorance; the Unconditioned; the นัตถิกวาท ก็วา . supreme goal of Buddhism; the Summum นาค (Nàga) 1. a serpentlike water-god. 2. (T.) Bonum of Buddhism; the Final Goal; the an applicant (or candidate) for ordination; extinction of all defilements and suffering. ordinand. นิพพิทา (Nibbidà) dispassion; disinterest; นาม (Nàma) mind; name; mental factors; disenchantment. mentality. นิมนต, การ (Nimantana) invitation (for a นามรปู (Nàmaråpa) Mind and Matter; name monk). v. to invite (a monk). and form; mind and body; mentality and นิมมานรดี (Nimmànarati) the realm of the gods corporeality. who rejoice in (their own) creations; name of นาสนะ, นาสนา (Nàsana, ~nà) causing to perish; the fifth heavenly abode of which Sunimmita expulsion. นาํ้ มนต (Parittodaka*) consecrated water; blessing is the king. นมิ ติ , นมิ ติ ต (Nimitta) sign; omen; mark; portent; water; lustral water; holy water. นิกเขปบท (Nikkhepapada) a verse or words of cause; mental image; mental reflex; boundary summary; thesis; verse or passage set up for marker. นยิ สกรรม (Niyasakamma, Niyassa~) the formal detailed treatment in a discourse; a saying act of subordination; giving guidance; causing quoted for discoursing; discourse-opening (a monk) to live (again) in dependence. verse. นยิ าม (Niyàma) certainty; fixed method; regular นกิ าย (Nikàya) 1. a collection; group; any of the order; the state of certainty; the five orders of five main divisions of the Sutta Piñaka. 2. a processes which operate in the physical and sect; school; denomination. นคิ รนถ (Nigaõñha) lit. one who is freed from all mental realms; natural and regular orders ties; a member of the Jain Order; ascetic in governing all things; natural law. นิรยะ (Niraya) hell; woeful state. Jainism. นิรุตติปฏิสัมภิทา (Niruttipañisambhidà) the นคิ หกรรม (Niggahakamma) suppression; punish- Discrimination of Language; knowledge of ment; censure; reproach; rebuke; chastisement dialects or philological analysis; analytical of a perverse monk. นจิ ศลี (Niccasãla) regular precepts; uninter- knowledge of the language (with regard to rupted observance of virtue; the good the true meaning and the Law). นิโรธ (Nirodha) the Cessation or Extinction of conduct to be observed uninterruptedly, i.e.