Kể chuyện gương hiếu thảo

KÓ CHUYÖN G¦¥NG HIÕU TH¶O

Héi ®ång chØ ®¹o xuÊt b¶n Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn ThÕ Kû Phã Chñ tÞch Héi ®ång TS. NguyÔn Duy Hïng Thµnh viªn TS. NguyÔn An Tiªm TS. KhuÊt Duy Kim H¶i NguyÔn Vò Thanh H¶o

NGUYÔN PH¦¥NG B¶O AN (Biªn so¹n, tæng hîp) KÓ CHUYÖN G¦¥NG HIÕU TH¶O NHµ XUÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt Hµ Néi - 2014



Lêi dÉn Víi mçi ng−êi gia ®×nh chÝnh lµ n¬i thiªng liªng nhÊt. ë ®ã cã «ng bµ, cha mÑ, anh chÞ em, nh÷ng ng−êi lu«n dµnh cho nhau t×nh c¶m yªu th−¬ng ch©n thµnh. Gia ®×nh kh«ng chØ lµ tæ Êm mµ lµ m«i tr−êng v¨n ho¸ ®Çu tiªn cña con ng−êi, n¬i chuÈn bÞ hµnh trang cho mçi c¸ nh©n b−íc vµo ®êi. Nãi c¸ch kh¸c, gia ®×nh lµ tr−êng häc thø nhÊt, d¹y cho chóng ta nh÷ng bµi häc ®Çu tiªn vÒ ®¹o lµm ng−êi, vÒ lßng hiÕu thuËn víi «ng bµ, cha mÑ. Tõ ngµn x−a, «ng cha ta ®· cã c©u ca: \"C«ng cha nh− nói Th¸i S¬n NghÜa mÑ nh− n−íc trong nguån ch¶y ra Mét lßng thê mÑ kÝnh cha Cho trßn ch÷ hiÕu míi lµ ®¹o con\". Trong c¸c bµi gia huÊn, c¸c s¸ch gi¸o khoa ®Òu ®Ò cao ®¹o hiÕu vµ coi träng nh÷ng g−¬ng hiÕu th¶o, bëi c¸c cô quan niÖm r»ng, HiÕu lµ nÒn t¶ng cña mäi ®¹o ®øc, lµ ®øc h¹nh më ®Çu cho nh©n c¸ch mçi con ng−êi. 5

ChÝnh nh÷ng ®iÒu trªn khiÕn chóng t«i biªn so¹n cuèn KÓ chuyÖn g−¬ng hiÕu th¶o. §ã lµ nh÷ng g−¬ng hiÕu th¶o tiªu biÓu, næi tiÕng, lµm c¶m ®éng biÕt bao thÕ hÖ, ®· trë thµnh tÊm g−¬ng cho thÕ hÖ trÎ noi theo. VÒ kÕt cÊu, cuèn s¸ch ®−îc chia lµm hai phÇn: PhÇn mét: G−¬ng hiÕu th¶o cña nh÷ng ng−êi con ®Êt ViÖt. PhÇn hai: 24 g−¬ng hiÕu th¶o cña ng−êi Trung Quèc x−a. Hy väng, cuèn s¸ch sÏ mang l¹i cho quý vÞ ®éc gi¶ vµ ®Æc biÖt c¸c em häc sinh nhiÒu bµi häc bæ Ých vµ thó vÞ. BI£N SO¹N 6

PhÇn 1 G¦¥NG HIÕU TH¶O CñA NH÷NG NG¦êI CON §ÊT VIÖT Mai thóc loan* Trong lÞch sö ViÖt Nam, Mai Thóc Loan næi tiÕng lµ ng−êi con tËn hiÕu víi mÑ, lµ ng−êi d©n tËn trung víi n−íc. Mai Thóc Loan lµ tªn thËt cña Mai H¾c §Õ, vÞ anh hïng d©n téc, ng−êi l·nh ®¹o cuéc khëi nghÜa n«ng d©n chèng l¹i nhµ §−êng ë ViÖt Nam thÕ kû thø VIII. Mai Thóc Loan ®· nèi tiÕp ngän cê ®Êu tranh vÎ vang cña Tr−ng Tr¾c, Lý B«n, lËt ®æ nÒn thèng _______________ * Trong phÇn TÊm lßng hiÕu th¶o cña nh÷ng ng−êi con ®Êt ViÖt, do kh«ng t×m ®−îc sö liÖu ®Çy ®ñ, cã mét sè nh©n vËt chóng t«i ®· trÝch l¹i tõ hai cuèn Nh÷ng tÊm g−¬ng hiÕu th¶o thêi x−a do T¸c gi¶ TrÇn B¸ ChÝ biªn so¹n vµ TruyÖn cæ tÝch ViÖt Nam vÒ g−¬ng hiÕu th¶o, hiÕu häc do T¸c gi¶ Quèc Hïng biªn so¹n. Xin tr©n träng c¸m ¬n hai t¸c gi¶. 7

trÞ cña An Nam ®« hé phñ thêi §−êng, kh«i phôc nÒn ®éc lËp cho d©n téc ®−îc m−êi ba n¨m (713 - 726). TruyÖn x−a kÓ r»ng: ë mét lµng ven biÓn lµ Mai Phô, huyÖn Th¹ch Hµ, Hµ TÜnh, cã c« g¸i hä Mai ch−a chång mµ bông ngµy mét to ra. D©n lµng c−êi chª, c¸c bËc cao niªn, téc tr−ëng trong lµng gäi c« g¸i ®Õn ph¹t téi \"kh«ng chång mµ chöa\" theo lÖ lµng. C« g¸i xÊu hæ, rêi lµng muèi, tõ biÖt gia ®×nh trèn ®i, b¾t ®Çu cuéc sèng lang thang, mß cua b¾t èc, lµm thuª lµm m−ín kiÕm sèng, l−u l¹c m·i ®Õn th«n Ngäc Trõng, huyÖn Nam §−êng, NghÖ An. ë ®©y mét thêi gian, t×m ®−îc viÖc lµm phï hîp, l¹i ®−îc mäi ng−êi mÕn th−¬ng, gióp ®ì nªn c« g¸i quyÕt ®Þnh ë l¹i. C« dùng mét tóp lÒu bªn s−ên nói GiÎ. Dùng lÒu xong, c« sinh con trai, ®Æt tªn lµ Mai Thóc Loan. Mai Thóc Loan sinh ra rÊt, kh«i ng«, kháe m¹nh, lín nhanh nh− thæi. CËu bÐ còng sím béc lé thiªn t− th«ng minh vµ s¸ng ý kú l¹. BiÕt hoµn c¶nh khã kh¨n, Mai Thóc Loan sím biÕt gióp ®ì mÑ, lªn n¨m tuæi biÕt quÐt s©n, quÐt v−ên, nhÆt rau gióp mÑ, lªn b¶y tuæi ®· vµo rõng h¸i cñi, ®i ë ch¨n tr©u cho nhµ giµu trong lµng. Tôc truyÒn: Hµng ngµy «ng vµo rõng h¸i cñi, g¸nh vÒ nhµ, mÑ «ng xÕp ®Çy mét gian lÒu. Mét h«m trêi d«ng b·o, «ng ra lµng thÊy hai c©y cæ thô bÞ b·o ®¸nh ®æ ngang ®−êng. ¤ng ghÐ vai dùng mét c©y cæ thô gän l¹i. Cßn mét c©y, «ng xin c¸c quan lµng vÒ lµm cñi. C¸c quan lµng b»ng lßng v× thÊy 8

nhµ «ng nghÌo, v¶ l¹i cã c«ng dùng cøu mét c©y. ¤ng liÒn ghÐ vai v¸c nèt c©y gç vÒ nhµ, ai tr«ng thÊy còng tÆc l−ìi khen «ng kháe søc. H»ng ngµy, Thóc Loan ®i ë ch¨n tr©u cho nhµ bªn c¹nh nh−ng «ng vÉn ghÐ vÒ nhµ lµm mäi viÖc gióp mÑ. ¤ng dÆn mÑ: - Con lín råi, søc con kháe. MÑ lµm lông c¶ ngµy chØ b»ng con lµm trong mét lóc lµ xong. Cho nªn tõ nay mÑ ®õng lµm g×. ChØ nÊu nåi c¬m cho mÑ ¨n, hoÆc nghØ ng¬i. Mét lÇn mÑ bÞ chã d¹i c¾n, Thóc Loan suèt mÊy tuÇn ngñ kh«ng ngon. ¤ng vµo tËn vïng H−¬ng S¬n (Hµ TÜnh) t×m kiÕm ®ñ l¸ thuèc nh− thÇy lang h−íng dÉn mang vÒ sao tÈm chÕ biÕn, råi s¾c cho mÑ uèng, gi¶i ®−îc ®éc d¹i. Thóc Loan còng sím thÓ hiÖn lµ ng−êi th«ng minh. Trong nhµ cã thÇy ®å d¹y häc, «ng th−êng b−ng c¬m n−íc hÇu h¹ thÇy. Nhê ®ã, thÇy ®å d¹y g× «ng ®Òu häc lám ®−îc. MÆc dÇu kh«ng ngåi häc ®−îc th−êng xuyªn nh− con nhµ chñ, nh−ng «ng \"s¸ng d¹\", \"nhí nhanh\" nªn vÒ sau vèn ch÷ nghÜa cña «ng h¬n con nhµ chñ. ThÇy gi¸o rÊt ng¹c nhiªn, xãm giÒng ®Òu khen ngîi. HÕt thêi ë ch¨n tr©u, Mai Thóc Loan vÒ nhµ x©y dùng c¬ nghiÖp, phông d−ìng mÑ. VÒ mÆt lao ®éng kiÕm sèng, viÖc g× Thóc Loan còng biÕt lµm vµ lµm giái, giái nhÊt lµ viÖc bèc v¸c. Thóc Loan lµm cho lß rÌn s¾t ë nói NÇm (NËm S¬n), bèc v¸c s¾t xuèng s«ng Lam cho c¸c thuyÒn bu«n chë vµo vïng Chiªm Thµnh, Ch©n L¹p. Nh÷ng ®ång tiÒn 9

lµm thuª nµy ®ñ ®Ó «ng æn ®Þnh cuéc sèng vµ nu«i mÑ giµ. Mai Thóc Loan bèc v¸c giái l¹i ë gÇn lþ së ch©u Hoan, nªn bän quan ®« hé nhµ §−êng th−êng cã viÖc g× thæ méc nÆng nhäc, ®Òu sai lÝnh ®Õn gäi «ng vµo nhËn kho¸n. ¤ng chñ tr× viÖc g× th× lµm nhanh vµ cã chÊt l−îng, nªn bän quan nhµ §−êng rÊt võa ý. VÒ sau, «ng nhËn lµm §Çu phu cho ®« hé phñ. Khi nµy mÑ «ng ®· giµ yÕu, thÊy vËy míi hái: - Con lµm viÖc cho ng−êi ngo¹i bang, cã mang téi g× víi ®Êt n−íc kh«ng?. ¤ng cói ®Çu th−a mÑ: - MÑ cø yªn t©m! Con vµo phôc dÞch bän chóng, t×m c¬ héi ®Ó tiªu diÖt chóng ®ã. Con høa con sÏ lµm trßn ®¹o hiÕu víi mÑ, sÏ lµm trßn ®¹o trung víi n−íc. ChØ sî r»ng mÑ kh«ng cßn thÊy ®−îc viÖc lµm cña con mµ th«i!. VÒ sau, qu¶ ®óng nh− lêi «ng nãi. ¤ng ®· tæ chøc cuéc khëi nghÜa chèng ¸ch ®« hé cña nhµ §−êng, giµnh ®éc lËp cho ®Êt n−íc ®−îc h¬n m−êi n¨m råi t«n x−ng Hoµng ®Õ. §êi sau nhí ¬n Mai H¾c §Õ ®· lËp ®Òn thê «ng ë trªn nói Hïng S¬n. Ng−êi ®êi cßn truyÒn tông th¬ ca ngîi c«ng ®øc cña «ng: Hïng cø ch©u Hoan ®Êt mét vïng V¹n An thµnh lòy khãi h−¬ng x«ng Bèn ph−¬ng Mai §Õ lõng uy ®øc Tr¨m trËn Lý §−êng phôc vâ c«ng 10

Lam Thñy tr¨ng in, t¨m ng¹c lÆn Hïng S¬n giã lÆng, khãi lang kh«ng §−êng ®i cèng v¸i tõ ®©y døt D©n n−íc ®êi ®êi h−ëng phóc chung. Nh− vËy, so víi néi dung c¬ b¶n cña ®¹o hiÕu do Khæng Tö ®Ò ra th× Thóc Loan ®· phông d−ìng mÑ hÕt lßng, ®· lËp th©n hµnh ®¹o lµm vÎ vang cho mÑ. TrÝch Nh÷ng tÊm g−¬ng hiÕu th¶o thêi x−a, (sè trang) S®d. 11

Lª phông hiÓu Lª Phông HiÓu lµ mét ®¹i t−íng nhµ Lý ®· phông sù ba triÒu vua ®Çu tiªn cña nhµ Lý: Lý Th¸i Tæ, Lý Th¸i T«ng, Lý Th¸nh T«ng. ¤ng cã c«ng lín trong viÖc dÑp lo¹n tam V−¬ng tranh ng«i b¸u, phß Th¸i tö Lý PhËt M· tøc Lý Th¸i T«ng lªn ng«i. Lª Phông HiÓu ng−êi h−¬ng B¾c S¬n, ch©u ¸i (Thanh Hãa). MÑ cña Phông HiÓu lµ Lª ThÞ Tè N−¬ng. Phông HiÓu míi lªn ba tuæi th× må c«i cha, nhµ rÊt nghÌo, ë víi mÑ trong tóp nhµ gianh ë th«n Cæ Bi, d−íi ch©n nói B¨ng S¬n. Phông HiÓu cã søc vãc kháe m¹nh, h¬n s¸u tuæi ®· lµm ®−îc mäi viÖc gióp mÑ. H¬n m−êi tuæi ®· cµy thuª, cuèc m−ín, lµm mäi viÖc nÆng. Khi søc kháe mÑ ®· yÕu, h»ng ngµy, Phông HiÓu vµo rõng h¸i cñi b¸n lÊy tiÒn nu«i mÑ vµ mang vÒ dùng l¹i nhµ, më réng v−ên trång trät, khai ph¸ ®Êt ®åi lµm thªm thãc g¹o. Mét h«m, Phông HiÓu ®ang cïng d©n lµng khai khÈn ®Êt, th× ng−êi bªn lµng §µm X¸ kÐo sang tranh giµnh. Phông HiÓu nãi: 12

- Cã v¨n b¶n nµo nãi ®Êt nµy thuéc vÒ §µm X¸ ®©u? L©u nay lµng t«i c− tró, cµy cÊy cã thÊy ai hái han g× ®©u? Ng−êi lµng §µm X¸ c·i bõa vµ cÇm gËy géc g©y Èu ®¶. D©n lµng Cæ Bi yÕu thÕ ph¶i lui dÇn, mét m×nh Phông HiÓu nhæ ®øt mét c©y tre, cÇm vót lia lÞa khiÕn ng−êi §µm X¸ sî qu¸, bá ch¹y vÒ, kh«ng d¸m tranh giµnh n÷a. TiÕng ®ån Phông HiÓu kháe nh− voi lan kh¾p ch©u ¸i. Cã anh TrÇn TuÊn lµ vâ sÜ ë huyÖn §«ng S¬n muèn ®ä søc. Mét h«m TrÇn TuÊn t×m ®Õn nhµ, mÑ Phông HiÓu l−u l¹i mêi ¨n c¬m chê Phông HiÓu ®i rõng vÒ. TuÊn ®ang ¨n th× bµ mÑ nãi: - Con t«i ®· vÒ ®Êy. TuÊn nh×n ra s©n, nh¸c thÊy mét th©n h×nh cao lín ch−a tõng thÊy vµ mét g¸nh cñi to khñng khiÕp, sî qu¸ liÒn lÐn trèn biÖt. Phông HiÓu vµo nhµ, mÑ kÓ l¹i chuyÖn TrÇn TuÊn t×m ®Ó thö søc. Phông HiÓu liÒn ®uæi theo vµ ®Êu søc víi TrÇn TuÊn ngay t¹i ch©n nói Nham Th¹ch. TrÇn TuÊn bÞ ®¸nh b¹i véi v¸i l¹y xin tha vµ t«n Phông HiÓu lµm s− phô. BÊy giê cã giÆc c−íp r×nh rËp ë ngoµi biÓn §å S¬n, chóng cã kho¶ng gÇn tr¨m chiÕc tµu «. L¹i cã qu©n Chiªm Thµnh c−íp ph¸ vïng NghÖ An, Thanh Hãa, qu©n triÒu ®×nh kh«ng c¶n næi, chóng thõa th¾ng kÐo ra quÊy ph¸ Th¨ng Long. Lý Th¸i T«ng, Lý C«ng UÈn truyÒn hÞch kh¾p n−íc t×m 13

trai trÎ sung qu©n ®Ó ph¸ giÆc. C¸c ®¹i thÇn ¸i Ch©u tiÕn cö Lª Phông HiÓu. Phông HiÓu chuÈn bÞ ®Çy ®ñ l−¬ng thùc cho mÑ råi ra kinh ®« yÕt kiÕn vua. Vua Lý ®· nghe tiÕng ®ån, nay l¹i thÊy c¸i uy phong lÉm liÖt cña Phông HiÓu, liÒn phong lµm ®¹i t−íng, cho nhËn qu©n khÈn cÊp tËp trËn ®Ó dÑp ngo¹i x©m, ph¸ h¶i tÆc tµu «. Phông HiÓu xin vua cho «ng ra qu©n trËn ®Çu, hai bªn cÇm cù nhau m·i, råi còng ph¶i rót lui. Qua trËn ®ã, «ng ®· rót ®−îc kinh nghiÖm, biÕt ®−îc chç m¹nh, chç yÕu cña giÆc. Vua triÖu «ng vµo hái: - T¹i sao qu©n ta ®¸nh m·i ch−a th¾ng? Lµm kÕ g× ®Ó ®uæi ®−îc giÆc? ¤ng th−a: - Qu©n ta l©u nay thua v× qu©n Chiªm h¬n vÒ voi. Hµng tr¨m con voi x«ng lªn, qu©n ta lóng tóng mÆc dÇu cã tinh thÇn quyÕt tö. ThÇn ®· cã kÕ, xin bÖ h¹ chê cho mÊy ngµy. H«m sau, «ng häp t−íng sÜ tËp trËn, chän ra mét tr¨m lÝnh kháe lµm ®éi c¶m tö do «ng chØ huy, cÊp cho mçi lÝnh c¶m tö mét sè tiÒn, sai ®Õn lß rÌn b¶o thî rÌn cho mét gËy s¾t dµi mét s¶i tay (kho¶ng 1,5m) ®Ó ®¸nh gÉy ch©n voi. Cßn c¸c ®éi ®¸nh g−¬m, ®¹i ®ao, gi¸o dµi, b¾n cung, «ng dÆn võa tÊn c«ng võa ®¸nh yÓm hé cho ®éi c¶m tö. S¾p xÕp xong, ®Õn ngµy xuÊt chiÕn, «ng sai qu©n giãng trèng vÉy cê, tiÕn nhÞp nhµng... §îi khi ®µn voi giÆc trµn sang, «ng h« ®éi c¶m tö quyÕt chiÕn! ThÕ lµ voi giÆc bÞ quÌ ch©n hoÆc bÞ ®¸nh ®au 14

kh«ng tiÕn ®−îc, ®éi h×nh giÆc rèi lo¹n, qu©n ta ®¸nh riÕt, qu©n giÆc chÕt gÇn hÕt, cßn sè Ýt xin hµng. Ta thu ®−îc nhiÒu voi, thuyÒn, vò khÝ, l−¬ng thùc. Vua vµ triÒu ®×nh vui mõng, më tiÖc khao qu©n. D©n c¶ n−íc ®Òu biÕt c«ng lao Lª Phông HiÓu. Vua Lý vêi Phông HiÓu vµo ®iÖn, ban khen: - TrÉm phong cho khanh t−íc cao, cho tiÒn x©y nhµ cöa ë kinh thµnh, cho ruéng thùc Êp ®Ó h−ëng quan léc. Phông HiÓu cói ®Çu t¹ ¬n vua vµ tõ chèi tÊt c¶. Vua ng¹c nhiªn hái: - C«ng dÑp giÆc cña khanh rÊt to lín, khanh chª Ýt hay sao mµ tõ chèi?. Phông HiÓu ch©n thµnh t©u: - ThÇn ë chèn ró bôi, hÇu h¹ mÑ giµ ®· quen, kh«ng quen ë n¬i ®« héi ån µo. BÖ h¹ cho nhiÒu ruéng ®Êt, thÇn chØ cã hai mÑ con kh«ng cµy bõa næi. ThÇn còng kh«ng quen sèng ë kinh ®«, chØ cÇn lµm mét tßa nhµ gç trªn nói B¨ng S¬n sèng víi mÑ lµ ®ñ råi. NÕu bÖ h¹ ®o¸i th−¬ng c¶nh nghÌo th× cho thÇn ®øng trªn ngän B¨ng S¬n, phãng con dao ra ®Õn ®©u, xin cÊp cho ruéng ®Êt ®Õn chç ®ã lµ ®· m·n nguyÖn. C¸c triÒu thÇn lÊy lµm ng¹c nhiªn, vua Lý c¶m ®éng nãi: - TrÉm sÏ ban th−ëng cho khanh theo ý muèn. Råi vua sai Bé hé mang tÆng phÈm vµ tÊm biÓn TiÕt phô kh¶ phong vµo ¸i Ch©u tÆng cho bµ mÑ. 15

§ång thêi, vua cho quan ®Þa ph−¬ng tæ chøc lÔ phong ®Êt th¸c ®ao (tù nguyÖn ®øng trªn nói nÐm ®ao) cho ®¹i t−íng Lª Phông HiÓu. Phông HiÓu cÇm c©y ®¹i ®ao dïng khi ra trËn, ®øng trªn ®Ønh cao cña nói, phãng ®ao ra, c¸c quan thÊy ®ao vót tÝt lªn kh«ng, nhá dÇn nh− ®Çu ruåi, m·i míi r¬i xuèng ®Êt. Mäi ng−êi xuèng c¨ng d©y ®o, tæng diÖn tÝch ®−îc h¬n 1.000 mÉu, Bé hé liÒn cÊp giÊy \"th¸c ®ao ®iÒn\". Xong viÖc cÊp ®Êt, Phông HiÓu tiÔn c¸c ®¹i thÇn vÒ triÒu. D©n lµng kÐo ®Õn chóc mõng, «ng c¶m t¹ mäi ng−êi ®· ch¨m lo mÑ giµ khi «ng ®i v¾ng. Ai còng khen Lª Phông HiÓu lµ ng−êi chÊt ph¸c, gi¶n dÞ, sèng cã t©m ®øc, tËn hiÕu víi mÑ, tËn trung víi n−íc. §ã lµ tÊm g−¬ng trong s¸ng ®−îc truyÒn ®Õn ®êi sau. TrÝch Nh÷ng tÊm g−¬ng hiÕu th¶o thêi x−a, S®d. 16

Tr−¬ng ®ç Tr−¬ng §ç ng−êi lµng Phï §¸i, huyÖn §ång L¹i, nay thuéc huyÖn VÜnh B¶o, thµnh phè H¶i Phßng. Nhµ nghÌo nh−ng häc rÊt giái, cã tiÕng lµ v¨n vâ song toµn. Kho¶ng 15 tuæi, «ng lªn trä häc ë nhµ mét ng−êi quen, ph−êng Nghi Tµm, thµnh Th¨ng Long. ë ®©y, «ng lµm gia s− d¹y con ch¸u nhµ chñ ®Ó ®−îc ¨n ë miÔn phÝ, nh−ng vÉn tranh thñ lµm c¸c viÖc nh− tØa c©y, h¸i d©u, bña l−íi ®Ó kiÕm thªm tiÒn h»ng th¸ng göi vÒ quª phông d−ìng cha mÑ. Mét h«m ®i häc, gÆp c¸c quan bé binh ®ang tËp b¾n cung, hÇu hÕt b¾n tr−ît. ¤ng ®øng xem, ph× c−êi. Quan t−íng chØ huy kh«ng hµi lßng, g¾t hái «ng: - Ng−¬i cã b¾n ®−îc tróng kh«ng mµ d¸m c−êi bän ta? ¤ng ung dung ®¸p: - B¾n tróng th× cã khã g×! Quan t−íng cho cÇm cung b¾n. ¤ng b¾n ba ph¸t tróng c¶ ba. Quan t−íng kinh ng¹c. Mäi ng−êi trè m¾t nh×n «ng tá vÎ kh©m phôc. 17

§Õn thêi ThiÖu Kh¸nh (1370 - 1372), «ng thi ®Ëu Th¸i häc sinh (tøc ®ç tiÕn sÜ), lµm ®Õn chøc Ngù sö ®¹i phu. Lóc nµy bæng léc cña triÒu ®×nh ®ñ ®Ó «ng x©y dùng ®−îc n¬i ¨n, chèn ë ®µng hoµng, «ng liÒn vÒ quª ®ãn cha mÑ lªn kinh thµnh ®Ó con ch¸u cã ®iÒu kiÖn ch¨m sãc. ¤ng ë triÒu lµm viÖc rÊt mÉn c¸n, ®−îc tiÕng khen lµ vÞ quan cÈn thËn, liªm khiÕt. Th¸ng 7 n¨m BÝnh Th×n (1376), Vua TrÇn DuÖ T«ng quyÕt ®Þnh th©n chinh vµo ®¸nh Chiªm Thµnh. Tr−¬ng §ç thÊy dông binh ch−a lîi, liÒn d©ng sí can ng¨n: - ChÕ Bång Nga sai qu©n x©m lÊn Hãa Ch©u thËt lµ tr¸i mÖnh, téi Êy giÕt chÕt còng ch−a ®¸ng. Song n−íc hä l¾m cá c©y, nói s«ng hiÓm trë, dông binh ph¶i cÈn thËn. Nay bÖ h¹ míi lªn ng«i, gi¸o hãa ch−a thÊm nhuÇn ®Õn ph−¬ng xa th× nªn söa ®øc ®èi xö, khiÕn hä ph¶i phôc. NÕu hä kh«ng nghe theo, sÏ sai t−íng ®i ®¸nh còng ch−a muén g×. Lêi sí cña Tr−¬ng §ç rÊt thèng thiÕt, nh−ng ý vua vÉn kh«ng ®æi. Th¸ng 9 n¨m BÝnh Th×n (1376), Tr−¬ng §ç l¹i d©ng l¸ sí thø hai, ph©n tÝch hÕt ®iÒu lîi, ®iÒu h¹i, Vua TrÇn DuÖ T«ng vÉn kh«ng nghe. Th¸ng 11 n¨m Êy, Tr−¬ng §ç l¹i d©ng l¸ sí thø ba, lêi lÏ can ng¨n vua thèng thiÕt h¬n n÷a. LÇn nµy TrÇn DuÖ T«ng bá qua, kh«ng xem, ra lÖnh c¸c t−íng dÉn 12 v¹n qu©n nam tiÕn. Tr−¬ng §ç 18

bÊt b×nh, tr¶ Ên, treo mò vÒ nhµ, tù s¶n, tù cÊp ®Ó phông d−ìng cha mÑ. Tr−¬ng §ç ch¨m sãc cha mÑ giµ tõ viÖc ¨n, viÖc ngñ h»ng ngµy, ®Õn thuèc thang khi ®au èm. ¤ng vµ con c¸i th−êng ¨n c¬m ®én, d−a cµ lµ chÝnh cßn dµnh g¹o ngon, thøc ¨n ngon cho cha mÑ. H«m th× thÞt t−¬i, c¸ t−¬i, b÷a th× ch¶ chim. HÕt th× «ng cÇm c©u, cÇm ná ®i mét ®o¹n vßng Hå T©y lµ cã ®ñ c¸c thøc, v× «ng cã tµi bu«ng c©u, b¾n ná. Tr−¬ng §ç phông d−ìng cha mÑ giµ trßn ®¹o hiÕu. Khi cha mÑ t¹ thÕ, «ng rÊt ®au buån, ghi l¹i nh÷ng bµi v¨n, nh÷ng c©u ®èi ®iÕu, ai nghe còng r¬i n−íc m¾t. TrÝch Nh÷ng tÊm g−¬ng hiÕu th¶o thêi x−a, S®d. 19

NguyÔn Tr·i - th−¬ng cha ®−a ®Õn ¶i nam quan NguyÔn Tr·i sinh n¨m 1380, mÊt n¨m 1442, «ng lµ nhµ v¨n, nhµ chÝnh trÞ, nhµ t− t−ëng kiÖt xuÊt ViÖt Nam. HiÖu øc Trai, quª lµng NhÞ Khª, huyÖn Th−îng Phóc, tØnh Hµ T©y (nay lµ Hµ Néi). Cha «ng lµ NguyÔn Phi Khanh, mÑ «ng lµ TrÇn ThÞ Th¸i, con g¸i cña TrÇn Nguyªn §¸n, thuéc dßng hä T«n thÊt. V× mÑ mÊt sím, nªn tõ nhá «ng sèng víi cha ë lµng NhÞ Khª. Vèn th«ng minh, hiÕu häc l¹i ®−îc cha rÌn cÆp nªn ch¼ng bao l©u kiÕn thøc uyªn th©m cña «ng ®· næi tiÕng kh¾p vïng. N¨m 1400, «ng ®i thi, ®ç Th¸i häc sinh, vµ ra lµm quan víi nhµ Hå. N¨m 1406, nhµ Minh ®em qu©n x©m l−îc n−íc ta, cha con Hå Quý Ly tæ chøc kh¸ng chiÕn nh−ng thÊt b¹i vµ bÞ b¾t. NhiÒu bÒ t«i nhµ Hå còng cïng chung sè phËn, trong ®ã cã NguyÔn Phi Khanh. T−¬ng truyÒn, v× th−¬ng cha, NguyÔn Tr·i bÌn cïng víi em lµ Phi Hïng, c¶i trang lµ d©n phu ®i theo ®Ó s¨n sãc cha. 20

§Õn nöa ®−êng, NguyÔn Phi Khanh khuyªn con: - Cha nghÜ mét m×nh em con ®i theo cha lµ ®ñ. NguyÔn Tr·i r¬m rím n−íc m¾t, th−a: - N¬i ®Êt kh¸ch quª ng−êi nhiÒu hiÓm nguy r×nh rËp, em Hïng cßn nhá tuæi, søc vãc l¹i yÕu, con kh«ng yªn t©m. NguyÔn Phi Khanh l¾c ®Çu: - Con nghÜ nh− vËy lµ trßn ®¹o hiÕu, thÕ cßn ch÷ trung, con tÝnh sao ®©y? NguyÔn Tr·i im lÆng, thÊy vËy, ng−êi cha nãi tiÕp: - Cßn tÝnh m¹ng cña tr¨m v¹n d©n lµnh ®ang sèng trong c¶nh ®iªu linh khèn khæ. Hä ®ang ngãng ®îi, tr«ng mong vµo nh÷ng ng−êi nh− con ®ã. Con ®õng quªn, nßi gièng L¹c Hång chóng ta, tõ ngµn x−a, bÊt kÓ nam, phô, l·o, Êu ®Òu kh«ng chÞu cói ®Çu khom l−ng tr−íc ngo¹i bang. Nghe lêi cha d¹y, NguyÔn Tr·i g¹t n−íc m¾t, t×m c¸ch trèn vÒ Nam quèc. Lêi d¹y cña cha khi nµo còng v¨ng v¼ng bªn tai: \"Con ph¶i nghe cha, trë vÒ tr¶ thï nhµ, ®Òn nî n−íc. §uæi s¹ch giÆc Minh ra khái n−íc ta, ®ã còng lµ c¸ch tr¶ thï cho cha vËy\". Kho¶ng n¨m 1416, NguyÔn Tr·i t×m ®Õn víi Lª Lîi - mét anh hïng kiÖt xuÊt, ng−êi ®øng ®Çu phong trµo khëi nghÜa Lam S¬n. NguyÔn Tr·i ®−îc Lª Lîi hÕt søc coi träng, phong cho «ng chøc Tuyªn phông ®¹i phu, Hµn l©m thõa chØ. ¤ng ®· cïng víi Lª Lîi x©y dùng mét ®−êng lèi chÝnh trÞ vµ qu©n sù ®óng ®¾n, ®¸nh dÊu mét b−íc ngoÆt 21

cña khëi nghÜa Lam S¬n nh−: bá rõng nói mµ tiÕn xuèng ®ång b»ng, bá cè thñ mµ chñ ®éng tÊn c«ng, gãp phÇn ®−a nghÜa qu©n tiÕn tõng b−íc tíi chiÕn th¾ng. Khi ë thÕ t−¬ng quan lùc l−îng víi giÆc, NguyÔn Tr·i l¹i ®−îc Lª Lîi giao cho mét nhiÖm vô quan träng lµ nh©n danh Lª Lîi viÕt th− cho t−íng giÆc Minh. C¸c l¸ th− ®Òu thÓ hiÖn n¨ng lùc cña mét nhµ t− t−ëng, mét nhµ biÖn luËn thiªn tµi, võa m¾ng nhiÕc, khiªu khÝch giÆc, võa ph©n tÝch lý lÏ ph¶i tr¸i, võa mÒm máng dô hµng. TÊt c¶ ®Òu nh»m ®Èy kÎ ®Þch tíi nh÷ng t×nh thÕ khã kh¨n. §Õn cuèi n¨m 1427, trong chiÕn dÞch Chi L¨ng - X−¬ng Giang, «ng cã c«ng lín gióp nghÜa qu©n cña ta ®¸nh tan 15 v¹n qu©n cøu viÖn cña giÆc do t−íng LiÔu Th¨ng vµ Méc Th¹nh chØ huy, kÕt thóc th¾ng lîi cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh. N¨m 1428, ®Êt n−íc hoµn toµn gi¶i phãng. NguyÔn Tr·i v©ng lÖnh vua, viÕt t¸c phÈm B×nh Ng« ®¹i c¸o, \"mét ¸ng thiªn cæ hïng v¨n\" nh»m tuyªn c¸o víi toµn thÓ nh©n d©n vÒ nÒn ®éc lËp cña x· t¾c vµ kh¼ng ®Þnh thªm mét lÇn n÷a r»ng n−íc §¹i ViÖt ta: ... \"Tuy m¹nh yÕu cã lóc kh¸c nhau Song hµo kiÖt ®êi nµo còng cã\". 22

§OµN Tö QUANG - TÊM G¦¥NG VÒ LßNG HIÕU TH¶O, HIÕU HäC Thêi x−a ë Trung Quèc, cã ng−êi tªn lµ L−¬ng HiÖu, tuæi ®· cao, ®i thi ®¹i khoa ®ç ®Çu, lµm cho ai biÕt chuyÖn còng ph¶i nÓ phôc, trë thµnh tÊm g−¬ng cho nhiÒu ng−êi häc tËp. ë n−íc ta còng cã mét thÝ sinh bÒn gan, luyÖn chÝ ®i thi tõ khi trÎ ®Õn lóc giµ, song cã ®iÒu cßn l¹ h¬n, c¶m ®éng h¬n n÷a lµ \"cô thÝ sinh\" nµy cßn mét mÑ giµ ®· 99 tuæi, vÉn hÕt lßng khuyªn con theo ®uæi nghiÖp khoa cö. ThÝ sinh Êy chÝnh lµ §oµn Tö Quang. §oµn Tö Quang sinh n¨m 1818, mÊt n¨m 1928, ng−êi lµng Phông §¹t, x· Phông C«ng, huyÖn H−¬ng S¬n (nay lµ x· §øc Hßa vµ §øc L¹c, huyÖn §øc Thä, tØnh Hµ TÜnh). N¨m Thµnh Th¸i thø 12 (1900) triÒu ®×nh tæ chøc khoa thi H−¬ng t¹i tr−êng NghÖ An, Ch¸nh chñ kh¶o k× thi lµ Quèc tö gi¸m TÕ töu1 KhiÕu N¨ng TÜnh, ®ç tiÕn sÜ khoa Canh Th×n, niªn hiÖu _______________ 1. TÕ töu: Gièng nh− chøc hiÖu tr−ëng ngµy nay. 23

Tù §øc thø 33 (1880) vµ Phã chñ kh¶o lµ Tham t¸n néi c¸c Mai §¾c §«n. Hai ng−êi thÊy mét thÝ sinh r©u tãc b¹c ph¬, hái ra míi biÕt ng−êi ®ã tªn lµ §oµn Tö Quang, tuæi võa trßn 82. Hai vÞ quan tr−êng thÊy ng−êi häc trß tuæi ngoµi t¸m m−¬i vÉn ®i thi th× lÊy lµm l¹, míi t×m hiÓu vÒ gia c¶nh cña cô lµ §oµn Tö Quang. ¤ng lµ con thø hai cña «ng §oµn NhuyÖn, hiÖu lµ LiÖt Giang c− sÜ vµ bµ Lª ThÞ NËm. ¤ng NhuyÖn mÊt khi bµ NËm míi 20 tuæi, nh−ng bµ thñ tiÕt thê chång, nu«i con häc hµnh kh«n lín, kh«ng chÞu ®i b−íc n÷a vµ ®−îc vua ban biÓn ''TiÕt h¹nh kh¶ phong''. Tõ nhá, §oµn Tö Quang ®· ®−îc mÑ d¹y b¶o, khuyÕn khÝch häc hµnh, theo ®uæi khoa cö ®Ó lËp c«ng danh thi thè víi ®êi. ¤ng rÊt s¸ng d¹, häc giái nh−ng thi m·i còng chØ ®ç hai khãa tó tµi: mét kho¸ n¨m 49 tuæi vµ khãa thø hai 66 tuæi. Tr−íc kú thi mÊy th¸ng, ch¼ng may, vî c¶ cña §oµn Tö Quang lµ NguyÔn ThÞ San mÊt. Hai con trai cña «ng §oµn còng lµ sÜ tö, ®Òu ®· lät qua c¸c k× kh¶o h¹ch, nh−ng theo quy ®Þnh thêi bÊy giê, mÑ mÊt, con trai ph¶i ®Ó tang mÑ kh«ng ®−îc dù thi. MÑ «ng §oµn lóc nµy ®· 98 tuæi, vÉn canh c¸nh trong lßng mét nçi buån r»ng con ch¸u m×nh ai còng th«ng minh, häc hµnh ®Õn n¬i ®Õn chèn, mµ ch−a ai ®ç ®¹t cho r¹ng mÆt cha «ng. Nay v× tang gia, chÞu bá lì mét k× thi H−¬ng th× thËt ®¸ng tiÕc. Con c¸i ph¶i ®Ó tang mÑ ®· ®µnh, cßn chång th× lÔ gi¸o vÉn cho phÐp dù thi kia mµ. Sî con 24

m×nh buån phiÒn, kh«ng cßn lßng d¹ nµo ®Ó lµm bµi, bµ bÌn lùa lêi khuyªn nhñ «ng §oµn cè g¾ng bít sÇu n·o, xÕp viÖc riªng t−, thö ®ua tranh cïng thiªn h¹ phen n÷a, may ra ®ç ®¹t míi tháa lßng mong mái cña bµ bÊy l©u, mµ gia t«ng còng ®−îc phÇn r¹ng rì. Hä hµng, lµng xãm còng xóm vµo ñng hé ý kiÕn cña bµ. §oµn Tö Quang v©ng lêi mÑ, thay hai con, qu¶y lÒu châng ®i thi. Quan tr−êng thÊy chuyÖn «ng §oµn ë tuæi ®¹i thä mµ vÉn nu«i chÝ häc hµnh thi cö, ®Òu cho lµ chuyÖn l¹ hiÕm thÊy vµ tá lßng b¸i phôc, song ai còng ¸i ng¹i ph©n v©n. Ng−êi th× cho r»ng «ng §oµn ®· giµ yÕu, nªn −u tiªn xÕp vµo danh s¸ch thø nhÊt, gÇn n¬i quan tr−êng ë ®Ó dÔ bÒ theo dâi, phßng khi èm ®au míi kÞp thêi gi¶i quyÕt, kÎ th× nghi ng¹i «ng trÝ ãc ®· giµ nua, ló lÉn, khã lßng lµm næi bµi thi. Quan Ch¸nh chñ kh¶o võa cÇm tay «ng cïng ®i, ngá lêi ®éng viªn khen ngîi, võa dß la xem søc lùc, kh¶ n¨ng cña «ng ra sao bÌn hái: - M¾t cô cã mê kh«ng? - D¹, h¬i mê ¹! ¤ng §oµn thµnh thùc tr¶ lêi: - Ch©n cô cã mái kh«ng? ¤ng §oµn tù tin ®¸p, giäng sang s¶ng: - D¹, cßn cã thÓ ®i bé, ch¹y, quú, ®øng, lÔ b¸i ®−îc ¹! V× chøng kiÕn chuyÖn l¹ thi cö nãi trªn nªn Ch¸nh chñ kh¶o KhiÕu N¨ng TÜnh ®· viÕt bµi kÝ: ''NghÖ tr−êng giai sù'' (ViÖc ®¸ng nãi ë tr−êng thi 25

NghÖ An), trong ®ã m« t¶ tØ mØ qu¸ tr×nh thi cö cña l·o sinh §oµn Tö Quang, ®¹i ý nh− sau: Vµo thi, «ng §oµn còng mang èng quyÓn, h¹ lÒu, tr¶i chiÕu vµ ngåi ngay ng¾n, nghiªm chØnh ë vÞ trÝ cña m×nh, theo ®óng quy ®Þnh mét c¸ch nhanh nhÑn kh«ng thua kÐm g× c¸c thÝ sinh trÎ tuæi. Lµm xong bµi k× thø nhÊt, trêi ®· xÕ chiÒu, «ng nép èng quyÓn, råi tù tay kÐo xe, chë lÒu châng ra vÒ, ch¼ng thÊy cã gia nh©n ®i theo gióp «ng. Cã ng−êi cho r»ng, «ng §oµn khã qua næi vßng thi ®Çu tiªn, v× ë c¸i tuæi ®¹i thä nh− «ng sÏ rÊt dÔ quªn, hoÆc nhÇm lÉn, kh«ng viÕt tr¸nh c¸c tªn huý theo quy ®Þnh. Nh−ng khi dß hái th× thÊy «ng cßn minh mÉn l¾m. §Õn k× phóc h¹ch, cßn l¹i 35 ng−êi, trong ®ã cã tªn «ng §oµn. LÇn nµy, quan tr−êng l¹i nghÜ r»ng «ng l·o khã lßng mµ ®Þch næi c¸c thÝ sinh trÎ tuæi. V¨n s¸ch, th¬ phó ch¾c l·o kh«ng cßn nhí ®−îc tá t−êng, ch÷ viÕt tay run, e r»ng còng khã tr¸nh nghiªng ng¶, nÐt ®Ëm nh¹t kh«ng ®óng kiÓu. ThÕ nh−ng, mét lÇn n÷a thÝ sinh 82 tuæi nµy lµm c¸c quan tr−êng rÊt ®çi ng¹c nhiªn, khi khíp ph¸ch hä thÊy bµi cña «ng lµm kh¸ hay, ®−îc chÊm ®iÓm lo¹i −u vÒ kinh nghÜa, th¬ phó vµ lo¹i thø vÒ v¨n s¸ch. §Æc biÖt ch÷ viÕt cña «ng kh«ng hÒ run tay, ®Ëm nh¹t, mÊt nÐt nh− ng−êi ta t−ëng, ng−îc l¹i cßn ®Ñp vµ râ rµng h¬n nhiÒu thÝ sinh kh¸c. Qua bèn k× thi, §oµn Tö Quang ®¹t ®−îc kÕt qu¶ hai −u, hai thø, kÐm thñ khoa lµ Phan Béi 26

Ch©u mét −u. §¸ng lÏ, «ng §oµn ®−îc xÕp ¸ nguyªn (®ç thø hai). Song, khi xÐt trong quyÓn, n¬i céng c¸c chç tÈy xãa, theo quy chÕ, thÝ sinh ph¶i viÕt ba ch÷: ''Céng quyÓn néi'', råi míi ®−îc kª ra tõng lçi, th× «ng §oµn l¹i kh«ng viÕt. §¸ng lý ph¹m tr−êng quy sÏ bÞ ®¸nh háng, nh−ng quan Ch¸nh chñ kh¶o KhiÕu N¨ng TÜnh c¶m phôc chÝ häc hµnh cña «ng §oµn hiÕm thÊy x−a nay trong khoa cö n−íc ta, nªn ®· th¶o tê tÊu lªn trªn xin cho «ng ®ç, nh−ng chØ xÕp thø hai m−¬i chÝn trong sè ba m−¬i ng−êi tróng tuyÓn cña khoa thi nµy. Ngµy x−íng danh, khi nghe tiÕng loa gäi ®Õn tªn m×nh, «ng §oµn tr¶ lêi mét tiÕng to, råi ®i vµo b¸i l¹y, nhËn mò ¸o vua ban, nhanh nhÑn, ho¹t b¸t ch¼ng kÐm g× c¸c ®ång khoa, chØ vµo bËc tuæi ch¸u, ch¾t m×nh. C¸c quan ®Çu tØnh, ch¸nh phã chñ kh¶o dù buæi x−íng danh, thÊy «ng §oµn ®i tíi, r©u tãc b¹c ph¬, d¸ng vÎ thanh tho¸t nh− lµ thÇn tiªn gi¸ng thÕ, ®Òu ®øng c¶ dËy cÇm tay nøc në khen ngîi. Suèt ba k× ph¶i b¸i, l¹y ®Ó t¹ ¬n vua, nhËn mò ¸o vua ban vµ ®−îc dù tiÖc yÕn, «ng §oµn ®Òu tá ra tr¸ng kiÖn, kh«ng cã vÎ g× lµ khã kh¨n, mÖt nhäc do ph¶i ®øng lªn, quú xuèng kh¸ nhiÒu lÇn. Trong b÷a tiÖc, khi nghe c¸c quan hái han vÒ gia thÕ, ngîi ca ý chÝ häc hµnh, «ng §oµn ®· tr¶ lêi r»ng: - Së dÜ t«i cã ®−îc ngµy h«m nay ®Òu nhê c«ng d¹y dç, khuyªn b¶o cña mÑ giµ t«i c¶! 27

ChuyÖn cßn ghi, sau khi dù tiÖc xong, theo lÖ, mçi t©n khoa cö nh©n ®−îc lÊy mét phÇn ®em vÒ nhµ, ®Ó bµ con th©n thÝch cïng h−ëng léc vua ban. ¤ng §oµn còng gãi phÇn cho m×nh, nh÷ng ng−êi cïng dù lÊy thøc ¨n bá thªm vµo phÇn cña «ng vµ nãi: - Cô th× ph¶i ®em vÒ nhiÒu nhiÒu ®Ó ®ñ chia cho lò ch¸u, ch¾t! ¤ng §oµn c¶m ¬n, råi tr¶ lêi: - Léc vua, t«i sÏ xin d©ng lªn mÑ t«i, ®Ó hai n¨m n÷a Ng−êi trßn tr¨m tuæi! Thñ khoa Phan Béi Ch©u ®· s¸ng t¸c ngay bµi ca tÆng «ng §oµn nh− sau: §oµn Tö Quang xu©n thu b¸t thËp nhÞ §−¬ng hoµng triÒu, Canh TÝ chi niªn (n¨m 1900) Trªn cöu trïng cã chiÕu cÇu hiÒn Giµ läm cäm ®Ò tªn øng thÝ Tõ tr−êng nhÊt råi sang tr−êng nhÞ Qua tr−êng tam v¨n lÝ ®ñ −u b×nh Chê ®Õn ngµy treo b¶ng x−íng danh Thø hai chÝn rµnh rµnh trong h−¬ng gi¶i Quan b¶ng tÞnh v« b»ng bèi t¹i Håi gia duy h÷u tö t«n nghinh1 Tr−íc s©n lai rãt chÐn r−îu quúnh2 Giµ löng chöng ¸ng m©y xanh liÒn d−íi gãt _______________ 1. Xem b¶ng yÕt ch¼ng thÊy ai cïng løa. Trë vÒ nhµ chØ cã ch¸u con ®ãn tiÕp mµ th«i. 2. ý nãi rãt r−îu mõng thä bè, mÑ. 28

Phong thæ tèt mµ phóc nhµ còng tèt Trong khoa tr−êng ©u cã mét kh«ng hai Lµm trai ®· ®¸ng th©n trai Gi÷ trung hiÕu vÑn hßa h¬n lµ h¹nh thËm ViÖc thi cö häc hµnh ai dÔ cÊm QuyÕt lµm sao cho \"m· th−îng cÈm y håi''1 KÎo ®Õn khi tãc b¹c da måi. Khi «ng §oµn vinh quy b¸i tæ, Tæng ®èc NghÖ An bÊy giê lµ §µo TÊn còng c¶m t¸c tÆng «ng bµi th¬ sau: Giái thËt H−¬ng S¬n §oµn tó tµi Xu©n xanh nay ®· t¸m m−¬i hai Tr−êng v¨n móa bót r©u nh− m¸ QuÕ ®á cµnh th¬m ½m chÆt tay B¸o tin chèng gËy trë vÒ ngay MÑ giµ tuæi ®· chÝn m−¬i t¸m Nh×n mÆt con m×nh r¹ng rì thay ! §ç cö nh©n, §oµn Tö Quang ®−îc bæ dông lµm chøc HuÊn ®¹o2, huyÖn H−¬ng S¬n (1901), råi ®æi sang huyÖn Can Léc, tØnh Hµ TÜnh b©y giê. §©y còng lµ mét sù viÖc kh¸c th−êng. Theo lÖ, c¸c quan thêi ®ã, th−êng ®Õn tuæi 65 ®· nghØ h−u, nh−ng riªng tr−êng hîp «ng §oµn tuy ë tuæi 83 vÉn ®−îc triÒu ®×nh ®Æc c¸ch bæ dông ®Ó tá lßng −u ¸i víi con ng−êi ®· say mª häc tËp suèt ®êi, tuy _______________ 1. ý nãi thi ®ç, vinh quy b¸i tæ. 2. Phô tr¸ch viÖc gi¸o dôc mét huyÖn. 29

thi cö lËn ®Ën mµ kh«ng hÒ n¶n chÝ vµ còng lµ gióp «ng thùc hiÖn ®−îc hoµi b·o ®em nh÷ng ®iÒu ®· häc ®Ó thi thè víi ®êi... N¨m 85 tuæi, «ng §oµn xin nghØ ®Ó vÒ nhµ phông d−ìng mÑ trªn 100 tuæi. N¨m «ng th−îng thä, 106 tuæi, ®−îc triÒu ®×nh th¨ng chøc Hµn l©m viÖn thÞ ®éc (chøc quan v¨n ë cÊp bé). ¤ng mÊt n¨m 1928, thä 110 tuæi. Sinh tõ ®êi Gia Long thø 17, mÊt vµo ®êi B¶o §¹i thø 4. Cã lÏ, «ng §oµn lµ mét trÝ thøc ®éc nhÊt bÊy giê ®· sèng qua 13 ®êi vua cña triÒu NguyÔn n−íc ta. Lßng hiÕu th¶o vµ nghÞ lùc häc tËp suèt ®êi, kh«ng kÓ tuæi t¸c cña «ng §oµn Tö Quang lµ tÊm g−¬ng rÊt ®¸ng ®Ó hËu thÕ chóng ta noi theo. 30

NGUYÔN §×NH CHIÓU TH¦¥NG MÑ KHãC Mï M¾T NguyÔn §×nh ChiÓu sinh n¨m 1822, trong mét gia ®×nh trÝ thøc nghÌo t¹i lµng T©n Kh¸nh, huyÖn B×nh D−¬ng, phñ T©n B×nh, tØnh Gia §Þnh. Cha «ng tªn lµ NguyÔn §×nh Huy, ng−êi gèc HuÕ, lµ mét viªn th− l¹i trong dinh Tæng trÊn Lª V¨n DuyÖt. MÑ lµ Tr−¬ng ThÞ ThiÖt, quª Gia §Þnh. ¤ng Huy lÊy bµ lµm vî lÏ khi «ng theo Lª V¨n DuyÖt vµo trÊn ë §ång Nai. Hai «ng bµ cã b¶y ng−êi con, bèn trai, ba g¸i, NguyÔn §×nh ChiÓu lµ anh c¶. Tõ thña Êu th¬, NguyÔn §×nh ChiÓu ®· chÞu ¶nh h−ëng lín tõ mÑ - ng−êi con g¸i ®Ñp ng−êi, ®Ñp nÕt cña ®Êt Gia §Þnh. Bµ Tr−¬ng ThÞ ThiÖt th−êng ru con ngñ b»ng nh÷ng c©u hß ngät ngµo, thÊm ®−îm t×nh quª h−¬ng ®Êt n−íc. Nh÷ng rõng chµm, rõng ®−íc, nh÷ng con xuång chë ®Çy ®¹o nghÜa cã lÏ ®· in s©u vµo t©m trÝ cña cËu bÐ ChiÓu tõ nh÷ng c©u hß Êy. Kh«ng chØ thÕ, bµ cßn d¹y cho c¸c con thÕ nµo lµ ®¹o nghÜa ë ®êi, thÕ nµo lµ ng−êi qu©n tö, sèng thÕ 31

nµo ®Ó trë thµnh ng−êi cã Ých cho quª h−¬ng ®Êt n−íc... §Ó c¸c con nhí l©u, mçi lóc rçi r·i bµ hay gäi c¸c con ngåi xung quanh, råi kÓ l¹i g−¬ng ng−êi x−a cho c¸c con häc theo... Cuéc sèng cña gia ®×nh «ng cø thÕ ªm ¶ tr«i bªn ng−êi mÑ hiÒn thôc, cho ®Õn khi x¶y ra lo¹n Lª V¨n Kh«i, con nu«i cña Lª V¨n DuyÖt næi lªn chèng l¹i triÒu ®×nh, ®¸nh chiÕm Gia §Þnh. Cha «ng bÞ c¸ch chøc, thÊy t×nh c¶nh Gia §Þnh rèi ren, ®· ®−a «ng vÒ HuÕ, häc nhê mét ng−êi b¹n cò. NguyÔn §×nh ChiÓu häc ë HuÕ t¸m n¨m, n¨m 1840, thÊy t×nh h×nh ®· æn ®Þnh, «ng quay trë vÒ Nam, ®Õn 1843, «ng ®i thi, ®Ëu tó tµi. Mét gia ®×nh giµu cã, hä Vâ ë Gia §Þnh ®· høa g¶ con g¸i cho «ng. N¨m 1846, NguyÔn §×nh ChiÓu trë l¹i HuÕ chuÈn bÞ cho kú thi H−¬ng n¨m 1849. Trong chuyÕn ®i nµy, «ng mang theo em trai NguyÔn §×nh Tùu, võa ®Ó kÌm cÆp viÖc häc, võa ®ì ®Çn phÇn nµo g¸nh nÆng cho cha mÑ. CËu em cßn nhá tuæi, ®−îc ®i xa, rÊt thÝch thó tr−íc nh÷ng c¶nh l¹, lu«n miÖng hái han anh. Cã em ®i cïng, NguyÔn §×nh ChiÓu còng phÇn nµo ngu«i ngoai nçi nhí cha mÑ vµ c¸c em ë quª... Ra ®Õn kinh ®« HuÕ, NguyÔn §×nh ChiÓu dµnh mäi thêi gian vµo viÖc dïi mµi kinh sö, hy väng sÏ chiÕm b¶ng vµng. Mäi tiÖc tïng, lÔ héi, c¸c trß vui ch¬i «ng ®Òu kh«ng mµng... §ã còng chÝnh lµ sù b¸o hiÕu, lµ \"Nhí c©u d−ìng dôc, lo ¬n sinh thµnh\" víi cha mÑ. 32

Nh−ng kh«ng ngê, mét lo¹t biÕn cè x¶y ra, mét n¨m sau, 1947, tiÕng sóng khiªu khÝch cña thùc d©n Ph¸p ®· næ ra ë cöa Hµn, c¸ch kinh thµnh kh«ng qu¸ mét tr¨m kil«mÐt; n¨m sau n÷a, mét tin buån xÐ ruét ®Õn víi NguyÔn §×nh ChiÓu: mÑ «ng qua ®êi ë Gia §Þnh. ¤ng vËt v· khãc th−¬ng, vµ quyÕt ®Þnh bá thi, vÒ Nam chÞu tang mÑ. Víi «ng, ®ã míi lµ ®iÒu quan träng nhÊt lóc nµy. MÑ chØ cã mét trªn ®êi, mÑ mÊt, «ng sÏ kh«ng cßn ®−îc nh×n thÊy h×nh bãng mÑ, kh«ng cßn ®−îc nghe giäng nãi dÞu dµng cña mÑ, «ng vµ nh÷ng ®øa em sÏ trë thµnh c«i cót... Trªn ®−êng vÒ, mét phÇn v× ®−êng xa vÊt v¶, mét phÇn v× khãc th−¬ng mÑ nhiÒu qu¸, «ng bÞ èm nÆng råi mï c¶ hai m¾t. Ch¹y ch÷a m·i kh«ng khái, «ng ph¶i ®i thuyÒn vÒ quª. §Õn tËn cuèi n¨m 1849, «ng míi vÒ ®Õn Gia §Þnh. Sau khi bÞ mï, NguyÔn §×nh ChiÓu lÊy hiÖu lµ Hèi Trai, nghÜa lµ \"ng«i nhµ tèi t¨m\". ¤ng ë Gia §Þnh ®Ó tang mÑ, m·n tang «ng më tr−êng d¹y häc, vµ c¸i tªn §å ChiÓu còng b¾t ®Çu tõ Êy. Thêi gian nµy NguyÔn §×nh ChiÓu ë trong mét hoµn c¶nh v« cïng bi th−¬ng: MÑ mÊt, m¾t mï, gia ®×nh nhµ giµu høa g¶ con g¸i cho «ng béi −íc. B»ng nghÞ lùc phi th−êng, «ng ®· v−ît qua nh÷ng khã kh¨n Êy. Mét ng−êi häc trß v× c¶m th−¬ng, mÕn phôc «ng, ®· g¶ em g¸i m×nh cho «ng. Còng cã lÏ, trong thêi gian nµy «ng viÕt truyÖn th¬ Lôc V©n Tiªn, 33

mét t¸c phÈm cã yÕu tè tù truyÖn. Víi nh÷ng chi tiÕt lín trong cuéc ®êi Lôc V©n Tiªn trïng khíp víi cuéc ®êi riªng cña NguyÔn §×nh ChiÓu. Lôc V©n Tiªn võa mang h×nh bãng thùc cña NguyÔn §×nh ChiÓu, ®ång thêi còng lµ con ng−êi lý t−ëng mµ «ng m¬ −íc... NguyÔn §×nh ChiÓu ngoµi lßng hiÕu th¶o vµ nghÞ lùc phi th−êng, cßn cã mét lßng mét yªu n−íc v« h¹n, lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c. M¾t kh«ng nh×n thÊy, kh«ng thÓ cÇm g−¬m gi¸o giÕt giÆc, «ng t×m ®Õn víi v¨n th¬, c©y bót giê trë thµnh vò khÝ s¾c bÐn cña «ng. ¤ng quan niÖm, viÕt v¨n lµ ®Ó chë ®¹o, söa ®êi, d¹y ng−êi, ®Ó giÕt giÆc: Chë bao nhiªu ®¹o thuyÒn kh«ng kh¼m §©m mÊy th»ng gian bót ch¼ng tµ. T×nh h×nh ®Êt n−íc trë lªn rèi ren, giÆc Ph¸p kh«ng chØ khiªu khÝch n÷a, chóng ®· ®¸nh vµo cöa bÓ CÇn Giê, sau ®ã h¹ lu«n thµnh Gia §Þnh. NguyÔn §×nh ChiÓu ph¶i chuyÓn vÒ quª vî ë CÇn Giuéc, n¨m 1861, Ph¸p ®¸nh CÇn Giuéc, «ng ph¶i l¸nh sang Ba Tri, tØnh BÕn Tre. Nh÷ng n¨m ch¹y giÆc, NguyÔn §×nh ChiÓu vÉn më tr−êng d¹y häc vµ theo dâi rÊt s¸t phong trµo chèng Ph¸p trong vïng. Th¬ v¨n cña «ng g¾n liÒn víi c¸c biÕn cè lóc bÊy giê, c¸c bµi th¬, v¨n næi tiÕng ®Òu ra ®êi trong giai ®o¹n nµy nh−: V¨n tÕ nghÜa sÜ CÇn Giuéc, V¨n tÕ Tr−¬ng §Þnh, v.v.. 34

Víi nh÷ng s¸ng t¸c cña m×nh, NguyÔn §×nh ChiÓu cã uy tÝn lín víi nh©n d©n, bän thùc d©n nhiÒu lÇn t×m c¸ch mua chuéc «ng nh−ng lÇn nµo còng thÊt b¹i. N¨m 1883, tªn tØnh tr−ëng BÕn Tre lµ Michel Ponchon, lµ mét tªn thùc d©n c¸o giµ, h¾n dïng ph−¬ng ph¸p mÒm máng, mua chuéc ®Ó l«i kÐo, dô dç thÇy ®å ChiÓu tho¶ hiÖp víi bän chóng. §· nhiÒu lÇn h¾n ®Õn tËn An B×nh §«ng th¨m thÇy ®å, mÆc cho thÇy l¹nh nh¹t kh«ng tiÕp chuyÖn. Mét lÇn h¾n cïng víi tªn th«ng ng«n Lª Quang HiÒn l¹i mß ®Õn nhµ cô, lÊy cí lµ ®Ó nhuËn chÝnh b¶n dÞch Lôc V©n Tiªn. Kh¸ch ®Õn nhµ, bÊt ®¾c dÜ NguyÔn §×nh ChiÓu ph¶i ngåi l¹i, nh−ng «ng nghiªng bªn nä, nghiªng bªn kia, xua tay l¾c ®Çu ra hiÖu m×nh l·ng tai, kh«ng hiÓu tªn th«ng ng«n nãi g×, mÆc dï tªn nµy ®· cè hÕt søc nãi chËm r·i, râ rµng tõng tõ mét. Cuèi cïng Ponchon vµ tªn th«ng ng«n ®µnh hËm hùc ra vÒ. Vµi th¸ng sau, h¾n l¹i mß ®Õn, th«ng b¸o víi NguyÔn §×nh ChiÓu lµ chÝnh quyÒn Ph¸p ®· xÐt tr¶ l¹i ruéng ®Êt cho thÇy ®å ë T©n Kh¸nh, Gia §Þnh, h¾n giôc thÇy ®å cho ng−êi vÒ nhËn l¹i ®Êt. ¤ng kh¼ng kh¸i ®¸p: - §Êt chung ®· mÊt, ®Êt t«i cã s¸ g×! H¾n l¹i tá ý th−¬ng c¶m hoµn c¶nh cña «ng, vµ gîi ý trî cÊp cho «ng. ¤ng còng tõ chèi th¼ng thõng. Ponchon cø n»ng nÆc hái cô ®å cã ®iÒu g× cÇn thùc hiÖn kh«ng, h¾n sÏ tù tay lo gióp. Cô tr¶ lêi: 35

- T«i mong −íc cã mét ®iÒu mµ bÊy l©u nay ch−a thùc hiÖn ®−îc, ®ã lµ tÕ vong hån nh÷ng ng−êi ®· chÕt ë trËn Lôc TØnh. Ponchon ®ång ý ngay, cßn ®Ò nghÞ m×nh sÏ ®øng ra tæ chøc. Sau ®ã, h¾n ®Æt ngµy cè ®Þnh, nh−ng tr−íc ®ã mét ngµy, NguyÔn §×nh ChiÓu ®· sai ng−êi bµy h−¬ng ¸n, s¾m söa ®å lÔ ®Æt t¹i chî §Ëp, (nay lµ chî Ba Tri). ¤ng ®Ých th©n lµm chñ lÔ. D©n chóng tham dù rÊt ®«ng vµ kh«ng mét ai k×m ®−îc n−íc m¾t khi nghe «ng ®äc bµi v¨n tÕ: ... Kh¸ th−¬ng thay! D©n sa n−íc löa chÇy ngµy, GiÆc Ðp mì giµu hÕt søc. §µnh nh÷ng kÎ cha thï anh o¸n, nh¶y vßng b¸o øng ®· cam, Cùc cho ng−êi vî gãa con c«i, g©y ®o¹n th¶m sÇu kh«n døt Man m¸c tr¨m chiÒu t©m sù, sèng nh÷ng lo tr¶ nî cho ®êi... Riªng «ng ®å, ®äc xong bµi v¨n tÕ còng khãc ngÊt ®i, bµ con ph¶i khiªng vÒ nhµ. H«m sau, ®óng ngµy quy ®Þnh, tØnh tr−ëng Ponchon cho ng−êi ®em cê xÝ vµ lÔ vËt ®Õn Ba Tri lµm lÔ th× míi biÕt thÇy ®å ChiÓu ®· lµm lÔ tÕ tõ h«m tr−íc. Ponchon võa giËn, võa thÑn, song vÉn ®µnh ph¶i \"ngËm bå hßn lµm ngät\", kh«ng cã ý kiÕn g×. * ** 36

Hay ®au buån tr−íc c¶nh n−íc mÊt nhµ tan vµ th−êng xuyªn®au yÕu lu«n nªn ngµy 24 th¸ng 5 n¨m MËu tý (1888), «ng ®· trót h¬i thë cuèi cïng, kÕt thóc cuéc ®êi nhiÒu ®au khæ mµ rÊt ®Ñp. §óng nh− «ng ®· tõng nãi: Sù ®êi thµ khuÊt ®«i trßng thÞt, Lßng ®¹o xin trßn mét tÊm g−¬ng. 37

Tù ®øc «ng vua hiÕu thuËn Tù §øc sinh n¨m 1829, mÊt n¨m 1883. ¤ng cßn cã tªn lµ NguyÔn Phóc Th×, tªn ®Æt theo ®Õ hÖ lµ Hång NhËm, hiÖu Dùc T«ng, niªn hiÖu Tù §øc. Lµ con thø hai cña Vua ThiÖu TrÞ, mÑ lµ bµ Ph¹m ThÞ H»ng (Hoµng hËu Tõ Dò). Tõ thña nhá, Hång NhËm ®· tá ra lµ ng−êi cã nh©n hiÕu, th«ng minh, vµ rÊt ch¨m chØ häc hµnh. Trong sè c¸c con, vua cha yªu quý Hång NhËm nhÊt, mçi khi vui vÎ vua ThiÖu TrÞ th−êng nãi Hång NhËm cã nhiÒu tÝnh gièng m×nh nªn cã ý truyÒn ng«i cho, v× thÕ th−êng hay gäi Hång NhËm vµo chÇu riªng ®Ó d¹y b¶o. Th¸ng m−êi n¨m §inh Mïi (1847), Hång NhËm lªn ng«i ë ®iÖn Th¸i Hoµ, lÊy niªn hiÖu Tù §øc, n¨m Êy «ng võa trßn 19 tuæi. Khi lªn ng«i, Tù §øc mong muèn m×nh lµ «ng vua giái, ra tay chÊn chØnh s¬n hµ, gióp cho mu«n d©n ®−îc Êm no h¹nh phóc. ¤ng rót ra bµi häc trÞ n−íc b»ng c¸ch ®iÓm l¹i c¸c ®êi vua trong lÞch sö, tËp hîp l¹i thµnh tËp ViÖt sö tæng vÞnh, «ng còng 38

quan t©m ®Õn viÖc häc hµnh, ®µo t¹o nh©n tµi. Song «ng lªn ng«i lóc chÕ ®é phong kiÕn ®· suy tµn, kinh tÕ chñ yÕu lµ n«ng nghiÖp, ng−êi n«ng d©n bÞ bãc lét nÆng nÒ. NhiÒu cuéc khëi nghÜa chèng triÒu ®×nh ®· næ ra. Ngoµi biªn giíi, triÒu ®×nh M·n Thanh th−êng xuyªn quÊy rèi, thùc d©n Ph¸p l¹i ®ang r¸o riÕt thùc hiÖn ©m m−u x©m l−îc n−íc ta... §øng tr−íc nh÷ng ©m m−u Êy, Tù §øc kh«ng cã c¸ch ®èi phã nµo h¬n lµ vÉn thi hµnh nh÷ng chÝnh s¸ch rót ra tõ trong s¸ch vë. Tõ chç do dù, hoang mang, «ng ®· ®i ®Õn chç buéc ph¶i c¾t ®Êt gi¶ng hoµ, më cöa cho thùc d©n Ph¸p x©m l−îc n−íc ta... LÞch sö cã thÓ cßn cã chç ch−a b»ng lßng víi tµi trÞ n−íc an d©n, ®êi t− cña Vua Tù §øc. Nh−ng kh«ng thÓ phñ nhËn «ng cã nhiÒu ®iÓm ®¸ng ®Ó cho chóng ta t«n kÝnh, noi g−¬ng häc tËp. §ã lµ lßng ham häc, tÝnh trung thùc, d¸m thõa nhËn nh÷ng thiÕu sãt cña m×nh tr−íc ®Êt n−íc, d©n sinh. §Æc biÖt, «ng lµ ng−êi con rÊt hiÕu th¶o, ®−îc ng−êi ®êi gäi lµ \"«ng vua hiÕu\". Qu¶ thùc, Tù §øc rÊt cã hiÕu víi mÑ. ¤ng ®Æt ra quy ®Þnh ngµy lÎ th× thiÕt triÒu, ngµy ch½n th× vµo vÊn an mÉu hËu. Nh− thÕ, mçi th¸ng vua ngù triÒu m−êi l¨m lÇn, th¨m mÑ m−êi l¨m lÇn. Khi vµo th¨m mÑ th× rÊt cung kÝnh, nÐn h¬i, söa m×nh, quú gèi hái th¨m søc khoÎ mÑ, råi cïng mÑ bµn luËn kinh s¸ch, vµ sö s¸ch x−a nay. 39

Bµ Tõ Dò lµ ng−êi thuéc nhiÒu sö s¸ch, biÕt nhiÒu chuyÖn cæ kim. Tù §øc ë bªn, mçi khi nghe mÑ gi¸o huÊn lµ ghi ngay vµo mét cuèn sæ nhá, gäi lµ \"Tõ huÊn lôc\". Khi nµo mÑ muèn nghe ®äc s¸ch sö, vua l¹i thuËn theo ý mÑ. Ch¼ng cã khi nµo d¸m tr¸i lêi, chõng nµo mÑ hÕt muèn nghe, b¶o th«i ®äc th× vua míi th«i. Kh«ng chØ viÖc ®äc s¸ch sö mµ bÊt cø chuyÖn g×, vua còng nhÊt nhÊt thõa theo ý mÑ. Suèt 36 n¨m ë ng«i vua, Tù §øc vÉn duy tr× nÒn nÕp Êy, chØ trõ lóc èm ®au. Ngoµi viÖc chÝnh sù, thó vui duy nhÊt cña Vua Tù §øc lµ ®i s¨n, võa ®Ó gi¶i trÝ, võa rÌn luyÖn th©n thÓ. Mét h«m r¶nh rçi, vua ®i s¨n ë v−ên ThuËn Trùc, kh«ng may trêi m−a lò, vua kh«ng vÒ kÞp ®Ó giç ThiÖu TrÞ. Bµ Tõ Dò ë nhµ nãng ruét, sai ng−êi ®i ®ãn, mÆc trêi vÉn ®ang m−a tÇm t·, Vua Tù §øc liÒn ngåi kiÖu trÇn ®i th¼ng vµo cung l¹y xin chÞu téi. Bµ Tõ Dò ngåi quay mÆt vµo trong, kh«ng thÌm nãi nöa lêi. Tù §øc tù tay lÊy roi m©y d©ng lªn, råi n»m xuèng xin chÞu ®ßn, lóc Êy bµ míi tha téi... * ** Kh«ng chØ lµ \"«ng vua hiÕu th¶o\", Vua Tù §øc cßn ®−îc mµ cßn gäi lµ \"«ng vua hiÕu häc\". ¤ng kh«ng dõng ë viÖc chuyªn t©m ®äc s¸ch, mµ cßn so¹n mét sè s¸ch ®Ó d¹y ng÷ ph¸p cho d©n dÔ hiÓu. Ngoµi ra, Tù §øc cßn yªu thÝch nghÖ thuËt, muèn gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n gian, ®Æc biÖt 40

lµ tuång cæ. ¤ng tõng triÖu tËp vÒ kinh ®« HuÕ nh÷ng ng−êi tµi giái ®Ó so¹n nhiÒu vë tuång lín, nh− V¹n böu tr×nh t−êng, QuÇn ph−¬ng hiÕn thuþ. ¤ng còng ®Ó l¹i bµi th¬ N«m Khãc B»ng Phi næi tiÕng, trong ®ã cã nh÷ng c©u tuyÖt hay: §Ëp cæ kÝnh ra t×m lÊy bãng XÕp tµn y l¹i ®Ó dµnh h¬i. 41

TA NHí SONG TH¢N NguyÔn Quang BÝch, tù lµ Hµm Hy, hiÖu Ng− Phong, sinh n¨m 1832, ng−êi lµng Tr×nh Phè, huyÖn KiÕn X−¬ng, tØnh Nam §Þnh, (nay lµ lµng Tr×nh NhÊt, x· An Ninh, huyÖn TiÒn H¶i, tØnh Th¸i B×nh). NguyÔn Quang BÝch vèn hä Ng«, thuéc dßng dâi Vua Ng« QuyÒn, nh−ng tæ tiªn cña «ng ®æi sang hä ngo¹i lµ hä NguyÔn, nªn sö s¸ch th−êng gäi lµ NguyÔn Quang BÝch. Trong mét c©u ®èi, «ng còng viÕt r»ng: \"Tæ tiªn ta vèn hä Ng«, nèi ®êi chuyªn nghiÖp nho n«ng, ®ç tr−íc cã cô l−ìng khoa ®¨ng gi¸m. T»ng tæ ®æi lµ hä NguyÔn, tõ nhá n−¬ng nhê bªn ngo¹i, v¨n ch−¬ng ®· ba ®êi ®Õn nay\". §Õn ®êi con trai cña NguyÔn Quang BÝch l¹i lÊy l¹i hä Ng«, gäi lµ Ng« Quang §oan. NguyÔn Quang BÝch lµ häc trß cña TiÕn sÜ Do·n Khuª. N¨m 1861, «ng ®ç cö nh©n, ®−îc bæ lµm Gi¸o thô phñ Tr−êng Kh¸nh, tØnh Ninh B×nh. N¨m 1869, thêi Tù §øc, «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p tiÕn sÜ §×nh nguyªn (tøc Hoµng gi¸p) vµ ®−îc cö lµm Tri 42

phñ t¹i phñ L©m Thao (tØnh Phó Thä ngµy nay)... NguyÔn Quang BÝch lµ «ng quan næi tiÕng thanh liªm, nªn d©n trong vïng t«n «ng lµ \"Ho¹t PhËt\", tøc vÞ PhËt sèng. NguyÔn Quang BÝch lµ nhµ chÝ sÜ yªu n−íc næi tiÕng, «ng ®· cïng s¸t c¸nh víi nghÜa qu©n vµ nh©n d©n, dòng c¶m chèng l¹i thùc d©n Ph¸p h¬n 10 n¨m, cho ®Õn khi mÊt v× träng bÖnh (n¨m 1890). BËn lo toan viÖc n−íc, nh−ng trong gia ®×nh, «ng lu«n lµ ng−êi con hiÕu th¶o, mét lßng hiÕu thuËn víi cha mÑ, kÝnh trªn nh−êng d−íi, ©n cÇn, chu ®¸o víi anh em... Cã mét c©u chuyÖn rÊt c¶m ®éng vÒ «ng, do cô Hoµng Kh¾c Nh−îng (Th¸i B×nh) kÓ l¹i, cã lÏ cßn Ýt ng−êi biÕt. C©u chuyÖn nh− sau: N¨m 1869, NguyÔn Quang BÝch ®ç Hoµng gi¸p, trong buæi yÕn tiÖc vua më ®Ó träng ®·i c¸c t©n khoa, nÐt mÆt mäi ng−êi ®Òu r¹ng rì, h©n hoan. Riªng NguyÔn Quang BÝch, tuy ®−îc vua ban mò ¸o, ®−îc c−ìi ngùa xem hoa ë v−ên th−îng uyÓn, vinh dù kh«ng ®Ó ®©u cho hÕt, thÕ mµ ®«i m¾t vÞ Hoµng gi¸p lóc nµo còng ngÊn lÖ r−ng r−ng. Ng−êi häc trß ®i theo «ng tªn lµ Hoµng Loan, thÊy l¹, míi hái: - §ang cuéc vui hiÕm hoi thÕ nµy, sao thÇy l¹i r¬i lÖ? NguyÔn Quang BÝch ®¸p: - Ta nhí song th©n ta ®· hÕt lßng lo cho ta ¨n häc nªn ng−êi. Nay ta ®ç cao, cha mÑ l¹i khuÊt nói råi, ta vui mét m×nh sao ®Æng! 43

Xóc ®éng tr−íc t×nh c¶m cao quý Êy cña thÇy, trß Hoµng Loan øng t¸c bµi th¬ sau: §×nh nguyªn - Hoµng gi¸p NguyÔn Ng« c«ng Trung hiÕu l−ìng toµn phÈm tèi long Y cÈm, khan hoa vinh thö nhËt T− th©n thuú lÖ v« c¶m trung! DÞch nghÜa: §ç ®Çu Hoµng gi¸p cô Ng− Phong §¹o nghÜa vÑn trßn hiÕu víi trung MÆc gÊm, xem hoa vinh hiÓn thÕ Nhí c«ng cha mÑ lÖ ®«i dßng! * ** Ngµy nay, tªn gäi cña danh nh©n NguyÔn Quang BÝch ®−îc ®Æt cho mét con phè thuéc quËn Hoµn KiÕm, Hµ Néi. C¸c thµnh phè kh¸c nh− Hå ChÝ Minh, §µ N½ng, R¹ch Gi¸ (tØnh Kiªn Giang) còng vinh dù lÊy tªn «ng ®Æt cho c¸c ®−êng phè ë ®Þa ph−¬ng m×nh. 44

TrÇn bÝch san nhí lêi cha r¨n, mÑ d¹y Nhµ sè 7, Cæ Mai Trang, phè BÕn Ngù, lµ n¬i cËu bÐ TrÇn BÝch San cÊt tiÕng khãc chµo ®êi. Lóc ®ã mäi ng−êi ®Òu vui mõng ®ãn chµo cËu bÐ kh¸u khØnh, bô bÉm mµ kh«ng ngê r»ng, sau nµy cËu sÏ trë thµnh niÒm tù hµo cña c¶ vïng VÞ Xuyªn (Nam §Þnh). TrÇn BÝch San sinh n¨m 1837, mÊt n¨m 1877. Tù Väng Nghi, hiÖu Mai Nham. ¤ng ®ç Gi¶i nguyªn khoa Gi¸p Tý (1864), sau ®ã ®ç c¶ Héi nguyªn vµ §×nh nguyªn lóc 28 tuæi. V× thÕ, mäi ng−êi th−êng gäi «ng lµ Tam nguyªn VÞ Xuyªn. Vua Tù §øc rÊt khen ngîi vµ quý träng tµi «ng, nªn ®æi tªn «ng thµnh Hy T¨ng, víi hy väng «ng gièng nh− TÓ t−íng V−¬ng T¨ng ®êi Tèng bªn Trung Quèc, còng ®ç Tam nguyªn. Vua cßn phª: \"Ng−¬i tuæi cßn trÎ mµ ®ç liªn Tam nguyªn còng lµ hiÕm cã. Sau nµy nÕu cã tµi kinh bang tÕ thÕ lµ ®iÒu may m¾n cho n−íc nhµ, còng kh«ng phô lßng mong mái cña TrÉm. Nay ban cho ng−¬i ®æi tªn lµ 45

TrÇn Hy T¨ng ®Ó tá ý mong chê. Lµm bÒ t«i mµ ®−îc nh− thÕ qu¶ lµ kh«ng xÊu hæ\". Khi vinh quy, vua cßn ban cho «ng l¸ cê thªu bèn ch÷ “Liªn tróng tam nguyªn”. ThÊy con vinh quy b¸i tæ vÒ lµng, cha «ng- phã b¶ng TrÇn §×nh Khanh, (tù Do·n §¹t) ngoµi niÒm vui cßn lo r»ng con m×nh sím ®ç cao dÔ sinh ra kiªu ng¹o. Cô liÒn göi th− cho con, trong ®ã cã hai c©u r¨n: \"Cã kiÕn thøc kh«ng khã mµ khã lµ ph¶i hiÓu biÕt ®Õn n¬i, Kh«ng danh väng kh«ng ®¸ng lo, chØ lo tiÕng t¨m phï phiÕm\". Cã thÓ nãi, nh÷ng thµnh c«ng trªn con ®−êng häc hµnh vµ lµm quan cña Tam nguyªn TrÇn BÝch San ®Òu cã dÊu Ên cña cha «ng, mét thÇy ®å uy tÝn vµ ®øc ®é. Tõ nhá, TrÇn BÝch San næi tiÕng th«ng minh, nhanh nhÑn, cã t− duy ®éc lËp. Khi häc Tam tù kinh, ®Ó thö tµi ®èi ®¸p cña con, «ng TrÇn Do·n §¹t liÒn ra mét vÕ ®èi ng¾n lµ: - Thiªn th−îng. (NghÜa lµ: Trêi ë trªn). ¤ng bè t−ëng con sÏ ®èi: §Þa h¹. (NghÜa lµ: §Êt ë d−íi). Nh−ng TrÇn BÝch San ch¼ng cÇn nghÜ l©u, øng khÈu ngay: - Nh©n trung. (NghÜa lµ: Ng−êi ë gi÷a). VÒ ®èi cùc chØnh vµ hay. ThÊy bè mØm c−êi, tá ý ngîi khen, cËu l¸u lØnh nãi: 46

- NÕu con ®èi lµ §Þa h¹, th× th−êng qu¸, trß nµo còng ®èi ®−îc cha ¹. §Ó r¨n d¹y con cã tÝnh tù träng vµ cã ý chÝ tõ nhá, TrÇn Do·n §¹t uèn n¾n «ng tõng nÐt ch÷, ®Õn d¸ng ®i, ®iÖu ®øng, c¸ch øng xö víi nh÷ng ng−êi xung quanh... T¹i líp häc cña «ng cã d¸n c©u ®èi lín: TrÝ th©n trùc dôc cao thiªn nhËn; Xö thÕ tu ®−¬ng h¹ nhÊt t»ng. (LËp th©n nh÷ng muèn cao ngh×n tr−îng; Xö thÕ m×nh nªn h¹ mét tÇng.) §©y lµ ph−¬ng ch©m tu th©n, xö thÕ cña chÝnh cha con TrÇn BÝch San. Sèng trong giai ®o¹n ®Êt n−íc bÞ thùc d©n Ph¸p x©m l¨ng. TriÒu ®×nh nhµ NguyÔn buéc ph¶i nh−îng mét nöa Nam Kú cho Ph¸p. Nhí lêi d¹y cña cha: \"Yªu n−íc kh«ng chØ cã dòng, mµ cÇn cã m−u trÝ vµ sù hiÓu biÕt uyªn th©m\", TrÇn BÝch San kiªn tr× dïi mµi kinh sö, vµ cuèi cïng ®¹t ®−îc kÕt qu¶ lµm nøc lßng mäi ng−êi. TrÇn BÝch San kh«ng chØ cã ng−êi cha ®øc ®é, mµ mÑ «ng còng lµ mét ng−êi hiÒn l−¬ng, lu«n h−íng con m×nh vµo nh÷ng ®iÒu ch©n, thiÖn, mü. Cã chuyÖn truyÒn r»ng, sau khi thi ®ç tam nguyªn, TrÇn BÝch San lµm quan ë HuÕ mét thêi gian råi chuyÓn vµo lµm Tri phñ An Nh¬n (B×nh §Þnh). ë gÇn ®Êy cã lµng Phong Phó, næi tiÕng vÒ nghÒ dÖt lôa. ThÊy ë ®©y lôa ®Ñp, «ng nghÜ ®Õn mÑ ë quª, nÕu mÑ ®−îc mét tÊm lôa may ¸o ch¾c sÏ 47

rÊt vui. NghÜ vËy, «ng liÒn tù tay chän mét tÊm lôa, gãi ghÐm l¹i råi sai mét ng−êi hÇu th©n tÝn ®em cuén lôa tõ B×nh §Þnh lÆn léi ra B¾c ®Ó biÕu mÑ, bµy tá tÊm lßng hiÕu nghÜa cña ng−êi con xa quª. T−ëng ng−êi mÑ ë quª nhµ sÏ vui mõng. Kh«ng ngê, khi thÊy ng−êi hÇu d©ng tÊm lôa, vµ th−a râ ®Çu ®u«i c©u chuyÖn, bµ cô tá râ nÐt buån phiÒn trªn khu«n mÆt. Bµ nãi: - Lôa nµy lÊy ë ®©u ra? NÕu kh«ng ph¶i lµ cña ng−êi d©n dÖt lôa biÕu quan? Lµm quan ch−a ®−îc bao l©u ®· nhËn ®−îc cña c¶i tõ d©n... Bµ ngõng l¹i, quay nh×n ng−êi lÝnh, chËm r·i nãi tiÕp: - L¹i thªm mét lçi n÷a, lµm quan mµ kh«ng th−¬ng, yªu ng−êi, chØ v× mét mãn quµ nh− thÕ nµy mµ b¾t lÝnh ph¶i trÌo ®Ìo, léi suèi, vÊt v¶ biÕt bao nhiªu ngµy trêi. Bµ l−u ng−êi lÝnh hÇu ë l¹i vµi h«m cho l¹i søc, tiÕp ®·i rÊt ©n cÇn, chu ®¸o. Råi h«m ng−êi lÝnh nµy vÒ, bµ gäi vµo dÆn dß chu ®¸o: - V× t«i mµ chó ph¶i vÊt v¶ ra ®©y, t«i thËt ¸y n¸y. Nay chó lªn ®−êng m¹nh giái. Cuén lôa nµy nhê chó mang vÒ, tr¶ l¹i cho phñ San gióp t«i. Kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c, anh nµy ®µnh ph¶i ®em cuén lôa quay trë vµo B×nh §Þnh. TrÇn BÝch San tõ lóc sai ng−êi mang lôa ®i biÕu mÑ, mçi khi t−ëng t−îng ®Õn khu«n mÆt r¹ng rì cña mÑ khi nhËn tÊm lôa, trong lßng l¹i 48