A+279 NL

Architecture in Belgium BEL€20 – INT€25 02760 9 771375 507012 Schools 279 Augustus/September 2019 De Linde Zarren, Melopee Ghent, Porta 1070 Anderlecht + interview David Chipperfield

WHAT’S YOUR CHOICE? Keuze gaat over mogelijkheden en keuze in ontwerp begint met kleur. Kleur kan een boodschap zonder woorden overbrengen, het roept emoties op, creëert associaties en heeft de kracht om de hele sfeer en het gevoel van een omgeving te beïnvloeden. Kleur is persoonlijk en geeft uitdrukking aan onze gevoelens en woorden, het is een fundamenteel onderdeel van onze keuzevrijheid. Daarom hebben onze ontwerpers een nieuwe Flotex-collectie gemaakt die volledig is gebaseerd op de eindeloze mogelijkheden van kleuren. Ontdek onze nieuwe Flotex Colour! Bezoek www.forbo-flooring.be

279 Op-ed 5 Editorial Lisa De Visscher Agenda 9 Institut culturel d’architecture Wallonie-Bruxelles Véronique Patteeuw 10 Debate: 20 years Flemish Government Architect Véronique Patteeuw Schools 12 Exhibition: 20 years Open Call Maarten Liefooghe 18 Exhibition: Baukunst Aslı Çiçek Interview 22 Across Lecture: Giusto Van Campenhout Lara Molino Student 25 Across Lecture: fvww Roxane Le Grelle 26 Across Lecture: Perneel Osten Roxane Le Grelle 28 Exhibition: Bruegel’s Eye: Reconstructing the Landscape Lisa De Visscher 32 Exhibition: Back to School Gitte Van den Bergh 34 Ground–floor comparisons Eline Dehullu, Lisa De Visscher 40 Felt, De Linde, Zarren Bart Tritsmans 46 Bulk, Het Vliegertje, Borsbeek Gitte Van den Bergh 52 Havana, Muziekladder, Schaerbeek Véronique Patteeuw 58 Schools in the city of Brussels Joeri De Bruyn 66 Osk-ar, Porta 1070, Anderlecht Eline Dehullu 72 Vers.a, Dubrucq, Anderlecht Guillaume Vanneste 78 Label, Arc-en-ciel, Saint-Josse-ten-Noode Guillaume Vanneste 82 aa-ar, Athénée royal Charles Rogier, Liège Cécile Vandernoot 88 b2ai, À la Croisée des Chemins, Neder-Over-Heembeek Chloë Raemdonck 94 Ambiorix, Provinciaal Instituut Avant, Antwerp Bart Tritsmans 98 xdga, Melopee, Ghent Pieter T’Jonck 102 Product news Viviane Eeman 114 David Chipperfield Lisa De Visscher 120 Springweek 2019 Caroline Goossens 121 Jokerweek 2019 Hong Wan Chan

2 a+279 Biographies Hong Wan Chan Michiel De Cleene Véronique Patteeuw Pieter T’Jonck is a research assistant in the is an architectural photographer is associate professor at the is an architect. He writes on Department of Architecture and with an interest in landscape. École nationale supérieure d'ar- architecture, the visual arts and Urban Planning of the Faculty The recurring theme in his chitecture et de paysage Lille the performing arts for several of Architecture and Engineering work is an investigation into the and editor of Oase. Her research Belgian and foreign newspapers of Ghent University. functioning of documentary focuses on the theory and histo- and magazines, and has also with a focus on the processes ry of architectural publications written several books. He works Aslı Çiçek of limitation, conditioning and in relation to the history of the for Klara Radio and is a former obtained her master’s degree authentication. Since 2015 he postmodern. She is a visiting editor-in-chief of a+. from the architecture and design has worked on the long-term professor at KULeuven since department of the Academy projects Reference Guide and 2019, where she teaches ‘Theory Gitte Van den Bergh of Fine Arts in Munich in Documenting Objects as a and Discourse’. obtained a master’s 2004. She settled in Belgium researcher at kask School of degree in Dutch-language to work for Gigantes Zenghelis Arts, where he is a founding Chloë Raemdonck cinematographic, theatrical Architects (2005–2007) and member of the School of has been a project architect at and literary arts in 2011. In 2015 Robbrecht en Daem architecten Speculative Documentary. the Ghent Urban Development she obtained a master’s degree (2007–2014). She founded her Company (sogent) since 2017. in architecture and cinema as own practice in 2014, focusing Caroline Goossens Since 2010 she has been working an architect at the University on exhibition architecture. Is a free-lance author and editor. as an architectural engineer in of Antwerp. She has worked at She currently runs the master She teaches interior design at the field of conversion and resto- re-st since 2016. Until 2018 she graduation studio Narrative luca School of Arts in Ghent ration of protected heritage, was a member of the editorial Space and Materiality at and Brussels. with a particular interest in the board of a+. Campus Sint Lucas, Brussels. energy issue of these buildings. Maarten Liefooghe Cécile Vandernoot Joeri De Bruyn is an architecture historian/ Bart Tritsmans is an architect, visual artist studied philosophy in theorist who publishes about is head of exhibitions at the and journalist specializing in Antwerp and Leuven. From contemporary intersections Flemish Architecture Insti- the field of architecture. She is 2001 to 2008 he was an between the visual arts, tute. He studied history and interested in the space of the editor at a+. He then founded architecture, museology and journalism at the universities of city and the landscape as the Public Space, a publishing preservation. He trained as an Antwerp and Leuven. He taught space of the page. Since 2011 and production house for architect at Ghent University at the University of Antwerp she has taught at the Faculty of publications, exhibitions and and tu Berlin. In 2013 he from 2008 to 2015 and obtained Architecture loci of ucl on the interdisciplinary research on obtained a PhD in Architectural a PhD in history (University of sites of Brussels and Tournai. city, landscape and society. History and Theory at Ghent Antwerp) and engineering (Free University with a thesis titled University of Brussels) in 2014 Guillaume Vanneste ‘The Monographic Factor: with a study on the historical is an architectural engineer, Theoretical and Architectural evolution of urban green spaces. teacher and researcher at the Aspects of Single-Artist Faculty of Architecture loci Museums’. of ucl (Louvain-la-Neuve). He has collaborated with Aeby & Perneger and Studio Secchi Viganò, and is a partner in the firm vvv architects. He teaches and researches on urban planning in diffuse areas. A+ Architecture In Belgium Tweemaandelijks tweetalig tijdschrift, ISSN 1375-5072, Jaargang 46 (2019) N4 Redactie Raad van bestuur ICASD Adverteerders Hoofdredacteur Artistieke commissie Voorzitter AG REAL ESTATE HOUT INFO BOIS ALBINTRA IDEAL STANDARD Lisa De Visscher Olivier Bastin, Philémon Wachtelaer ARMSTRONG KORATON Pauline Fockedey, KREON Adjunct-hoofdredacteur Nicolas Hemeleers, Vicevoorzitter BUILDING PRODUCTS LEGRAND GROUP Kelly Hendriks, RENSON Eline Dehullu Véronique Patteeuw, Chantal Vincent AU BON REPOS SKYLUX Hera Van Sande, BOZAR SOPREMA Productiecoördinator Ward Verbakel, Secretaris LEEFMILIEU BRUSSEL STAD EN ARCHITECTUUR Agnieszka Zajac CARIMAR STUV Grégoire Maus Geert De Groote DELABIE VELUX Redactieadres DURAVIT VIEGA Eindredactie Nederlands Leden ETERNIT VIESSMANN Ernest Allardstraat 21/3 – FEBE VILLEROY ET BOCH www.controltaaldelete.be 1000 Brussel Olivier Bastin, Dag Boutsen, FORBO FLOORING VOLA [email protected] Sylvie Bruyninckx, GEBERIT WIENERBERGER Eindredactie Frans www.a-plus.be Paul Dujardin, Benoît Moritz, GYPROC Piet Van Cauwenberghe, HEWI Benoît Francès A+ is een publicatie van Eddy Vanzieleghem, HOLCIM FOUNDATION ICASD VZW Informatiecentrum Ward Verbakel Vertaling voor Architectuur, Stedenbouw en Design Programmering Alain Kinsella, Nathalie Tabury, Verantwoordelijke uitgever Coördinatie Saskia Kloosterboer, Antoon Wouters, Philémon Wachtelaer Roxane Le Grelle Patrick Lennon Ernest Allardstraat 21/3 – Lara Molino 1000 Brussel Vormgeving Communicatie & Marketing Copyright ICASD Kritis & Kritis Verantwoordelijke De verantwoordelijkheid voor Font de gepubliceerde artikels Louise Van Laethem berust uitsluitend bij de Next & Starling auteurs. Alle rechten voor het Publiciteitsregie A+ Media (zelfs gedeeltelijk) Rita Minissi, [email protected] Drukkerij reproduceren, vertalen of Tel +32 497 500 292 herwerken zijn voorbehouden Ernest Allardstraat 21/3 – Die Keure, Brugge voor alle landen. 1000 Brussel Beeld cover Zakelijke leiding Steven Palmaers Label, Arc-en-ciel, Sint-Joost-ten-Node Office Manager © Stijn Bollaert Deborah Schwarzbaum Beeld inhoudstafel Vers.a, Dubrucq, Anderlecht

I Les Fossés - HP Architecture RUITMOTIEF VOOR DAK EN GEVEL “BEST OF SLATES 5” Een boek vol inspirerende — Vraag snel aan via: www.eternit.be/BestofSlates projecten met leien. Als architect weet u als geen ander dat de gevel en het dak bepalend zijn voor de uitstraling van een huis. Klanten zoeken een stijl die bij hen past, waarbij ze geen toegevingen willen doen aan de kwaliteit van de materialen. Duurzame oplossingen, met ijzersterke garanties, dat is waar de bouwheer naar streeft. Eternit is de geknipte partner om u wegwijs te maken in ons kwalitatief hoogstaand assortiment, zodat u uw klant optimaal kan adviseren. Eternit NV - Kuiermansstraat 1 - 1880 Kapelle-op-den-Bos - België - Tel. +32 (0)15 71 73 54 - Fax +32 (0)15 71 71 79 - [email protected] - www.eternit.be

Let’s share our passion for real estate! AG Real Estate verdedigt een constructieve aanpak in publiek-private samenwerkingen (PPS), waarbij wij verschillende rollen vervullen, met name als investeerder, financier op lange termijn en bouwheer. Deze ‘Design, Build, Finance and Maintain’ (DBFM) -projecten stellen ons in staat om de volledige opvolging te verzekeren, inclusief het onderhoud en de instandhouding na de uitvoering. Ontdek ons op www.agrealestate.eu Technisch Instituut Sint-Michiel Bree BuBaO Sint-Lievenspoort Ghent Scholencampus Peer Campus Beringen Groenendaalcollege Merksem

Editorial 5 Aan het begin van elk nieuw schooljaar woedt traditioneel Anderstaligheid en de invoering van het m-decreet, waar- een fel debat over de toekomst van het onderwijs. Ook dit bij andersbegaafde kinderen niet meer het buitengewoon jaar laaiden de gemoederen hoog op, en daar zijn veel goede onderwijs volgen maar meelopen in het klassieke traject, redenen voor. Volgens de pisa-rapporten bengelt het niveau leidt tot grote niveauverschillen binnen één groep. Die van het onderwijs in Franstalig België al jaren helemaal groeiende diversiteit van leerlingen bracht een op diver- onderaan de lijst van de landen binnen de westerse wereld. sificatie gericht pedagogisch programma met zich mee. Vlaanderen, dat op het gebied van onderwijsprestaties in Gedaan dus met lessen ex cathedra en passief luisterende 2003 nog tot de absolute wereldtop behoorde, vliegt bij elke leerlingen. Groepswerk, zelfstudie, graadsklassen en spe- nieuwe studie een paar banken achteruit. Vlaams onder- ciale begeleiding vertaalden zich naar een radicaal nieuw wijsminister Hilde Crevits reageerde afgelopen voorjaar al ruimtelijk programma. Of zo zou het althans moeten. Ook meteen met de aankondiging van nieuwe hervormingen die het principe van de Brede School – waarbij het gebouw deze maand in voege treden én een pak meer middelen. In de na de schooluren open staat voor naschoolse activiteiten, Franstalige gemeenschap werd voor de zomer het pacte d’ex- buurtwerk en ouderverenigingen – zorgen ervoor dat de cellence gelanceerd waarin onder andere het zittenblijven aan school, nog meer dan vroeger, een centrale plek inneemt banden wordt gelegd dankzij een beter begeleiding van elke in de wijk. De school wordt de katalysator van ontmoeting leerling. Bovenop de slechte pisa-punten komen nog eens en uitwisseling tussen ouders, kinderen, leerkrachten en een schrijnend gebrek aan leerkrachten, gekibbel tussen buren, kortom, het epicentrum van sociale cohesie. de onderwijsnetten en een groeiend capaciteitsprobleem. In dit nummer onderzoeken we de typologische vernieu- Om aan dit laatste probleem tegemoet te komen werd een wingen die deze nieuwe generatie schoolgebouwen voort- aantal jaren geleden een inhaalbeweging in gang gezet met brengt en de wisselwerking tussen pedagogisch program- de bouw van honderden scholen tot gevolg. Het programma ma, ruimtelijke context en architectuur. Of het nu gaat om ‘Scholen van Morgen’, een publiek-private samenwerking iconische nieuwbouw, zoals Melopee van xdga aan de Oude begeleid door het team van de Vlaams bouwmeester, zorgt Dokken in Gent, broodnodige renovatie zoals het Lycée voor nieuwe, kwalitatieve gebouwen in Vlaanderen. Ook Royal van aa-ar in Luik, de intelligente inbreiding van Arc- in Wallonië timmert men verder aan de weg en in Brussel, en-ciel door Label architecture in Sint-Joost-ten-Node of het waar het gebrek aan plaatsen het meest nijpend is, begeleidt verrassend hergebruik van de school in Molenbeek door de Brussels bouwmeester de procedures voor zowel Neder- Vers.a: elk project zet het basisvocabularium van een school, landstalige als Franstalige scholen. zoals klassen, gangen en een speelplaats, in om een nieuwe typologie te ontwikkelen die de pedagogische, ruimtelijke en Deze inhaalbeweging resulteert in een nieuwe generatie sociale context ondersteunt. Ze vormen inspirerende leerom- schoolgebouwen die zich duidelijk onderscheidt van haar gevingen die de leerlingen hopelijk inzichten zullen bieden, voorgangers. De school van morgen moet zoveel meer zijn maar die in het kader van een pisa-rapport onmeetbaar zijn. dan de rits klassen, met gang en een turnzaal/refter waarin de ouders van nu hun schooltijd hebben doorgebracht. Ook Lisa De Visscher de compositie van een doorsneeklas veranderde drastisch. Hoofdredacteur

6 a+279 ↘ Label, Arc-en-ciel, Sint-Joost-ten-Node, 2019 © Stijn Bollaert (See pp. 78–80)

kreon purity in light kreon nuit kreon.com kreon nuit is een lineair kanaal dat lichtpuntjes in een discreet profiel samenbrengt. kreon nuit kan worden ingebouwd, opgebouwd of gependeld geïnstalleerd worden. De lichtmodules kunnen volgens de wensen van de klant gepositioneerd worden. De profielen kunnen in standaardlengten of op maat worden besteld, zodat ze perfect aan de eisen van het project beantwoorden.

Verander de wijze waarop u ruimte beleeft. En de wijze waarop u het hoort. Eleganza. Een ontwerp dat alle zintuigen prikkelt. www.armstrongplafonds.be

a+279 De versnippering van 9 de architectuurcultuur Qui a peur de l’architecture? (‘Wie is er bang voor architec- De strategie van Contesse bestaat uit het benutten van tuur?’) Onder die ronkende titel publiceerde het Hoger bestaande structuren, het ondersteunen van een program- Instituut voor Architectuur La Cambre in 2004 het witboek mering die gericht is op het onderzoek van een verdeeld over architectuur, dat de basis vormde voor een publiek grondgebied, en draagvlak creëren voor architectuur. Om- debat over de kwaliteit van architectuur in de Franse Ge- dat het project niet in één bepaalde stad verankerd is, ont- meenschap van België. Het was hoog tijd. Aan Vlaamse kant snapt Audrey Contesse aan alle regionale spanningen. Aan- was de functie van Vlaams bouwmeester in 1999 in het leven gezien het zwaartepunt van het project zich in het Waalse geroepen en reeds in 2002 zag het vai (Vlaams Architec- Gewest bevindt, kan Contesse vermoedelijk ook de tweede tuurinstituut) het levenslicht. In de Franse Gemeenschap uitdaging tot een goed einde brengen: de lokale architec- echter ‘onderscheid(d)en de politieke instellingen (…) zich tuurproductie in de Franse Gemeenschap zo dicht mogelijk door een zwakke visie, om niet te zeggen een totaal gebrek bij haar oorsprong onderzoeken. Naar analogie met het aan beleid om kwaliteitsarchitectuur te bevorderen.’ werk van de historicus Martin Steinmann over Zwitserse architectuur, wil Contesse een uitgebreid portret schetsen Het in 1999 opgerichte Centre International pour la Ville, van de architectuur in Franstalig België. De onderzoeksmo- l’Architecture et le Paysage (civa), waarin de activiteiten dules zullen halfjaarlijks hun werk presenteren in de vorm van verschillende vzw’s zoals de Archives d’Architecture van tentoonstellingen, seminaries en werklaboratoria in de Moderne (aam) waren ondergebracht, had nochtans een partnerlocaties. groot potentieel. De manier waarop het civa begin 2015 werd opgedoekt, was dan ook een grote verrassing. Net zo- Om deze en vele andere redenen is het ica/wb-project zeer als de actie van de Cellule Architecture die de oproep lovenswaardig. Maar ondanks verwijzingen naar grote ar- van het ministerie van Cultuur voor een nieuw centrum chitectuurinstituten zoals de ifa, het nai of het cca, zal voor architectuur van de Franse Gemeenschap lanceerde de ica niet in de lijn van deze (inter)nationale instituten in 2019. Wat heeft het voor zin om een instituut voor archi- worden geplaatst. Het streeft een andere logica na: die van tectuurcultuur in de Franse Gemeenschap te sluiten alleen de decentralisatie van de architectuur. In tijden waarin maar om een paar jaar later een ander te openen? architectuur een globale reflectie nodig heeft, kunnen we vragen stellen bij deze voorgestelde vorm. Vier teams reageerden op de oproep. Van de ingediende voorstellen handhaafde men het voorstel van architect, his- Maar laten we even optimistisch en utopisch zijn. Het toricus en architectuurcriticus Audrey Contesse. Het ica/ civa is van een vroegtijdige ondergang gered door het Brus- wb-project van Contesse sluit perfect aan bij de gevraagde sels Hoofdstedelijk Gewest en vindt in 2023 onderdak in missie: het instituut komt niet op één locatie, maar zal op Kanal met een internationale en bicommunautaire pro- verschillende plaatsen gevestigd zijn, dicht bij de gewesten grammering. In datzelfde jaar loopt de experimentele fase zelf en de bevolking. De Franse Gemeenschap zal drie van het ica/wb af en krijgt de instelling een raamcontract. jaar lang het ica/wb financieren, dat vier culturele centra Het uitgelezen moment om na te denken over één, uniek verenigt die al op architectuur waren gericht: het Centre instituut voor architectuur, die naam waardig? Een instituut culturel de Namur-Théâtre in Namen, het Eden-Centre gestoeld op archieven, een lange geschiedenis en de gewes- culturel in Charleroi, het cultureel centrum van Huy en ten, dat een veelomvattend project rond architectuur zou Recyclart in Brussel. kunnen opzetten, een project dat België nu meer dan ooit verdient. Véronique Patteeuw

10 a+279 Een Het Vlaams bouwmeesterschap kwamen tijdens de gespreksavond. bouwmeester bestaat twintig jaar. Terwijl de Sofie De Caigny ziet de bouw- voorbereidingen voor de feeste- meester als een curator: iemand bouwt lijkheden in volle gang zijn, lijkt die een zorgende rol opneemt voor het bouwmeesterschap de laatste ruimtelijke en architecturale ont- Véronique Patteeuw maanden onder druk te staan. wikkelingen in onze regio, en die De opeenvolgende opiniestukken daarvoor allianties aangaat met schieten met scherp. Zowel hui- verschillende partners. dig bouwmeester Leo Van Broeck als zijn tegenstanders moeten er- Voor Michiel Dehaene de aan- aan geloven. Dat een debat over leiding om te speculeren over een het bouwmeesterschap zonder “groot open huis” naar het model gekruiste degens verder reikt dan van het Open Ruimte Platform. het schietkraam, bewees de ge- In dit huis zouden verschillende spreksavond in het Atelier Bouw- maatschappelijk actoren trans- meester op 11 juni 2019. Sofie De versaal kunnen werken rond de Caigny, Dirk Somers, Véronique nieuwe opgaves en zou de bouw- Claessens, Michiel Dehaene, Bart meester kunnen inzetten op spe- Casier, Leo Van Broeck, André cifieke thema’s. Voor Dehaene is Loeckx, Sylvie Van Damme, Peter het woonvraagstuk in deze een pri- Vanden Abeele, Maarten Liefoog- oriteit. “We zijn de afgelopen jaren he, Peter Swinnen, Stefan Devol- goed geworden in het benoemen dere, Marc Santens, en Wivina De- van de opgaves – de klimaatopgave, meester bespraken er de betekenis de vergrijzing, het filevraagstuk, van het bouwmeesterschap, zijn het fijnstofprobleem, het biodi- rol én zijn instrumentarium in tij- versiteitsverlies, het verlies aan den van transitie. voorzieningen in de kleine steden, het betaalbaarheidsvraagstuk, De maatschappelijke ontwik- enzovoort. Die opgaves maken kelingen plaatsen het bouwmees- architectuur eigenlijk meer dan terschap voor een aantal nieuwe ooit relevant.” Maar voor Dehaene uitdagingen. Betaalbaar wonen, moet de bouwmeester verder rei- een dynamische omgang met erf- ken. “Hij heeft ons de voorbije ja- goed, een brede opvatting van ren een geweten geschopt. Hij moet collectieve voorzieningen, en het vandaag inzetten op zeer concrete verdichtingsvraagstuk zijn enkele opgaves.” van de vele thema’s die ter sprake © Dries Luyten ← A historic meeting between five Flemish Government Architects (FGAs) at the Flanders Architecture Institute in Antwerp on 23 February 2019. From l. to r.: Stefan Devoldere (Acting FGA 2015–2016), Marcel Smets (FGA 2005–2010), Wivina Demeester (competent minister and co-founder of the Team FGA), Peter Swinnen (FGA 2010–2015), Leo Van Broeck (FGA 2016–2020), Bob Van Reeth (FGA 1999–2005).

a+279 Debate: 20 years Flemish Government Architect 11 Dirk Somers introduceerde dan te werking. Maar kan ze bestaan weer een voetballogica in het de- zonder verlies van de corebusi- bat. De bouwmeester moet volgens ness van de bouwmeester? “Wij hem vooral de trainer zijn van de zijn geen landschapsmeesters, wij middenveldspelers. Hij hield daar- zijn geen territoriale meesters, wij bij een pleidooi voor architecten zijn bouwmeesters”, benadrukte die niet alleen vanuit een zorgvul- André Loeckx. “Kwaliteitsvolle dig uitgewerkte projectdefinitie architectuur biedt antwoorden concrete ontwerpvoorstellen doen op de vier grote maatschappelijke – in voetbaltermen “als spits de bal kwesties: het woningvraagstuk, binnenkoppen” – maar ook proac- het gelijkheidsvraagstuk, het de- tief mee aan een agendasetting mocratievraagstuk en het identi- werken en de opgaves definiëren. teitsvraagstuk.” Met andere woorden, een pleidooi om als architect niet louter archi- Het pleidooi voor een bouw- tectuur te maken, maar tevens een meester die bouwt werd aangevuld maatschappelijke verantwoorde- met een pleidooi voor een bouw- lijkheid op te nemen. meester met visie. “Een bouw- meester die punten op een agenda Het debat ging ook over de lang- zet”, aldus Sylvie Van Damme. De zame maar zekere schaalvergro- voetbalterminologie kleurde het ting van de ontwerpopgave. Over debat. Peter Swinnen hield een de verschillende mandaten heen, pleidooi voor een bouwmeester werd de schaal van de architectuur als een libero: “In de libero zit ook immers opgetrokken tot die van een stukje relatieve onafhankelijk- de infrastructuur, het publieke do- heid en vrijheid, omdat ik geloof mein en het stadsproject; tot piloot- dat een bouwmeesterschap staat of projecten die prangende kwesties valt met de proactiviteit die binnen koppelen aan stedelijke of land- dat mandaat wordt aangevoerd.” schappelijke ontwikkelingen; en Die proactiviteit nam het Team tot slot tot territoriale vraagstuk- Vlaams Bouwmeester alvast ter ken in een versnipperd Vlaande- harte door deze gespreksavond te ren. In tijden van transitie lijkt een organiseren als opmaat voor zijn transversale aanpak meer dan ooit zoektocht naar een nieuwe Vlaams nodig. Het op- en opentrekken van bouwmeester, die medio 2020 aan de ontwerpopgave koppelt deze zijn/haar taak zal beginnen. immers aan een gebiedsgerich- You can watch the recording of the debate on: vlaamsbouwmeester .be © Katrijn Van Giel

12 a+279 Publieke Naar aanleiding van de twintigste ver- gaat immers niet over het publieke of architectuur jaardag van de Open Oproep organi- private karakter van de architectuurdis- tot de derde macht seerde het Team Vlaams Bouwmeester cipline – maar er lijkt meer aan de hand. Maarten Liefooghe samen met de vakgroep Architectuur De categorie is ook inhoudelijk onzui- en Stedenbouw van de Universiteit Gent ver, zodat ze niet toelaat om eenduidig een reizende tentoonstelling die in pre- naar een bepaalde groep gebouwen te mière gaat tijdens het Festival van de verwijzen, en ze brengt ook meerdere Architectuur, en die de Open Oproep problematieken in beeld. Het is immers belicht vanuit drie invullingen van pu- duidelijk dat publieke architectuur van- blieke architectuur. De kentering die het daag niet zo smal opgevat kan worden als Vlaams bouwmeesterschap de afgelo- gebouwen in eigendom van de overheid, pen twee decennia met de Open Oproep gemaakt door ontwerpers van overheids- teweegbracht, ligt immers in het feit dat diensten, en voor publiek gebruik. kwaliteitsvolle, interessante architec- Het corpus van bijna zevenhonderd tuur in Vlaanderen nu ook in opdracht Open Oproep-projecten breekt zo’n enge van de overheid tot stand komt. opvatting meteen open. De opdrachtge- Bij het wikken en wegen van titels en vers en eigenaars zijn voor het merendeel ondertitels voor de tentoonstelling ont- openbare besturen zoals de Vlaamse Ge- stond een verrassende discussie, toen meenschap of een lokaal bestuur, maar iemand de vraag stelde of ‘publieke ar- evengoed katholieke zorg-vzw’s die voor chitectuur’ wel bestaat. ‘Publieke archi- de bouw van een rust- en verzorgingste- tectuur’ is als formulering beslist even huis wel publieke financiering ontvan- onhandig als ‘private architectuur’ – het gen. De overheid is dus ook niet altijd

a+279 20 years Open Call 13 eigenaar – denk maar aan het pps- en Vlaams Bouwmeester. Bob Van Reeth dbfm-programma ‘Scholen van Morgen’, benadrukte als eerste Vlaams bouw- waarvoor via de Open Oproep enkele meester graag dat het erom ging de op- modelscholen werden ontworpen. Wat drachtgever de volle mogelijkheden en gebruik betreft, zijn lokale bibliotheken verantwoordelijkheid van zijn of haar of gemeentelijke administratieve centra rol als bouwheer te helpen opnemen. onbetwistbaar openbare gebouwen, in Zo vraagt het Team Vlaams Bouwmees- tegenstelling tot bijvoorbeeld loodsen ter opdrachtgevers om te beginnen hun voor een stedelijke groendienst die wel ontwerpopgave uit te werken in de vorm overheidsinfrastructuur zijn, maar geen van een ambitieuze projectdefinitie, die echt openbare gebouwen. Aan elk van als matrix kan dienen voor de verdere die aspecten hangen uitdagingen vast beslissingen in het proces. Meer dan een voor opdrachtgevers en voor ontwerpers. programma van eisen of een overzicht We leggen ze in de tentoonstelling uiteen van allerlei randvoorwaarden, formu- via drie perspectieven. leert die projectdefinitie een inhoude- lijke visie van de opdrachtgever op de Voortraject inzet en de culturele en maatschappe- Ten eerste, en op zijn breedst benaderd, lijke ambities van het project. is de architectuur die via de Open Op- roep tot stand komt publieke archi- Het uitwerken van die projectdefini- tectuur dankzij de intense betrokken- tie is slechts één aspect van de manier heid van een publieke opdrachtgever, waarop de Open Oproep investeert in daarin nog ondersteund door het Team ‘pre-architectuur’ als basis voor een goed project, zoals waarnemend Vlaams ← Photos of former military barracks commissioned from Niels Donckers by the Government Architect at the Hoge Rielen youth domain in Kasterlee (OO01b08). From the start of the Open Call, photography has fed the analysis of the project sites and their environment.

14 20 years Open Call a+279 bouwmeester Stefan Devoldere het in Vervolgens is de selectie van kandi- 2015 formuleerde. Daarin lag oorspron- daat-ontwerpers en de keuze voor een kelijk een van de belangrijkste verschil- ontwerpteam het meer zichtbare deel van len tussen de Open Oproep en andere de Open Oproep-procedure. Bijzonder prijsvragen, en ondertussen vond een is de manier waarop deze selecties ener- goede projectdefinitie breder ingang. zijds steunen op het voortraject en de ge- De case van het masterplan voor formuleerde ambities, maar anderzijds jeugddomein De Hoge Rielen in Kaster- ook ruimte laten voor de verrassende lee (OO01b08) illustreert hoe de Open herformulering van een initiële ambitie Oproep overheden er ook toe heeft aan- in een concrete architectuurbenadering. gezet om publieke bouwprojecten als De selectie van kandidaat-teams moet schakels in een langer ontwikkelings- precies die keuze mogelijk maken tussen perspectief te denken. In andere bege- verschillende verwachte architectuurin- leidingstrajecten, zoals voor De Krook terpretaties van dezelfde set ambities. in Gent (OO1801), het vrt-gebouw De Open Oproep investeert zo in een (OO2801) of de Hasseltse Begijnhofsite zorgvuldig opgezet proces, zonder dat (OO3406), omvatte de investering in op slot te doen. pre-architectuur eerder het uitklaren Gedeeld landschap van stedenbouwkundige opties, het sme- den van de nodige actorencoalities rond Ten tweede zijn de Open Oproep-pro- een gedeeld project, en het vergroten jecten publieke architectuur, omdat ze van de haalbaarheid door ruimtelijke en vaak de publieke verantwoordelijkheid financiële scenario-evaluaties. op zich nemen voor de zorg van het gro- ↓ Torhout city centre ↓ Witherford Watson Preliminary research (OO3206): notes Thirteen varied Mann, commissioned by Architecture accompanying the dwellings in Gistel by the Woonwel Workroom Brussels interviews with the cluster around a housing agency for the project residents (AWB seventeenth-century (OO0322). definition for the Archive). inn and delimit a new renovation of public space.

a+279 20 years Open Call 15 tere ruimtelijke verband. De omgeving en anderzijds met een panorama van die we bewonen, het land en het land- nevelstad Vlaanderen. Daarin assem- schap waarin we plannen en bouwen, is bleren we zeven fictieve taferelen uit ide- een common – een gedeeld gemeen goed aaltypische deellandschappen uit onze – en de zorg ervoor is een publieke zaak. regio’s, waarin we ook telkens een aantal Vanzelfsprekend kan die zorg nooit al- Open Oproep-projecten integreren. leen door overheidsprojecten gedragen worden. Maar van overheidsprojecten, Overheidsinstellingen bovendien vaak op sleutellocaties, ver- Ten slotte exploreert een ‘wunderkam- wachten we wel bij uitstek dat ze op dit mer’ met foto’s en nagebouwde archi- vlak voorbeelden stellen. tectuurfragmenten de Open Oproep als een verzameling architectuurontwerpen Uit twintig jaar Open Oproep kun- die een gezicht geven aan overheidsin- nen we effectief een waaier aan ‘omge- stellingen – onze smalste en duidelijk- vingswaarderende’ masterplannen en ste opvatting van publieke architectuur. architectuurprojecten compileren, die Hier verschijnt automatisch de diversi- verloren kwaliteiten van een (stads)land- teit van architectuuridiomen die voort- schap opnemen of nieuwe kwaliteiten komt uit de diversiteit van architectuur- realiseren, die investeren in de kwaliteit praktijken. Wat hier op het spel staat, van de publieke ruimte, of in de duur- is echter het overtuigende gebruik van zaamheid van ons ruimtegebruik. Dat oude en nieuwe codes en architectuure- verkennen we in de tentoonstelling ener- lementen om de ruimte te differentiëren zijds met een monumentale spreidings- in (semi)publieke en private plekken, kaart van de Open Oproep-projecten, ↓ With a straight forest List and Lola path and an organic Landscape esplanade, the Architects, commi- bridge function ssioned by the city of between Stiemer- Genk, Genk Sport- beek valley and the park master plan forest structure is (OO2608): summary clearly articulated. drawing from the competition bundle. 7 9 12 6 5 10 11 13 8 14 23 16 1 19 2 3 4 15 22 20 18 17 21 24 23 17 Belgiê-Johanneskerk

16 20 years Open Call a+279 ↓ om instellingen en openbare voorzie- De drie benaderingen van het publie- FVWW architecten ningen de juiste toon van waardigheid ke – het (voor)traject van publieke acto- and VK Engineering, te geven, maar ook om ze onder elkaar ren naar (een) architectuur(opdracht), in collaboration with te differentiëren – een kinderopvang is architectuurprojecten die verantwoor- Gert Robijns, immers geen crematorium. delijkheid opnemen voor het gedeelde repurposing of the landschap, en architectuur die vorm- Belgacom building Ons informeel tijdsgewricht, en de geeft aan openbare instellingen – krui- as a police station, combinatie van programma’s in verza- sen elkaar in talloze concrete projecten. art academies and melgebouwen of de herbestemming van Je kunt ze gebruiken als kritisch lees- city archive, sites, vormen hier bijkomende uitdagin- rooster om de geschiedenis van twee de- commissioned by the gen, maar ook kansen voor vernieuwing. cennia Open Oproep te scannen, maar city of Herentals and Een treffend voorbeeld is het project ook als richtsnoer om de toekomst van the Neteland police van fvww voor de verbouwing van het de Open Oproep te verbeelden. zone (OO3002). naoorlogse rtt-gebouw van Herentals Design of the façade tot politiecommissariaat, stadsarchief In samenwerking met EXPO Open Call, 20 on the Molenvest, en lokale kunstencampus (OO3002). De years of public 2019 version. nieuwe gevelbekleding probeert niet de architectural verschillende programmaonderdelen te commissions lokaliseren of te verbeelden, maar ver- sterkt de wat zakelijke monumentaliteit CURATORS van de uitzonderlijk lange, repetitieve gevel. Belettering – de integratie van Maarten een kunstproject van Gert Robijns – Liefooghe and signaleert de publieke bestemming van Maarten Van het gebouw, terwijl de opschriften zelf Den Driessche de spanning tussen de samengebrachte programma’s van politie en kunstaca- WHEN 20 September – demies aanhalen. Op de straatgevel ver- 31 October 2019 schijnt namelijk het woord regelmaat- regel en op de gevel aan de binnenkoer WHERE Vandenhove de woorden richten&rechten. Centrum voor Architectuur en Kunst, Rozier 1, Ghent INFO AND TICKETS ugent.be/ vandenhove, vlaamsbouw- meester.be The exhibition will later travel to the Atelier Bouwmeester in Brussels, and then through various Flemish provinces. Different cases will be highlighted for each rerun.

WAAROM schrijven steeds meer architecten de platdakvensters van VELUX voor? Redenen genoeg: Glas is de nieuwe standaard voor dakvensters in uitbouwprojecten en constructies met een plat dak. Ze beantwoorden perfect aan de verwachtingen van klanten wat betreft thermische en akoestische isolatie (Urc: tot 0,72 W/m2k, Rw: 37dB). Ze zijn duurzamer en niet duurder dan vergelijkbare oplossingen in plastiek. Ze bieden een design oplossing voor uw projecten. Vanaf Ontdek al onze oplossingen voor platte daken op pro.velux.be 593 €Après * VELUX, ook voor platte daken. excl. btw * Prijs geldig tot 29/02/2020 De opening naar buiten die binnen alles verandert.

18 a+279 Baukunst Het is maandag en Bozar is gesloten. ze ritmisch zijn. Het is een cadans Als scenografe werk ik aan de ten- die begint en eindigt, telkens als ik Aslı Çiçek toonstelling over Constantin Bran- voorbij een nieuw object loop. cusi in het Koninklijk Circuit. Aan- gezien ik niet langs de gebruikelijke Al gauw besef ik dat ik door een ingang in de expozalen raak, moet tentoonstelling loop die de hele tijd ik de lift nemen en door de eerste doorgaat, dag en nacht, ook op de verdieping van het labyrint lopen sluitingsdag, of er nu iemand is of getekend door Victor Horta. Het is niet. In bijna elke hal van het ten- stil in het gebouw. De lopende ten- toonstellingscircuit staat een bewe- toonstellingen krijgen een dag geen gend voorwerp dat eruitziet als een bezoekers over de vloer, de lichten vreemd amalgaam van een sculp- zijn uit en je hoort de airconditi- tuur en misschien een ouderwetse oning verse lucht in de zalen bla- robot. De objecten zijn projectma- zen. Maar toch klinken er geluiden quettes van het Brusselse archi- ergens in de expozalen. Af en toe tectenbureau Baukunst. Naast de begint een piano vanzelf te spelen. maquettes zijn er niet veel andere Er zijn mechanische geluiden, niet objecten. Hier en daar vind je een echt hard, maar ze vallen op omdat tekst die meer de context schept dan echt een uitleg biedt. De mu- ↓ Sports Centre La Fraineuse, Spa, 2016 © Maxim Delvaux

a+279 Baukunst 19 ren zijn tamelijk leeg en er hangt Deze tentoonstelling toont de een rustige sfeer in de zalen met ge- verschillende manieren waar- dempt licht. Verderop springt een op gebouwen functioneren. Er is grote lichtbak met een satellietfoto niet alleen een wisselwerking met van Brussel in het oog. Tijdens een hun gebruikers, maar ook met de pauze ga ik even een kijkje nemen. zwaartekracht, het klimaat, het De stad is onmiddellijk herkenbaar licht, de stad en het landschap. De op het beeld, maar als je aandachti- naam van het bureau komt van het ger kijkt, merk je dat verschillende Duitse woord Baukunst, dat een referentiepunten ontbreken. Ico- onderscheid maakt tussen archi- nische gebouwen zijn verdwenen tectuur en de pure daad van het en in plaats daarvan loopt de stad bouwen. Bauen is een fysieke daad, door, als een stuk stof met een pa- die onderhevig is aan wetenschap, troon van kleine, onregelmatige bouwfysica en zwaartekracht. lapjes die erop zijn gestikt. De col- Maar Baukunst, zowel in etymo- lage benadrukt de rol van die sym- logische zin als wat betreft de bolische gebouwen in de stad, maar praktische uitvoering, suggereert ook hoe overbodig ze wel niet zijn, ook een link met kennis, verbeel- omdat ze vervangbaar zijn. ding, verhoudingen, materialen ↓ Polyvalent hall, Rasquinet, 2019 © Maxime Delvaux

20 Baukunst a+279 en betekenis. Het bureau commu- is, wetende dat de tentoonstelling niceert liever niet te veel over dit niet stopt, zelfs nadat de deuren onderwerp in de tentoonstelling. zijn gesloten. Het doel is veeleer een toevallige dialoog tussen hun projecten, door Opmerking: Dit fictieve verslag is geba- middel van bewegende en ‘spre- seerd op een gesprek met Adrien Ver- kende’ objecten. Zelfs als er nie- schuere, de oprichter van Baukunst, in mand door de lege gangen loopt, april 2019, vijf maanden voor de opening lijken de maquettes met elkaar te van de tentoonstelling. praten, te blijven bewegen en re- ageren op hun directe omgeving. TITLE baukunst Ze handelen autonoom, maar ook samen, ze zijn er vanwege én on- AUTHORS danks de omstandigheden van een tentoonstelling. Terwijl ik na mijn Jacques Lafitte, pauze de plek verlaat, vraag ik me Lynn Margulis af hoe bezoekers reageren op deze and Dorion manier van architectuur presente- Sagan, Adrien ren. Dat kan ik het best ervaren als Verschuere in Bozar de volgende dag weer open conversation with Hans Ulrich Obrist LANGUAGE English PUBLISHERS Koenig Books (London), a+ Architecture in Belgium (Brussels), Bozar Books (Brussels) ISBN 978-3-96098- 683-6 INFO a-plus.be/fr/ publication/ baukunst EXPO Baukunst – Performance and Performativity WHEN 27 September 2019 – 5 January 2020 WHERE Bozar INFO AND TICKETS a-plus.be/expo, bozar.be → © Artefactorylab ZAWH Campus, Whinterthur, 2018 (shortlisted competition, 2nd prize)

NIEUW BIJZONDER SLIM GEBERIT AQUACLEAN. DE DOUCHE-WC. Geberit AquaClean Sela zorgt voor een ongeëvenaard gevoel van frisheid: na een druk op de bedieningstoets wordt u gereinigd door een bijzonder aangename waterstraal op lichaamstemperatuur. Meer informatie over de veelzijdige douche-wc‘s vindt u op www.geberit-aquaclean.be. WHIRLSPRAY TURBOFLUSH ORIËNTATIELICHT AFSTANDS­ DOUCHE­ SPOELTECHNIEK BEDIENING TECHNOLOGIE

22 a+279 Giusto Santiago Giusto en Nelson Van uit de kunstgeschiedenis en de ar- Van Campenhout ontmoetten elkaar chitectuurtheorie. Giusto en Van tijdens hun opleiding architectuur Campenhout zijn ervan overtuigd Campenhout in Brussel. Als student werkten dat die referenties een meerwaarde ze samen aan verschillende pro- vormen voor hun architecturale in- Lara Molino jecten, maar daarna gingen ze elk terventies. In hun projecten wordt bij verschillende bureaus ervaring een bestaande evidentie blootge- opdoen. In 2014 richtten ze samen legd, die door de interventie een hun eigen praktijk op. nieuwe dimensie krijgt. Tijdens het tekenen en ontwerpen komen Hun bureau heeft vestigingen enkele denkwijzen en redenerin- in Brussel én in Buenos Aires, gen naar voren. Hun vormentaal is waardoor ze zowel in Europa als voortdurend in ontwikkeling. in Zuid-Amerika in verschillende contexten werken. Ze ontwerpen Sinds het bureau vijf jaar ge- samen en verdelen daarna de pro- leden werd opgericht, hebben ze jectopvolging naargelang de loca- aan diverse private opdrachten tie. Hun internationale projecten gewerkt, zoals de aanleg van een omvatten onder andere het inte- panoramisch terras in Brussel en rieurontwerp van een kledingwin- verschillende vrijstaande wonin- kel in Buenos Aires en het master- gen. Maar ze boren ook meer theo- plan van een wijngaard in Mendoza. retische onderwerpen aan, zoals bijvoorbeeld hun poging om het Ze ontwerpen hun projecten begrip van de horizon te herdefi- eerder intuïtief dan volgens een niëren. welbepaalde methodologie, maar ze refereren altijd naar elementen ACROSS LECTURE Giusto Van Campenhout INTRODUCTION BY office Kersten Geers David Van Severen WHEN 10 October 2019, 20:00 WHERE deSingel, Antwerp LANGUAGE English/Dutch INFO AND TICKETS a-plus.be → © Javier Agustin Rojas House of Matching Colours, Buenos Aires, 2016

Stormpan Vario 18 25 mm Grote variabele kopsluiting 4 mm Variabele zijsluiting De variabele Stormpan geïnspireerd door dakdekkers We hebben dakdekkers gevraagd hoe zij de ideale Stormpan zagen. Dat leidde tot een innovatieve pan met een grote variabele kopsluiting van maar liefst 25 mm en een variabele zijsluiting van 4 mm. Voordeel? Halve of ¾ pannen zijn in de meeste gevallen niet meer nodig. Dat zorgt voor een enorme tijdswinst en dus een hoger rendement. Bovendien biedt dit Belgisch topproduct een elegante look en garandeert het op elk dak een optimaal eindresultaat, zowel bij nieuwbouw als renovatie. Meer informatie? Vraag onze brochure aan via www.stormpanvario18.be

KIES VOOR 100% VEILIGHEID De oplossingen van Skylux garanderen 100% doorvalveiligheid lichtstraten met 1200 joule netten polycarbonaat kunststof lichtkoepels VAST OF anti-doorvalrooster OPENGAAND SYSTEEM glaskoepels Veiligheid op de werf is cruciaal. Platte daken worden meer en meer betreden. Denk maar aan het plaatsen van zonnepanelen of bij onderhoud van alle technische installaties. De lichtstraten en de lichtkoepels van Skylux zijn niet alleen luchtdicht, ze isoleren prima en plaatsen gemakkelijk. Daarnaast hebben ze nóg een bijzondere troef: een groot deel van ons assortiment lichtkoepels en lichtstraten is 100% doorvalveilig: daarmee voldoen deze producten aan de Europese norm van 1200 Joule. www.skylux.be

a+279 25 FVWW Frederic Vandoninck en Wouter serre via een patio of pergola. Die Willems deden werkervaring op verschillende werelden kunnen al- Roxane Le Grelle bij Robbrecht en Daem, Arca- leen maar in harmonie naast elkaar de en Office 360. Meer dan tien bestaan dankzij de overgang tussen jaar geleden werkten ze voor het de binnen- en buitenruimte, tussen eerst samen bij Neutelings Riedijk de pivésfeer en de publieke ruimte. Architecten in Rotterdam. Die overgangsfase is kenmerkend In 2009 richtte Vandoninck met voor hun werk en is onontbeerlijk verschillende partners MikeVic- om een gemeenschappelijke ruimte torVictor op en Willems sloot zich te creëren. een jaar later bij hen aan. Vervol- De architecten worden zo be- gens besloten Vandoninck en Wil- middelaars die alle eisen en verlan- lems in 2013 om samen voort te gens van een complex en coherent gaan onder de naam fvww. Sinds- project in de ruimte verwezen- dien ontwikkelen ze hun praktijk lijken. De verhouding tussen de als een parcours, een proces dat verschillende functies, zoals een altijd begint met vragen die ze supermarkt en woonruimte, of een proberen te beantwoorden in hun politiecommissariaat en een aca- eigen beeldtaal, die door de jaren demie, en de manier waarop die is verfijnd. Ze beschouwen elk pro- functies zich tot de context verhou- ject en elk antwoord als een stap in den, zijn daarom essentiële com- de evolutie van hun praktijk. ponenten van het project. fvww geeft de voorkeur aan ge- Maar in de portfolio van fvww mengde en complexe programma’s zijn niet alleen nieuwe en gemeng- in een stedelijke context, die essen- de projecten te vinden. Het bureau tieel is voor de ontwikkeling van heeft onlangs het Stadsmuseum hun project. Het gemeenschaps- Lakenhalle in Ieper gerenoveerd aspect is een cruciaal element in en werkt momenteel aan de her- hun visie: de architecten zijn ervan bestemming van een kerk tot een overtuigd dat onze leefruimten evo- kantoorgebouw en bibliotheek in lueren en dat de grenzen tussen het Antwerpse district Borgerhout. thuis, ontspanning en werk verlegd Vanuit zijn fascinatie voor de worden. Ze proberen daarom over- evolutie van ons dagelijks leven gangszones te creëren tussen de pri- probeert fvww architectuur te vésfeer binnen en de open ruimte realiseren die resoluut op de toe- buiten, door een reeks tussenruim- komst is gericht. ten te maken, van een gang naar een ACROSS LECTURE fvww INTRODUCTION BY Pierre Blondel WHEN 17 October 2019, 19:00 WHERE Galerie Opéra, Liège LANGUAGE English/French INFO AND TICKETS a-plus.be © Stijn Bollaert ← Ypres Museum in the Cloth Hall, Ypres, 2018

26 a+279 Perneel Lore Perneel en Carmen Osten alle verschillende componenten Osten werken al samen sinds ze elkaar en stadia van een project onder de leerden kennen tijdens hun ar- knie te krijgen, van het ontwerp Roxane Le Grelle chitectuurstudie aan Sint-Lucas van het concept en de tekening Gent. Hun samenwerking is bijna tot aan de realisatie. Zo geven ze vanzelfsprekend, een stilzwijgen- zichzelf de vrijheid om te evolu- de band die hen verenigt. Het was eren en langzaam te groeien. Die dan ook geen verrassing dat ze hun houding is terug te vinden in hun eigen praktijk oprichtten nadat ze aandacht voor detail, hun strenge respectievelijk bij evr-Architecten materiaalkeuze en de nauwkeurige en Marie-José Van Hee hadden ge- uitvoering van de projecten die ze werkt. In 2011 ging het duo officieel realiseren. van start, toen de bouwvergunning Voorlopig bestaat hun portfo- voor een villaproject aan de Leie lio voornamelijk uit particuliere werd toegekend. projecten, maar Perneel en Osten In de daaropvolgende projecten steken hun ambitie voor openba- probeerden Perneel en Osten altijd re opdrachten op grotere schaal de juiste toon te vinden. Coheren- niet onder stoelen of banken. De tie is het belangrijkste aspect: de Steinerschool die ze nu in Gent twee architecten willen absoluut bouwen, is een goed voorbeeld. consistent blijven in de projecten Het project dwingt hen om de ken- die ze ontwikkelen, omdat ze zo- merkende principes van hun prak- wel tekenen als bouwen. Ze willen tijk toe te passen, en ondanks de dus niet alleen concepten ontwik- schaalsprong op koers te blijven kelen, maar ze ook daadwerkelijk naar een architectuur die coherent realiseren. Ze proberen daarom en beheerst is. ACROSS LECTURE Perneel Osten INTRODUCTION BY Olivier Bastin (L’Escaut) WHEN 14 November 2019, 19:00 WHERE Galerie Opéra, Liège LANGUAGE English/French INFO AND TICKETS a-plus.be → © Arnout Fonck Emiel Claus, Deinze, 2016

Jeannette Kuo Regional LafargeHolcim Awards winner. Architect, Switzerland. “ Winning the LafargeHolcim Awards made us part of a global alumni family” An initiative of LafargeHolcim, Design competitions boost projects, careers, and networking represented in Belgium by opportunities. Be part of the 6th International LafargeHolcim Awards for exemplary projects and visionary concepts in sustainable construction. Prize money totals USD 2 million. Independent expert juries evaluate submissions from architecture, engineering, urban planning, materials science, construction technology, and related fields using the “target issues” for sustainable construction of the LafargeHolcim Foundation. www.lafargeholcim-awards.org

28 a+279 De Een eeuwenoud kerkje, een gordij- om bekend staat. In die landschaps- authenticiteit nenkamer in het bos, een fake rots schilderijen vertrok hij vanuit een in een maisveld en een western- bijzonder perspectief waarbij hij van het dorp. De ruimtelijke interventies van bovenaf uitkeek op een imagi- landschap van de openluchttentoonstelling nair, scenografisch landschap dat De blik van Bruegel in Dilbeek la- hij componeerde en vervormde als Lisa De Visscher – Foto’s Michiel De Cleene ten ons met andere ogen kijken een fotoshopper avant la lettre. naar een schijnbaar alledaags en typisch Vlaams landschap. De tentoonstelling bestaat uit een 7 km lang wandelparcours 2019 is het jaar van Bruegel en waarop veertien ontwerpers en dat zullen we geweten hebben: 450 kunstenaars een installatie ent- jaar na het overlijden van Pieter ten die met hedendaagse midde- Bruegel de Oude pakken topmu- len het landschap bevragen. “Ze sea wereldwijd uit met zijn werk. doen ‘iets’ met de plek, spelen met Ook in de gemeente Dilbeek loopt de waarneming van de ruimte, nog tot in het najaar een eerder werken desoriënterend of richten atypische tentoonstelling, waarin juist je aandacht”, zegt curator Ste- niet de werken van Bruegel, maar fan Devoldere. “Vaak scheppen ze zijn blik op het landschap centraal nieuwe, onverwachte omgevingen. staat. De aanleiding was de kapel Ze creëren een kader dat je blik op van Sint-Anna-Pede en de water- het landschap stuurt en begeleidt.” molen van Sint-Gertrudis-Pede die terug te vinden zijn op verschillen- Net zoals Bruegel het Pajotten- de van zijn schilderijen. Beide ge- land schilderde zoals het er in wer- bouwen getuigen van het feit dat het kelijkheid nooit heeft uitgezien en Pajottenland model stond voor de het landschap ook vandaag nog reeks indrukwekkende geconstru- weinig gemeen heeft met dat uit eerde landschappen waar Bruegel de 16de eeuw, stellen een reeks kunstwerken de zoektocht naar ↘ OFFICE KGDVS & Bas Princen, Model for a Tower

a+279 Bruegel’s Eye 29 ↓ ↓↓ Koen van den Broek, Gijs Van Vaeren- Exit bergh, Study for a Windmill

30 Bruegel’s Eye a+279 ↓ authenticiteit in vraag. Guillaume geliaanse wijze een volstrekt arti- Filip Dujardin, Bijl bouwde een westerndorp met ficieel imaginair gecomponeerd Artefact 2 prefab houten tuinhuisjes rond landschap. lange feesttafels. Een referentie Het meest ontroerende werk is naar zowel de Boerenbruiloft als dat van Koen van den Broek, per- naar de gemillimeterde gazons fect ingepast onder de Zeventien van de aanpalende verkaveling. Bruggen, een beschermd spoorweg- office Kersten Geers David Van viaduct. Wat op het eerste gezicht Severen ontwierp met een grote op een fit-o-meter lijkt, blijkt bij ronde gordijnenrail een kamer in nader inzien de driedimensionale een beschermd stukje bos. Op de ontleding te zijn van een bestaand gordijnen staan details afgedrukt schilderij van zijn hand. Enkel op van de Toren van Babel, die Bas één bepaalde plek openbaart zich Princen met een macrolens had ge- de perfectie van het lijnenspel van fotografeerd zodat elke menselijke het tweedimensionale beeld. figuur, zowaar elke penseelstreek Niets is wat het lijkt in deze in- zichtbaar wordt. drukwekkende en veelzijdige ten- Filip Dujardin is prominent aan- toonstelling. De selectie van de wezig met drie kunstwerken: een kunstenaars en ontwerpers is even imposante rots in het wuivende weinig verrassend als vrouwelijk, maisveld blijkt een foto gemon- maar de opzet van het parcours is teerd op een houten structuur; een geslaagd. Het is een intelligente, gigantische spiegel creëert de illu- coherent opgebouwde dialoog met sie van een realtime-copy-paste; de omgeving, die de complexiteit en in de kapel van Sint-Anna-Pede en de gelaagdheid van het land- staat een levensgroot landschaps- schap op een poëtische manier in beeld. Deze foto verbeeldt op brue- de kijker zet. EXPO Bruegel’s Eye: Reconstructing the Landscape WHEN until 31 October 2019 WHERE Dilbeek CURATOR Stefan Devoldere SCENOGRAPHY Aslı Çiçek ARTISTS / DESIGNERS Guillaume Bijl, Josse De Pauw, Erik Dhondt, Filip Dujardin, Futurefarmers, Gijs Van Vaerenbergh, Landinzicht, office KGDVS, Bas Princen, Rotor, Georges Rousse, Bas Smets, Koen van den Broek, Lois Weinberger INFO deblikvanbruegel .be

NIEUW De meest moderne gaswandketel Vitodens 200-W _ Eenvoudige installatie door digitale installatie-assistent _ Zuinig verbruik door superlage modulatie tot 1,9 kW _ Geschikt voor zeer lange rookgasafstanden _ Rookgasbuizen: parallel 60/60 mogelijk _ Betrouwbare Inox radiaal warmtewisselaar met 10 jaar garantie _ Geschikt voor verschillende soorten gas door Lambda Pro Plus _ Unieke in de hoogte verstelbare display _ Geïntegreerde WiFi aansluiting voor connectiviteit _ 5 jaar garantie (voorwaarden zie viessmann.be) Vermogen (kW): 1,9 – 32 kW – Standaard rendement 98% (Hs) – Energie-Efficiëntieklasse A Neem contact op met uw Viessmann technico- commercieel vertegenwoordiger of neem een kijkje op www.viessmann.be

32 a+279 School- Met Back to School blikt het Vlaams deren en Brussel. Zo ontwerpt Felt voorbeelden Architectuurinstituut terug op de een fietspad doorheen basisschool recente golf van nieuwe of ver- De Linde in Zarren [zie pp. 40], een Gitte Van den Bergh – Foto’s Thomas Noceto nieuwde schoolgebouwen. Cu- verbinding tussen dorp en verka- ratoren Sofie De Caigny en Bart veling. De gesloten en compacte Tritsmans selecteerden typevoor- Sint-Ludgardisschool van Stépha- beelden die samen een overzicht ge- ne Beel Architects in Antwerpen ven van geslaagde antwoorden op stelt zich in een zeer dicht stedelijk de recente bewegingen in de scho- weefsel open naar straat, met de lenbouw. Op 24 oktober opent de creatie van een grote raampartij tentoonstelling in deSingel; voor- als vitrine. afgaand vindt er een bijbehorend symposium plaats dat de vraag stelt Ook het duurzaamheidsvraag- of de gerealiseerde scholen ook stuk daagt ontwerpers uit om in klaar zijn voor de toekomst. te zetten op nieuwe materialen en bouwmethodes. bc Architects In Vlaanderen en Brussel zagen startte in Edegem een participatief de voorbije tien jaar steeds meer traject op waarin studenten en om- scholen het levenslicht, mede wonenden met blokken gestamp- dankzij het project ‘Scholen van te aarde de Bioklas realiseerden. morgen’ van de Vlaamse regering. Door de bijzondere materialisatie Maar zijn deze recent gerealiseer- kan de school later letterlijk weer de scholen als pedagogisch project opgaan in haar omgeving. Maar en als gebouw ook bestand tegen ook een bouwproces zelf kan duur- de uitdagingen van de toekomst? zaam zijn. Zo konden re-st en Bau- Met een selectie van best practices kuh de opdrachtgevers van het willen de curatoren van de over- Klein Seminarie in Hoogstraten zichtsexpo Back to School die vraag [zie a+277] overtuigen om de nood- het hoofd bieden. zaak aan bijkomende ruimte op te lossen door het bestaand patrimo- De keuze voor de projecten is di- nium efficiënter te gebruiken. vers en gevarieerd, en omvat zowel renovatie- als nieuwbouwprojec- De tentoonstelling focust op zo’n ten, van grote of kleine schaal. Ze vijftiental realisaties die elk op onderzoekt de inbedding van ar- hun manier een schoolvoorbeeld chitectuur in haar specifieke con- zijn van mogelijkheden om met de text, met locaties over heel Vlaan- nieuwe uitdagingen om te gaan,

a+279 Back to School 33 ↓ zowel op het vlak van pedagogie de toekomst. Experts uit verschil- BC Architects, als van architectuur. Met een een- lende sectoren gaan dieper in op de Regional House with voudige weergave van plannen en realisaties en vernieuwingen van Bioklas, Edegem, afbeeldingen spreekt de expo een de afgelopen jaren. De discussie be- 2016 groot publiek aan. handelt thema’s zoals de werking van de dbfm-procedure, pedagogi- Als aanvulling op de tentoon- sche uitdagingen en nieuwe samen- stelling levert het symposium een werkingsvormen. De aangehaalde kritische noot. Door stil te staan kwesties uit het gesloten symposi- bij thema’s uit de casestudy’s zet um op 24 oktober vinden ’s avonds Back to School een dialoog op rond hun weerslag in een publieks- de vraag of de grote inhaalbeweging moment, tevens de openingsavond ook scholen heeft opgeleverd die van de tentoonstelling. beantwoorden aan de noden van EXPO Back to School. School Buildings of the Future WHEN 25 October 2019– 16 February 2020 OPENING NIGHT AND SYMPOSIUM 24 October 2019 WHERE deSingel, Antwerp INFO AND TICKETS vai.be Scale 1/100 FortV BC architects and studies

34 a+279 Schools A' 2 1 N 21. 0 6 grondplan +0 - 1:200 W Z 21. 1 2 10 21. 0 9 21. 0 3 5 10 O Z 02 5 02 0 5 10m 3 0 5 10m A 05 10m Verdieping -1 1:500 1 Osk-ar, Porta 1070, Anderlecht, 2019 [see pp. 66–70] 2 evr-architecten, Sint Lievenspoort, Ghent, 2016 3 BAS, Sint-Joost- aan-Zee, Sint- Joost-ten-Node, 2005 4 Vers.a, Dubrucq, Anderlecht, 2019 [see pp. 72–76] 5 a.practice, roof extension of a secondary school, Schaerbeek, ongoing 6 KAAN architecten, Utopia, Aalst, 2018 0 5 10m

a+279 35 4. Reuse 5 4 R+4 0 2m 5m 0 10 20m LEVEL 0 0 2 5m 6 0 5 10m ↖ In cities, we most need schools where we lack space. The adaptive reuse to house new schools and the integration of new buildings in an old fabric is a major challenge for architects nowadays. 024 10m

36 Heart a+279 ↘ 1 0 5 10m A central communal space for school buildings is rooted in the history of school architecture. Today, those spaces absorb more and more functions and carry the identity of the place. By creating a heart, typology emphasizes the connection between building, children and the pedagogic programme. 2 25m 10 5 0 VnEiveRaDu +IE3.P88ING 1 3 0 5 10m 0 2 5m

a+279 37 1 Compagnie-O, 5 Bogdan & Van 4 0 2 5m Elementary Broeck, Unesco School, Lebbeke, Campus, 5m 2017 Koekelberg, 2018 0 [see p. 64] 2 V+/Central, School Dominiek 6 Xaveer De Geyter Savio, Dilbeek, Architects, ongoing Melopee, Oude Dokken, Ghent, 3 B-ILD, PSBO De 2019 [see pp. Sterretjes, Tienen, 98–102] 2018 4 Bovenbouw Architectuur, Gemeenteschool, Berlaar, 2016 5 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 6 0 10 20m 0 5 10m

38 (No) a+279 corridor ↘ 1fSjotfoecihkghzorieti New ways of learning 2 and alternative 1 pedagogic programmes lead to new typologies for schools. The element of a ‘corridor’ has become a key figure in the articulation of the plan and the (sometimes absent) frontier between classrooms and circulation space. HEB200 0 5 10m 0 5 10m 0 5 10 4 3 0 10 20m 0 10 20m

a+279 39 5 1 architectuuratelier 5 Bulk architecten, ambiorix, Het Vliegertje, Provinciaal Deurne, 2019 Instituut Avant, [see pp. 46–50] Deurne, 2019 [see pp. 94–96] 6 Dierendonck- blancke, Kosmos, 2 V+ / Aha / Nord / Antwerpen, Central, Technical ongoing school with ateliers, Templeuve, 7 Stéphane Beel ongoing Architecten, Atheneum 3 Robbrecht en Wispelberg, Daem architecten, Ghent, 2017 Steinerschool, Anderlecht, 2019 8 Dierendonck- (preliminary blancke, De Tol, design) Riemst, 2016 4 a.practice, Philippe Geluck, Herseaux, ongoing 6 plan school 04 10m 0 1 2 5 20 0 10 20m 7 8 02 5m 02 5m

40 In Vlaamse velden a+279 en verkavelingen In 2014, het jaar van hun oprichting, won Felt EN In 2014, the year it was founded, Felt architecture architecture & design de Open Oproep voor een & design won the Open Call for a primary school in basisschool in Zarren. Twee scholensites brachten Zarren. They brought two school sites together in a ze samen in een nieuw gebouw met negen klassen, new building with nine classrooms, a canteen and a een refter en een sporthal. Felt maakte een scherpe sports hall. Felt carried out a sharp analysis of the analyse van de oer-Vlaamse omgeving en creëerde primeval Flemish environment and created a school een school die zich sober in haar context past, maar that fits soberly into its context but surprises at the op het juiste moment verrast. right moment. Bart Tritsmans – Foto’s Stijn Bollaert

a+279 Felt, De Linde, Zarren 41 De dorpskern van Zarren, in de Westhoek, wordt gevormd Een onverhard pad wurmt zich van aan de kerk tussen de door een kruising van twee verbindingswegen. Wederopbouw- bebouwing en leidt langs enkele met betonplaten afgezette architectuur uit jaren 1920 bepaalt de uitstraling van het dorp: moestuinen en achterbouwen naar het nieuwe schoolgebouw. een lint van bakstenen woningen met rode pannendaken. Langs het pad komen kinderen via een autovrije route van Rondom de kern groeiden verkavelingen en daarbuiten ligt aan het dorpsplein naar school. Door het nieuwe schoolge- het platteland: historische molens, een heuvelrug, een beek- bouw aan het uiteinde van het perceel in te planten, creëert vallei met knoestige populieren en knotwilgen, schuren in Felt een ruime speelplaats tussen de schoolgebouwen en beton- en golfplaten. In een tweede bouwlijn langs de verbin- de nog te bouwen sociale woningen. Die voelt aan als een dingsweg en aansluitend bij de achterliggende verkaveling, tweede dorpsplein. Langs de perceelsgrens laat Felt het pad verrees een nieuw schoolgebouw. Felt liet zich inspireren door doorlopen rondom het schoolgebouw, waardoor een nieuwe de typisch Vlaamse potpourri van bouwstijlen en ontwierp fietsverbinding tussen het dorp en de verkavelingen ontstaat. een school die een verbinding maakt tussen het organisch gegroeide dorpsweefsel, de verkavelingen en de natuur. Naast de fysieke verbindingen met de omgeving past Felt ook de gedaante van het gebouw aan de omgeving aan. De kopse gevels bestaan uit een strook donkergrijs beton en een strook leistenen; de langse gevels bestaan uit roze beton en bakstenen in zandkleur, en worden bekroond met een rood pannendak. De erg herkenbare kleuren en materialen stralen door hun combinatie een zekere ironie uit. Het ge- bouw lijkt bijna een staalkaart van de zachte steentinten in de verkaveling, de rode daken in het centrum en de grijze betonnen loodsen in de weilanden. De detaillering is erg strak. Alle elementen zitten in hetzelfde vlak; de randen en hoeken zijn scherp afgelijnd. ↓ establishes a Felt was inspired connection between by the typical the organically Flemish potpourri of grown village fabric, building styles the allotments and and designed a nature. school that

42 Felt a+279

a+279 De Linde, Zarren 43 In Zarren discussieert men volop over het kleurenpa- vormt het snijpunt van de twee vleugels van het gebouw. let, maar het ontwerp en de uitvoering van de klassen en Naar de zijde van het landschap strekt zich een vleugel de gemeenschappelijke ruimtes is van hoge kwaliteit en met twee verdiepingen klaslokalen uit. De ‘nokklassen’ getuigt van oog voor detail. De ingang is, zeker voor een op de verdieping onder het dubbele zadeldak hebben een basisschool, theatraal – in de positieve zin van het woord. royaal ruimtegevoel door de maximale plafondhoogte van Het centraal element, dat je wanneer je de school nadert vijf meter en de grote ramen op de landelijke omgeving. vanuit het dorp meteen door het grote raam ziet, is de De ‘tuinklassen’ geven met schuiframen uit op een terras knap gedetailleerde bordestrap in roze beton. De trap en de omliggende schooltuin.

44 Felt, De Linde, Zarren a+279 De mate van detaillering en de speelse details verraden huiselijk door de hanglampjes, de roze betonvloer en de ter- het designplezier van de architecten. Felt ontwierp al het razzobar. Dé vondst in deze ruimte is dat de eetzaal als een vast meubilair. De diepe deurkaders die ontstaan door de in- mezzanine bovenop de kleedkamers rust, en ze samen met gebouwde kasten worden net als kapstokken en kastdeuren de sporthal een geheel vormt. De groene sporthal met witte voorzien van stalen platen, die dienstdoen als magnetische lijnen en details is in de nok acht meter hoog. Twee poor- muur. De sobere materialen – grijs beton, lichte multiplex en ten die aan de buitenkant bekleed zijn met gegalvaniseerd geperforeerde gipsplaten die ervoor zorgen dat de akoestiek staal zwaaien als schuurdeuren open naar de speelplaats en in de hele school erg goed is – worden in elke klas aangevuld verbinden alle gemeenschappelijke ruimtes van de school met een felgekleurde vloer en een accentkleur. In de ene klas met elkaar: de eetzaal, de sporthal, de speelplaats en de kijken kinderen aan een computertablet door een raam tot overdekte gaanderij die een verbinding maakt met de oude op de vloer uit over het landschap van moestuinen en wei- school. Felt maakte met dit ontwerp een fysieke en mentale den; in de andere is een zitbank in het raamkader verwerkt. verbinding tussen de dorpscontext, de verkavelingen en de De gemeenschappelijke ruimtes in de tweede vleugel zijn natuur, en creëerde een bijzonder kwalitatieve leeromgeving doordacht ontworpen. De eetzaal, die tot in de nok reikt, is voor de gebruikers. Section Aa 01 5 A a 01 5 Floor 0 02 5 10m Architect Procedure Services engineering Budget Felt architectuur & Competition HP engineers € 3,300,000 design (Open Call) (Henk Pijpaert) (excl. VAT and fees) Website Client Sustainability Suppliers felt.works Municipality of HP engineers Reynaers (window frames), Kortemark (Henk Pijpaert) Forbo (linoleum floors) Official project name Lead contractor Acoustics De Linde Vuylsteke Eiffage Daidalos Location Landscape architect Completion Zarren Studio Basta December 2018 Programme Structural engineering Total floor area Primary school with sports hall BAS (Dirk Jaspaert) 1,980 m²

L E V ER I N G A AN GEB O D EN I P R I V EPAR K I N G I WAGEN B EGEL EI DER OP Z AT ER DAG JA, bij au bon repos vind je ook Place de la Chapelle 10 Kapellemarkt, binnenhuisarchitecten 1000 Bruxelles - Brussel die je bijstaan met raad en daad ! +32(0)2 511 43 98 I aubonrepos.be Nieuwe showroom - Nieuwe website

46 a+279 ↘ The kindergarten, primary school and head building were built in the same warm, red brick. Dif- ferent connections and accents with white stones provide subtle variations, and yellow awnings embellish the sou- thern façade.

a+279 47 Een leerrijke omgeving Op 1 september vorig jaar opende Het Vliegertje in EN On 1 September of last year, Het Vliegertje opened Borsbeek zijn nieuwe schoolpoorten. Opdrachtgever its new school gates in Borsbeek. Contracting au- ag Vespa stelde via een design-buildprocedure het thority AG Vespa appointed the team through a team aan met Bulk architecten als ontwerper en Van design-build procedure, with Bulk architecten as Roey als aannemer. In één jaar tijd realiseerden ze the designer and Van Roey as the contractor. In een dubbele basisschool voor vijfhonderd leerlingen, just one year, they built a double primary school for met inbegrip van een sporthal, een polyvalente ref- 500 pupils comprising a sports hall, a multipurpose ter en een slaapzaal, die dankzij een eigen ingang en canteen and a dormitory. Thanks to their own en- een flexibel ontwerp afzonderlijk verhuurbaar zijn. trance and a flexible design, these spaces can be let separately. Gitte Van den Bergh – Foto’s Nick Claeskens

48 Bulk a+279 Vanwege de slechte staat van de bestaande kleuterschool en Aan de zijde van de Fort iii-straat vormt de kleuter- de ongunstige inplanting ervan besloot Bulk van nul af aan school een moderne interpretatie van de verderop gelegen te beginnen. “Stedenbouwkundig was het een uitdaging om Langbaanvelden, een beschermde wijk naar een ontwerp de verschillende aanwezige deelcontexten te combineren”, van Braem. Vier rechthoekige volumes van telkens twee zegt architect Johan Peeters. “Het perceel is het schakelpunt bouwlagen staan volgens de typerende zaagtandstructuur tussen de 20ste-eeuwse gordel en grote hybride structuren ten opzichte van elkaar ingeplant. Aan straatzijde creëert verderop.” Om deze reden deelden de architecten het ge- dit een teruggetrokken karakter; op de speelplaats geeft de bouw op in drie segmenten, die ook de programmatische geschrankte opstelling de kleuters een geborgen speelzone. indeling weerspiegelen. Een zone met berging en sanitair verbindt telkens twee De langgerekte appartementsblokken van de Borsbeekse- aangrenzende lokalen. Een tweede ingang achter de kleu- steenweg beantwoordt Bulk architecten met een lang volu- terschool leidt naar de fietsenstalling en aparte slaapzaal. me van drie bouwlagen. Hierin neemt de lagere school haar Beide vleugels komen samen in een derde, hoger kopvolu- intrek, bovenop de refter die flexibel in te delen is en een me op de hoek. De dubbelhoge sportzaal op de verdieping eigen dienstingang heeft. Een knik in de gevel zorgt voor overdekt de hoofdingang, die zich terugtrekt van de rooilijn overmaat in de gangen, die zodanig ingericht zijn dat ze zich om de overlast op straat beperkt te houden. lenen tot dubbel gebruik als klas. Section Aa 02 5m