ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่ม ๑

๒๐ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปมี ะแม จ.ศ. ๑๑๓๗๑ ณ วนั ๑ ฯ๒๕ คำ่ ๒ เวลา ๒ ทมุ่ พมา่ ยกหนจี ากเขานางแกว้ ไปปากแพรก (พ.ศ. ๒๓๑๘) ณ วัน ๑ ฯ๙ ๕ ค่ำ๓ พม่าแตกจากปากแพรก ณ วัน ๒๑ฯ๐ ๑๐ ค่ำ๔ ปวี อก จ.ศ. ๑๑๓๘๖ ข้างในเป็นโทษลงพระอาญาตระลาการประหารชีวิตนายประตคู นหนึ่ง (พ.ศ. ๒๓๑๙) ณ วนั ๓๒ฯ ๑๑ คำ่ ๕ เฆย่ี นบาทหลวง ๓ คน ๆ ละ ๑๐๐ ณ วนั ๕๑ฯ๕๖ คำ่ ๗ เสยี เมอื งพศิ ณโุ ลกเวลา ๒ ยามเศษ ณ วนั ปจี อ จ.ศ. ๑๑๔๐๑๐ ๒๑ฯ๒๑๐ คำ่ ๘ บา่ ย ๔ โมงนางพระยาลม้ ณ วนั ๒๑ฯ๑๓ คำ่ ๙ เกดิ พายุ (พ.ศ. ๒๓๒๑) ใหญฝ่ นตกหา่ ใหญล่ กู เหบ็ ตกถกู โรงปนื ฉนวนประจำทา่ ทลาย เรอื นทลาย ปกี นุ จ.ศ. ๑๑๔๑๑๒ ประมาณ ๑๐๐ หลงั (พ.ศ. ๒๓๒๒) ณ วนั ๗๑ฯ๔๕ คำ่ ๑๑ บอกวา่ พมา่ ยกมาตเี มอื งฝาง ลงพระอาญาตำรวจ ๔๐๐ คน ปชี วด จ.ศ. ๑๑๔๒๑๓ (พ.ศ. ๒๓๒๓) เดอื น ๔ พระแกว้ มรกฎถงึ กรงุ ฯ ณ วนั ๓๑ฯ๔๕ คำ่ ๑๔ สกึ พระราชาคณะอธกิ าร ณ วนั ๕ ฯ๘๕ คำ่ ๑๕ บ่าย ๕ โมงเศษเป็นปทุมชาติ๑๖ทิศบูรพา ณ วัน ๖ ๖ฯ ๗ ค่ำ๑๗ ริบเครื่องยศเจ้าวังนอก ณ วัน ๒ ๖ฯ ๙ ค่ำ๑๘ ราชาคณะแย้งกัน ๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปูมจลุ ศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒ เมษายน พ.ศ. ๒๓๑๘ ยังเป็น จ.ศ. ๑๑๓๖ ๓ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๙ เมษายน พ.ศ. ๒๓๑๘ ยังเป็น จ.ศ. ๑๑๓๖ ๔ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๔ กันยายน พ.ศ. ๒๓๑๘ ๕ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๖ กันยายน พ.ศ. ๒๓๑๘ ๖ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๗ ตรงกับวันพฤหสั บดที ี่ ๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๑๙ ๘ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๙ กันยายน พ.ศ. ๒๓๑๙ ๙ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๑๙ ๑๐ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๑ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๕ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๑ ๑๒ คัดจากตน้ ฉบบั ช่อื หมายเหตุในปมู จุลศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๓ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๔ ตรงกับวันอังคารที่ ๑๘ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๓ ๑๕ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๓ ๑๖ สนั นษิ ฐานวา่ เปน็ คำวา่ ธมุ ชาล หมายถงึ กลมุ่ ควนั ทพ่ี วยพลงุ่ ขน้ึ ๑๗ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๓ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๒๓ ๑๘ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๓๒๓

จดหมายเหตโุ หร ๒๑ ข๓า้ ฯ๕งห๔นคง่ึ วำ่ า่๑ไหเสวดค้ จ็ ฤอหอสั กถขไ์ นุ มนไ่ ดาง้ ทเอป้ งน็ พโทระษโตรงอ้ เหงตยีย่ี ว๕๓ฉ๐๐าบ๕น๐กข๐น้ึ หอนงา้คพ์ รณะทวน่ี นั ง่ั ปฉี ลู จ.ศ. ๑๑๔๓๒ เดือน ๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้ายกทัพไปเขมร ณ วัน (พ.ศ. ๒๓๒๔) ๗ ๔ฯ ๔๓ คำ่ แลแรม ๑๑ คำ่ ๔ พระยาสรรคย์ กเขา้ ลอ้ มกรงุ ฯ ณ วนั ปขี าล จ.ศ. ๑๑๔๔๖ คำ่ ๕ (พ.ศ. ๒๓๒๕) ๑๑ฯ๒๔ ๓๖ฯ ๕ ขนุ หลวงบวชวดั แจง้ ณ วนั ๖๘ฯ ๕ คำ่ ๘ พระ ณ วนั คำ่ ๗ พระจนั ทร์เขา้ ฤกษก์ ติ กิ า ปเี ถาะ จ.ศ. ๑๑๔๕๑๖ (พ.ศ. ๒๓๒๖) พทุ ธยอดฟา้ ไดร้ าชสมบตั ปิ ราบดาภเิ ษก ชนมายุ ๔๕ ปกี บั ๑ เดอื น ๑กบั๕๔วนัวนั ณณวนั ว๑นั ๑ฯ๐๔๖๑ฯ๓ค๕ำ่ ๑ค๐ำ่ส๙รา้ งเจเมา้ อืตงาบกาดงบั กขอนั กธ์ ชนมายุ ๔๘ ปี กบั เวลารงุ่ แลว้ ๙ บาท๑๑ ณ วนั ๗ ๑ฯ ๖ คำ่ ๑๒ ไฟไหมต้ กึ ดนิ เมอื งนคร ฯ ณ วนั ๗๑ฯ๕๑๐ คำ่ ๑๓ มีจันทรุปราคา ณ วัน ๓ ๑ฯ ๔ ค่ำ๑๔ มีจันทรุปราคา สมเด็จ พระไอยกาเสวยราชย๑์ ๕ ณ วนั ๖ ฯ๒๕ คำ่ ๑๗ อา้ ยบณั ฑติ ๒ คน เปน็ ขบถเขา้ วงั หนา้ ประมาณ ๑๐ ทมุ่ เศษ ๑ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๒๓ ๒ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑–๑๒๓๓ ๓ ตรงกับวนั เสาร์ท่ี ๒ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๒๔ ๔ ตรงกบั วันเสารท์ ่ี ๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๒๔ ๕ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๑๐ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๒๔ ๖ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๗ ตรงกับวันอังคารที่ ๑๙ มีนาคม พ.ศ.๒๓๒๔ ยังเป็น จ.ศ.๑๑๔๓ ๘ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๕ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ ยังเป็น จ.ศ. ๑๑๔๓ ๙ ตรงกับวันพุธที่ ๑๐ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ ยังเป็น จ.ศ. ๑๑๔๓ ๑๐ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๒๑ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ ๑๑ ๖ นาฬิกา ๕๔ นาที ๑๒ ตรงกับวันเสารท์ ่ี ๒๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ ๑๓ ตรงกับวันเสาร์ที่ ๒๑ กันยายน พ.ศ. ๒๓๒๕ ๑๔ ตรงกับวันอังคารที่ ๑๘ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๒๕ ๑๕ จากคัมภีร์ราชมัตตันบันทกึ เหตกุ ารณใ์ นปีนี้วา่ “จุลศักราช ๑๑๔๔ ออกเศษ ๐ เจา้ ตายเสยี กรงุ แกจ่ กั รสี รศรี เสียมตั ตะมะ” ๑๖ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๗ ตรงกบั วนั ศุกรท์ ี่ ๑๘ เมษายน พ.ศ.๒๓๒๖

๒๒ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๑๔๖๑ ณ วนั ๖๑ฯ๑๓ สคมำ่ โ๒ภชเชสา้ ดงจ็ เผไปอื ปกแดิ ลปสารกา้ ลงดั วดั ณสรวะนัเกษ๒๑ณฯ๓๓วนั คำ่ ๖๓๑ฯ๐เ๔วลคายำ่ ๔ำ่ (พ.ศ. ๒๓๒๗) รงุ่ ๔๒ นาที ปมี ะเสง็ จ.ศ. ๑๑๔๗๘ เวลาเช้า ๒ โมง ๔ บาท๕ ยกยอดฟ้าดุสิตมหาปราสาท๖ ณ วัน (พ.ศ. ๒๓๒๘) ๒นำ้๑ฯม๒๔ากคำ่ ข๗า้ วอแญั พงเชเกญิ วพยี รนะลแะกชว้ ง่ั มรณกฎวมนั าว๒ดั ๑พ๒ฯระ๘๘ศครรี ำ่ ตั ๙นศเจาา้สวดงั าเรกาา่ มนพิ พาน ปมี ะเมยี จ.ศ. ๑๑๔๘๑๕ ณ วนั ๗๗ฯ ๑๐ คำ่ ๑๐ เวลาเชา้ ๔ บาท ยกเศวตฉตั รทป่ี ระธมวงั หลวง (พ.ศ. ๒๓๒๙) ๗๑ฯ๕๒ ณ วนั ๓ ๙ฯ ๓คำ่ ๑ค๑่ำ๑ม๓ีจนั ทดราปุ วรกาิตคิกาาณเขว้านั แง๑่พ๑ฯร๕๒ะจคันำ่ ท๑๒ร์แมงีส่ใตรุ ยิ ้ ปุณราวคันา ณ วัน ๗ ฯ๔ ๔ คำ่ ๑๔ เวลาทมุ่ ๑ พมา่ ปากพงิ แตก ฝา่ ยเหนอื ๑๐,๐๐๐ วังหลังตีแตก ณ วนั ๓ ฯ๖๕ คำ่ ๑๖ ดาวพระองั คารเขา้ แงพ่ ระจนั ทรข์ า้ งซา้ ย ณ วนั ๕ ๕ฯ ๑๒ ค่ำ๑๗ ดาวพระศุกรเข้าแง่พระจันทร์ข้างขวา ณ วัน ๕๑ฯ๔๓ คำ่ ๑๘ เวลาเชา้ ๓ โมงกบั ๖ บาท๑๙ ยกทพั หลวงไปไชโยคทา่ ขนนุ ณ วนั ๔ ๕ฯ ๔ คำ่ ๒๐ ทพั หนา้ ตพี มา่ สามสบ ณ วนั ๖ ๗ฯ ๔ คำ่ ๒๑ พมา่ สามสบแตก ๓๐,๐๐๐ ๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปูมจลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๒๑ มกราคม พ.ศ. ๒๓๒๗ ๓ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๒๗ ๔ ตรงกับวนั ศกุ รท์ ่ี ๑๘ กุมภาพนั ธ์ พ.ศ.๒๓๒๗ ๕ ๘ นาฬิกา ๒๔ นาที ๖ จดหมายเหตุ ร.๓ จ.ศ. ๑๑๙๙ เลขที่ ๗๕ ใช้ว่า “ยกยอดพระมหาปราสาท” ๗ ตรงกบั วันจนั ทร์ที่ ๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๒๗ ๘ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๙ ตรงกบั วันจนั ทรท์ ่ี ๑๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๒๘ ๑๐ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๐ กนั ยายน พ.ศ. ๒๓๒๘ ๑๑ ตรงกบั วันเสาร์ท่ี ๑๔ มกราคม พ.ศ. ๒๓๒๘ ๑๒ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๙ มกราคม พ.ศ. ๒๓๒๘ ๑๓ ตรงกบั วันอังคารท่ี ๗ กุมภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๓๒๘ ๑๔ ตรงกับวันเสารท์ ี่ ๑๘ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๒๘ ๑๕ คดั จากต้นฉบับชอื่ หมายเหตใุ นปูมจุลศักราช ๑๑๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๖ ตรงกบั วนั อังคารที่ ๔ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๙ ๑๗ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๖ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๒๙ ๑๘ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๑ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๒๙ ๑๙ ๙ นาฬิกา ๓๖ นาที ๒๐ ตรงกับวันพุธที่ ๒๑ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๒๙ ๒๑ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๒๙

จดหมายเหตโุ หร ๒๓ ปมี ะแม จ.ศ. ๑๑๔๙๑ ณ วนั ๖ ๘ฯ ๓ ค่ำ๒ ยกทพั หนา้ ไปตคี า่ ยบางบอ่ ๓ ณ วนั ๑๑ฯ๐๓ คำ่ ๔ (พ.ศ. ๒๓๓๐) ณ วัน ๔๑ฯ๓๓ ค่ำ๕ ทัพหน้าเข้าติด เวลายาม ๑ ได้ค่ายบางบ่อ เวลายาม ๑ ไดเ้ มอื งกลอิ อ่ ง ปวี อก จ.ศ. ๑๑๕๐๗ เมอื งกลอิ อ่ ง ณ วนั ๗ ฯ๒๔ คำ่ ๖ (พ.ศ. ๒๓๓๑) ณ วนั ๔ ฯ๑๗ คำ่ ๘ มีสรุ ยิ ปุ ราคา ดาวพระศกุ รเ์ ขา้ กลางกติ กิ าเขา้ แง่ ปรี ะกา จ.ศ. ๑๑๕๑๙ พระจนั ทร์ขา้ งใต้ (พ.ศ. ๒๓๓๒) ณ วนั ๑ ฯ๑๗ คำ่ ๑๐ เวลาบา่ ย ๔ โมง ฟา้ ผา่ ชอ่ ฟา้ มขุ มหาปราสาท ขา้ งอดุ รทศิ ไฟตดิ ชอ่ ฟา้ ไหมส้ น้ิ ทง้ั ปราสาท๑๑ ปชี วด จ.ศ. ๑๑๕๔๑๒ ขนุ ญาณโยค๑๓ ใส่อธกิ วารผดิ หมโู่ หรปฎทิ นิ ตเิ ตยี น๑๔ (พ.ศ. ๒๓๓๕) ณ วนั ๖๑ฯ๕๓ คำ่ ๑๖ มีจนั ทรปุ ราคา จบั ๙ ทมุ่ ๑ บาท๑๗ ปฉี ลู จ.ศ. ๑๑๕๕๑๕ (พ.ศ. ๒๓๓๖) ณ วนั ๔๑ฯ๑๓ คำ่ ๑๙ ดาวขนาบเดอื น ณ วนั ๒ ๑ฯ ๓ คำ่ ๒๐ จบั อ้ายอิน บางออ้ ขบถเมอ่ื การบรมสมโภชพระอฐั ิ ปเี ถาะ จ.ศ. ๑๑๕๗๑๘ (พ.ศ. ๒๓๓๘) ๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตุในปูมจลุ ศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒ ตรงกบั วนั ศุกร์ท่ี ๒๙ กุมภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๓๓๐ ๓ จดหมายเหตุ ร. ๓ จ.ศ. ๑๑๙๙ เลขที่ ๗๕ ว่า คา่ ยวงั บอ่ ๔ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒ มีนาคม พ.ศ.๒๓๓๐ ๕ ตรงกับวันพุธที่ ๕ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๓๐ ๖ ตรงกบั วันเสารท์ ่ี ๘ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๓๐ ๗ คัดจากตน้ ฉบับชอื่ หมายเหตุในปูมจลุ ศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๘ ตรงกบั วนั พธุ ๔ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๓๓๑ ๙ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๐ ตรงกบั วนั อาทติ ย์ท่ี ๒๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๓๒ ๑๑ พระที่นั่งอมรินทราภิเษกมหาปราสาท ๑๒ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๓ จดหมายเหตุ ร. ๓ จ.ศ. ๑๑๙๙ เลขที่ ๗๕ บันทึกว่า ขนุ ญาณวโิ ยค ๑๔ คัดจากต้นฉบับชื่อเผด็จบันทึกเรื่องราวในปีนี้ว่า “ปีชวด จัตวาศก ครั้งนั้น เมืองทวายมาขึ้นแก่กรุงเทพมหานคร แล้วศึกพม่า มาตเี อาเมอื งทวายคนื ทพั กรงุ ตอ้ งยกไปรบกนั กบั พมา่ ณ เมอื งทวาย” ๑๕ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๖ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๑๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๓๖ ๑๗ ๓ นาฬิกา ๖ นาที ๑๘ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๙ ตรงกบั วนั พธุ ที่ ๒๐ มกราคม พ.ศ. ๒๓๓๘ ๒๐ ตรงกับวนั จันทร์ท่ี ๒๕ มกราคม พ.ศ. ๒๓๓๘

๒๔ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๑๕๘๑ ณ วนั ๔๑ฯ๕๑ คำ่ ๒ มีจนั ทรปุ ราคาจบั สพั คราธ ดาวพระเสารเ์ ขา้ แทรก (พ.ศ. ๒๓๓๙) ณ วนั ๑ ๔ฯ ๑ คำ่ ๓ ดาวพระองั คารชงิ คลองพระพฤหศั บด๔ี ณ วนั ๑๑ฯ๑๘ คำ่ ๖ เวลาบา่ ย ๓ โมง ตำหนกั แดงสน้ิ พระชนม์๗ ปมี ะเมยี จ.ศ. ๑๑๖๐๕ ณ วัน ๑ ๑ฯ๐๑๒ ค่ำ๘ ตำหนักใหญ่๙ สิ้นพระชนม์เวลา ๑๑ ทุ่ม (พ.ศ. ๒๓๔๑) ๘ บาท๑๐ ณ วนั ๗ ๙ฯ ๕ คำ่ ๑๒ เวลายำ่ คำ่ แลว้ เกดิ ลมหนกั ณ วนั ๓๑ฯ๔๘ คำ่ ๑๓ ปมี ะแม จ.ศ. ๑๑๖๑๑๑ เวลาคอ่ นรงุ่ แผน่ ดนิ ไหว ณ วนั ๕๑ฯ๐๑๒ คำ่ ๑๔ เวลา ๒ ทมุ่ เศษแผน่ (พ.ศ. ๒๓๔๒) ดนิ ไหวอกี ครง้ั หนง่ึ ปรี ะกา จ.ศ. ๑๑๖๓๑๕ (พ.ศ. ๒๓๔๔) ณ วนั ๕๑ฯ๕๘ คำ่ ๑๖ มีสรุ ยิ ปุ ราคา ณ วนั ๓ ฯ๑๙ คำ่ ๑๗ มจี นั ทรปุ ราคา ณ วนั ๗ ฯ๕๒ คำ่ ๑๘ นางพระยาชา้ งเผอื กมาถงึ กรงุ เทพมหานคร ปจี อ จ.ศ. ๑๑๖๔๑๙ (พ.ศ. ๒๓๔๕) ณ วนั ๑ ฯ๙๒ คำ่ ๒๐ เวลาบา่ ย ๒ โมง ๗ บาท๒๑ ขนุ หลวงกลาง ๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จุลศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒ ตรงกับวนั พธุ ที่ ๑๔ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๓๙ ๓ ตรงกันวันอาทิตย์ที่ ๑๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๓๙ ๔ ฉบบั คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื เผดจ็ มบี นั ทกึ เหตกุ ารณป์ ถี ดั ไปวา่ “ปมี ะเสง็ นพศก จ.ศ. ๑๑๕๙ ปนี น้ั ศกึ พมา่ ยกมาลอ้ มเชยี งใหมท่ พั กรงุ ตอ้ ง ยกขน้ึ ไปชว่ ย” ๕ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๖ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๔๑ ๗ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟา้ กรมพระศรสี ดุ ารกั ษ์ ๘ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๔๑ ๙ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟา้ กรมพระยาเทพสดุ าวดี ๑๐ ๕ นาฬิกา ๔๘ นาที ๑๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๒ ตรงกนั วนั เสารท์ ่ี ๑๓ เมษายน พ.ศ. ๒๓๔๒ ๑๓ ตรงกับวันองั คารท่ี ๑๖ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๔๒ ๑๔ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๔๒ ๑๕ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๖ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๔๔ ๑๗ ตรงกบั วันอังคารท่ี ๒๕ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๓๔๔ ๑๘ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๓ มกราคม พ.ศ. ๒๓๔๔ ๑๘ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒๐ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๑๖ มกราคม พ.ศ. ๒๓๔๕ ๒๑ ๑๔ นาฬิกา ๔๒ นาที

จดหมายเหตโุ หร ๒๕ ปกี นุ จ.ศ. ๑๑๖๕๑ ณ วนั ๕๒๑ฯ๔ฯ๑๑๓๒คคำ่ ำ่๕๒สเำวเลรจ็าโ๒ทษยพารมะเ๕จา้ บหาลทา๓นอกนิรมทพปรตั ะรลาำชดววงั สนวรรคต๔ ณ วนั (พ.ศ. ๒๓๔๖) ณ วนั ๑๑ฯ๕ ๘๘ คำ่ ๗ เวลายำ่ คำ่ แลว้ ๔ บาท๘ มีจนั ทรปุ ราคา ปชี วด จ.ศ. ๑๑๖๖๖ สัพคราธ (พ.ศ. ๒๓๔๗ ) ณ วนั ๕๑ฯ๕๘ คำ่ ๑๐ เวลา ๒ ยาม ๖ บาท๑๑ มจี นั ทรปุ ราคา ณ วนั ปฉี ลู จ.ศ. ๑๑๖๗๙ ๗๑ฯ๕๒ คำ่ ๑๒ เวลา ๑๑ ทมุ่ ๕ บาท๑๓ มจี นั ทรปุ ราคา (พ.ศ. ๒๓๔๘) ณ วนั ๔๑ฯ๕๑๒ คำ่ ๑๕ มสี รุ ยิ ปุ ราคา แยง้ กนั ทว่ี า่ ไมม่ ี ไดพ้ ระราชทาน ปขี าล จ.ศ. ๑๑๖๘๑๔ ๒ คน ปนี ้นี ำ้ แดงปลาสรอ้ ยชมุ ณ วนั ๔ ๗ฯ ๑ คำ่ ๑๖ เวลาบา่ ย ๒ โมงเศษ กรมพระราชวังหลัง๑๗ สวรรคต ณ วัน ๑ ๗ฯ ๔ ค่ำ๑๘ (พ.ศ. ๒๓๔๙) ราชาภิเษกกรมหลวงอิศร๑๙เป็นพระราชวังบวร ฯ ชันษา ๓๙ ปี สำเรทธ์ิ ณ วนั ๕๑ฯ๑๔ คำ่ ๒๐ (อกี หมายเหตหุ นง่ึ วา่ ณ วนั ๔๗ฯ ๑ คำ่ ๒๑ กรมพระราชวงั สถานภมิ ขุ มาตย์สวรรคตเวลาบา่ ย ๒ โมง ) ๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปูมจลุ ศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๔๖ ๓ เวลา ๐ นาฬกิ า ๓๐ นาที ๔ สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท ๕ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒๓ มกราคม พ.ศ. ๒๓๔๖ ๖ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑–๑๒๓๓ ๗ ตรงกับวนั อาทติ ย์ท่ี ๒๒ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๔๗ ๘ ๑๘ นาฬิกา ๒๔ นาที ๙ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๐ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๑๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๔๘ ๑๑ ๐ นาฬกิ า ๓๖ นาที ๑๒ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๔ มกราคม พ.ศ. ๒๓๔๘ ๑๓ ๕ นาฬิกา ๓๐ นาที ๑๔ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๕ ตรงกับวนั พุธที่ ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๔๙ ๑๖ ตรงกบั วนั พธุ ที่ ๑๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๔๙ ๑๗ กรมพระราชวงั บวรสถานพมิ ขุ เจา้ ฟา้ กรมหลวงอนรุ กั ษเ์ ทเวศร์ ๑๘ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๔๙ ๑๙ พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธเลศิ หลา้ นภาลยั ครง้ั ดำรงพระอสิ รยิ ยศเจา้ ฟา้ กรมหลวงอศิ รสนุ ทร ๒๐ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๑๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๔๙ ๒๑ ตรงกบั วนั พุธที่ ๑๗ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๔๙

๒๖ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปเี ถาะ จ.ศ. ๑๑๖๙๑ ณ วนั ๗๑ฯ๐๖ คำ่ ๒ เชญิ พระศพกรมพระราชวงั หลงั ณ วนั ๒๑ฯ๒๖ (พ.ศ. ๒๓๕๐) ค่ำ๓ ถวายพระเพลงิ ณ วนั ๕๑ฯ๕๖ คำ่ ๔ มจี นั ทรปุ ราคา เวลา ๔ ทมุ่ ๘ บาท๕ ณ วัน ๗ ๑ฯ ๗ ค่ำ๖ เวลาเช้า ๕ โมง ๒ บาท๗ ณ ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๑๗๐๑๐ วนั ๒๑ฯ๒๓ คำ่ ๘ เจา้ ฟา้ กรมหลวงจกั รเจษฎา๙ สน้ิ พระชนม์ (พ.ศ. ๒๓๕๑) ณเวลวานัเชา้ ๑๕๔ฯ๑บ๙าทคเำ่ จ๑า้ ๑ฟา้ เเจหา้ มฟน็ า้ ๑ก๓รมเปหน็ ลโวทงษศถรสีงึ ตนุ าทยรเทพ๑๒ สน้ิ พระชนม์ ปมี ะเสง จ.ศ. ๑๑๗๑๑๔ ณ วนั ๕ ๑ฯ๓๙ คำ่ ๑๕ เวลา ๖ ทมุ่ พระบรมโกษฐพระพทุ ธยอดฟา้ (พ.ศ. ๒๓๕๒) สวรรคต พระชนม์ ๗๒ ปี กบั ๖ เดอื น ๔ วนั อยใู่ นราชสมบตั ิ ๒๘ ปี ณ วัน ๑ ๙ฯ ๑๐ ค่ำ๑๖ เวลาเช้า ๓ โมง ๓๖ นาที ปมี ะเมยี จ.ศ. ๑๑๗๒ (พ.ศ.๒๓๕๓) ราชาภเิ ษกพระพทุ ธเลศิ หลา้ ณ วนั ๓๑ฯ๑๙ คำ่ ๑๗ เวลาบา่ ย ๓ โมง พระสงฆ์สามเณร ๒ องค์ นำพระธาตุมาแต่ลังกาถวาย ณ วัน ๒ ฯ๓๑๑ คำ่ ๑๘ เวลาบา่ ย ๕ โมง ๘ บาท๑๙ จบั อนิ ทรเดชะขบถ ณ วนั ๓๑ฯ๑๓ คำ่ ๒๐ ดาวพระศกุ รเขา้ ในวงพระจนั ทรข์ า้ งทกั ษณิ ๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปูมจุลศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒ ตรงกับวนั เสารท์ ่ี ๑๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๕๐ ๓ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๕๐ ๔ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๕๐ ๕ ๒๒ นาฬิกา ๔๘ นาที ๖ ตรงกบั วันเสาร์ที่ ๖ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๓๕๐ ๗ ๑๑ นาฬกิ า ๑๒ นาที ๘ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๕๐ ๙ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟา้ กรมหลวงจกั รเจษฎา ตน้ สกลุ เจษฎางกูร ๑๐ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๗ สิงหาคม พ.ศ. ๒๓๕๑ ๑๒ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟา้ กรมหลวงศรสี นุ ทรเทพ ๑๓ เจา้ ฟา้ สพุ นั ธวุ งศ์ กรมขนุ กระษตั รานชุ ติ ๑๔ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๕ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๗ กันยายน พ.ศ. ๒๓๕๒ ๑๖ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๗ กันยายน พ.ศ. ๒๓๕๒ ๑๗ ตรงกับวันอังคารที่ ๕ กันยายน พ.ศ. ๒๓๕๒ ๑๘ ตรงกบั วนั จนั ทรท์ ่ี ๙ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๕๒ คำนวณไดเ้ ปน็ วนั ขน้ึ ๑ คำ่ ๑๙ ๑๗ นาฬกิ า ๔๘ นาที ๒๐ ตรงกับวันอังคารที่ ๑๙ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๕๓

จดหมายเหตโุ หร ๒๗ ปมี ะแม จ.ศ. ๑๑๗๓๑ ณ วนั ๑๑ฯ๐๗ คำ่ ๒ เวลายำ่ คำ่ เหน็ ดาวหางขน้ึ ทศิ พายพั หางไปทศิ (พ.ศ. ๒๓๕๔) ว๒นั ๑ฯ๕๑๑๐ฯ๗๒คำ่ ค๔ำ่ ๓มดจี นัาวทหราปุ งรสาญูคาหายไป อสิ าณ ณ เวลาทมุ่ ๑ กลาบาต ปวี อก จ.ศ ๑๑๗๔๕ ตก ณ วนั (พ.ศ. ๒๓๕๕) ณ วนั ๑๑ฯ๐๕ คำ่ ๖ เวลาบา่ ย ๕ โมง เกดิ เปน็ ควนั แลพายุ ณ วนั ปรี ะกา จ.ศ. ๑๑๗๕ ๑ ฯ๑ ๖ คำ่ ๗ บอกวา่ องคจ์ นั ๘ หนี บอกมาแตเ่ ชยี งใหมว่ า่ พมา่ ยกมา (พ.ศ. ๒๓๕๖) ณ วนั ๕๑ฯ๐๔ คำ่ ๙ เวลาบา่ ยโมงเศษ พระยาชา้ งเผอื กผมู้ าถงึ กรงุ ฯ ปจี อ จ.ศ. ๑๑๗๖๑๔ มาแตเ่ มอื งโพธสิ ตั ว๑์ ๐ ณ วนั ๖ ฯ๓๔ คำ่ ๑๑ พระยาชา้ งเผอื กผมู้ าแต่ (พ.ศ. ๒๓๕๗) กมั พชู า ปกี นุ จ.ศ. ๑๑๗๗๑๕ ณ วนั ๒ ฯ๕๒ คำ่ ๑๒ เวลาแดดอนุ่ เหน็ ดาวพระพฤหศั บดเี คยี งพระจนั ทร์ (พ.ศ. ๒๓๕๘) ขา้ งทศิ ทกั ษณิ ณ วนั ๓ ฯ๖ ๒ คำ่ ๑๓ ไฟไหม้บา้ นหลงั วดั พระเชตพุ น เปน็ อนั มาก เดือน ๑๒ เดือน ๑ รามัญเมืองมัตมะยกครัวเข้ามาสู่พระโพธิสมภาร ประมาณ ๓๐,๐๐๐ ณ วนั ๓๗ฯ ๗ คำ่ ๑๖ แลแแรม ๘๙ คำ่ ตง้ั พธิ สี งฆ์ ๔ พราหมณ์ ๑ ๖๑ฯ๐๗ คำ่ ๑๗ ณ วนั คำ่ ๑๘เวลา ๕ ทมุ่ เวลาเชา้ ฝงั อาถรรพเ์ มอื งใหมป่ ากลดั ณ วนั ๔๑ฯ๕๘ ๒ บาท๑๙ มีจนั ทรปุ ราคาสพั คราธ ๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตุในปมู จุลศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๕๔ ๓ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๕ มกราคม พ.ศ. ๒๓๕๔ ๔ ๑ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒ กันยายน พ.ศ. ๒๓๕๔ ๕ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๖ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๕๔ ยังเป็น จ.ศ. ๑๑๗๓ ๗ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๒๖ เมษายน พ.ศ. ๒๓๕๕ ๘ สมเดจ็ พระอทุ ยั ราชา กษตั รยิ ก์ รงุ กมั พชู า หนีทัพไทยจากเมอื งบนั ทายเพชรไปพนมเปญ ๙ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๑ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๕๕ ๑๐ ชอ่ื เมอื งประเทศราชของไทยสมยั หนง่ึ อยใู่ นประเทศกมั พชู า ๑๑ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๑๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๕๕ ๑๒ ตรงกบั วนั จนั ทรท์ ่ี ๑๐ มกราคม พ.ศ. ๒๓๕๖ ๑๓ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๑๑ มกราคม พ.ศ. ๒๓๕๖ ๑๔ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๕ คัดจากต้นฉบับช่ือหมายเหตใุ นปมู จุลศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๖ ตรงกับวันองั คารที่ ๓๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๕๘ ๑๗ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๕๘ ๑๘ ตรงกบั วันพุธที่ ๒๑ มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๓๕๘ ๑๙ ๒๓ นาฬิกา ๑๒ นาที

๒๘ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ณ วนั ๗๑ฯ๕๑ คำ่ ๑ เวลาบา่ ย ๕ โมง ๖ บาท๒ มีจนั ทรปุ ราคา ปชี วด จ.ศ. ๑๑๗๘๓ ณคุกหวนนั อี อ๔กฆฯ๕า่ ๕คนคตำ่ ๔ายเบวลา้ างเบจา่ บ็ ยบ๕า้ งโมเปงน็ อไนั ฟมไาหกมต้ ณรอกวนัวดั โ๖คก๖ฯ พมา่ แหก (พ.ศ. ๒๓๕๙) ๑๑ คำ่ ๕ ปฉี ลู จ.ศ. ๑๑๗๙๑๔ เวลาบ่ายโมง ๑ พระยาช้างเผือกผู้มาแต่เมืองเชียงใหม่ถึงกรุง ฯ ( พ.ศ. ๒๓๖๐) ณ วัน ๒ ๑ฯ๔๑๒ ค่ำ๖ ไฟไหม้วัดทองปุ๗ ณ วัน ๔๑ฯ๔ ๒ ค่ำ๘ จบั เจา้ กรมศรสี เุ รนทร์๙ แลพระองคเ์ จา้ สรุ วิ งษ์ ๑๐ณ วนั ๔๑ฯ๓๒ คำ่ ๑๑ ไฟไหมฉ้ างขา้ วหนา้ วดั มหาธาตุ ณ วนั ๖๑๓ฯ ๔ คำ่ ๑๒ โสกนั ตเ์ จา้ ฟา้ พระองค์ใหญ่๑๓ ณ วนั ๕ ๙ฯ ๕ คำ่ ๑๕ ชา้ งเผอื กผมู้ าแตเ่ มอื งนา่ นถงึ กรงุ ฯ เวลาบา่ ย ๕ โมง ณ วนั ๖ ฯ๑๗ คำ่ ๑๖ เวลาบา่ ยโมง ๑ มีสรุ ยิ ปุ ราคา ณ วนั ๑ ฯ๓ ๗ ค่ำ๑๗ สำเร็จโทษเจ้า ๒ ไพร่ ๗ ณ วัน ๔ ๓ฯ ๘๘ ค่ำ๑๘ เวลาเช้า ๕ โมง ๗ บาท กรมพระราชวัง๑๙ สวรรคต ณ วัน ๑ ๑ฯ ๑๒ ค่ำ๒๐ เวลาเช้า มีสุริยุปราคา ณ วัน ๕ ๙ฯ ๒ ค่ำ๒๑ ๑ ตรงกบั วันเสาร์ท่ี ๑๖ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๕๘ ๒ เวลา ๑๗ นาฬิกา ๓๖ นาที ๓ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตุในปูมจุลศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๔ ตรงกับวันพุธที่ ๑๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๕๙ ๕ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๗ กันยายน พ.ศ. ๒๓๕๙ ๖ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๕๙ ๗ วัดชนะสงคราม ๘ ตรงกับวันพธุ ท่ี ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๓๕๙ ๙ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื ศรสี เุ รนทร์ ๑๐ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหลวงพเิ ศษศรสี วสั ดสิ ขุ วฒั นวไิ ชย ๑๑ ตรงกับวันพุธท่ี ๑๕ มกราคม พ.ศ. ๒๓๕๙ ๑๒ ตรงกับวันศุกรท์ ี่ ๒๘ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๓๕๙ ๑๓ พระบาทสมเดจ็ ฯ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ครง้ั ดำรงพระอสิ รยิ ยศเจา้ ฟา้ มงกฎุ ๑๔ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๕ ตรงกับวันพฤหสั บดที ี่ ๑๐ เมษายน พ.ศ. ๒๓๖๐ ๑๖ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ี่ ๑๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๐ ๑๗ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๐ ๑๘ ตรงกับวันพุธที่ ๑๖ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๖๐ ๑๙ สมเดจ็ พระบวรราชเจา้ มหาเสนานรุ กั ษ์ ๒๐ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๙ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๖๐ ๒๑ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๕ มกราคม พ.ศ. ๒๓๖๐

จดหมายเหตโุ หร ๒๙ ปขี าล จ.ศ ๑๑๘๐๓ พระยาพลเทพตีนตก ณ วัน ๓ ฯ๖ ๒ ค่ำ๑ ไฟไหม้สะพานหัน (พ.ศ. ๒๓๖๑) ณ วนั ๓๑ฯ๐๔ คำ่ ๒ เชา้ ๒ โมง พระยาชา้ งเนยี มลงนำ้ หายไป ณ วนั ๗ ฯ๗๙ คำ่ ๔ อาจารยเ์ ทศ อาจารยด์ ี อาจารยห์ อ้ ง เชญิ ปเี ถาะ จ.ศ. ๑๑๘๑๖ พระศรีมหาโพธิ พระบรมธาตุ พระเขี้ยวแก้ว พระบาทจำลอง มาแต่ (พ.ศ. ๒๓๖๒) ลงั กา ณ วนั ๑ ๖ฯ ๑๑ คำ่ ๕ ฟา้ ผา่ เสาชงิ ชา้ สำเพง็ แลวดั เชตพุ น ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๑๘๒๑๑ วดั มหาธาตุ ปนี ้คี วายตายมาก (พ.ศ. ๒๓๖๓) ณ วนั ๗ ๑ฯ ๕ คำ่ ๗ มีจนั ทรปุ ราคาอฒั คราธ ณ วนั ๒๗๑ฯ๗๕ฯ๑๑๑๐คคำ่ ำ่๑๘๐ เวลา ๓ ยาม พระสงั ฆราชวดั ราชบรุ ณะ๙นพิ พาน ณ วนั เวลา ๒ ทมุ่ มจี นั ทรปุ ราคา ณ วนั ๕ ฯ๖ ๗ คำ่ ๑๒ เวลายามเศษ ทศิ พายพั เปน็ แสงไฟจบั อากาศ โหรดูเคราะห์เมืองว่าร้าย๑๓ จะมีศึกผีมาแต่ทิศทักษิณ ให้ตั้งพิธี ยงิ ปนื อาฏานา ณ วนั ๒๑ฯ๐๗ คำ่ ๑๔ พระสงฆป์ ระนำ้ โปรยทราย ณ วนั ๔๑ฯ๒๗ คำ่ ๑๕ เวลาบา่ ย ๒ คนตายดว้ ยโรคลงรากเปน็ อนั มาก ณ วนั ๕ ๔ฯ ๑๑ คำ่ ๑๖ โมง ๗ บาท๑๗ ฟา้ ผา่ มหาปราสาท ๑ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๗ มกราคม พ.ศ. ๒๓๖๐ ๒ ตรงกับวันอังคารที่ ๓๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๖๐ ๓ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตุในปมู จุลศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๔ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๒ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๓๖๑ คำนวณไดเ้ ปน็ วนั แรม ๖ คำ่ ๕ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๔ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๖๑ คำนวณไดเ้ ปน็ วนั ขน้ึ ๕ คำ่ ๖ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๗ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๐ เมษายน พ.ศ. ๒๓๖๒ ๘ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๑ กนั ยายน พ.ศ. ๒๓๖๒ ๙ สมเด็จพระสังฆราช (นาค) ๑๐ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๔ ตุลาคม พ.ศ. ๒๓๖๒ ๑๑ คัดจากต้นฉบับชื่อคัมภีร์สารัมภิรางค์ ๑๒ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๑๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๓ ๑๓ จดหมายเหตุ ร. ๓ จ.ศ. ๑๑๙๙ เลขที่ ๗๕ บนั ทึกว่า “ เดอื น ๗ จะมีศกึ มาแต่ทิศทกั ษิณ เป็นทัพผเี ขา้ มาแตป่ ากน้ำ “ ๑๔ ตรงกับวันจนั ทรท์ ่ี ๒๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๓ ๑๕ ตรงกบั วันพธุ ที่ ๒๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๓ ๑๖ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๖ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๖๓ ๑๗ ๑๔ นาฬิกา ๔๒ นาที

๓๐ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปมี ะเสง็ จ.ศ. ๑๑๘๓๑ ข้าวเกวียนละ ๗ ตำลึง ข้าวสารถังละ ๓ สลึงเฟื้อง ปีนี้งูน้ำกัด (พ.ศ. ๒๓๖๔) คนตายมาก ณ วนั ๕๑ฯ๓๑๐ ปมี ะเมยี จ.ศ. ๑๑๘๔๒ ๗ ฯ๕๑๒๖ คำ่ (พ.ศ. ๒๓๖๕) ณ วนั ๑ ฯ๑๕ คำ่ ๓ จบั อา้ ยกลน่ิ คำ่ ๔ พระโองการตง้ั พระพมิ ล๕ เปน็ สงั ฆราช ณ วนั จบั ฝรง่ั สลบุ ขา้ ว ปมี ะแม จ.ศ. ๑๑๘๕ (พ.ศ. ๒๓๖๖) เกวียนละ ๑๑ ตำลึง ณ วัน ๒ วฯ๖ัน๑๑๒๑ฯ๕ค่๓ำ๗ค่ำฆ๘่าคนเวผลิดา ๓๐ คน ดาวเข้าในวงพระจันทร์ทิศอุดร ณ ๔ ทุ่ม ปวี อก จ.ศ. ๑๑๘๖๑๑ (พ.ศ. ๒๓๖๗) ๖ บาท มีจนั ทรปุ ราคา สนุ ขั เปน็ บา้ กดั คนตายมาก ณ วนั ๗ ฯ๒ ๙ คำ่ ๙ เวลา ๓ ยามเศษ กรมหลวงเทพวด๑ี ๐นพิ พาน ณ วัน ๕ ฯ๒ ๕ ค่ำ๑๒ บ่าย ๓ โมงเกิดพายุใหญ่เป็นควันทั้งน้ำทั้งบก กลาบาตตกในวัง ณ วัน ๕ ๙ฯ ๖ ค่ำ๑๓ ชักศพกรมหลวงเทพวดี ณ วนั ๖ ๗ฯ ๗ คำ่ ๑๔ ชา้ งเผอื กเมอื งนา่ นลม้ ณ วนั ๑ ๙ฯ ๗ คำ่ ๑๕ ฯ๗แผ๘่นคด่ำิน๑ก๖ลางท๑ร๘งปนิรพะพชาวนร ช้างเผือกเมืองเชียงใหม่ล้ม ณ วัน ๗ ณ วัน ๔๑ฯ๑๘ ค่ำ๑๗ เวลา ๒ ยาม ๑-๒ คัดจากต้นฉบับชื่อคัมภีร์สารัมภิรางค์ ๓ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๖๕ ๔ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๙ สิงหาคม พ.ศ. ๒๓๖๕ ๕ พระพมิ ลธรรม (อ)ู่ วดั สทุ ศั นเ์ ทพวราราม ๖ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๙ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๖๕ ๗ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๖๕ ๘ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๓๖๕ ๙ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๓ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๓๖๖ ๑๐ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟา้ ประไพวดี กรมหลวงเทพยวดี ๑๑ คัดจากต้นฉบับชื่อคัมภีร์สารัมภิรางค์ ๑๒ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๕ เมษายน พ.ศ. ๒๓๖๗ ๑๓ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๗ ๑๔ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๑๘ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๓๖๗ ๑๕ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๖๗ ๑๖ ตรงกบั วันเสารท์ ี่ ๑๗ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๖๗ ๑๗ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๒๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๖๗ ๑๘ เปน็ คำเรยี กแทนพระนามพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั รชั กาลท่ี ๒ ในสมยั นน้ั

จดหมายเหตโุ หร ๓๑ ปรี ะกา จ.ศ. ๑๑๘๗๔ ณ วัน ๖ ๑ฯ๓๘ ค่ำ๑ ข้าราชการถือน้ำ ณ วัน ๑ ๗ฯ ๙ ค่ำ๒ (พ.ศ. ๒๓๖๘) ราชาภเิ ษกเจา้ กรมหมน่ื เจษฎาบดนิ ทร์ เปน็ พระเจา้ อยหู่ วั ๓ ณ วนั ๕ ๔ฯ ๑๐ คำ่ ๕ เวลาเชา้ เหน็ พระอาทติ ย์ ๒ ดวง ตามกนั ไป ปจี อ จ.ศ. ๑๑๘๘๙ (พ.ศ. ๒๓๖๙) จนเทย่ี ง แลเหน็ พระอาทติ ยท์ รงกลด ๓ วง ๔ วง แรม ๑๑ คำ่ บา่ ยเหน็ พระอาทิตย์ ๒ ดวงตามกันไปจนค่ำ ณ วัน ๖ ๑ฯ ๑๒ ค่ำ๖ มี จนั ทรปุ ราคา เวลา ๓ ทมุ่ ๗ บาท๗ แลมีดาวหาง ๆ เลอ้ื ยแตท่ กั ษณิ ไปอุดร ณ วัน ๖๑ฯ๑๓ ค่ำ๘ ๕ โมงเช้า มีลมหอบเรือสำปั้นลอย ขน้ึ ไปสงู กวา่ ยอดพระปรางค์ ณ วนั ๗๑ฯ๕๖ คำ่ ๑๐ เหน็ พระอาทติ ย์ ๒ ดวง ณ จันทรุปราคาสัพคราธ ณ วัน ๓๑ฯ๕๑๒ ค่ำ วนั ๑ ๑ฯ ๖ คำ่ ๑๑ มี ค่ำ๑๒ มีจันทรุปราคา สพั คราธ ณ วนั ๔ ๓ฯ ๓ ค่ำ๑๓ ยามเศษ ไฟไหมต้ ลาดหอกลอง๑๔ แรม ๕ คำ่ ไฟไหมห้ ลงั ตกึ ดนิ แรม ๖ คำ่ ไฟไหมบ้ า้ นดอกไม้ แรม ๑๑ ค่ำไฟไหม้ริมบ้านพระยาพิไชยวารีเวลาทุ่มเศษ ๖ฯณ๔วคัน่ำ๖๑๖๑ฯ๒๓กรมค่ำพ๑ร๕ะ บอกมาว่าเจ้าเวียงจันท์เป็นขบถ ณ วัน ๗ ราชวงั ๑๗ยกทพั ไปตเี วยี งจนั ท์ (อกี ฉบบั หนง่ึ วา่ ณ วนั ๕๑ฯ๑๔ คำ่ ๑๘) ๑ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๖๗ ๒ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๑ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๓๖๗ ๓ พระบาทสมเดจ็ ฯ พระนง่ั เกลา้ เจา้ อยหู่ วั ๔ คัดจากต้นฉบับชื่อคัมภีร์สารัมภิรางค์ ๕ ตรงกบั วนั พฤหัสบดที ี่ ๑๕ กันยายน พ.ศ. ๒๓๖๘ ๖ ตรงกบั วนั ศกุ ร์ที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๖๘ ๗ ๒๑ นาฬิกา ๔๒ นาที ๘ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๑๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๖๘ ๙ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปูมจลุ ศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๐ ตรงกับวันเสาร์ที่ ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๙ ๑๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๙ ๑๒ ตรงกับวันอังคารที่ ๑๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๖๙ ๑๓ ตรงกับวันพุธที่ ๑๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๖๙ ๑๔ หอกลองสรา้ งขน้ึ ในรัชกาลที่ ๑ รอ้ื ลงรัชกาลที่ ๕ ต้งั อย่บู รเิ วณทเี่ ป็นกรมการรกั ษาดนิ แดนในปัจจุบัน ๑๕ ตรงกบั วันศกุ ร์ท่ี ๒๓ กมุ ภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๖๙ ๑๖ ตรงกับวันเสาร์ที่ ๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๖๙ ๑๗ สมเดจ็ พระบวรราชเจา้ มหาศกั ดพิ ลเสพ ๑๘ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๖๙

๓๒ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ กรมนเรศร์โยธี๑ เสนีบริรักษ์ ๒ ยกทัพ ๔ โมง ๖ บาท๓ ณ วัน ปชี วด จ.ศ. ๑๑๙๐๘ ป๗จ๑ฯมิ ๒เ๔วลาค๓่ำ๔โมกงร๖มหบมาื่นทส๗ุรินทรรักษ์ ๕ เจ้าพระยาพระคลัง๖ ยกไป (พ.ศ. ๒๓๗๑) ณ วนั ๒ ฯ๑๖ คำ่ ๙ บา่ ย ๔ โมง ๒ บาท๑๐ มสี รุ ยิ ปุ ราคา โหรมไิ ดถ้ วาย- ฎกี า ณ วนั ๒๑ฯ๕๒ คำ่ ๑๑ จบั เจา้ เมอื งเวยี งจนั ทม์ าถงึ กรงุ ฯ ณ วนั ปขี าล จ.ศ. ๑๑๙๒๑๔ ๓๑ฯ๔๓ คำ่ ๑๒ กลาบาตตกเสยี งดงั ปนื ๑๓ (พ.ศ. ๒๓๗๓) ณ วัน ๑ ๕ฯ ๑ ค่ำ๑๕ ดาวพระเสาร์เข้าเคียงพระจันทร์ ณ วัน ปเี ถาะ จ.ศ. ๑๑๙๓๑๙ ๓๑ฯ๔๒ ค่ำ๑๖ ดาวโรหิณีเข้าในวงพระจันทร์แทงตลอดไป ณ วัน (พ.ศ. ๒๓๗๔) ๔ ๗ฯ ๒ คำ่ ๑๗ เจ้าสุวรรณหนี ณ วัน ๖ ฯ๗ ๔ ค่ำ๑๘ เวลาพลบ กรมขนุ นพิ พาน ณ วนั ๕ ๔ฯ ๕ คำ่ ๒๐ บา่ ย ๓ โมงเศษ ดาวเขา้ ในวงพระอาทติ ย์ แล กรมหมน่ื นเรนทร์นพิ พาน๒๑ ณ วนั ๕๑ฯ๑๕ คำ่ ๒๒ บา่ ย ๒ โมงไฟไหม้ ๑ พระสมั พนั ธวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื นเรศรโ์ ยธี ๒ พระสมั พนั ธวงศเ์ ธอ กรมหลวงเสนบี รริ กั ษ์ ๓ ๑๐ นาฬกิ า ๓๖ นาที ๔ ตรงกับวนั เสาร์ท่ี ๒๔ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๖๙ ๕ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื สรุ นิ ทรรกั ษ์ ๖ ดศิ บนุ นาค ภายหลงั เป็น สมเดจ็ เจา้ พระยาบรมมหาประยรู วงศ์ ๗ คัดจากต้นฉบับชื่อตำราพระยาโหราธิบดี (เถื่อน) บันทึกว่า“ศักราช ๑๑๘๘ ปีจอเศษ ๘ เสียเมืองโคราชแก่อนุเมืองเวียงจันทน์ คนตา๑๑๑๑ย๘๙๒๓๑๐มากคต๑ตตห”ดรัรร๖ลงงงจังกกกนาจบััับบากาวววฬตกนััันนกิน้ ปจจอาฉนัันีังนบ๑คทที้บั๒ารรชรท์์ทจนทอ่ื ่ีี่ด๑๑าี่ห๑หท๔๙ม๗มี าเมายมกกยเุมษหรเภาตาหยคาุใตนพนมุ ปันรพพูมธ..๓.์จศศพุล...จศ๒ศ๒.กั.๓ศ๓ร๒๗.๗า๑๓ช๑๑๑๗๑๙๑๐๙๗๑เ-ล๑ข๒ท๓ี่ ๗๓๕ บันทึกว่า “จุลศักราช ๑๑๙๑ ปีฉลูเอกศก วัน ๒ ๘ฯ ๔ ค่ำ พดา.ศว.โ๑ร๑๑๑๒๒๑๑ห๒๗๙๘๖๔๕๑๐ิน๓ีเ๗ขคคตตตตพต้า๒ดดรััรรรรแรงงงงงะงจจตกกกกก่พสาาบัับับบัับามักกรมวววววะพตตลนันันันัันจนน้้นั ำันอพอศพฉฉธดงัาทกุธุฤวบบคบัทรทรหงบบัั ์ทา์ขติศี่ัสชชร๕้าี่ยเ์บ๑ทธออ่่ืืงท์ ดมอใ่ี๘หห่ี๒ตีทกมม๕้แก๘ี่รกาา๑ลาุมธรยย๗คธะมันภเเหหนัแมหวามทตตวาพมพีนางคใใุุ นัน่ื นนคตา.มศธนคมลปป์.เมพอพมมููร๒พนด..จจพศศ๓.ไทลลุุศ...ป๗ศรศศ.๒๒บ์.๓กกัั๒ว๓๓ร๒รรัน๓ริาา๗๗๓กั ชช๗๓๓๓ษ๗๓๑๒์๓๑ฯ๐๐๗๗๔ย๑๑ังคเป--่ำ็น๑๑ม๒๒จีจ๓.๓ันศ๓๓.ท๑ร”๑๙ต๒รงกับวันจันทร์ที่ ๑ มีนาคม และ วันอังคารที่ ๙ มีนาคม ๒๒ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๗๓ ยงั เป็น จ.ศ. ๑๑๙๒

จดหมายเหตโุ หร ๓๓ กรมหมื่นสุนทรเทพ๑ นิพพานในไฟ ณ วัน ๖๓๔ฯ๘ฯ๕๖ค่ำค๒่ำ๔ เวลา ยามเศษ กรมหมื่นนเรศร์๓นิพพาน ณ วัน เสีย เมอื งไทร ณฉวลนั องว๓ัด๑รฯ๓า๑ชโ๐อรคสำ่ ๗๕ ไดเ้ มอื งไทร ณ วนั ๖๑ฯ๑๑๑ คำ่ ๖ เวลาเย็น ปีนี้ยกทัพหลวงไปตหี นองจิก ปีนี้ นำ้ ทว่ มมากในพระราชวงั ประมาณ ศอก ๕ นว้ิ ข้าวแพงเกวยี นละ ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๑๙๔๘ ๘ ตำลงึ (พ.ศ. ๒๓๗๕) ณ วนั ๓ ๒ฯ ๖ คำ่ ๙ เวลา ๕ ทมุ่ เศษ กรมพระราชวงั บวร ฯ สวรรคต ดว้ ยพระโรคทอ้ งมาน ณ วนั ๖๑ฯ ๑๒ คำ่ ๑๐ เสดจ็ ในพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ ปมี ะเสง็ จ.ศ. ๑๑๙๕๑๔ พมิ าน๑๑ เวลา ๓ ทมุ่ สง่ั เจา้ พระยาศรพี พิ ฒั น๑์ ๒ ใหบ้ รู ณะวดั เชตพุ น (พ.ศ. ๒๓๗๖) ปนี น้ี ำ้ นอ้ ยนกั ณ วนั ๑๗ฯ ๓ คำ่ ๑๓ แผน่ ดนิ ไหวเวลาทมุ่ เศษ เดอื น ๘ ฝนแลง้ ขา้ วแพงเกวยี นละ ๗ ตำลงึ ๒ บาท ณ วนั ๓๑ฯ๐๑๒ คำ่ ๑๕ เวลา ๒ ยามเศษแผน่ ดนิ ไหว ณ วนั ๑๑ฯ๓๑ คำ่ ๑๖ เวลา ๒ ทมุ่ เศษแผน่ ดนิ ไหว ณ วนั ๑ ฯ๕๑ คำ่ ๑๗ ยกทพั ไปเขมร ๑ ที่ถูกเป็น พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื สนุ ทรธบิ ดี ต้นสกุลกลว้ ยไม้ ๒ ตรงกบั วนั ศกุ ร์ ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๓๗๔ ๓ พระสมั พนั ธวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื นเรศรโ์ ยธี ๔ ตรงกับวันอังคารที่ ๑๙ เมษายน พ.ศ. ๒๓๗๔ ๕ ตรงกับวนั อังคารที่ ๔ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๗๔ ๖ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๗๔ คำนวณได้เป็นวันแรม ๑๔ ค่ำ ๗ วัดราชโอรสาราม ๘ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปูมจลุ ศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๙ ตรงกบั วนั องั คารที่ ๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๗๕ ๑๐ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๒๖ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๗๕ คำนวณไดเ้ ปน็ วนั ขน้ึ ๓ คำ่ ๑๑ นา่ จะหมายถงึ ภายในมหาปราสาท ซง่ึ ประกอบดว้ ยพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท และพระทน่ี ง่ั พมิ านรตั ยา ๑๒ สมเดจ็ เจา้ พระยาบรมมหาพชิ ยั ญาติ (ทตั บนุ นาค) ๑๓ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๗ มกราคม พ.ศ. ๒๓๗๕ ๑๔ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๕ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๒ ตุลาคม พ.ศ. ๒๓๗๖ ๑๖ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๗๖ ๑๗ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๗๖

๓๔ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปมี ะแม จ.ศ ๑๑๙๗๑ ณ วนั ๑ ฯ๖๖ คำ่ ๒ พระเจา้ ลกู เธอพระองคล์ กั ขณา๓ นพิ พาน ณ วนั (พ.ศ. ๒๓๗๘) ๙ ค่ำ๔ พระยาไชยากรมการบอกเข้ามาว่า พระสงฆ์ลักเพศ ๗ ฯ๖ คน ณ วนั ๔ ฯ๓๑๐ คำ่ ๕ ยามเศษแผน่ ดนิ ไหวแมน่ ำ้ กระฉอก ปวี อก จ.ศ ๑๑๙๘๖ ๘๕ (พ.ศ. ๒๓๗๙) ณ วนั ๔ ฯ๑๑๒ คำ่ ๗ โหรถวายสรุ ยิ ปุ ราคาเชา้ ๒ โมง แลเปน็ วปิ รติ มดื ปรี ะกา จ.ศ. ๑๑๙๙๘ ฝนตกแตต่ ี ๑๑ จนยำ่ เทย่ี งมไิ ดเ้ หน็ ปรากฏ (พ.ศ. ๒๓๘๐) ณ วนั ๗ ฯ๓๕ คำ่ ๙ ยำ่ คำ่ แลว้ พระจนั ทรเ์ ขา้ เคยี งดาวกติ กิ าขา้ งใต้๑๐ ณ วัน ๕๑ฯ๕๕ ค่ำ๑๑ ๘ ทุ่ม ๔ บาท๑๒ มีจันทรุปราคาเป็นสัพคราธ ปจี อ จ.ศ ๑๒๐๐๑๘ (พ.ศ. ๒๓๘๑) ณ วนั ๗ ฯ๙๕ คำ่ ๑๓ ยามเศษ ฝนตกมากฟา้ คะนองเกนิ กวา่ ธรรมดา ณ วนั ๓ ๔ฯ ๑๑ ค่ำ๑๔ สมเดจ็ ๑๕นพิ พาน ณ วนั ๓๑ฯ๑๓ คำ่ ๑๖ เวลา ๒ ยามเศษ กรมหลวงเทพ๑๗นพิ พาน ณ วนั ๒ ฯ๑๙ คำ่ ๑๙ พระสรุ ยิ ภกั ดี สำราญ กบั เจา้ จอมอม่ิ เปน็ โทษ ถงึ ประหารชวี ติ ๙ คน ๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปูมจุลศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๗๘ ๓ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ลกั ขณานคุ ณุ ๔ ตรงกับวันเสาร์ท่ี ๑๕ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๓๗๘ ๕ ตรงกบั วนั พุธท่ี ๒๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๓๗๘ ๖ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๗ ตรงกบั วนั พุธที่ ๙ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๓๗๙ ๘ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๙ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๘ เมษายน พ.ศ. ๒๓๘๐ ๑๐ จดหมายเหตุ ร. ๓ จ.ศ. ๑๑๙๙ เลขที่ ๗๕ บนั ทกึ เพม่ิ วา่ “เวลา ๒ ยามเศษไฟไหมต้ ลาดเสาชงิ ชา้ “ ๑๑ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๐ เมษายน พ.ศ. ๒๓๘๐ ๑๒ ๒ นาฬิกา ๒๔ นาที ๑๓ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๙ เมษายน พ.ศ. ๒๓๘๐ ๑๔ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๑๗ ตลุ าคม พ.ศ.๒๓๘๐ คำนวณไดเ้ ปน็ วนั แรม ๓ คำ่ ๑๕ สมเดจ็ พระศรสี ลุ าลยั พระบรมราชชนนใี นรชั กาลท่ี ๓ ๑๖ ตรงกับวนั องั คารที่ ๒๐ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๓๘๐ ๑๗ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหลวงเทพพลภกั ด์ิ ๑๘ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๙ ตรงกบั วันจนั ทร์ท่ี ๒๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๘๑

จดหมายเหตโุ หร ๓๕ ปกี นุ จ.ศ ๑๒๐๑๑ ณ วนั ๖ ๗ฯ ๕ คำ่ ๒ เวลา ๓ ยามเศษแผน่ ดนิ ไหวคนตกใจกวา่ ทกุ ครง้ั (พ.ศ. ๒๓๘๒) ณ วนั ๒๑ฯ๔ ๓ คำ่ ๓ เวลาทมุ่ ๑ กบั ๓ บาท๔ มีจนั ทรปุ ราคาเปน็ สพั คราธ ณ วนั ๔ ฯ๑๔ คำ่ ๕ เชา้ ๒ โมง ๖ นาที มีสรุ ยิ ปุ ราคาเปน็ ปฉี ลู จ.ศ. ๑๒๐๓๖ (พ.ศ. ๒๓๘๔) ตรคี ราธ ณ วนั ๕ ๓ฯ ๕ คำ่ ๗ พระยาเศวตกญุ ชรลม้ ณ วนั ๔๑ฯ๕๓ คำ่ ๘ มี ปขี าล จ.ศ ๑๒๐๔๑๐ (พ.ศ. ๒๓๘๕) จนั ทรปุ ราคาเวลา ๔ ทมุ่ ๙ บาท๙ ปเี ถาะ จ.ศ. ๑๒๐๕๑๓ ณ วนั ๖ ๔ฯณ๑๐วันคำ่ ๑๗๑ฯ๔เว๔ลาคบ่ำา่ ๑ย๒โมงเมศีดษาวสหมาเดงจ็ ๆพรเปะส็นงั คฆวรันาพชุ่งข(ดึ้นอ่ ทนิศ) (พ.ศ. ๒๓๘๖) นิพพาน ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๒๐๖๑๖ ปจั จมิ เดอื นหนง่ึ จงึ หาย (พ.ศ. ๒๓๘๗) ณ วนั ๔๑ฯ๑๖ คำ่ ๑๔ เชา้ ๒ โมงเศษ เลอ่ื นพระวนั รตั วดั ราชบรุ ณะเปน็ สมเดจ็ พระสงั ฆราช๑๕ ปนี ้ขี า้ วแพงตง้ั แตเ่ ดอื น ๒ จนถงึ ๔ ขา้ วสาร ถงั ละ ๑ บาท เปน็ ไขจ้ บั ตายกนั มาก นำ้ กน็ อ้ ยทำนาไมไ่ ด้ ณ วนั ๕ ฯ๑ ๖ คำ่ ๑๗ ฟา้ ผา่ ในพระราชวงั ทห่ี นา้ มขุ โรงเครอ่ื ง วนั น้ี ฟา้ ผา่ ๗ แหง่ ตง้ั แตเ่ ดอื น ๕ ถงึ เดอื น ๑๐ ขา้ วแพงเกวยี นละ ๑ ชง่ั ขา้ วสารถงั ละ ๙ สลงึ ณ วนั ๖๑ฯ๕๗ คำ่ ๑๘ มจี นั ทรปุ ราคาสพั คราธ ๑ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตุในปูมจุลศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๒ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๘๑ ยังเป็น จ.ศ. ๑๒๐๐ ๓ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๘๒ ๔ ๑๙ นาฬิกา ๑๘ นาที ๕ ตรงกับวันพธุ ท่ี ๔ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๘๒ ๖ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๗ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๕ มีนาคม ยังเป็น จ.ศ. ๑๒๐๒ ตรงกับ พ.ศ. ๒๓๘๓ ๘ ตรงกับวนั พธุ ที่ ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๓๘๔ ๙ ๒๒ นาฬิกา ๕๔ นาที ๑๐ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๑ ตรงกบั วนั ศุกรท์ ี่ ๒๓ กันยายน พ.ศ. ๒๓๘๕ ๑๒ ตรงกบั วนั เสาร์ที่ ๔ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๘๕ ๑๓ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๔ ตรงกับวันพุธที่ ๒๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๘๖ ๑๕ จดหมายเหตุ ร.๓ จ.ศ. ๑๑๙๙ เลขท่ี ๗๕ บนั ทกึ เพม่ิ วา่ “ และตง้ั ราชาคณะตามตำแหนง่ ” ๑๖ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ -๑๒๓๓ ๑๗ ตรงกับวนั พฤหัสบดีที่ ๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๘๗ ๑๘ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๘๗

๓๖ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ณ วัน ๑๑ฯ๕๑๒ ค่ำ๑ มีจันทรุปราคาสัพคราธ ณ วัน ๓ ๗ฯ ๑ ค่ำ๒ เห็นดาวหาง ๆ เป็นควันพุ่ง ณ วัน ๒ ฯ๕ ๒ ค่ำ๓ เวลาทุ่ม ๑ อกุ กาบาตตกมาแตท่ กั ษณิ ไปอสิ าณ ปมี ะเสง็ จ.ศ. ๑๒๐๗๔ ณ วนั ๓๑ฯ๕๖ คำ่ ๕ เวลาเยน็ เกดิ พายใุ หญพ่ ดั มาแตอ่ สิ าณ เรอื แพ (พ.ศ. ๒๓๘๘) ขาดน้ำเป็นคลื่นใหญ่ เกิดธุมเกตุ๖ตกเห็นทุกหัวเมือง ณ วัน ปมี ะเมยี จ.ศ. ๑๒๐๘๘ (พ.ศ. ๒๓๘๙) ๒ ฯ๗๑๐ คำ่ ๗ กำปน่ั ไฟเขา้ มาส่กู รงุ เทพ ฯ คนตกใจเปน็ อนั มาก ๖๑โมฯ๑ฯง๘เ๑๑ช้า๐ค่ำค๑ตำ่ ๑ะ๙เฆชเ่ทวักี่ชลพัการเพะชปรา้ ะระนกธั้นรามทนหับไมปพน่ืไรวณะว้ ยัดรางพยครมห์ ะรรอาริ งกัชคษ๑์เจ๓์ ๑้า๐โขสานมขพินาพัศด๑าถน๒ึง ปมี ะแม จ.ศ. ๑๒๐๙๑๔ ณ วนั (พ.ศ. ๒๓๙๐) ณ วัน เวลา ๔ แกอ่ นจิ กรรม ทบั ทนายอกี คนหนง่ึ ดว้ ย ครง้ั นน้ั ญวนใหร้ าชสาสน์ เขา้ มา วา่ ใหเ้ ปน็ มติ รไมตรกี นั เถดิ อยา่ รบกนั เลย ขา้ งนไ้ี มย่ อม ณ วนั ๔๑ฯ๕๕ คำ่ ๑๕ มจี นั ทรปุ ราคาเวลา ๘ ทมุ่ ๖ บาท๑๖ อฒั คราธ ณ วนั ๖๑ฯ๕๑๐ คำ่ ๑๗ มจี นั ทรปุ ราคาเวลา ๒ ทมุ่ ๒ บาท๑๘สพั คราธ ณ วนั ๗ ๑ฯ๕๑๐ คำ่ ๑๙ มีสรุ ยิ ปุ ราคาเวลาบา่ ย ๓ โมง ๘ บาท๒๐ ๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๘๗ ๒ ๓ ตรงกับวันองั คารที่ ๓๑ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๘๗ ๔ ตรงกบั วนั จนั ทร์ท่ี ๒๗ มกราคม พ.ศ. ๒๓๘๗ ๕ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปูมจุลศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๖ ตรงกับวนั องั คารที่ ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๘๘ ๗ ดาวตก ๘ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒๒ กันยายน พ.ศ. ๒๓๘๘ ๙ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๐ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๓ กันยายน พ.ศ. ๒๓๘๙ ๑๑ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื ณรงคหรริ กั ษ์ ตน้ สกลุ ดวงจักร ๑๒ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๔ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๘๙ วัดโสมนัสวิหาร วัดที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ สร้างขึ้นเพื่อเฉลิมพระเกียรติและอุทิศพระราชกุศลแด่สมเด็จพระนางเจ้า โสมน๑๑๑๑๑๑๑สั ๗๙๘๖๕๔๓วฒั นตตตค๒๐พาดรัรร๒ร๐วงงงะจดกกกยนนาีบััับบากาาวววยพฬฬตนััันนมรน้ิิกกเพศะราาฉสบาุกุธบา๓๑ชรรทรบั ์ทม๒๖ี่ท์ (๓ชี่รบ่ี๒นนอ่ืา๙๑ุนชห๔าานเมตททมทากลุนีีีาวคันายาี )ยคคเหามมตยพพใุนน..ศศพป...มู ศ๒๒จ.๓๓ลุ ๒ศ๙๘๓กั๐๙๙รา๐ยชัง๑เป๐็น๗จ๑ุลศ-กั ๑ร๒าช๓๓๑๒๐๘ ๑๙ ๑๕ นาฬิกา ๔๘ นาที

จดหมายเหตโุ หร ๓๗ ณ วนั ๔๑ฯ๔๒ คำ่ ๑ พระยาเพช็ รปาณเี ปน็ โทษทำขวญั เมอื ง ณ วนั ๕๑ฯ๒๔ ค่ำ๒ อ้ายเจ๊กที่ลัดกรูดคิดขบถยิงพระยามหาเทพถึงแก่ อนจิ กรรม ณ วนั ๑๑ฯ๕๔ คำ่ ๓ มีจนั ทรปุ ราคาสพั คราธ ปวี อก จ.ศ. ๑๒๑๐๔ ณช้างวสนัีปล๑าด๑ฯเป๘็นสคีทำ่ อ๕งแดชงา้มงาสแปี ตล่เมาดือมงชานใหบมทล่ ๗ม้ ณ วนั ๖๑ฯ๔๑๐ คำ่ ๖ (พ.ศ. ๒๓๙๑) บังเกิดช้างในเมืองล้ม ๑๑ ชา้ ง ณ วนั ๓๑ฯ๐๑ คำ่ ๘ ชำระหมอ่ มไกรสร๙ ณ วนั ๔ ฯ๓๑ คำ่ ๑๐ ปรี ะกา จ.ศ. ๑๒๑๑๑๑ บา่ ยโมงเศษ สำเรจ็ โทษหมอ่ มไกรสรท่วี ดั ประทมุ คงคา (พ.ศ. ๒๓๙๒) ณ วนั ๗๑ฯ๑๗ คำ่ ๑๒ คนเปน็ โรคปจั จบุ นั ตายดว้ ยลงรากมากกวา่ ปมี ะโรง ปจี อ จ.ศ. ๑๒๑๒ จนถงึ ขน้ึ คำ่ ๒ คำ่ ๓ คำ่ ๔ คำ่ (พ.ศ. ๒๓๙๓) ณ วนั ๗ ๒ฯ ๒ คำ่ ๑๓ พวกโหรเปน็ โทษทง้ั กรม ปกี นุ จ.ศ. ๑๒๑๓๑๔ ณ วัน ๔ ๑ฯ ๕ ค่ำ๑๕ เวลา ๗ ทุ่ม๑๖ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้า (พ.ศ. ๒๓๙๔) เจ้าอยู่หัวสวรรคต ณ วัน ๕๑ฯ๕ ๖ ค่ำ๑๗ เวลาเช้าโมง ๑ กับ ๓ บาท๑๘ บรมราชาภิเษกพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ณ วัน ๓ ฯ๕ ๖ ค่ำ๑๙ แห่บกเลียบพระนคร ณ วัน ๔ ๖ฯ ๖ ค่ำ๒๐ ๑ ตรงกับวันพุธที่ ๑๙ มกราคม พ.ศ. ๒๓๙๐ ๒ ๓ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๖ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๙๐ ๔ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๑๙ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๙๐ ๕ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตุในปูมจุลศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๖ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๖ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๙๑ ๗ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๙ กันยายน พ.ศ. ๒๓๙๑ จะตรงกับเดือน ๑๑ ขึ้น ๒ ค่ำ ๘ ปัจจุบันมีฐานะเป็นอำเภอขึ้นจังหวัดขอนแก่น ๙ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๕ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๙๑ ๑๐ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหลวงรกั ษร์ ณเรศ ๑๑ ตรงกับวนั พธุ ที่ ๑๓ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๙๑ คลาดเคลื่อนจากหลกั ฐานทีอ่ ่ืน ๆ ซ่งึ ระบวุ ่า ตรงกับวันที่ ๒๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๙๑ ๑๒ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๓ ตรงกับวันเสารท์ ่ี ๑๖ มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๓๙๒ ๑๔ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๔ มกราคม พ.ศ. ๒๓๙๓ ๑๕ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๖ ตรงกบั วนั พุธท่ี ๒ เมษายน พ.ศ. ๒๓๙๔ ๑๗ ๐๑ นาฬกิ า ๑๘ ตรงกบั วันพฤหสั บดีที่ ๑๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๙๔ ๑๙ ๗ นาฬิกา ๑๘ นาที ตรงกบั วันองั คารที่ ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๙๔ ๒๐ ตรงกับวันพุธที่ ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๙๔

๓๘ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปฉี ลู จ.ศ. ๑๒๑๕ แหเ่ รอื เลยี บพระนคร ณ วนั ๔๑ฯ๓๖ คำ่ ๑ เชา้ ๒ โมงบวรราชาภเิ ษก๒ ณ วัน ๖ ๙ฯ ๑ ค่ำ๓ สมเด็จพระปรมานุชิต๔ สิ้นพระชนม์เวลา (พ.ศ. ๒๓๙๖) บา่ ย ๓ โมง ปขี าล จ.ศ. ๑๒๑๖๕ ณ วนั ๓๑ฯ๕๑ คำ่ ๖ แรมคำ่ ๑ ฉลองคลองผดงุ มีเครอ่ื งเลน่ ตา่ ง ๆ (พ.ศ. ๒๓๙๗) ณ วนั ๕๑ฯ๕๑๐ คำ่ ๗ ดาวหางขน้ึ ทศิ พายพั หางอสิ านเรไ่ ปหายหรดี ปมี ะเมยี จ.ศ. ๑๒๒๐ ณ วนั ๒ ๑ฯ๒๗ คำ่ ๘ ประหารชวี ติ อา้ ยเขยี นหลวงสวุ รรณ กบั ภรรยา (พ.ศ. ๒๔๐๑) ณ วนั ๓ ๑ฯ๓๗ คำ่ ๙ เนรเทศพระโยคาภริ ตั เถรวดั ราชสทิ ธ๑๐ แลเจา้ ปมี ะแม จ.ศ. ๑๒๒๑ ณ วนั ๑ ๘ฯ ๑๐ คำ่ ๑๑ กรมสมเดจ็ พระเดชา๑๒ (พ.ศ. ๒๔๐๒) อธกิ ารวดั บางประทนุ ปวี อก จ.ศ. ๑๒๒๒ ณสน้ิ พวรนั ะช๗น๗มฯ์ ๕ คำ่ ๑๓ เวลาทมุ่ ๑ แผน่ ดนิ ไหว (พ.ศ. ๒๔๐๓) ปีระกา จ.ศ. ๑๒๒๓๑๔ทรงพระกรุณาโปรดพระนายศรีสรรพเพธภักดี๑๕เป็นราชทูตไปเมือง (พ.ศ. ๒๔๐๔) วลิ าศลอนดอน เจรญิ ทางพระราชไมตรี ณ วนั ๕ ๒ฯ ๘๘ คำ่ ๑๖ ดาวหาง ขน้ึ ทศิ พายพั ๑ ตรงกับวันพุธที่ ๒๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๙๔ ๒ พระราชพธิ รี าชาภเิ ษกพระบาทสมเดจ็ พระปน่ิ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั ใหม้ พี ระอสิ รยิ ยศเสมอดว้ ยพระมหากษตั รยิ พ์ ระองคห์ นง่ึ ๓ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๙ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๙๖ ๔ สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระปรมานชุ ติ ชโิ นรส ๕ คัดจากต้นฉบับชื่อคัมภีร์สารัมภิรางค์ ๖ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๕ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๙๗ ๗ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๗ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๐๑ ๘ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๐๒ ๙ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๘ มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๔๐๒ ๑๐ วัดราชสิทธาราม ๑๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๔ กันยายน พ.ศ. ๒๔๐๒ ๑๒ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระยาเดชาดศิ ร ๑๓ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๖ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๐๓ คำนวณไดเ้ ปน็ วนั ขน้ึ ๕ คำ่ ๑๔ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตุในปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๕ พระยามนตรสี รุ ยิ วงศ์ (ชมุ่ บนุ นาค) ๑๖ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๔ คำนวณไดเ้ ปน็ วนั แรม ๓ คำ่

จดหมายเหตโุ หร ๓๙ ปจี อ จ.ศ. ๑๒๒๔ ณ วนั ๓ ๗ฯ ๑๑ คำ่ ๑ พระอาทติ ยท์ รงกลด ๓ วง (พ.ศ. ๒๔๐๕) ณ วนั ๗ ฯ๖๒ คำ่ ๓ เวลาเทย่ี งแลว้ กรมหมน่ื อดุ มรตั นราษี๔ นพิ พาน ปขี าล จ.ศ. ๑๒๒๘๒ (พ.ศ. ๒๔๐๙) ณ วนั ๕๑ฯ๕๑๑ คำ่ ๖ เวลายาม ๑ พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๒๓๐๕ เจา้ อยหู่ วั สวรรคต ณ วนั ๔๑ฯ๒๑๒ คำ่ ๗ เวลาเชา้ โมง ๑ กบั ๒๔ นาที (พ.ศ. ๒๔๑๑) ราชาภเิ ษกพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ณ วนั ๕๑ฯ๒๑ คำ่ ๙ เวลาบา่ ย ๓ โมง ปกั ผงั ขดุ รากวดั ราชบพธิ คนฆา่ ปมี ะเสง็ จ.ศ. ๑๒๓๑๘ พระธรรมเจดยี ว์ ดั โพธต์ิ าย (พ.ศ. ๒๔๑๒) ณ วนั ๓๖ฯ ๒ คำ่ ๑๑ พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั กรว้ิ พระสงฆน์ กั สวด สกึ เอาเปน็ ไพรห่ ลวง ปมี ะเมยี จ.ศ. ๑๒๓๒๑๐ ณ วนั ๖๑ฯ๑๑ คำ่ ๑๓ เวลาเชา้ ๒ โมงกบั ๔๘ นาที หลอ่ พระบรมรปู (พ.ศ. ๒๔๑๓) ทง้ั ๔ พระองค์ ณ วนั ๖ ฯ๙๑๑ คำ่ ๑๕ เวลา ๙ ทมุ่ กรมพระราชวงั ๑๖ไปอยู่หา้ งกงสลุ ปมี ะแม จ.ศ ๑๒๓๓๑๒ (พ.ศ. ๒๔๑๔) ปจี อ จ.ศ. ๑๒๓๖๑๔ ๑ ตรงกับวันอังคารที่ ๓๐ กันยายน พ.ศ. ๒๔๐๕ ๒ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตุในปมู จุลศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๓ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๙ ๔ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื อดุ มรตั นราษี ตน้ สกลุ อรณพ หรอื อรรณพ ๕ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตุในปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๖ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๗ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๑ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๘ คัดจากต้นฉบบั ชื่อหมายเหตุในปูมจลุ ศักราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๙ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๓๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๒ ๑๐ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๑ ตรงกับวันองั คารท่ี ๒๗ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๑๒ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๓ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๘ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๑๔ คดั จากตน้ ฉบบั ชอ่ื หมายเหตใุ นปมู จลุ ศกั ราช ๑๐๗๑ - ๑๒๓๓ ๑๕ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๖ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๗ แต่เป็นวันแรม ๑๒ ค่ำ ๑๖ กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ

๔๐ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ (พ.ศ. ๒๔๑๗) องั กฤษ๑ ณ วนั ๒ ๓ฯ ๓ คำ่ ๒ แผน่ ดนิ ไหว ณ วนั ๕ ๕ฯ ๓ คำ่ ๓ กรมพระราชวงั เสดจ็ กลบั เขา้ พระราชวงั (สน้ิ จดหมายเหตโุ หรในปมู เทา่ น)้ี ๑ รอ้ ยเอก ธอมสั ยอรจ์ นอ๊ กซ์ กงสลุ ใหญข่ องรฐั บาลองั กฤษประจำกรงุ เทพฯ ๒ ตรงกับวันอังคารที่ ๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๗ ๓ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๗

๔๑ จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์

๔๒ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๔๓ จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป๑์ จมน่ื กง่ ศลิ ป์ ชอ่ื ตวั ชอ่ื หรนุ่ เปน็ บตุ รพระอคั เนศร (มว่ ง) แลเปน็ หลานพระยาอภยั สรเพลงิ ชอ่ื เดมิ อยา่ งไรไมไ่ ดค้ วาม ตง้ั บา้ นเรอื นอยนู่ อกกำแพงพระนคร ตรงหนา้ วดั ราชบรุ ณะ ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๒๑๘ ณ วนั ๖๖ฯ๑๒ฯ๑๑๒คำ่ ๓คำ่ ก๒รมเสหดลจ็ วลงภพวูบเรุนี ตร๔ นพิ พานเวลาบา่ ย ๕ โมง (พ.ศ.๒๓๙๙) ณ วนั ปมี ะเสง็ จ.ศ. ๑๒๑๙ ณ วนั ๑๔๑ฯ๓ฯ๕๒๓ คำ่ ๕ เวลาบา่ ย ๒ โมงเศษฟา้ รอ้ งทศิ อสิ าณ๖ (พ.ศ. ๒๓๔๐) ณ วนั คำ่ ๗ กะลาสแี ทงจนี กำกบั กำปน่ั ฝรง่ั ยงิ กะลาสตี กนำ้ เวลาบา่ ย ๗ บาท๘ ณ วนั ๑ ฯ๔๕ คำ่ ๙ เวลาหวั คำ่ พระจนั ทรเ์ ขา้ ในกตกิ า๑๐แตร่ ศั มดี าวอบั ไป ณ วัน ๒ ๔ฯ ๕ ค่ำ๑๑ พระวิสูตรโยธามาตย์ตีพระปิฎกโกศลบอบช้ำ ขน้ึ ขาหยง่ั ตดิ คุกเวลา ๔ โมง ณ วนั ๕ ๗ฯ ๖ คำ่ ๑๒ พระปฎิ กโกศลถวายพระพรขอโปรดใหอ้ อกจาก คกุ เวลาเทย่ี ง ณ วนั ๓ ฯ๓๗ คำ่ ๑๓ เวลาเชา้ ๔ โมงเศษเกดิ ลมพายพุ ดั หนกั ๆ เบา ๆ ทศิ ทกั ษณิ ตง้ั แตข่ น้ึ คำ่ จนถงึ ๔ คำ่ ๑ การตรวจสอบชำระยดึ ฉบบั พมิ พค์ รง้ั แรก ซง่ึ พมิ พร์ วมในประชมุ พงศาวดารภาคท่ี ๘ ฉบับพิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. ๒๔๖๐ ตรวจสอบกับ ตน้ ฉบบั เอกสารประเภทกระดาษฝรง่ั เลขที่ ๑๖๐ ชื่อ จดหมายเหตโุ หร ปีมะโรง จ.ศ.๑๒๑๘ (พ.ศ.๒๓๙๙) ถึง จ.ศ.๑๒๓๖ (พ.ศ.๒๔๑๗) ๒ ตรงกับวันศุกรท์ ี่ ๑๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๙๙ ๓ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๙๙ ๔ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์ ๕ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๕ มกราคม พ.ศ. ๒๓๙๙ ๖ ทศิ ตะวนั ออกเฉยี งเหนอื ๗ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๒๘ มกราคม พ.ศ. ๒๓๙๙ ๘ เวลา ๑๓ นาฬกิ า ๔๒ นาที (๑ บาท เทา่ กบั ๖ นาท)ี ๙ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๙๙ ๑๐ กฤตกิ า ดาวฤกษ์ที่ ๓ มี ๘ ดวง เรยี กวา่ ดาวลกู ไก่ กตั ตกิ ากเ็ รยี ก ๑๑ ตรงกบั วนั จันทรท์ ี่ ๑๓ เมษายน พ.ศ. ๒๔๐๐ ๑๒ ตรงกับวันพฤหสั บดีท่ี ๓๐ เมษายน พ.ศ. ๒๔๐๐ ๑๓ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๐

๔๔ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ณ วนั ๓๗๑๒ฯฯ๓๘๗ คำ่ ๑ ฝนตกเวลาบา่ ย ๒ โมง นำ้ ๒ นว้ิ ๓ โมง ณ วนั คำ่ ๒ ฝนตกรองนำ้ ได้ ๓๑ นว้ิ เวลาบา่ ย ณ วนั ๔๑ฯ ๙ คำ่ ๓ เวลาคำ่ แลว้ ทมุ่ ๑ เปน็ ลกู ลอยบนอากาศ ประมาณ เทา่ สม้ เกลย้ี งอยา่ งกลางพรรณเหมอื นดาวตกทศิ หรด๔ี ณ วนั ๖ ๓ฯ ๙ คำ่ ๕ เวลาบา่ ย ๕ โมงแห่พระราชสาสน์ ไปเมอื งวลิ าศ๖ เวลาคำ่ ๓ ทมุ่ ฝนตกหนกั ณ วนั ๓ ๖ฯ ๑๐ คำ่ ๗ ไฟไหม้หลงั ตกึ หนั แตรเวลายาม ๑ ณ วัน ๔๑ฯ๑๑๑ ค่ำ๘ เวลาย่ำรุ่งดาวอะไรหาทราบไม่ติดแง่พระจันทร์ อยขู่ า้ งขวา ณ วนั ๖ ฯ๔๑ คำ่ ๙ ไฟไหมห้ ลงั วดั พระเชตพุ นรมิ นำ้ เวลา ๓ ทมุ่ ๘ บาท๑๐ ณ วนั ๔ ๘ฯ ๑ คำ่ ๑๑ มดื ฝนเวลาเชา้ ๓ โมงเศษฟา้ รอ้ งทศิ ทกั ษณิ ๑๒ บา่ ย ๓ โมงมแี ดด เวลา ๒ ทมุ่ เศษฟา้ รอ้ งอกี ณ วัน ๑ ๙ฯ ๓ ค่ำ๑๓ สมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อย๑๔ตาย เวลาบ่าย ๕ โมง ๙ บาท๑๕ ปวี อก จ.ศ. ๑๒๒๒ ณ วนั ๕๒๑๘ฯฯ๕๙๗ คำ่ ๑๖ ช้างมาถงึ กรงุ เทพ ฯ มกี ารสมโภช (พ.ศ. ๒๔๐๓) ณ วนั คำ่ ๑๗ มีจนั ทรปุ ราคาเปน็ บาทคราธ ๑ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๐ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๐๐ ๒ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๓ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๐๐ ๓ ตรงกบั วนั พุธที่ ๒๒ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๐ ๔ ทศิ ตะวนั ออกเฉยี งใต้ ๕ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๔ กรฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๐ ๖ ตรวจสอบจากจดหมายเหตุรัชกาลที่ ๔ คอื ประเทศองั กฤษ ๗ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๕ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๐๐ ๘ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๔ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๐๐ ๙ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๐ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๐๐ ๑๐ เวลา ๒๑ นาฬกิ า ๔๘ นาที ๑๑ ตรงกับวันพุธที่ ๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๐๐ ๑๒ ทิศใต้ ๑๓ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๐๐ ๑๔ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิชัยญาติ (ทัต บุนนาค) ๑๕ เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๔๕ นาที ๑๖ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๑ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๐๓ ๑๗ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๐๓

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๔๕ ณ วนั ๑ ๕ฯ๖ฯ ๑๓๒คำ่ค๓ำ่ ๑ หลานเธอพระองคจ์ ติ ราภรณ๒์ นพิ พาน ณ วนั ๔ ชกั ศพพระองคจ์ ติ ราภรณ์ ณ วนั ๖ ๗ฯ ๓ คำ่ ๔ ถวายเพลงิ ณ วนั ๗ ฯ๗๔ คำ่ ๕ พระสงฆส์ ามเณรเหน็ โคมแขวนทอ่ี ารามโยนไปโยน มาจงึ รวู้ า่ แผน่ ดนิ ไหว เวลาทมุ่ ๑ กบั ๔ บาท๖ รบั ชา้ งดว้ ย ณ วนั ๑ ๘ฯ ๔ คำ่ ๗ เสดจ็ ไปพระพทุ ธบาท ณ วัน ๓ ๒ฯ ๔ ค่ำ๘ ไฟไหม้คลองบางหลวงตั้งแต่หลังวัดกัลยา๙ ถงึ รมิ บา้ นพระยาศาสดาเรอื น ๑๐๐ เศษ ณ วนั ๕ ๔ฯ ๔ คำ่ ๑๐ ฉลองชา้ งเผอื กทเ่ี ขาแกว้ ๓ วนั ณ วนั ๑ ๗ฯ ๔ คำ่ ๑๑ เสดจ็ กลบั มาถงึ กรงุ ฯ เวลา ๘ ทมุ่ ชา้ งออกเดนิ ถงึ เรงิ รางลม้ ปรี ะกา จ.ศ. ๑๒๒๓ ณ วนั ๒๒๑ฯ๘ฯ๐๔๘คคำ่ ่ำ๑๑๒๓ บอกลงมาวา่ ชา้ งถงึ เรงิ รางลม้ (พ.ศ. ๒๔๐๔) ณ วัน กรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชา๑๔นิพพานเวลา ๒ โมงเศษ ณ วนั ๒ ๙ฯ ๘ คำ่ ๑๕ ดาวหางขน้ึ ทศิ พายพั ๑๖ หางไปอาคเณย๑์ ๗ ๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๐๓ ๒ พระวรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ จติ ราภรณ์ ๓ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๖ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๓ ๔ ตรงกบั วันศุกรท์ ่ี ๑๘ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๓ ๕ ตรงกบั วนั เสารท์ ี่ ๑๖ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๐๓ ๖ เวลา ๑๙ นาฬิกา ๒๔ นาที ๗ ตรงกบั วันอาทติ ย์ที่ ๑๗ กุมภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๐๓ ๘ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๐๓ ๙ วัดกัลยาณมิตรวรมหาวิหาร เขตธนบุรี กรุงเทพฯ ๑๐ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๐๓ ๑๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๐๓ ๑๒ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๐๓ ๑๓ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๐๔ ๑๔ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหลวงสรรพศลิ ปป์ รชี า ๑๕ ตรงกบั วนั จันทรท์ ี่ ๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๔ ๑๖ ทิศเหนือ ๑๗ ทศิ ตะวนั ออกเฉยี งเหนอื

๔๖ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ณ วนั ๔๓ฯ ๘๘ คำ่ ๑ ชกั ศพกรมสรรพศลิ ปว์ ดั บวรนเิ วศ กรมหลวงมหศิ ๒ นพิ พานดว้ ย ณ วนั ๖๕ฯ ๘๘ คำ่ ๓ ถวายเพลงิ กรมสรรพศลิ ป์ ชกั ศพพระเจา้ ลกู เธอดว้ ย ณ วนั ๒ ๘ฯ ๘๘ คำ่ ๔ แหร่ าชสาสน์ ลงเรอื ณ วนั ๔๑ฯ๐๘๘ คำ่ ๕ พระเจา้ ลกู เธอกรมหมน่ื วศิ ณนุ ารถ๖ เจา้ พระยา ศรสี รุ ยิ วงษ๗์ ไปเมอื งสงิ คโปร์ ถอื ราชสาสน์ ณ วนั ๔ ๑ฯ ๙ คำ่ ๘ ดาวหางหาย ณ วนั ๑ ๕ฯ ๙ คำ่ ๙ พระองคม์ งคล๑๐นพิ พานเวลาเทย่ี ง ณ วนั ๒๑๑๕ฯฯ๑๑๙๐คคำ่ ำ่๑๑๑๓ เวลาเชา้ ๔ โมงกบั บาท ๑๑๒ ยกทพั ไปเมอื งเขมร ณ วนั เชา้ ๕ โมงเศษพระนางเธอ๑๔นพิ พาน ปจี อ จ.ศ. ๑๒๒๔ ณ วนั ๓ ฯ๑๕ คำ่ ๑๕ชกั พระศพสมเดจ็ พระนางเธอพระองคเ์ จา้ รำเพย (พ.ศ. ๒๔๐๕) ภมุ ราภริ มย๑์ ๖ ณ วนั ๕๑ฯ๑๑๐ คำ่ ๑๗ ทา่ นเสยี เวลา ๒ ทมุ่ ปชี วด จ.ศ. ๑๒๒๖ (พ.ศ. ๒๔๐๗) ณ วนั ๖ ฯ๗๖ คำ่ ๑๘ สมเดจ็ เจา้ ฟา้ มหามาลา๑๙เหน็ ชา้ งเผอื กไดไ้ ลเ่ ขา้ คอกไว้ ฝนตกหนกั ๑ ตรงกับวันพุธที่ ๑๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๔ ๒ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงมหิศวรินทรามเมศ ๓ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๑๒ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๔ ๔ ๕ ตรงกบั วนั จนั ทร์ที่ ๑๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๔ ตรงกับวันพุธท่ี ๑๗ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๔ ๖ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร ๗ ๘ สมเดจ็ เจา้ พระยาบรมมหาศรสี รุ ยิ วงศ์ (ชว่ ง บนุ นาค) ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๗ สงิ หาคม พ.ศ.๒๔๐๔ ๙ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๑๑ สงิ หาคม พ.ศ.๒๔๐๔ ๑๐ ๑๑ พระสมั พนั ธวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ มงคลเลศิ ตรงกับอาทิตย์ที่ ๑ กันยายน พ.ศ. ๒๔๐๔ ๑๒ เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๖ นาที ๑๓ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๙ กันยายน พ.ศ. ๒๔๐๔ ๑๔ สมเดจ็ พระเทพศริ นิ ทรา บรมราชนิ ี ๑๕ ตรงกับวนั องั คารท่ี ๑๕ เมษายน พ.ศ.๒๔๐๕ ๑๖ พระนามทท่ี รงสถาปนาในรชั กาลท่ี ๔ ปีชวด จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๑๔ (พ.ศ. ๒๓๙๕) ๑๗ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๔ กันยายน พ.ศ. ๒๔๐๕ ๑๘ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๗ ๑๙ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟา้ มหามาลา กรมพระยาบำราบปรปกั ษ์

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๔๗ ปฉี ลู จ.ศ. ๑๒๒๗ ณ วนั ๗๘ฯ ๖ คำ่ ๑ จบั ชา้ ง พระวงั เมอื งบาศแรกแสนใหญบ่ าศ ๒ ( พ.ศ. ๒๔๐๘ ) ณ วัน ๒ ๑ฯ๐๖ ค่ำ๒ พระที่นั่งกลไฟประทับวัดชุมพล๓เวลาย่ำรุ่ง เวลาเชา้ โมงเศษกรมชา้ งถอื หนงั สอื บอกขน้ึ ชา้ งมาถวาย ปขี าล จ.ศ. ๑๒๒๘ ณ วนั ๒๑ฯ๕๒ คำ่ ๔ แรกแหจ่ นถงึ ณ วนั ๗ ๕ฯ ๒ คำ่ ๕ (พ.ศ. ๒๔๐๙) ณ วนั ๕๓ฯ ๒ คำ่ ๖ โสกนั ตส์ มเดจ็ เจา้ ฟา้ จฬุ าลงกรณ์๗ เวลาเชา้ ๓ โมง ๑ บาท๘ ณ วัน ๑ ฯ๖ ๒ ค่ำ๙ เวลาเช้า ๓ โมง ๔ บาท๑๐ พระบาทสมเด็จ พระปน่ิ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั กรมพระราชวงั สวรรคต เปน็ วนั วา่ งแหโ่ สกนั ต์ ในวนั นน้ั ณ วัน ๒ ฯ๗ ๒ ค่ำ๑๑ แห่โสกันต์พระเจ้าลูกเธอ ๒๑๒ วรวงศ์เธอ ๑ วงั หนา้ ๑๓ ณ วนั ๕๑ฯ๐๒ คำ่ ๑๔ โสกนั ตอ์ กี ณ วนั ๗๖๑๑ฯฯ๓๔๖๕ คำ่ ๑๕ เวลาสรงนำ้ ๕ โมงกบั ๙ นาที ณ วนั คำ่ ๑๖ แหแ่ ต่ ๒ โมงกบั ๗ บาท๑๗ ๑ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๗ ๒ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๓๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๗ ๓ วดั ชมุ พลนกิ ายาราม อำเภอบางปะอนิ จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา ๔ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ๕ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๖ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ๖ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ๗ พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ๘ เวลา ๙ นาฬกิ า ๖ นาที ๙ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๗ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ๑๐ เวลา ๙ นาฬกิ า ๒๔ นาที ๑๑ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๘ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ๑๒ พระองค์เจ้าหญิงกรรณิกาแก้ว, พระองค์เจ้าหญิงศรีนาคสวาดิ ๑๓ พระวรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ภตั ร ๑๔ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ๑๕ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๔ เมษายน พ.ศ. ๒๔๐๙ ๑๖ ตรงกับวันศุกรท์ ่ี ๒๗ เมษายน พ.ศ. ๒๔๐๙ ๑๗ ๘ นาฬิกา ๔๒ นาที

๔๘ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปเี ถาะ จ.ศ. ๑๒๒๙ ณ วัน ๕ ฯ๙ ๘ ค่ำ๑ พระเจ้าลูกเธอกรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศ๒ (พ.ศ. ๒๔๑๐) สน้ิ พระชนม์ เวลา ๔ โมงเชา้ ณ วนั ๖๑ฯ๕๑๐ คำ่ ๓ เวลา ๑๑ ทมุ่ เศษมีจนั ทรปุ ราคา ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๒๓๐ ณ วนั ๓ ฯ๕๗ คำ่ ๔ ในเดอื นนฝ้ี นแลง้ ไปจน ๓ฯ ๑๑ คำ่ ๕ มแี ตป่ ระปรายไม่ ( พ.ศ. ๒๔๑๑ ) มาก นาสวนทำไมไ่ ด้ ณ วนั ๖ ฯ๔๙ คำ่ ๖ เวลาเชา้ ๓ โมงเศษเสดจ็ ลงเรอื ไฟไปทะเล ณ วนั ๗ ฯ๕๙ คำ่ ๗ เวลาเชา้ ๕ โมงทอดประทบั ทา้ ยเกาะจานหนา้ พลบั พลา ฝรง่ั มาเฝา้ แลว้ กลบั ไป ยงิ สลตุ ๒๑ นดั เวลาบา่ ย ๓ โมงเศษ ออกเรือพระที่นั่งเที่ยวแล่นไปในทะเล เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ ประทับ คงุ้ มะนาว๘แรม ณ วนั ๑ ฯ๖๙ คำ่ ๙ แลวนั ๒ ฯ๗๙ คำ่ ๑๐ ประทบั แรมคงุ้ มะนาว ณ วนั ๓ ๘ฯ ๙ คำ่ ๑๑ เวลาบา่ ย ๕ โมงเสดจ็ ทางบกมาพลบั พลา ณ วนั ๔ ฯ๙๙ คำ่ ๑๒ บา่ ย ๔ โมงเสดจ็ โรงฝรง่ั เศสดกู ลอ้ ง ณ วนั ๑๑ฯ๓๙ คำ่ ๑๓ เจา้ เมอื งสงิ คโปร์มาถงึ เกาะจานเวลาเชา้ ๔ โมง ๓๒๑๑ฯฯ๔๑๙๐คคำ่ ำ่๑๑๔๕ ณ วนั เวลาบา่ ย ๕ โมงเศษเสดจ็ ทเ่ี จา้ เมอื งสงิ คโปร์ ณ วนั มีสรุ ยิ ปุ ราคาเวลาเชา้ ๔ โมง ๓ บาท๑๖ ไดท้ อด ๑ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๐ ๒ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื มเหศวรศวิ วลิ าส ๓ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๑๓ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๐ ๔ ตรงกับวันอังคารที่ ๒๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๕ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๙ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๖ ตรงกับวนั ศกุ รท์ ่ี ๗ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๗ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๘ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๘ อ่าวมะนาว จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ๙ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๙ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๑๐ ตรงกบั วนั จนั ทรท์ ่ี ๑๐ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๑๑ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๑๑ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๑๒ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๒ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๑๓ ตรงกับวนั อาทติ ยท์ ่ี ๑๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๑๔ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๗ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๑๑ ๑๕ ตรงกับวันอังคารท่ี ๑๘ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๑๑ ๑๖ ๑๐ นาฬกิ า ๑๘ นาที

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๔๙ พระเนตรจน ๕ โมงจึงหมดดวงมืดอยู่ ๖ มนิ ิต๑ พระอาทิตยท์ รงกลด หมดดวง ณ วัน ๔ ๒ฯ ๑๐ ค่ำ๒ เสด็จลงมาแต่พลับพลาเวลาเช้า ๕ โมงเศษ ออกเรอื พระทน่ี ง่ั เวลาบา่ ย ๓ โมง เสดจ็ จากเกาะจาน ณ วนั ๖๔ฯ ๑๐ คำ่ ๓ ถงึ กรงุ เทพ ฯ เวลาบา่ ย ณ วนั ๗ ๕ฯ ๑๐ คำ่ ๔ พระโหรา ขนุ เทพพยากรณ์ ขนุ โลกพยากรณ์ กบั โหร ๕๔๓๑ฯ๐ค๑น๐เปคน็ ำ่โท๕ษไมเ่ สดจ็ ออก ณ วนั ณ วนั ๖๑ฯ๑๑๐ คำ่ ๖ ประชวรหมอถวายพระโอสถ ณ วนั ๕ ฯ๑๑๑ คำ่ ๗ ประชวรหนกั ณ วนั ๗ ๓ฯ ๑๑ คำ่ ๘ คอ่ ยคลายประทงั ณ วนั ๕ ฯ๘๑๑ คำ่ ๙ เวลาบา่ ย ๕ โมงเศษกรมขนุ ราชสหี ์๑๐ สน้ิ พระชนม์ ณ วนั ๖ ฯ๙๑๑ คำ่ ๑๑ เวลาบา่ ย ๕ โมงเศษพระบงั คนเปน็ โลหติ ณ วนั ๗๑ฯ๐๑๑ คำ่ ๑๒ ประชวรหนกั พระโลหติ ตกมาก ณ วนั ๒๑ฯ๒๑๑ คำ่ ๑๓ ประทงั อยวู่ า่ ทเุ ลาขน้ึ พระราไชถวายพระโอสถ ณ วัน ๕๑ฯ๕๑๑ ค่ำ๑๔ เวลาเช้าพระบังคนตกเท่าจานฝรั่งเป็นโลหิต ๒ จาน ไม่เสวยยาพระราไช เป็นแต่ยาหอมชื่นใจ เวลาบ่าย ๕ โมง รับสั่งว่าข้าอยู่ไม่ได้แล้ว จึงทรงเป็นคาถาให้พระศรีสุนทรฟักเขียน ๑ minute แปลวา่ นาที ๒ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๙ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๓ ตรงกับวันศุกร์ท่ี ๒๑ สงิ หาคม พ.ศ.๒๔๑๑ ๔ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๒ สงิ หาคม พ.ศ.๒๔๑๑ ๕ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๗ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ๖ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๒๘ สงิ หาคม พ.ศ.๒๔๑๑ ๗ ตรงกับวนั พฤหัสบดที ่ี ๑๗ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๘ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๙ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๙ ตรงกบั วันพฤหสั บดที ่ี ๒๔ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๑๐ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมขนุ ราชสหี วกิ รม ๑๑ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๕ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๑๒ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๖ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๑๓ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒๘ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๑๔ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑ ตลุ าคม พ.ศ.๒๔๑๑

๕๐ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ จนจบคาถา หมอถวายยาไมเ่ สวย ครน้ั เวลายำ่ คำ่ หมอกลงพระจนั ทรแ์ จม่ เวลา ๒ ทุ่ม ๙ บาท๑ สวรรคต เวลายามเศษหมอกหาย จึงเชิญ พระยาศรีสุริยวงษ์เข้ามาพร้อมกับต่างกรม กับพระสงฆ์ ๓๐ รูปเศษ มีกรมบวรรังษี๒ เป็นประธาน จึงยกสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้า จฬุ าลงกรณเ์ ปน็ กรมขนุ พนิ ติ ประชานารถ๓เปน็ วงั หลวง จงึ ยกพระองค์ ยอด๔ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้า เป็นกรมหมื่นบวรวิไชยชาญ เป็นวังหน้า เห็นพร้อมกันแล้วพระสงฆ์ทั้งปวงสวดชยันโต แล้ว พระสงฆก์ ลบั เสรจ็ เวลา ๒ ยาม ณ วัน ๖ ๑ฯ ๑๑ ค่ำ๕ เพลาย่ำเที่ยงแล้วเชิญพระโกศมาประทับ มหาปราสาท เชญิ เจา้ ฟา้ จฬุ าลงกรณป์ ระทบั ในพระทน่ี ง่ั อมรนิ ทรดา้ น ตะวันออก ตำรวจวังหน้าแห่พระองค์ยอดขึ้นไปวังหน้าเวลาทุ่มเศษ เสนาบดีวังหน้าต่างกรมอ่านคำสาบาน พระสงฆ์ ๕ รูปสวดมนต์ ฝนตกมาก เสรจ็ เวลา ๔ ทมุ่ เศษ เวลาบา่ ย ๔ โมงตง้ั ลอ้ มวงกำกบั ประตู ณ วนั ๗ ฯ๒ฯ๒๑๑๑๒คคำ่ ่ำ๖๗ ขา้ ราชการสาบานถอื นำ้ ณ วัน ๗ ในเดือนนี้ราษฎรได้ความเดือดร้อนด้วยอัฐจะ เปลย่ี นตราทำใหม่ เลอื กอฐั ปลอม ของทง้ั ปวงกแ็ พง แตม่ ะพรา้ ว ๒ ผลเฟอ้ื ง ฝนชกุ นกั แต่ ณ วนั ๑ ๔ฯ ๑๑ คำ่ ๘มา ณ วนั ๒๑ฯ๑๑๒ คำ่ ๙ เวลาเชา้ ๔ โมงเศษ เสดจ็ ออกทรงพระราชทาน พระกฐนิ วดั ราชประดษิ ฐ๑๐ ๑ เวลา ๒๐ นาฬกิ า ๕๔ นาที รัชกาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเป็นกรมหมื่นบวรรังษีสุริยพันธ์ ปิยพรหมจรรย์ ๒ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ ธรรมวร๓ยตุ ิ ปฏบิ ตั สิ ทุ ธคิ ณะนายก พทุ ธสาสนดลิ กปวรยั บรรพชติ สรรพธรรมกิ กจิ โกศลสวุ มิ ลปรชี า ปญั ญาอคั รมหาสมณดุ มบรมบพติ ร ๔ ตน้ ฉบบั ใชว้ า่ กรมขนุ พชิ ติ ประชานารถ พระองคเ์ จา้ ชายยอดยง่ิ ยศ เมอ่ื ยงั เปน็ หมอ่ มเจา้ ในรชั กาลท่ี ๓ พระบาทสมเดพ็ ระปน่ิ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั พระราชทานนามวา่ ยอชวอชงิ ตนั คนทั้งหลายเรีกพระนามว่า ยอด พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานนามใหม่ว่า พระองค์เจ้ายอดยิ่งประยุรยศ บวรรา๑๗โ๙๘๖๕๐ชรสตตตตวตรัดัตรรรรรงงงงงรนกกกกการชบับบัับัับาปวววววชนันนัันัันรกะเเจอศุมสสดนัาุกาาาิษททรรรร์ทฐิตรท์ท์ ์ส์ี่ย่ี่ี๒๒๑๓ถ์ท๖ิต๗ี่ตต๒มุลตลุต๐หาลุาลุ าคากคาสมคันมคีมมยมพพาาพ.รพ.ยศศม.น..ศ.รศ๒.า๒.พช๒๔๒๔.วศ๔๑๔๑ร.๑๑ว๑๑๒ิห๑๑๔าร๑๑วัดประจำรัชกาลพระบาทสมเด็พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๕๑ ณ วนั ๔๑ฯ๒๑๒ คำ่ ๑ พระบรมราชาภเิ ษกพระปรมนิ ทรมหาจฬุ าลงกรณ์ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั เวลารงุ่ แลว้ ๙ บาท๒ ในวนั นเ้ี ปน็ ดถิ มี หาสญู ณ วนั ๓ ๓ฯ ๑ คำ่ ๓ ฝรง่ั ๑๓ นายมาเฝา้ ทพ่ี ระทน่ี ง่ั อมรนิ ทรวนิ จิ ฉยั เวลา ปมี ะเสง็ จ.ศ. ๑๒๓๑ บา่ ย ๒ โมงเศษ (พ.ศ.๒๔๑๒) ณ วนั ๔ ๔ฯ ๑ คำ่ ๔ เสดจ็ เลยี บพระนครเวลาเชา้ ๔ โมงเศษ ณ วนั ๔๑ฯ๑๑ คำ่ ๕ ราชาภเิ ษกวงั หนา้ เวลารงุ่ แลว้ ๓ โมง ๔ บาท๖ ณ วนั ๕๑ฯ๒๖ คำ่ ๗ จรดพระนงั คลั ๘ ณ วนั ๕ ๓ฯ ๗ คำ่ ๙ ประหารชวี ติ อา้ ยผรู้ า้ ยปลน้ พระธรรมเจดยี ์ ๔ คน กบั ผปู้ ลน้ อกี คน ๑ เปน็ ๕ คน ณ วนั ๕๖๑ฯ๑ฯ๔๑๑๑๒คคำ่ ำ่๑๑๐๒จอเงสเดปจ็รยีพงร๑ะ๑รายชกทโคามนกฐนิ วดั เฉลมิ พระเกยี รติ๑๓ ณ วนั กลับแล้ว เวลาบ่าย ๔ โมงเศษ เป็นเมฆตั้งทิศตะวันออกเฉียงเหนือ เปน็ เหมอื นหางงโู ตยาวยอ้ ยลงมาจากเมฆ ประมาณหมากจดื หายไป ๆ ทน่ี าเหลอื มออ้ ดวงดาวยอ้ ยลงมาทศิ ประจมิ ลบั นาพระนรนิ ทร์ถงึ นา พระยานครราชสมี า เปน็ ควนั ไฟกลมุ้ ไปชา้ ๑๔หงุ ขา้ วสกุ หมอ้ ๑ จงึ หายไป ณ วนั ๑ ๒ฯ ๑ คำ่ ๑๕ เปน็ ช้างมาแตเ่ มอื ง ๑ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๑ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๒ ๕๔ นาที ๓ ตรงกับวันอังคารที่ ๑๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๔ ตรงกับวันพุธที่ ๑๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๕ ตรงกับวันพุธที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๑ ๖ ๙ นาฬกิ า ๒๔ นาที ๗ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๒ ๘ พระราชพิธีแรกนาขวัญ ๙ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๑๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๒ ๑๐ ตรงกับวนั พฤหสั บดีท่ี ๔ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๑๒ คำนวณแล้วตรงกับวนั ข้นึ ๑ คำ่ เดอื น ๑๒ ๑๑ พธิ ลี อยประทปี ๑๒ ตรงกบั วันศุกรท์ ่ี ๕ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๑๒ คำนวณแล้วตรงกบั วนั ขึน้ ๒ คำ่ ๑๓ อยู่ตำบลบางสเี มอื ง อำเภอเมอื งนนทบรุ ี จงั หวดั นนทบรุ ี ๑๔ สนั นิษฐานว่านา่ จะเปน็ ชัว่ ๑๕ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๒

๕๒ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปมี ะเมยี จ.ศ. ๑๒๓๒ ณ วนั ๓ ๔ฯ ๑ คำ่ ๑ ขา่ วชา้ งดา่ งมาถงึ เมอื งนนท์ เวลาบา่ ย ๔ โมงเศษ (พ.ศ. ๒๔๑๓) ฝนพรำ ๆ เวลา ๒ ทมุ่ เศษฝนตกนำ้ ชายคาหยด ณ วนั ๕ ๖ฯ ๑ คำ่ ๒ เวลาบา่ ยเตรยี มเสดจ็ รบั ชา้ ง เสาเมรกุ ลง้ิ ทบั ขานาย จำมะโนดทหารแตร หกั บา้ งขาดบา้ ง หมอฝรง่ั ตดั ขาเสยี แพชา้ งดา่ ง มาถงึ ทา่ พระเวลาบา่ ย ๕ โมง ๓ บาท๓ ขน้ึ แตแ่ ม่ ลกู ไมข่ น้ึ ณ วัน ๗ ๘ฯ ๑ ค่ำ๔ จะเอาขึ้นที่ท่าพระลูกช้างไม่ขึ้นจึงถอยแพมา ทา่ เตยี นถงึ ทา่ เพลาบา่ ย ๓ โมงเศษ ณ วนั ๑ ฯ๙๑ คำ่ ๕ เวลารงุ่ แลว้ ๓ โมง ๗ บาท๖ ยกเสาพระเมรพุ ระบาท สมเดจ็ พระจอมเกลา้ เวลาบา่ ย ๓ โมงเศษชา้ งดา่ งขน้ึ จากแพ ณ วนั ๔ ๔ฯ ๒ คำ่ ๗ เวลา ๒ ทมุ่ ไฟไหมแ้ พปากคลองบางหลวงหลงั ๑ วณดั สวาันมป๕ลม้ฯื๔๑๒๐ ค่ำ๘ เวลา ๑๑ ทุ่มไฟไหม้หลังกงสีล้ง๙ ถึงสะพาน ณ วนั ๑ ๘ฯ ๖ คำ่ ๑๑ เวลาเชา้ ๓ โมงเศษเสดจ็ เรอื พระทน่ี ง่ั ศร๑ี ๒ทาง คลองขดุ พระภาษี ไปลงเรอื กลไฟสองปลอ่ งปากคลองกะทมุ่ ลม้ ใชจ้ กั ร ไปถงึ ปากคลองเจดยี บ์ ชู าเวลาบา่ ย ๔ โมงเศษ ในวนั ๘ฯ คำ่ แรมปากคลอง คนื ๑ ณ วนั ๒ ฯ๙๖ คำ่ ๑๓ รงุ่ เสดจ็ ถงึ พระปฐมเจดยี ์ ๑๔ เวลาเชา้ ๕ โมงเศษ ๑ ตรงกับวันอังคารที่ ๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๒ ในทีน่ ี้หมายถงึ สถานท่ขี นถังใส่อจุ จาระจากบ้าน และสว้ มสาธารณะไปรวมไว้ ๒ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๙ ธนั วาคม พงศ. ๒๔๑๒ ๓ ๑๗ นาฬิกา ๑๘ นาที ๔ ตรงกบั วนั เสาร์ ๑๑ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๒ ๕ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๒ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๒ ๖ ๙ นาฬกิ า ๔๒ นาที ๗ ตรงกับวนั พธุ ที่ ๕ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๒ ๘ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๐ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๒ ๙ เปน็ ศพั ท์ภาษาจนี แปลว่า ที่ถ่ายอจุ จาระหรือส้วม ก่อนจ๑ะ๐ขนถว่าัดยจอักอรกวไรปรดสิราถชาานวทาี่นสี้อยวู่บัดรเิเกว่าณตทั้งา่แรตาส่ ชมวัยงศอย์ เุธขยตาสมั เพจ้านั พธวระงศยา์ บกรดุงินเททพร์เฯดชใานป(สัจิงจหบุ ์ นั ต้นตระกูลสิงหเสนี) ปฏิสังขรณ์ใหม่ทั้งพระอาราม แลว้ ถ๑๑๑๑วา๒๔๓๑ยเปตตตอน็ ำน้รรพงงเฉภกกรบอะบัับบัอเววมเานัันขือรจอยีางันานมททจเหปิตรังลน็ท์หยว่ี์ทวง๒เัดี่ร๒๓อืนใน๒พคพรรรพชัฤปะกษทฤฐาษี่นภมลั่งาภทสคา่ี่ีมค๓มพพ.ศ..ศ๒. ๒๔๔๑๑๓๓

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๕๓ ณ วนั ๔๑ฯ๑๖ คำ่ ๑ รงุ่ แลว้ ๖ บาททรงยกยอดพระปฐม ฟา้ รอ้ งทศิ ทกั ษณิ บา่ ยโมงกลบั แรมปากคลอง ณ วนั ๖๕๑๕ฯฯ๒๗๖ คำ่ ๒ รงุ่ ถงึ วงั เวลาบา่ ย ๓ โมงเศษ ณ วนั คำ่ ๓ ประหารชวี ติ นกั โทษทห่ี กั คอแมเ่ ลย้ี งวดั มหรรณพ๔์ ๒ คน ณ วนั ๑๑ฯ๔๗ คำ่ ๕ เวลาบา่ ยโมงเศษเจา้ คณุ กรมทา่ เกา่ เปน็ เจา้ คณุ ผสู้ ำเรจ็ ราชการในกรมทา่ ๖ นอ้ งเจา้ คณุ ผสู้ ำเรจ็ ราชการแผน่ ดนิ ๗ ใน สมเดจ็ เจา้ พระยาองคใ์ หญ่ ๘ ถงึ อสญั กรรม ณ วนั ๓๑ฯ๕๘ คำ่ ๙ มจี นั ทรปุ ราคา ณ วนั ๖ ๒ฯ ๙ คำ่ ๑๐ ในเดอื น ๙ น้ี กรมขนุ วรจกั รธรานภุ าพ๑๑ เปน็ แมก่ องชำระหางวา่ วเบย้ี หวดั ขนุ หมน่ื ตดั เบย้ี หวดั เสยี ทกุ หมทู่ กุ กรม ทง้ั ทหารพลเรอื น ณ วนั ๔๑ฯ๔๙ คำ่ ๑๒ เวลาบา่ ย ๒ โมงพระอาทติ ยท์ รงกลด เวลาบา่ ย ๕ โมงฟา้ แดงเปน็ ทาง ๆ ตะวนั ออก ณ วนั ๗ ฯ๒๙ คำ่ ๑๓ พระบาทสมเดจ็ พระจฬุ าลงกรณเ์ กลา้ พระราชทาน คำบอกทหารอยา่ งมคธให้กรมอกั ษรสาสนโสภณมาสง่ ใหท้ า่ นทง้ั ปวง ๑ ตรงกับวนั พุธที่ ๒๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๒ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๓ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๓ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๔ วดั มหรรณพาราม พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื อดุ มรตั นราษี (พระองคเ์ จา้ อรรณพ) ทรงสร้างข้ึนในพ.ศ. ๒๓๙๓ ๕ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๖ เจ้าพระยาทิพากรวงค์ (ขำ บุนนาค) ๗ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ๘ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) ๙ ตรงกับวนั อังคารที่ ๑๒ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๑๐ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๑๑ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมขนุ วรจกั รธรานภุ าพ ๑๒ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๐ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๑๓ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๓ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๓

๕๔ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ณ วนั ๗ ๙ฯ ๑๐ คำ่ ๑ เวลาบา่ ย ๓ โมงเศษฝนตกหนกั ทน่ี าคลองขดุ นอกวัดตึกออกไปฟ้าผ่าคนขี่ควาย คนตาย ๒ ควาย ๑ ที่เหลือมอ้อ คนตาย ๓ ควาย ๒ ณ วัน ๒๑ฯ๑๑๐ ค่ำ๒ ชักศพเจ้าคุณสำเร็จราชการกรมท่าที่เป็น แมก่ องพระปฐม๓ ณ วนั ๔๑ฯ๓๑๐ คำ่ ๔ เผาศพเจา้ คณุ สำเรจ็ ราชการกรมทา่ คำ่ ลงเวลา ๗ ทมุ่ เศษฝนตกหนกั ณ วัน ๑ ฯ๒ ๑๐ ค่ำ๕ ช้างสีประหลาดมาแต่เมืองนครศรีธรรมราช ขึ้นท่าเตียน ไปยืนโรงสมโภชหน้าพระที่นั่งสุทไธสวรรย์ ช้างด่าง สมโภชดว้ ย ณ วนั ๗๒ฯ๘๑ฯ๑๐๑๐๐คำ่ค๖่ำ๗สมจโภนชถชึงา้ ณงเลวกิ ัน ๔ ๑ฯ๒๑๐ ค่ำ๘ ใน ๓ วนั เฉลมิ ณ วัน พระชนมพรรษา ในพระบรมราชวงั แตง่ ซมุ้ ไฟตะเกยี ง ตามบา้ นขา้ ราชการ ฝา่ ยทหารพลเรอื นกแ็ ตง่ ดว้ ย เวลา ๑๑ ทมุ่ เศษไฟไหมใ้ นพระบรมราชวงั ตำหนกั เจา้ จอมมารดาสำลี ณ วนั ๖ ๖ฯ ๑๑ คำ่ ๙ เวลารงุ่ แลว้ ยงั ไมถ่ งึ โมง รงุ้ ขน้ึ ทศิ บรู พ๑์ ๐ ๔ ตวั ครน้ั พระอาทติ ยข์ น้ึ มาสายรงุ้ เขา้ ผา่ นกลางดวง ณ วนั ๕ ฯ๔๑๑ คำ่ ๑๑ แห่พระนริ นั ตราย๑๒ไปวดั ราชบพธิ ๑๓กระบวน ๑ ตรงกับวันเสาร์ที่ ๓ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๓ แล้วโปรดให้หล่อพระราชทานไปยังพระอาราม ๒ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๕ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๓ เจา้ พระยาทพิ ากรวงศ์ (ขำ บนุ นาค) ๔ ตรงกับวันพุธที่ ๗ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๕ ตรงกับวนั อาทิตยท์ ่ี ๑๑ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๖ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๗ กนั ยายน พ.ศ. ๒๕๑๓ ๗ ตรงกับวันจันทร์ ๑๙ กันยายน พ.ศ. ๑๔๑๓ ๘ ตรงกับวันพุธที่ ๒๑ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๙ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๓๐ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๑๐ ทิศตะวันออก ๑๑ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๓ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๑๒ พระพุทธรูปที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำริแบบอย่าง ฝ่ายธ๑รร๓มยุตวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๕๕ หวั ลา้ นนมยาน แหป่ ระหลาดตา่ ง ๆ หลายอยา่ ง เปน็ การสนกุ มากนกั แหต่ ง้ั แตป่ ระตวู เิ ศษไชยศรไี ปถนนเจรญิ กรงุ ไปประตสู ะพานเหลก็ ตรงไป ประตูผีเลี้ยวถนนบำรุงเมือง เลี้ยวมาวัดราชบพิธเวลาบ่าย ๔ โมง จนทมุ่ ๑ จงึ เสรจ็ ณ วนั ๖ ฯ๕๑๑ คำ่ ๑ ลงมอื ทอดกฐนิ หลวง ณ วัน ๒ ฯ๘ ๑๑ ค่ำ๒ ไล่ตึกแถวถนนเสาชิงช้าลงมือรื้อตึก คนขน เขา้ ของแตกตน่ื กนั มากนกั ในถนนนน้ั ครั้น ณ วัน ๒ ๑ฯ ๑๒ ค่ำ๓ ไล่บ้านร้านตลาด ที่ตลาดบ้านหม้อ ขยายถนนฟากตะวันออก ๘ ศอก ที่เรียกว่าถนนเฟื่องนครนั้นต้องรื้อ กนั ตลอด ณ วนั ๑ ฯ๗๑๒ คำ่ ๔ เสดจ็ เรอื กลไฟสองปลอ่ งไปกรงุ เกา่ ณ วนั ๒ ฯ๘๑๒ คำ่ ๕ พระราชทานกฐนิ ณ วนั ๕๑ฯ๑๑๒ คำ่ ๖ กฐนิ วดั ประดแู่ ลว้ เสรจ็ ลอ่ งลงมาทอดพระกฐนิ วดั บางปะอนิ ถงึ กรงุ เทพ ฯ ณ วนั ๔ ๑ฯ ๑ คำ่ ๗ ไต่ ลาดบา้ นหมอ้ ไปตกึ ใหมท่ ว่ี ดั ญวน ณวนั ๒ ฯ๖๑ คำ่ ๘ เวลาเชา้ ๓ โมงจนี ทำงานในพระบรมราชวงั ตกั นำ้ ท่ี สระขา้ งโรงพมิ พ์ตกสระตาย ณ วนั ๖๑ฯ๐๑ คำ่ ๙ เสดจ็ ถนนใหมส่ ะพานเหลก็ ไปจนถงึ บางคอแหลม เวลาบา่ ย ๔ โมงเศษ ๑ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๑๔ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๒ ตรงกบั วนั จนั ทรท์ ่ี ๑๗ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๓ ตรงกับวนั จันทรท์ ่ี ๒๔ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๑๓ ๔ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๓๐ ตลุ าคม พ.ศ.๒๔๑๓ ๕ ตรงกบั วนั จนั ทรท์ ่ี ๓๑ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๖ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๗ ตรงกับวันพุธที่ ๒๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๘ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๓ ๙ ตรงกับวันศุกรท์ ่ี ๒ ธนั วาคม พ.ศ.๒๔๑๓

๕๖ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปมี ะแม จ.ศ. ๑๒๓๓ ณ วัน ๕ ฯ๑ ๑ ค่ำ๑ ดาวพระพฤหัศบดีเคียงพระจันทร์ข้างทิศหรดี (พ.ศ. ๒๔๑๔ ) แลว้ เรม่ าทางประจมิ ๒เวลาตง้ั แตค่ ำ่ จนถงึ ๔ ทมุ่ ณ วนั ๑๑๑ฯ คำ่ ๓ ในเดอื นนม้ี พี ระบรมราชโองการชำระพระนกั สวดลำ ตา่ ง ๆ สง่ มาเปน็ ทหาร ณ วัน ๖ ๒ฯ ๒ ค่ำ๔ ได้ลงมือสักท้องข้อมือหมายหมู่แต่หลังมือนั้น สกั วา่ หา้ มอปุ สมบทสกั เปน็ ๒ แถว ณ วัน ๕๑ฯ๒๔ ค่ำ๕ ช้างมาแต่ราชบุรีสีประหลาดเล็บขาวพลายสูง ๓ ศอกเศษ ขน้ึ โรงเวลาบา่ ย ๓ โมง ณ วนั ๒ ๑ฯ ๔ คำ่ ๖ เวลา ๒ ทมุ่ เศษกรมหมน่ื ภบู ดี๗สน้ิ พระชนม์ ณ วนั ๕ ๔ฯ ๔ คำ่ ๘ เชา้ ๕ โมงเศษ พระราชดำเนนิ เรอื รบกลไฟไป เมอื งสงิ คโปรแ์ ลเขตแดนฝง่ั ตะวนั ตก ณ วนั ๗๑ฯ๑๕ คำ่ ๙ พระจฬุ าลงกรณเ์ กลา้ เสดจ็ พระราชดำเนนิ ไปเมอื ง สงิ คโปร์ เมอื งกะหลาปา๋ ๑๐ เมอื งสำปาหลงั ๑๑กลบั มาถงึ กรงุ เทพ ฯ ขน้ึ สรงนำ้ เวลาคำ่ แลว้ ๕ บาท ณ วนั ๔ ๑ฯ ๖ คำ่ ๑๒ ลงมอื จบั สกั ได้ ๓ วนั หยดุ คอื ขน้ึ ๓ คำ่ ณ วนั ๗ ๔ฯ ๖ คำ่ ๑๓ หยดุ จบั ชำระกนั คราว ๑ ณ วนั ๔ ๘ฯ ๖ คำ่ ๑๔ จรดพระนงั คลั ๑ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๒ ทิศตะวันตก ๓ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๔ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๒๓ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๕ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๖ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ๗ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื ภบู ดรี าชหฤทยั ๘ ตรงกับวันพฤหัสบดที ี่ ๙ มนี าคม พ.ศ.๒๔๑๓ ๙ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๔ ๑๐-๑๑ ตน้ ฉบบั เขยี นเปน็ กะปาหลา ตามจดหมายเหตเุ สดจ็ ประพาสเกาะชวาครง้ั แรก จากเมอื งสงิ คโปร์ เสดจ็ ไปชวาคอื ประเทศอนิ โดนเี ซยี ในปัจจุบัน ทชี่ วาเสด็จประพาสเพียง ๒ เมอื ง คอื เมอื งเบตาเวยี หรือ ปตั ตาเวยี คือจการต์ าในปัจจุบัน และเมอื งสะมารงั น่าจะหมายถึง เกาะสมุ าตรา เมอื งกะหลาปา๋ คือปตั ตาเวยี ส่วนสำปาหลงั น่าจะหมายถึง สมุ าตรา ๑๒ ตรงกับวันพุธที่ ๑๙ เมษายน พ.ศ.๒๔๑๔ ๑๓ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๔ ๑๔ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๒๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๔

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๕๗ ณ วัน ๗ ฯ๒ ๗ ค่ำ๑ ในข้างขึ้นเดือนนี้ข้าราชการแต่งผ้าคอเสื้อผูกคอ ดว้ ยเปน็ ธรรมเนยี มฝรง่ั ธรรมเนยี มนอก ณ วนั ๔๑ฯ๓๗ คำ่ ๒ เสดจ็ ไปผกู โบสถ์วดั โคกไผ่ แลว้ เสดจ็ เมอื งราชบรุ ี สง่ั ทำวงั บนเขา ณ วนั ๖๑ฯ๕๗ คำ่ ๓ นำ้ เขา้ ทงุ่ แควใหญเ่ วลาคำ่ ณ วนั ๗๑ฯ๔๘ คำ่ ๔ เจา้ พระยายมราช๕ ถงึ อสญั กรรมเวลากลางคนื ณ วนั ๒ ๑ฯ๑ฯ๑๘๐คคำ่ ำ่๖๗ ฝนไมต่ กเขา้ พระวษา กรมหลวงวงษาธริ าช๘ ณ วนั ๔ ลางคนวา่ กลางคนื วนั พระ สน้ิ พระชนมเ์ วลายำ่ รงุ่ แลว้ ณ วนั ๓ ๗ฯ ๑๐ คำ่ ๙ เวลาเชา้ ๕ โมงเศษพระอาทติ ยท์ รงกรด ณ วนั ๔ ๗ฯ ๑๐ คำ่ ๑๐ ประหารชวี ติ อา้ ยจนี ฆา่ เจา้ เงนิ ตายตลาดนอ้ ย ณ วนั ๗๑ฯ๐๑๐ คำ่ ๑๑ ชกั ศพเจา้ พระยายมราช๑๒วดั สามปลม้ื ๑๓๑ฯ๔ฯ๑๑๑๐๒คคำ่ ำ่ ๑๑๓๔ ณ วนั เจา้ แดงตายเวลาบา่ ย ๒ โมงเศษ ณ วนั จบั อา้ ยโพ ๑ อา้ ยชน่ื ๑ ผรู้ า้ ยไดห้ ลงั บา้ นสาย ชำระเปน็ สตั ย์ ณ วนั ๗ ฯ๘๑๒ คำ่ ๑๕ ประหารชวี ติ อา้ ยโพ ๑ อา้ ยชน่ื ๑ ผา่ อกตดั ศรี ษะ ทว่ี ดั ชตี าเหน็ บา้ นปากไห่ เปน็ ผรู้ า้ ยปลน้ พวกอา้ ยอว่ ม ๑ ตรงกบั วันเสารท์ ่ี ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๒ ตรงกับวนั พธุ ที่ ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๓ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๒ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๔ ๔ ตรงกบั วนั เสาร์ที่ ๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๕ นามเดมิ แกว้ สงิ หเสนี บุตรเจา้ พระยาบดนิ ทรเดชา (สงิ ห์ ตน้ ตระกลู สงิ หเสน)ี ๖ ตรงกบั วันจันทร์ท่ี ๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๗ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๖ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๘ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหลวงวงศาธริ าชสนทิ ๙ ตรงกับวันองั คารท่ี ๒๒ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๑๐ ตรงกับวันพุธที่ ๖ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๔ ๑๑ ตรงกับวันเสาร์ที่ ๙ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๔ ๑๒ นามเดมิ แกว้ สงิ หเสนี ๑๓ ตรงกบั วันอาทิตย์ท่ี ๑๐ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๔ ๑๔ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๑๗ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๑๕ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๑ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๔

๕๘ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปวี อก จ.ศ. ๑๒๓๔ ณ วนั ๒ ๑ฯ ๑ คำ่ ๑ ประหารชวี ติ อา้ ยใหญพ่ ่ี อา้ ยรงนอ้ ง อา้ ยมาเจา้ (พ.ศ. ๒๔๑๕) ๓ คนผู้ร้ายปล้นพวกอ้ายโพ อ้ายอ่วม อ้ายอ่วม ๑ อ้ายคง ๑ ตัด ทอ่ นกลางตวั อา้ ย ๙ คนฟนั คอ ณ วนั ๗ ๖ฯ ๑ คำ่ ๒ ลดโคม ณ วนั ๒๘ฯ ๑ คำ่ ๓ ประหารชวี ติ ผรู้ า้ ยปลน้ พวกอา้ ยอว่ มตาย ๑๑ สง่ เปน็ ทหาร ๓๑ สง่ คุก ๙ รมิ เพนยี ดขา้ งศาลเจา้ ดา้ นเหนอื ณ วนั ๓๘ฯ ๑ คำ่ ๔ ชกั ศพกรมหลวงวงษาไปเมรวุ ดั แจง้ ๕ ณ วัน ๕๑ฯ๐๑ ค่ำ๖ บ่าย ๔ โมงเศษฝนตกปรอย ๆ ๕ โมงเศษ พระราชทานเพลงิ ณ วนั ๖๑ฯ๑๑ คำ่ ๗ เวลาเชา้ ๓ โมงเศษหลอ่ พระรปู พระเจา้ แผน่ ดนิ ทง้ั ๔ พระองค์ เวลาบา่ ย ๔ โมงเศษฝนตกไปจนยาม ๑ ฟา้ รอ้ งทศิ ทกั ษณิ ณ วัน ๗๑ฯ๒๑ ค่ำ๘ หล่อพระรูปพระพุทธยอดฟ้า ๑ พระพุทธ เลศิ หลา้ ๑ พระนง่ั เกลา้ ๑ พระจอมเกลา้ ๑ ณ วนั ๓๑ฯ๕๓ คำ่ ๙ ไฟไหมส้ ะพานวดั เลยี บ๑๐แงม้ ใตเ้ วลาคำ่ แลว้ ๕ บาท ณ วนั ๔๑ฯ๔๗ คำ่ ๑๑ พระองคเ์ จา้ อศิ รวงษ๑์ ๒ในจอมเจา้ มารดาแสง๑๓ บตุ รทา่ นกรงุ เกา่ จา่ แสน สน้ิ พระชนม์ ณ วนั ๑ ๔ฯ ๘ คำ่ ๑๔ สำเรจ็ โทษหมอ่ มเจา้ เดอ่ื เวลาเชา้ ๒ โมงเศษบาง ๑ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๔ ๒ ตรงกับวันเสาร์ที่ ๑๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๔ ๓ ตรงกับวันจันทร์ ๒๐ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๔ ๔ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๕ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๕ วัดอรุณราชวรารามวรมหาวิหาร ๖ ตรงกบั วนั พฤหสั บดีท่ี ๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๗ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๘ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๘ ตรงกับวันเสาร์ที่ ๙ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๙ ตรงกับวันอังคารที่ ๓๐ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๔ ๑๐ วดั ราชบรู ณะ เชงิ สะพานพระพทุ ธยอดฟา้ ๑๑ ตรงกบั วนั พธุ ที่ ๕ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๕ ๑๒ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอิศรวงศ์วรราชกุมาร ๑๓ ธดิ าพระยาไชยวชิ ติ (ชว่ ง กลั ยาณมติ ร) ๑๔ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๕

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๕๙ กะสนั โทษลกั เพชรลกั เปลย่ี นพลอยทพ่ี ระมหาสงั ขพ์ ระแสงชำระเปน็ สตั ย์ ณ วนั ๑๑ฯ๕ ๘๘ คำ่ ๑ เวลา ๕ ทมุ่ เศษเกดิ เพลงิ ไหมส้ ำเพง็ ตรอกแตง ๑๐๐ เรอื นเศษ ณวงั ปวาันกค๔ลอฯ๙งบ๙างคห่ำล๒วง๔ สมเด็จเจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี๓ ข้ามไปอยู่ เวลา ๒ ทมุ่ กนิ โตะ๊ ณ วนั ๖๑ฯ๑๙ คำ่ ๕ เวลาเชา้ ๔ โมงเศษจนี แหเ่ จา้ มาแตส่ ำเพง็ ถงึ วดั มหรรณพ์ยอ้ นมาทอดพระเนตรหนา้ พลบั พลา กลบั มาบา่ ยหนอ่ ยหนง่ึ ณ วนั ๕๑ฯ๐๑๐ คำ่ ๖ เวลาเชา้ ๔ โมงแหพ่ ระชกั พระ๗ไปวดั ราชบพธิ แต่แห่นั้นเป็นสามารถ เอาพระที่กาไหล่ทองคำที่โรงหล่อมาตั้งหน้า พลับพลาสูง๘ เกณฑพ์ ระราชาคณะถานาเปรียญ ทำรูปโคมเป็นสัตว์ ต่าง ๆ แล้วเจ้าของโคมที่เป็นราชาคณะต้องมีการเล่นต่าง ๆ เป็นการ สมโภชพระกาไหล่ ณ วนั ๓ ๕ฯ ๑ ๒ คำ่ ๙ เสดจ็ เรอื กลไฟไปกรงุ เกา่ ประทบั วงั จนั ทร์ ณ วนั ๔ ๖ฯ ๑๒ คำ๑๐ เสดจ็ เรอื ไฟเลก็ เวลา ๑๑ ทมุ่ เศษไปลพบรุ ี ณ วนั ๖ ๘ฯ ๑๒ คำ่ ๑๑ พระราชทานกฐนิ เมอื งลพบรุ ี ๒ วดั ๑๒ ณ วนั ๑๑ฯ๐๑๒ คำ่ ๑๓ แรมทอ้ งพรหมมาศ เวลา ๑๑ ทมุ่ เศษเสดจ็ ออก ปากนำ้ บางพดุ ซาแรมเมอื งพรหม ณ วนั ๒๑ฯ๑๑๒ คำ่ ๑๔ แรมปากโมกข์ ๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๔ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ ๒ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๒๘ สงิ หาคม พ.ศ.๒๔๑๕ ๓ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟา้ จาตรุ นตร์ ศั มี กรมพระจกั รพรรดพิ งศ์ ตน้ สกลุ จกั รพนั ธ์ุ ๔ พระราชวังเดิม ๕ ตรงกับวนั ศุกร์ที่ ๓๐ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ ๖ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ ๑๒ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๕ ๗ พระพทุ ธองั ครี ส พระพทุ ธรปู ปางมารวชิ ยั กะไหลท่ องคำ หลอ่ ไวร้ ะหวา่ งชว่ งปลายรัชกาลที่ ๔ ต่อต้นรชั กาลท่ี ๕ เนอ้ื ทองคำ ๑๘๐ ไดม้ าจ๑๑๑๑๙๘า๒๓๑๐กทอพตวตตตัดงรรรรรคงงงงะกกกกกำทรับบับัับทะน่ี วพ่ีววววง่ั ิศนัันันันพรระอศอพลาบงัาุกุธบั รคทารทาพท์าทิตี่มล๖ร่ีสย๘ทาม์ทแพสี่ ลเ๕ี่พฤงู๑ดะฤศจ็๐พวศคจพัดฤพจิกือรเศกิพาสะฤจายจาศรกิยนะลุธจานทงจิกพยทน่ีอาพน.อมง่ัยศ.งสศนเพ.กทุ.๒.ลพศไ๒๔ธา้..ศ๔เส๑๒จ.๑ว๕า้๔๒ร๕อร๑๔ยย๕๑หู่ใ์ น๕วั ปทัจรงจใุบชันเ้ มอ่ื (พยงัรทะทรงี่นพั่งรบะนเยกาำวแ์ พงพระบรมมหาราชวงั อยตู่ รงขา้ มวงั สราญรมย)์ ๑๔ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๕

๖๐ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ณ วนั ๓๑ฯ๒๑๒ คำ่ ๑ แรมสกี กุ ปากบางปลาหมอ ณ วนั ๔๑ฯ๓๑๒ คำ่ ๒ เพลาเชา้ ๕ โมงเศษเสดจ็ กลบั พลบถงึ กรงุ เทพ ฯ ณ วนั ๖๑ฯ๕๑๒ คำ่ ๓ ลอยพระประทปี ๓ วนั กระทงใหญ่ ณ วนั ๒ ๙ฯ ๑ คำ่ ๔ ชกั ศพกรมขนุ วรจกั ร๕วดั สระเกษ๖ ณ วนั ๔๑ฯ๑๑ คำ่ ๗ พระราชทานเพลงิ กรมขนุ วรจกั ร ณ วนั ๓ ๒ฯ ๑ คำ่ ๘ ชกั ศพพระองคเ์ จา้ ดวงเดอื น๙วดั สระเกษ ณ วนั ๕ ๔ฯ ๑ คำ่ ๑๐ พระราชทานเพลงิ พระองคเ์ จา้ ดวงเดอื น ณ วนั ๑ ๗ฯ ๑ คำ่ ๑๑ กรมหมน่ื ภบู าล๑๒นพิ พานเวลากลางคนื ณ วนั ๒ ๘ฯ ๑ คำ่ ๑๓ ในหลวงเสดจ็ สรงนำ้ เวลาบา่ ย ๓ โมงเศษ ณ วนั ๔๑ฯ๐๑ คำ่ ๑๔ ชกั ศพกรมหมน่ื อานภุ าพ๑๕ เวลาเชา้ ๕ โมง ไฟไหมบ้ า้ นเจา้ ตกุ๊ ตา นอกกำแพงประตสู ะพานเหลก็ วกเขา้ มาโรงหวย ถงึ วงั กรมภบู าล เลยมาถนนบา้ นญวน แยกมาถงึ ประตชู อ่ งกฏุ สะพาน ชา้ งวดั เลยี บ นอกกำแพงถงึ บา้ นพระนรนิ ทร์ ดบั บา่ ย ๒ โมงเศษ ณ วัน ๑ ๕ฯ ๓ ค่ำ๑๖ เวลาเช้าโมงเศษเสด็จลงเรือพระที่นั่งกลไฟ ไปพระพทุ ธบาท ประทบั วงั จนั ทร์ ๑ ตรงกับวันอังคารที่ ๑๒ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๕ ๒ ตรงกับวันพุธที่ ๑๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๕ ๓ ตรงกับวนั ศกุ รท์ ี่ ๑๕ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๑๕ ๔ ตรงกบั วนั จันทร์ที่ ๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ ๕ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมขนุ วรจกั รธรานภุ าพ ๖ วดั สระเกศ เปน็ วดั โบราณสรา้ งมาตง้ั แตส่ มยั กรงุ ศรอี ยธุ ยา ปฏสิ งั ขรณใ์ นสมยั รชั กาลท่ี ๑ และ รชั กาลท่ี ๓ แหง่ กรงุ รตั นโกสนิ ทร์ ๗ ตรงกับวันพุธที่ ๑๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ ๘ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๑๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ ๙ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ดวงเดอื น ๑๐ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๑๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ ๑๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๒ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ ๑๒ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื ภบู าลบรริ กั ษ์ ตน้ ราชสกลุ กปติ ถา ๑๓ ตรงกับวนั จันทรท์ ่ี ๒๓ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ ๑๔ ตรงกบั วันพธุ ท่ี ๒๕ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ ๑๕ พระเจา้ ราชวรวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื อานภุ าพพศิ าลศกั ด์ิ เปน็ ตน้ สกลุ เกสรา ๑๖ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๕

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๖๑ ณ วนั ๒ ๖ฯ ๓ คำ่ ๑ เสดจ็ ออกจากวงั จนั ทรเ์ วลาเชา้ บา่ ยประทบั แรม บา้ นขวาง ณ วนั ๓ ๗ฯ ๓ คำ่ ๒ เสดจ็ จากบา้ นขวางขน้ึ พระพทุ ธบาท ประทบั แรม พระบาท ปรี ะกา จ.ศ. ๑๒๓๕ ณ วนั ๔ ๑ฯ ๗ คำ่ ๓ ประหารชวี ติ คนฆา่ มารดาตายบา้ นพดิ ตะเพยี น (พ.ศ. ๒๔๑๖) ณ วัน ๕ ฯ๒ ๗ ค่ำ๔ เวลา ๑๐ ทุ่มเศษช้างพระมหาศรีเสวตรสี ประหลาดในแผน่ ดนิ พระจอมเกลา้ ลม้ ณ วนั ๗๑ฯ๑๗ คำ่ ๕ คนเปน็ ไขอ้ หวิ าตกโรคตายประปรายวนั ปฐม ณ วนั ๔๑๑๘ฯฯ๒๗๘ คำ่ ๖ หนาขน้ึ ตายมากขน้ึ ณ วนั คำ่ ๗ ไขล้ งรากยงั ชว่ั ขน้ึ ณ วนั ๕ ฯ๙๘ คำ่ ๘ ไขล้ งรากนอ้ ยลง ณ วนั ๑๖๑ฯ๑ฯ๑๘๙ คำ่ ๙ ความไขส้ งบเงยี บลง พระอาทติ ยท์ รงกรดใหญ่ ณ วนั คำ่ ๑๐ เวลาเชา้ ๕ โมงเศษ แลว้ เปน็ ลำออกแตก่ ลดลงไปทางตะวนั ตก ๒ ทาง ๆ หนง่ึ เกลอ่ื นจะหาย ทางหนง่ึ ชดั ณ วนั ๖ ๘ฯ ๙ คำ่ ๑๑ เพลงิ ไหมข้ า้ งถนนไปวดั สทุ ศั น์มมุ หนา้ วดั ราชบพธิ ดา้ นตะวนั ออกเฉยี งเหนอื ไหม้ ๒ หลงั เลก็ ๆ เวลา ๒ ทมุ่ เศษไฟดบั ประมาณเคย้ี วหมากจดื ฝนตกยงั รงุ่ แตล่ มสงบไมม่ ี ๑ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๕ ๒ ตรงกับวันอังคารที่ ๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๕ ๓ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๑ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๔ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๒ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๕ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒๑ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๖ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๗ ตรงกบั วันพธุ ท่ี ๒ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ๘ ตรงกับวันพฤหสั บดที ่ี ๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ๙ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ๑๐ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๒๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ๑๑ ตรงกับวนั ศุกรท์ ี่ ๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๖

๖๒ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ณ วนั ๖๑ฯ๕๙ คำ่ ๑ ไฟไหมต้ ลาดนอ้ ยเวลาบา่ ย ๓ โมงเศษ ณ วนั ๑ ๒ฯ ๙ คำ่ ๒ เวลาบา่ ย ๔ โมงเศษเปน็ ลำโตกวา้ ง ๓ วายาวจด ขอบฟา้ แตอ่ ดุ รมาทกั ษณิ กลางสเี ปน็ ควนั สองรมิ ขาว เวลายำ่ คำ่ พอ หายหมด ณ วนั ๕ ๔ฯ ๑๑ คำ่ ๓ พระเจา้ แผน่ ดนิ ทรงผนวช เวลา ๓ ทมุ่ แลว้ ออก วดั พระแกว้ เขา้ สวดญตั ิ๔ ในพระพทุ ธนเิ วศ๕ (อกี ครง้ั ๑) เสรจ็ ใน ๗ ทมุ่ ๘ ทมุ่ ณ วนั ๑ ๗ฯ ๑๑ คำ่ ๖ ขา้ ราชการเขา้ ถวายดอกไมธ้ ปู เทยี น ๕ วนั ๖ วนั จงึ เสรจ็ ณ วนั ๖ ๔ฯ ๑๑ คำ่ ๗ เวลา ๔ ทมุ่ พระเจา้ แผน่ ดนิ ลาผนวชแลว้ สมมตุ ิ ดว้ ยเนอ่ื งกนั ณ วนั ๕๑ฯ๐๑๒ คำ่ ๘ ยกโคมจองเปรยี ง ณ วนั ๓๑ฯ๕๑๒ คำ่ ๙ มีจนั ทรปุ ราคา ณ วนั ๔๘ฯ ๑๒ คำ่ ๑๐ ตง้ั นำ้ วงดา้ ยมสี วดมนตก์ ารบรมราชาภเิ ษก ณ วนั ๕ ๙ฯ ๑๒ คำ่ ๑๑ จดุ เทยี นไชยวฒั นเ์ วลาเชา้ ๔ โมง ๔๘ นาที ณ วัน ๑๑ฯ๒๑๒ ค่ำ๑๒ มีการเล่นสมโภชพระนครเวลายามเศษ มีดอกไมเ้ พลงิ ตา่ ง ๆ ทห่ี นา้ พระทน่ี ง่ั สทุ ธาสวรรย๑์ ๓ แตง่ โคมจดุ ไฟดว้ ย ๑ ตรงกับวนั ศกุ ร์ที่ ๘ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ๒ ตรงกับวนั อาทติ ย์ท่ี ๑๐ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ๓ ตรงกับวนั พฤหัสบดที ี่ ๒๕ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๔ กรรมวาจาวิธีของสงฆ์ ๕ บรเิ วณสวนศวิ าลยั ในพระบรมมหาราชวงั ในปัจจุบัน สถาปนาในรชั กาลท่ี ๔ เปน็ พทุ ธมหามณเฑยี ร ในเขตพระราชฐานชน้ั ใน ๖ ตรงกบั วนั อาทิตยท์ ่ี ๒๘ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๗ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๑๐ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ๘ ตรงกับวนั พฤหสั บดที ี่ ๓๐ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ๙ ตรงกับวันอังคารที่ ๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๑๐ ตรงกับวันพุธที่ ๑๒ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๑๑ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๓ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๑๒ ตรงกับวันอาทติ ย์ท่ี ๑๖ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๑๓ ปัจจุบันคือ พระทน่ี ง่ั สทุ ไธสวรรย์

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๖๓ ณ วนั ๒๑ฯ๓๑๒ คำ่ ๑ สรงเวลาเชา้ ๑๘ นาที แปรพระภกั ตรท์ กั ษณิ เชา้ ๔ โมง ๓๐ นาทอี อกขนุ นาง เวลาบา่ ย ๒ โมง ๓๖ นาทขี น้ึ พระแทน่ ขนุ นางยนื เฝา้ เวลาคำ่ เสดจ็ เรอื ไฟทางชลมารค ทอดพระเนตรแตง่ โคมไฟ กลบั ขน้ึ ตำหนกั แพมีดอกไมเ้ พลงิ อกี คนื ๑ ณ วนั ๖ ๒ฯ ๑ คำ่ ๒ เลยี บพระนครทางสถลมารค ณ วนั ๒ ๕ฯ ๑ คำ่ ๓ เลยี บพระนครทางชลมารค ณ วนั ๗๑ฯ๐๑ คำ่ ๔ ลอื กนั วา่ เปน็ เณรลอยนำ้ มาทต่ี ำหนกั แพ วดั พระเชตพุ น ชำระยามเศษสง่ ขน้ึ คกุ ณ วนั ๑๑ฯ๑๑ คำ่ ๕ เวลาเชา้ ๔ โมงเศษเสดจ็ อา่ งศลิ า๖ ปจี อ จ.ศ. ๑๒๓๖ ณ วนั ๗ ฯ๙๑ คำ่ ๗ กลางคนื ช้างลม้ เชอื ก ๑ (พ.ศ. ๒๔๑๗) ณ วนั ๑ ๔ฯ ๑ คำ่ ๘ เวลาบา่ ย ๔ โมงประชมุ ออฟฟเิ ซอร์๙ นายทหาร สง่ั ใหน้ อนประจำซองใหพ้ รอ้ ม ณ วัน ๒ ฯ๕๑ ค่ำ๑๐ เวลาตี ๔ ทุ่มแล้วหม้อไฟก๊าดในพระบรมมหา ราชวงั ลกุ ขน้ึ พวกทหารตำรวจตอ้ งนอนประจำซอง ณ วนั ๓ ฯ๖๑ คำ่ ๑๑ รงุ่ ขน้ึ ขา้ ราชการตอ้ งนอนประจำซองทกุ กรม ณ วัน ๖ ฯ๙ ๑ ค่ำ๑๒ กรมพระราชวัง๑๓หนีเวลา ไปอยกู่ บั นายหา้ งท่ี ๒ กงสลุ องั กฤษ๑๔ ๘ ทุ่ม ออกจากวัง ๑ ตรงกับจนั ทรท์ ี่ ๑๗ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๒ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๓ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๔ ตรงกับวันเสาร์ที่ ๒๙ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๕ ตรงกับวันอาทติ ยท์ ่ี ๓๐ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ๖ จังหวัดชลบุรี ๗ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๓ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ๘ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๗ ๙ Officer - เจา้ หนา้ ท,่ี นายทหาร ๑๐ ตรงกับวนั จนั ทร์ที่ ๒๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๗ ๑๑ ตรงกบั วันอังคารที่ ๒๙ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๗ ๑๒ ตรงกับวันศุกรท์ ่ี ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๗ ๑๓ กรมพระราชวงั บวรวไิ ชยชาญ (พระองคเ์ จา้ ยอดยง่ิ ยศ) ๑๔ รอ้ ยเอก ธอมสั ยอรจ์ นอ๊ กซ์ (Thomas George Knox) กงสุลใหญข่ องรฐั บาลองั กฤษประจำกรุงเทพ ฯ

๖๔ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ณ วนั ๗๑ฯ๐๑ คำ่ ๑ สมเดจ็ เจา้ พระยา๒ ใหเ้ จา้ พระยาสรุ วงษ์๓ ไปเชญิ เสดจ็ มา ณ จวน จงึ เชญิ ใหเ้ สดจ็ กลบั วงั กไ็ มก่ ลบั ณ วนั ๑๑ฯ๑๑ คำ่ ๔ วงั หลวง๕ มลี ายพระหตั ถเ์ ชญิ ใหก้ ลบั กห็ ากลบั ไม่ ณ วนั ๒๑ฯ๒๑ คำ่ ๖ จงึ ประชมุ ขา้ ราชการผใู้ หญผ่ นู้ อ้ ยพรอ้ มกนั วา่ ทง้ิ ราช สมบตั ไิ ปอยกู่ บั กงสลุ จะชอบจะผดิ ประการใดใหท้ ำจดหมายไปยน่ื ณ วัน ๓๑ฯ๓๑ ค่ำ๗ มีลายพระหัตถ์ออกมาว่าที่จะยื่นนั้นให้งดไว้ จะเชญิ เสดจ็ กลบั ตกลงกนั จะกลบั วา่ จะสมโภช ณ วนั ๒๒๓ฯ๔ฯ ๒๓ คำ่ ๘ ไฟไหมต้ รอกพระยาไกรตน้ สะพาน ณ วนั คำ่ ๙ เวลาเชา้ ๕ โมงเศษไฟไหมต้ ลาดวดั หงษ๑์ ๐ ณ วนั ๔ ๕ฯ ๓ คำ่ ๑๑ ราษฎรลอื วา่ ออกลกู ขา้ งหวั เปน็ คน ขา้ งกน้ เปน็ นาค เอาไปทง้ิ วดั เชงิ เลน๑๒ พระเอาแชเ่ หลา้ ไว้ ณ วัน ๓ ๒ฯ ๔ ค่ำ๑๓ เวลา ๑๐ ทุ่มฝนตกมาก ๑๐ ทุ่มเศษฟ้าผ่า ถูกกำแพงหกั ถกู บา้ น ถกู คนตาย ผชู้ าย ๒ คน ปกี นุ จ.ศ. ๑๒๓๗ ณ วนั ๕ ฯ๒๕ คำ่ ๑๔ เวลาบา่ ย ๕ โมงเศษเกดิ ลมตะวนั ออกพดั หนกั ธง- (พ.ศ. ๒๔๑๘) ตราแผน่ ดนิ ทส่ี นามหนา้ พระทน่ี ง่ั สมมตุ เิ ทวราชอปุ บตั ิ ๑๕ ขาดลมไปตดิ อยทู่ พ่ี ระมหาปราสาท ยงั เหลอื ตดิ อยทู่ เ่ี สานน้ั แตต่ ราฉตั รชา้ ง ๑ ทท่ี งุ่ นา วดั ตกึ ๑๖นน้ั ตน้ ไมห้ กั มาก ๑ ตรงกบั วันเสารท์ ่ี ๒ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๗ ๒ สมเดจ็ เจา้ พระยาบรมมหาศรสี รุ ยิ วงศ์ (ชว่ ง บนุ นาค) ๓ เจา้ พระยาสรุ วงศไ์ วยวฒั น์ (วร บนุ นาค) ๔ ตรงกับวนั อาทติ ยท์ ่ี ๓ มกราคม พ.ศ.๒๔๑๗ ๕ เปน็ คำทใ่ี ชเ้ รยี กแทนพระนามพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ในทน่ี ห้ี มายถงึ พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ๖ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๗ ๗ ตรงกับวันอังคารที่ ๕ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๗ ๘ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒๕ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๗ ๙ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๗ ๑๐ วดั หงสร์ ตั นาราม เขตบางกอกใหญ่ กรงุ เทพฯ ๑๑ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๑๐ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๑๗ ๑๒ วัดบพิตรพิมุข ๑๓ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๒๓ มนี าคม พ.ศ.๒๔๑๗ ๑๔ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๘ ๑๕ พระที่นั่งในหมู่พระทน่ี ง่ั จกั รมี หาปราสาท ภายในพระบรมมหาราชวงั ๑๖ วัดชัยชนะสงคราม

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๖๕ ณ วนั ๔ ๗ฯ ๖ คำ่ ๑ โปรดใหพ้ ระองคเ์ จา้ กฤษฎา๒เปน็ กรมหมน่ื ๓ ณ วัน ๔๑ฯ๔๖ ค่ำ๔ เพลาหัวค่ำฝนตกประปราย เวลา ๗ ทุ่มเศษ ไฟไหมแ้ พ ๒ แพหนา้ บา้ นเพช็ รพไิ ชย ไฟเหอื ดฝนตก ณ วนั ๕ ๓ฯ ๙ คำ่ ๕ ทหารทร่ี กั ษาตกึ ดนิ บอกวา่ เสอื บอง๖เขา้ มากนิ ไก่ ทหารไดต้ เี สอื ณ วนั ๑ ๖ฯ ๑๐ คำ่ ๗ เวลาบา่ ยโมงหนง่ึ พระยาราชเสนา ยกกองทพั ขน้ึ ทางคลองเปรมประชากร ไปทางสระบรุ ขี น้ึ โคราชหนองคาย เปน็ กองหนา้ (รบทพั ฮอ่ ) ณ วนั ๒ ๗ฯ ๑๐ คำ่ ๘ พระยาศรพี พิ ฒั น๙์ ทลู ลา รบั เบย้ี หวดั ดว้ ย ณ วนั ๔ ๙ฯ ๑๐ คำ่ ๑๐ พระยาศรพี พิ ฒั นย์ กเปน็ กองลำเลยี งเสบยี งแลปนื กระสนุ ดนิ ดำเปน็ กองสง่ ดว้ ย ณ วนั ๔ ฯ๙๑๐ คำ่ ๑๑ เจา้ พระยามหนิ ทรศกั ดธิ ำรงยกเปน็ แมท่ พั หนา้ ออกโขลนทวารไปทางโคราชขน้ึ สระบรุ ี ณ วนั ๗ ฯ๓๑๑ คำ่ ๑๒ เจา้ คณุ ทหาร๑๓ขน้ึ ไปดกู ารวดั บา้ นออ้ ย เวลาบา่ ย ๕ โมงเศษแลว้ กลบั ณ วนั ๑๑ฯ๑๑๑ คำ่ ๑๔ เจา้ พระยาภธู ราภยั ยกทพั ขน้ึ ไปทางเมอื งพไิ ชยไป หนองคาย ออกโขลนทวาร เวลาบา่ ย ๔ โมงเศษ ๑ ตรงกบั วนั พุธท่ี ๒๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๘ ๒ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศร์วรฤทธิ์ ๓ กรมหมื่นนเรศร์วรฤทธิ์ ๔ ตรงกับวันพธุ ที่ ๒ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๘ ๕ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๙ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๘ ๖ แมวป่าชนดิ หนง่ึ ขนสนี ้ำตาลอมเทา หรอื น้ำตาลอมเหลือง ๗ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๕ กันยายน พ.ศ.๒๔๑๘ ๘ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๖ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๘ ๙ เจา้ พระยาศรพี พิ ฒั น์ (แพ บนุ นาค) ๑๐ ตรงกับวันพุธที่ ๘ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๘ ๑๑ ตรงกบั วนั พธุ ท่ี ๒๒ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๘ คำนวณแลว้ ตรงกบั วนั แรม ๘ คำ่ ๑๒ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๒ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๘ ๑๓ เจา้ พระยาสรุ วงศไ์ วยวฒั น์ (วร บรุ นาค) ๑๔ ตรงกับวนั อาทติ ย์ท่ี ๑๐ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๑๘

๖๖ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปฉี ลู จ.ศ. ๑๒๓๙ ณ วนั ๒ ฯ๔๑๒ คำ่ ๑ ขนุ ศรสี งั หารยกกองลำเลยี งขน้ึ ไปสง่ เมอื งโคราช (พ.ศ. ๒๔๒๐) กองทพั เจา้ พระยามหนิ ทร์ ณ วัน ๑ ฯ๒ ๑๒ ค่ำ๒ เจ้าพระยามหินทร์ยกจากหาด พระยาทดไป แกง่ คอยรงุ่ แลว้ ณ วนั ๔ ๕ฯ ๑๒ คำ่ ๓ เจา้ พระยามหนิ ทรย์ กจากแกง่ คอยเขา้ ดงไปโคราช รงุ่ แลว้ โมง ๑ กบั ๖ บาท๔ ณ วนั ๒๑ฯ ๑ คำ่ ๕ เวลาเชา้ ๒ โมงเศษพระมหาเทพไดค้ มุ เครอ่ื งยศ เสอ้ื ผา้ ไปพระราชทานแมท่ พั นายกอง ไปทางโคราชถงึ หนองคาย ณ วนั ๖ ๕ฯ ๑ คำ่ ๖ จมน่ื ศกั ดบิ รบิ าลยกแตส่ ระบรุ ีไปรบั ฮอ่ ณ โคราช ยกเวลาเชา้ ณ วนั ๔๑ฯ๕๓ คำ่ ๗ จมน่ื ไชยภษู า เชญิ ทอ้ งตราไปใหเ้ จา้ พระยามหนิ ทร์ ณ เมอื งโคราช ใหย้ กไปหนองคาย ณ วนั ๖๙ฯ ๔ คำ่ ๘ เจา้ พระยามหนิ ทรย์ กไป ณ วนั ๕๑ฯ๕๔ คำ่ ๙ จมน่ื ไชยภษู ากลบั มาถงึ ทา่ บา้ นออ้ ย ณ วัน ๔๑ฯ๓๔ ค่ำ๑๐ พระราชวรินทร์เชิญท้องตราไปให้เจ้าพระยา มหนิ ทรก์ ลบั ใหแ้ บง่ กองทพั ใหพ้ ระยามหาอำมาตย์ แบง่ ทเ่ี มอื งโคราช ณ วัน ๕ ๔ฯ ๑๑ ค่ำ๑๑ สมเด็จเจ้าฟ้าภาณุรังษี ๑๒ กับคุณแม้นใน เจา้ พระยาสรุ วงษไ์ วยวฒั น์ ๑ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๘ ๒ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๘ ๓ ตรงกับวันพุธที่ ๑๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๘ ๔ ๗ นาฬิกา ๓๖ นาที ๕ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๓ ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๑๘ ๖ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๑๗ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๘ ๗ ตรงกับวันพุธที่ ๙ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๘ ๘ ตรงกับวันศกุ รท์ ี่ ๓ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๑๘ ๙ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๑๘ ๑๐ ตรงกับวันพุธที่ ๒๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๑๘ ๑๑ ตรงกบั วนั พฤหสั บดีที่ ๑๑ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๒๐ ๑๒ สมเดจ็ พระราชปติ ลุ า บรมพงศาภมิ ขุ เจา้ ฟา้ ภาณรุ งั ษสี วา่ งวงศ์ กรมพระยาภาณพุ นั ธวุ งศว์ รเดช

ปเี ถาะ จ.ศ. ๑๒๔๑ จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๖๗ (พ.ศ. ๒๔๒๒) ณ วัน ๒ ๑ฯ๒๑ ค่ำ๑ เวียนเทียนสมโภชสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจา้ ฟา้ จาตรุ นต์ กรมหลวงจกั รพรรดพิ งษ์ ณ วนั ๓๑ฯ๓๑ คำ่ ๒ เวลาบา่ ยโมง ๑ สมเดจ็ เจา้ ฟา้ จาตรุ นต์ กรมหลวง จกั รพรรดพิ งษท์ รงพระผนวช ณ วนั ๒๑ฯ๑๒ คำ่ ๓ ไฟไหมต้ ลาดสำเพง็ เวลาบา่ ยโมงเศษ ณ วนั ๕๑ฯ๔๒ คำ่ ๔ เสดจ็ กาญจนบรุ ี ขน้ึ เดนิ แตพ่ ระปฐมไป เสดจ็ จาก กรงุ เรอื แจวเวลา ๒ โมงเชา้ ณ วัน ๓ ๔ฯ ๒ ค่ำ๕ ไฟไหม้ตรอกเว็จขีเ้ วลาโมง ๑ ฟากขวาเข้าไป คนตาย ๒ คน ณ วัน ๕ ๔ฯ ๓ ค่ำ๖ เสด็จแต่ไทรโยคประทับกาญจนบุรี ราชบุรี มาถงึ พระราชวงั เวลา ๔ ทมุ่ ณ วนั ๕ ฯ๕๕ คำ่ ๗ เวลาบา่ ย ๔ โมงเศษ จบั นายสำอางเปน็ ทพ่ี ระปรชี า๘ ลงเหล็กจำไว้ ณ คลังวิเศษว่าฉ้อเงินฉ้อทองหลวง ว่าเป็นขบถ ณ วัน ๗ ๙ฯ ๑ ค่ำ๙ เวลา ๑๑ ทุ่มเอานายสำอางลงเรือไฟไป เมอื งประจมิ ๑๐ ณ วัน ๒๑ฯ๑๑ ค่ำ๑๑ ถึงเมืองประจิมเวลาเช้า ๔ โมง เวลาบ่าย ๔ โมงสำเรจ็ โทษนายสำอาง ณ วนั ๔๑ฯ๓๑ คำ่ ๑๒ เวลา ๔ ทมุ่ เศษเรไื ฟมาถงึ กรงุ เทพ ฯ ๑ ตรงกบั วนั จนั ทรท์ ่ี ๓๑ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๒๐ คำนวณแลว้ ตรงกบั วนั แรม ๑๑ คำ่ ๒ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๒๐ คำนวณแลว้ ตรงกบั วนั แรม ๑๒ คำ่ ๓ ตรงกับวันจันทร์ท่ ๑๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๒๐ ๔ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๑๗ มกราคม พ.ศ. ๒๔๒๐ ๕ ตรงกบั วนั องั คารท่ี ๒๒ มกราคม พ.ศ.๒๔๒๐ ๖ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๑ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๒๐ ๗ ตรงกบั วนั พฤหสั บดที ่ี ๒๗ มนี าคม ยงั เปน็ พทุ ธศกั ราช ๒๔๒๑ ๘ พระปรชี ากลการ ๙ ตรงกับวนั เสารท์ ่ี ๒๒ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๒๒ ๑๐ เมืองปราจีนบุรี ๑๑ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๒ ๑๒ ตรงกับวันพุธที่ ๒๖ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๒

๖๘ ประชมุ พงศาวดารฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม่ ๑ ปมี ะโรง จ.ศ. ๑๒๔๒ ณ วนั ๑๑ฯ๔๔ คำ่ ๑ ชกั พระศพพระองคส์ นุ นั ทา๒เขา้ พระเมรุ (พ.ศ. ๒๔๒๓) ณ วนั ๔ ๒ฯ ๔ คำ่ ๓ พระราชทานเพลงิ ณ วนั ๒ ๒ฯ ๗ คำ่ ๔ เสดจ็ ทอดพระเนตรชา้ งบอ่ โพง แขวงกรงุ เกา่ ปมี ะเสง จ.ศ. ๑๒๔๓ ณ วนั ๑ ๘ฯ ๗ คำ่ ๕ เวลาบา่ ยครง่ึ มงพระอาทติ ยท์ รงกลด จนบา่ ย (พ.ศ. ๒๔๒๔) ๔ โมงเศษจงึ หาย เยน็ ฝนตกมาก ณ วนั ๓๑ฯ๐๗ คำ่ ๖ ชา้ งขน้ึ ทา่ มาเขา้ โรง สมโภชชา้ ง รงุ่ ขน้ึ บา่ ย ๔ โมง ปมี ะเมยี จ.ศ. ๑๒๔๔ ณ วนั ๗๑ฯ๔๗ คำ่ ๗ เกดิ ความไขล้ งราก (พ.ศ. ๒๔๒๕) ณ วัน ๗ ๗ฯ ๑๑ ค่ำ๘ ประหารชีวิตอีเมียพระบันฦๅ เอาไม้ตำอีเล็ก ทาสตาย ณ วัน ๑๑ฯ๕๑๒ ค่ำ๙ ดาวพระพฤหัศบดีเคียงพระจันทร์ทิศทักษิณ ประมาณ ๓ ศอก ณ วนั ๒๑ฯ๔๑ คำ่ ๑๐ มีจนั ทรปุ ราคา ณ วนั ๕ ๖ฯ ๔ คำ่ ๑๑ ดาวพระพฤหศั บดเี ขา้ แงพ่ ระจนั ทร์ ขา้ งใตห้ า่ ง ประมาณ ๒ ศอก ณ วนั ๖๑ฯ๒๕ คำ่ ๑๒ เสดจ็ ไปบางปะอนิ ดงู ้ิว ณ วนั ๓ ๑ฯ ๕ คำ่ ๑๓ เวลาเทย่ี งไฟไหมค้ ลงั เสอ่ื ณ วัน ๒๑ฯ๔๕ ค่ำ๑๔ พระราชาคณะสวดมน์ในวัดพระศรีรัตน ๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๓ ๒ สมดจ็ พระนางเจา้ สนุ นั ทากมุ ารรี ตั น์ พระบรมราชเทวี อคั รมเหสี ในรชั กาลท่ี ๕ ๓ ตรงกับวันพุธที่ ๑๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๓ ๔ ตรงกับวนจันทร์ที่ ๑๓ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๔ ๕ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๑๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๔ ๖ ตรงกับวนั องั คารท่ี ๒๑ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๔ ๗ ตรงกับวันเสารท์ ี่ ๒๕ มิถุนายน พศ. ๒๔๒๔ ๘ ตรงกบั วนั เสารท์ ่ี ๑๕ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๒๔ ๙ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๖ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๔ ๑๐ ตรงกับวนั จนั ทร์ท่ี ๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๒๔ ๑๑ ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๒๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๒๔ ๑๒ ตรงกบั วนั ศุกร์ท่ี ๓๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๔ ๑๓ ตรงกับวันองั คารที่ ๔ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๕ ๑๔ ตรงกับวันจันทร์ที่ ๑๗ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๕

จดหมายเหตโุ หรของจมน่ื กง่ ศลิ ป์ ๖๙ ศาสดาราม แลปกั เสาพมุ่ ดอกไมเ้ พลงิ ดว้ ย เปน็ การสมโภชฉลองพระแกว้ แลวัดด้วย สมโภชพระนครเป็นการ ๑๐๐ ปีในกรุงเทพ ฯ พระสงฆ์ สวดมนตท์ กุ ใบเสมา แต่ ณ วนั ๓ ๑ฯ ๖ คำ่ ๑ ๓ วนั ณ วนั ๖ ๔ฯ ๖ คำ่ ๒ พระฉนั เกณฑ์ขา้ ราชการเลย้ี งตามเบย้ี หวดั แล เลยี บพระนครดว้ ย ณ วนั ๔๔๑๑ฯฯ๕๖๑๐คำ่ค๓ำ่ ๔ มีสรุ ยิ ปุ ราคา บตุ รเจา้ จอมมรกฎ พระองค์ ณ วนั เวลาบา่ ย ๓ โมงเศษ เจา้ ชายประสตู ๕ิ ๓ณฯ๗ว๑ัน๐๗คำ่๓ฯ๗๑๐ ค่ำ๖ ช้างด่างล้มเวลายามเศษ ลางคนว่าล้มวัน ณ ววนััน๑๖ฯ๔๑ฯ๑๔๐๑๒คำ่ ๘ค่ำเ๙หน็ ดเวาลวาหทางุ่มขเน้ึศทษศิพบรรูะพจ์ันหทารง์เไขป้าปฤรกะษจมิ์กเตวิกลาาอ๓ยูย่อาุดมร ณ พระจันทร์ห่างดาวศอกเศษ พระเสาร์อยู่ห่างพระจันทร์ ๓ ศอกเศษ ทศิ หรดี ณ วัน ๗๑ฯ๕๑๒ ค่ำ๑๐ เวลายามเศษพระจันทร์เข้าฤกษ์โรหิณีทาง ทศิ อาคเณย์ หา่ ง ๓ ศอก ณ วัน ๑ ฯ๑ ๑๒ ค่ำ๑๑ เวลายามเศษพระพฤหัศบดีเคียงพระจันทร์ ทศิ อาคเณย์ พน้ รศั มฝี า่ มอื หนง่ึ ณ วนั ๖๕ฯ ๑ คำ่ ๑๒ ประหารชวี ติ อา้ ยนกั โทษยงิ พระวดั แขวงกรงุ เกา่ ตาย ๑ ตรงกับวันอังคารที่ ๑๘ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๕ ๒ ตรงกบั วันศุกร์ที่ ๒๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๕ ๓ ตรงกับวันพธุ ที่ ๑๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๕ ๔ ตรงกับวันพุธที่ ๑๓ กันยายน พ.ศ. ๒๔๒๕ ๕ พระองคเ์ จา้ ชายเพญ็ พฒั นพงศ์ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื พไิ ชยมหนิ ทโรดม) ๖ วันเสาร์ท่ี ๓๐ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๒๕ ๗ วันอังคารที่ ๑๙ กันยายน พ.ศ.๒๔๒๕ ๘ ตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๑ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๒๕ ๙ ตรงกับวันศุกร์ที่ ๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๕ ๑๐ ตรงกบั วนั เสาร์ ๒๕ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๒๕ ๑๑ ตรงกับวันอาทิตย์ที่ ๒๖ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๕ ๑๒ ตรงกบั วนั ศกุ รท์ ่ี ๑๕ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๒๕