A+285_NL

Architecture in Belgium BEL €20 – INT €25 02760 9 771375 507012 285 Augustus–September 2020 Museums Z33 Hasselt, Folkloremuseum Moeskroen, KANAL Centre Pompidou Brussel + interview Rem Koolhaas en Gigon/Guyer

DELABIE uniek design in publiek sanitair DELABIE, expert in sanitaire voorzieningen en kranen voor Publieke Ruimten, stelt water -en energiebesparing voorop bij het ontwerpen van hoogwaardige en verantwoorde productlijnen. Meer informatie op delabiebenelux.com

285 5 Edito Lisa De Visscher 7 Opinie Vincent Becue, Fabienne Courtejoie, Jean-Louis Genard en Jean Stillemans Actua 10 In Memoriam Christian Kieckens  Caroline Voet 15 Generiek Eline Dehullu 16 Thomas Demand  Mathieu Berteloot en Véronique Patteeuw 18 Générale Lara Molino 20 Studio Thomas Willemse  Gitte Van den Bergh 22 Desired Spaces  Eline Dehullu 24 Architectuurboek Vlaanderen n°14  Pieter T’Jonck Interview 26 Rem Koolhaas  Laura Herman en Christophe Van Gerrewey Opinie 33 Open Oproep mukha, Antwerpen  Edith Wouters Museums 34 Francesca Torzo, z33, Hasselt  Aslı Çiçek 40 v+ & Projectiles, Folkloremuseum, Moeskroen  Élodie Degavre 46 Museumarchitectuur: vriend of vijand?  Pieter T’Jonck 50 Open Oproep Design Museum, Gent  Pieter T’Jonck 56 fvww, Yper Museum, Ieper  Gitte Van den Bergh 62 Beguin-Massart, Trinkhall madmusée, Luik  Guillaume Vanneste 66 office, Tim Van Laere Gallery, Antwerpen  Christophe Van Gerrewey 70 noa – em2n – Sergison Bates, kanal-Centre Pompidou, Brussel Stephen Bates Interview 76 Gigon/Guyer Lisa De Visscher 80 dmva, Kunstencentrum nOna, Mechelen  Joeri De Bruyn 84 trans – v+, Leietheater, Deinze  Eline Dehullu 90 Philippe Samyn and Partners, Le Delta, Namen  Chloë Raemdonck 97 Product news  Viviane Eeman Student 106 Existenz ku Leuven  Eline Dehullu 109 #007  Michiel De Cleene

2 a+285 Biographies Stephen Bates the Faculty of Architecture of Laura Herman Christophe Van Gerrewey is co-founder of Sergison Bates the uliège. She teaches various is a curator and writer. She is an architectural and literary architects and leads the London Master’s courses and develops currently serves as a curator at theorist with a PhD from Ghent office. After graduating from research within the Team 11 La Loge in Brussels. She is University. He has published in the Royal College of Art in laboratory. editor of De Witte Raaf, and a journals such as Architectural 1989, he worked in London and Joeri De Bruyn theory tutor at the department Theory Review, a+u and 2g. He Barcelona. He has taught at studied philosophy in Antwerp of Contextual Design at the has co-edited several issues of various architecture schools, and Leuven. From 2001 to 2008 Design Academy Eindhoven Oase. He teaches at the École including the Architectural he was editor at a+. He then (dae). Polytechnique Fédérale de Association. founded Public Space, a Lausanne in Switzerland. publishing and production house Véronique Patteeuw Vincent Becue for publications, exhibitions and is associate professor at the Gitte Van den Bergh is an architect and doctor in interdisciplinary research on École Nationale Supérieure obtained a master’s in dutch- architecture and urban city, landscape and society. d’Architecture et du Paysage language cinematographic, planning. He teaches at the Michiel De Cleene Lille and editor of Oase. Her theatrical and literary arts in Faculty of Architecture and is an architectural research focuses on the theory 2011. In 2015 she obtained a Urban Planning of umons. He photographer with an interest and history of architectural master’s in architecture and is also a teacher-researcher at in landscape. Since 2015 he has publications in relation to the cinema as an architect at the the Ecole des Ingénieurs de la worked on Reference Guide history of the postmodern. University of Antwerp. She has Ville de Paris. and Documenting Objects as a worked at re-st since 2016. researcher at kask School of Chloë Raemdonck Mathieu Berteloot Arts, where he is a founding has been a project architect at Guillaume Vanneste is co-founder of hbaat Hart member of the School of sogent since 2017. Since 2010, is an architectural engineer, Berteloot Atelier Architecture Speculative Documentary. she has been working as an researcher and teacher at Territoire in Lille (France). He Élodie Degavre engineer-architect in the field loci-uclouvain. He is a teaches at the Ecole Nationale is an architect. She teaches at of conversion and restoration of founding partner of vvv Supérieure d’Architecture et de La Cambre-Horta (ulb). She protected heritage. architecture urbanisme. Paysage de Lille. was project manager for ten years at Bureau V+ and Jean Stillemans Caroline Voet Aslı Çiçek currently works with the is a civil engineer architect and is an assistant professor at ku graduated from the architecture collective Grue. doctor in architectural Leuven. Her office Voet and De and design department of the Jean-Louis Genard sciences. He teaches at Brabandere specializes in Academy of Fine Arts in is a philosopher and a doctor of loci-uclouvain. He was architecture and scenography. Munich in 2004. She worked sociology. He was director of Honorary Dean of the Faculty for Gigantes Zenghelis isa La Cambre for 10 years. (2012–2018). He is a founding Edith Wouters Architects (2005–2007) and After serving as Dean of the member of the Laboratoire is the artistic director at Robbrecht en Daem archi- Faculty of Architecture at ulb, Analyse Architecture (le laa). ar-tur, Turnhout. Since 2016 tecten (2007–2014). She founded he devoted himself to research. she has run the cultural her own practice in 2014, The editor-in-chief of the Pieter T’Jonck architecture practice capasitee. focusing on exhibition journal Sociologies, he is the is an architect. He writes on She also works as a project architecture. author of many books and architecture, the visual arts and coordinator on religious articles. the performing arts for several heritage for crkc. Fabienne Courtejoie Belgian and foreign newspapers is an architect. She was an and magazines. He works for associate at Artau in Malmedy the Klara radio station and was until 2010. She is a professor at editor-in-chief of a+ in 2017. A+ Architecture In Belgium  Bimonthly bilingual magazine, ISSN 1375–5072, Volume 47 (2020) N4 Editorial team Board of directors CIAUD/ICASD Advertisers Editor-in-chief Artistic committee Chair ARCHITECT AT KREON Lisa De Visscher Gilles Debrun, Philémon Wachtelaer WORK NELISSEN Pauline Fockedey, Deputy editor-in-chief Nicolas Hemeleers, Vice-chair BEGA STEENFABRIEKEN Kelly Hendriks, Eline Dehullu Véronique Patteeuw, Anne Sophie Nottebaert LEEFMILIEU RENSON Hera Van Sande, Production coordinator Guillaume Vanneste, Secretary BRUSSEL REYNAERS Ward Verbakel Grégoire Maus Geert De Groote CARIMAR SAINT GOBAIN Editorial address Copywriting French Members COLT INTERNATIONAL GYPROC Ernest Allardstraat 21/3 – Nina Closson 1000 Brussel Olivier Bastin, DAVIDTS LIGHTING SIMONSWERK [email protected] Paul Dujardin, Copy-editing Dutch www.a-plus.be Benoît Moritz, DELABIE STONE Oana Bogdan, www.controltaaldelete.be A+ is a publication of CIAUD/ Ruben Goots, DELTA LIGHT THOMAS & PIRON ICASD Information Centre for Nicolas Hemeleers, Copy-editing French Architecture, Urbanism Stéphanie Lorfèvre, ERCO URBAN BRUSSELS and Design. Isabelle Vanhoonacker, Benoît Francès Eddy Vanzieleghem ETERNIT VELUX Publisher Translations Philémon Wachtelaer Business management FINSTRAL VIESSMANN Ernest Allardstraat 21/3 – Alain Kinsella, 1000 Brussel Roel Rijssenbeek GEBERIT VOLA Nathalie Tabury, Antoon Wouters, Copyright CIAUD/ICASD Office management HUNTER DOUGLAS WIENERBERGER Patrick Lennon Articles are the sole Deborah Schwarzbaum JUNG ZG LIGHTING Graphic design responsibility of the authors. [email protected] All rights of reproduction, KORATON BENELUX Kritis & Kritis translation and adaptation Exhibitions and lectures (even partial) reserved for Typefaces all countries. Lara Molino GroteskRemix & Starling Communication Printing Die Keure, Bruges Louise Van Laethem Cover image Advertising management OFFICE, Tim Van Laere Gallery, Rita Minissi Antwerp © Bas Princen [email protected] +32 497 500 292 Content page image OFFICE, Tim Van Laere Gallery, Antwerp

Stijlvolle en functionele combinatie van hout en aluminium: de BEGA systeembolderarmaturen met extreem duurzaam hout overtuigen door kwalitatieve eigenschappen en optische accenten. Het Accoya®- hout komt uit duurzame bosbouw en zorgt ervoor dat de armaturen een aangenaam gevoel van warmte en natuurlijkheid creëren. www.bega.com Das gute Licht. Voor natuurlijke accenten.

4 a+285 ↓ OFFICE, Tim Van Laere Gallery, Antwerpen (zie p. 66) © Bas Princen

Editoa+285 5 En toen was er het nieuwe muhka. Of toch bijna. De Open “Musea zijn zowel belangrijke toeristische trekpleisters Oproep voor de bouw van een nieuw Museum voor He- voor steden als alternatieve sociale ruimtes”, schrijft Pieter dendaagse Kunst in Antwerpen werd afgelopen voorjaar T’Jonck in zijn artikel ‘Museumarchitectuur: vriend of onverwachts stopgezet door Vlaams minister van Cultuur vijand?’ (p. 46). Jan Jambon. Wat bleek? Ondanks jaren voorstudie en vier Sinds Frank Gehry in 1997 met het Guggenheim zijn ingediende projecten van ervaren, wereldvermaarde ar- stempel drukte op Bilbao, weten we dat een museum de chitectenteams, kon de gunningscommissie niet tot een beslissende kaart kan zijn in het gokspel van de citymarke- eensgezind besluit komen. De reacties in de media waren ting. Sinds Covid-19 weten we echter ook hoe hoog de prijs talrijk en vernietigend. Terecht. Zowel in de Vlaamse po- is voor een toeristische monocultuur. “Een museum hoeft litiek als op lokaal economisch niveau vielen er verborgen geen magneet te zijn”, stelt Annette Gigon (p. 76) om die agenda’s te noteren. Opportunistisch getouwtrek achter reden. Samen met Mike Guyer bouwde ze een tiental musea de schermen veegde het werk van vele jaren en tientallen waarbij ze steeds op zoek ging naar de juiste toon – van een personen, de architectenteams incluis, in één beweging van helende werking op de openbare ruimte en participatie van tafel. De geheimzinnigheid die rond deze hele wedstrijd het publiek tot de zoektocht naar de juiste tentoonstellings- hangt – de projecten mogen niet gepubliceerd worden! – ruimte met het juiste licht. druist in tegen alles waar een Open Oproep voor staat en Juist omdat zoveel partijen het museum – als gebouw, maakt de broodnodige maatschappelijke en architecturale als collectie, als visitekaartje voor de stad – willen claimen, discussie onmogelijk. is de vraag naar identiteit nooit ver weg. kanal–Centre Stel dat het muhka geen museum was, maar een sociaal Pompidou in Brussel en het Folkloremuseum in Moeskroen woonproject, een kantorencomplex of zelfs een school: er beslaan daarin bijvoorbeeld de beide uitersten van het spec- had geen haan naar gekraaid. Zowel de procedure als de trum als het gaat over de getoonde collectie. Toch zijn beide reactie erop zou helemaal anders zijn verlopen. Omdat het projecten, ondanks de internationale ambities, stevig veran- zoveel prestige met zich meebrengt is een museum immers kerd in de lokale identiteit, die zowel in hun architectuur steeds een programma waarin toe-eigening een belangrijke vervat zit als erdoor wordt uitgedragen. In dit nummer tonen rol speelt. Iedereen wil het project naar zich toe trekken: de we hoe architectuur de ambities van een museum niet alleen architect, de museumdirecteur, de stad en de subsidiërende kan materialiseren, maar ook vleugels geeft en nieuw leven overheid. inblaast. Behalve bij het Muhka dus: daar bleek identiteit, in dit geval de Vlaamse, juist de achilleshiel. Lisa De Visscher Hoofdredacteur

Tijdloze architectuur begint met een potloodstreepje Creëer in Grafiet. EQUITONE [tectiva] - nu beschikbaar in Grafiet Vraag vandaag nog uw staal aan: www.equitone.com

Opiniea+285 7 Tien jaar na de inkanteling van de hogescholen: een balans De universiteiten en de pas opgerichte faculteiten moes- ten deze nieuwe uitdagingen bijgevolg binnen veel te krappe In de geschiedenis en de evolutie van het architectuuronder- parameters aangaan. De belofte om het onderzoek verder wijs in Franstalig België betekende 2010 een kentering, want te ontwikkelen botste dan ook meteen op het tekort aan toen werden de architectuurhogescholen in de universiteiten beschikbare middelen en dat had een paar vervelende gevol- ingekanteld. De zeven ‘oude’ Instituts supérieurs d’architec- gen: de taak om het onderzoek te leiden kwam bij een klein ture (isa) fuseerden met vier universiteiten: de uclouvain, aantal docenten te liggen, en dat zorgde voor ‘structurele’ ulb, uliège en umons. In al deze universiteiten werd, soms spanningen tussen de docenten die de opdracht kregen het met een andere insteek, een nieuwe faculteit opgericht om onderzoek te leiden en de ‘andere’ docenten die zich soms die inkanteling te verwezenlijken. niet naar waarde voelden geschat en zich vaak aan hun oude Tien jaar later, na veel enthousiasme maar ook een aantal privileges vastklampten. De veranderingen op het vlak van teleurstellingen, kunnen we de balans opmaken van de evo- educatie en de – te trage – samenwerking tussen onderwijs lutie van het onderwijs na de fusies. Om de analyse grondig en onderzoek moesten dus plaatsvinden in een context die te maken, zouden we het over de maatschappelijke functie er structureel ongunstig voor is. van de architectuurinstellingen moeten hebben, evenals de specifieke eigenheden van onderwijs en ontwerpend onder- Cultuurschok zoek, de toenemende contacten op internationaal vlak, het Maar we blijven even langer stilstaan bij de tweede reden. diploma en de beroepspraktijken in ons land. Maar het zou Deze heeft niets te maken met financiële middelen, maar ons uiteraard veel te ver leiden om al die punten in deze wel met cultuur. Door opgenomen te worden in de univer- korte tekst te behandelen, vooral omdat de situatie verschilt siteit en aan de deur te kloppen bij het Fonds voor Weten- naargelang de gastuniversiteit. schappelijk Onderzoek (fwo) of bij instellingen die onder- In het begin maakte niemand zich illusies, want de poli- zoek financieren, reikte het architectuuronderwijs aan het tieke beslissing was ambivalent. Enerzijds zorgde de inkan- onderzoeksveld niet alleen een nieuwe discipline aan, maar teling in de universiteit voor een ‘rationalisering’ van het vooral ook een andere onderwijs- en onderzoekscultuur: de onderwijsaanbod, waarbij de kosten werden geplafonneerd cultuur van ontwerpmatig onderzoek, praktijkonderwijs en door de financiering via een open envelop door een gesloten ruimtelijke compositie, stuk voor stuk bronnen van creati- envelop te vervangen. Anderzijds kregen de hogescholen de viteit die zich niet laten herleiden tot de reeds gangbare en universitaire dimensie waar ze al heel lang naar verlangden, erkende onderzoeksvormen aan de universiteit. werd onderzoek eindelijk structureel ondersteund en kon het Naast de klassieke vormen – een proefschrift en een architectuuronderwijs zich ook internationaal profileren. doctoraat – voegde het architectuuronderwijs ook het pro- Wat is het resultaat van die ambivalente start? jectmatig en ontwerpend onderzoek toe: research by design en design thinking, zoals dat in Angelsaksische landen heet, waar Onvoldoende middelen kunstopleidingen al heel lang aan de universiteit worden We beginnen met een eerste vaststelling. Iedere externe waar- aangeboden. Naast de klassieke vormen van laboratoriu- nemer moet toegeven dat er wel degelijk iets objectief en radi- mexperimenten, bewijsvoering en doorslaggevende argu- caal is veranderd op het vlak van het ontwikkelen van gedegen mentatie, ijverde het architectuuronderwijs voor minder ge- onderzoek en het zich richten naar het buitenland. Die ver- bruikelijke vormen van kennisverwerving. Hoe en op welke andering mag dan wel indrukwekkend lijken, maar voldoet manier zouden een ruimtelijke installatie, een 3d-weergave ze ook aan de verwachtingen? Het resultaat is niet helemaal of een maquette voor een wetenschappelijk bewijs kunnen bevredigend en dat komt voornamelijk om drie redenen. zorgen? Als de hogescholen zich moesten aanpassen aan de De eerste reden is het gebrek aan voldoende financiële universitaire instellingen waarin ze voortaan waren onder- middelen. Het toegankelijk maken van onderzoek, het op- gebracht, moesten die instellingen ook echt helemaal bereid zetten van doctoraten en het streven om het onderwijs erop zijn om hun de nodige vrijheid te bieden. te baseren, zal waarschijnlijk een dode letter blijven als er Niet dat die instellingen niet blij waren met de komst van geen middelen worden gegeven aan de instellingen die er de architectuurhogescholen, maar ze moeten ook de conse- verantwoordelijk voor zijn. De wetgever heeft echter gewoon quenties accepteren van deze inkanteling. Zo zou het fwo de budgetten, die voorheen aan de isa waren toegewezen, ook architecten moeten opnemen in de beoordelingscom- naar de universiteiten overgeheveld om alleen het onderwijs missies en de voorgestelde afstudeer- en doctoraatprojecten te organiseren, waardoor met de ene hand juridische kana- door professionelen uit het veld laten beoordelen. De uni- len werden geopend en met de andere de deur naar middelen versiteit moet niet alleen het ‘creatieve’ of ‘artistieke’ aspect werd dichtgegooid. van de voor hen ‘exotische’ nieuwkomers verwelkomen, maar hen ook echt op gelijke voet stellen met studenten uit

8 Opinie a+285 andere wetenschappelijke disciplines. Dit vereiste vaak een antwoord te bieden op maatschappelijke uitdagingen zoals de mentaliteitsverandering waarop de universitaire instellin- steeds urgentere klimaatcrisis en het concept van duurzame gen niet altijd waren voorbereid. De deuren gingen open, ontwikkeling (ethiek, normen, beoordelingsinstrumenten) maar veel te langzaam. waarin architectuur een centrale rol moet spelen; het over- duidelijke gebrek aan fatsoenlijke huisvesting voor iedereen, Politieke uitdaging en dat niet alleen in ‘ontwikkelingslanden’; de noodzaak De derde reden is politiek van aard. Tegelijk met de ver- opnieuw na te denken over wat wonen betekent; de sturende schuivingen in het architectuuronderwijs, is ook het poli- rol van architectuur binnen het stedelijk beleid enzovoort. tieke architectuurlandschap in de Franse Gemeenschap, Al deze fundamentele vraagstukken zouden aan bod moe- maar ook in Europa en de wereld geëvolueerd. Er werden ten komen in de architectuurfaculteiten; ze vormen immers bouwmeesters in het leven geroepen en architectuuror- de voedingsbodem van het onderwijs dat er wordt gegeven. Er ganisaties opgericht zoals de Cellule architecture van de worden oplossingen bedacht, nieuwe denkwijzen ontwikkeld Franse Gemeenschap, het nieuwe civa en de ica. Ook de over manieren om de ruimte in te delen, er wordt gezocht naar Orde van Architecten onderging een aantal veranderingen; nieuwe ruimtelijke concepten voor de samenleving. Wat het de deelname aan internationale architectuurwedstrijden architectuuronderwijs zo typeert, is het ontwerpend onder- werd algemeen; en er werd een grotere betrokkenheid en zoek dat een andere manier van samenwerken, een andere participatie van de bevolking in grootscheepse architectuur- manier van denken stimuleert. Een participatieve manier om projecten of stedelijke ontwikkelingen gecreëerd. stedelijke uitdagingen aan te gaan. Wat is de positie van de architectuurfaculteiten in dit De politiek maakte het dan wel mogelijk voor de ar- evoluerende publieke en politieke landschap, tegenover de chitectuurhogescholen om een plaats te krijgen binnen de ingrijpende veranderingen die al in 2004 werden vermeld in universiteiten. Maar het is hoog tijd dat de eigenheid van het Livre blanc , een resultaat van een gezamenlijk denkproces architectuuronderwijs – het creatief, ontwerpend benaderen van vertegenwoordigers van de verschillende ISA’s en uni- van een project – in alle universiteiten en in alle deelaspec- versiteiten? Terwijl het onderzoek zich ontwikkelt, terwijl ten van het te voeren onderzoek de erkenning krijgt die ze er talloze symposia en conferenties worden georganiseerd, verdient, juist omdat men er fundamenteel in nadenkt over terwijl de architectuurfaculteit meer dan ooit een plaats van de toekomst van onze samenleving.  vakkennis en expertise is geworden, wordt er veel te weinig beroep gedaan op de eigenheid en specificiteit van architec- Vincent Becue tuur. Naast de institutionele veranderingen, wijzigde immers Fabienne Courtejoie ook de rol van architectuur zelf: het daadwerkelijke, maar Jean-Louis Genard vooral ook het potentiële vermogen van architectuur om een Jean Stillemans © Fabienne Courtejoie

LS 990 Grafietzwart De klassieker in mat. · · · ·STAGOBEL ELECTRO B-9800 Deinze Karrewegstraat 50 Telefoon 09 381 85 00 STAGOBEL.BE JUNG.BE

10 In memoriam a+285 Christian Kieckens (1951–2020) Christian Kieckens kan worden beschouwd als een EN Christian Kieckens can be considered one of the van de grondleggers van de narratieve architectuur founders of narrative architecture in Flanders. in Vlaanderen. Als professor aan de Universiteit van As a professor at the University of Antwerp, he Antwerpen begeestert hij verschillende generaties inspired several generations of architects, as he architecten, waarbij hij zijn kennis en internationaal sought to anchor, through his knowledge and netwerk vol overgave inzet om in Vlaanderen en Bel- international network, an architectural culture in gië een architectuurcultuur te verankeren – vanuit Flanders and Belgium. He was driven by a sense een maatschappelijke verantwoordelijkheid, vanuit of responsibility and a thirst for universal and een zucht naar universele en fundamentele schoon- fundamental beauty. From Francesco Borromini heid tout court. Van Francesco Borromini tot Arvo to Arvo Pärt, from Lina Bo Bardi to David Bowie: Pärt, van Lina Bo Bardi tot David Bowie: zijn liefde his love of art, literature and pop culture blended voor kunst, literatuur en popcultuur vermengt zich with an in-depth knowledge of all aspects of met een diepgaande kennis van alle aspecten van de architecture and its history. architectuur en haar geschiedenis. Caroline Voet – Foto’s Reiner Lautwein © Reiner Lautwein

a+285 In memoriam Christian Kieckens (1951–2020) 11 Christian Kieckens studeert af aan Sint-Lucas te Gent in In 1981 wint hij de Godecharle Prijs voor Architectuur, 1974, samen met Marie-José Van Hee, Paul Robbrecht, Hil- de Daem en Marc Dubois. Al in de jaren 1980 ontwikkelen de prestigieuze wedstrijd-in-loge die in 1884 als eerste zij een onderzoeksgerichte ontwerpattitude die zich tradi- tiebewust richt op de autonome logica van de architectuur. laureaat Victor Horta eerde. Met het gewonnen reisbudget Architectuur wordt beschouwd als een ruimtelijk fenomeen, vanuit het standpunt van bewoning en ervaring. Kunst en trekt Kieckens naar Italië om een studie te maken van de vakmanschap staan centraal in het maken van architectuur. Christian Kieckens werkt daarna nog even samen met Marc barokke koepels van Borromini. Aan de hand van indruk- Dubois, en ook met Robbrecht en Daem, om zich dan los te maken met eigen werk. Zijn voorbeeld en mentor is Pieter De wekkende geometrische analyses en fotografie legt hij de Bruyne, meubelmaker en onderzoeker naar historische prin- cipes van ruimtelijke proporties en maatsystematiek, ook uit simultaneïteit tussen plan en snede bloot: tre et uno assieme. Aalst. Kieckens raakt gefascineerd door De Bruynes zoektocht naar ruimtelijke systematiek bij bijvoorbeeld de Egyptenaren Deze ruimtelijke metamorfose zou de basis worden van en de transformaties naar een hedendaagse context. Eind jaren 70 richt hij samen met Jos Vanderperren zijn eigen architecturale werk zoals de woning in Baarde- deetaai op. Hoewel ze slechts kort bestaan, haalt hun ontwerp voor het herbouwen door het herschalen van de gem (1990), drukkerij Salto in Rekem (1996), drukkerij art-nouveauwoning Cauchie in Brussel een eervolle vermel- ding in de Shinkenchiku Residential Design Competition. Sanderus in Oudenaarde (1998) of het crematorium in Het toont zijn ambities als jong architect. Zemst (2015). Naast het bouwen veruiterlijkt zijn zoektocht zich in een breed en gelaagd oeuvre, van fotografie en objecten tot meubels, tentoonstellingen en boeken. Zijn vele samenwerkingen met kunstenaars, onder wie Peter Downsbrough, Marthe Wéry en Reiner Lautwein, groeien vanuit dit zoeken door maken. In 1999 ontvangt Kieckens de Vlaamse Cultuurprijs voor Architectuur. Hij schrijft daarnaast verschillende boeken over eigen werk, maar ook over dat van anderen, zoals bij- voorbeeld Pieter De Bruyne. Zoeken Denken Bouwen heet zijn architectuurmonografie uit 2001. → ← ↑ Christian Kieckens, Christian Kieckens, Drukkerij Salto, Laureaatproject Rekem, 1996 ‘Brussels in Between’ voor de ←← Godecharleprijs, Christian Kieckens, 1981 Drukkerij Sanderus, Oudenaarde, 1998

12 In memoriam Christian Kieckens (1951–2020) a+285 In 1983 richt Christian Kieckens samen met Marc Dubois (1993–1996), Sint-Lucas Luik (1995–1996), de Universiteit Stichting Architectuurmuseum (s/am, 1983–1992) op. Door van Eindhoven (1999–2002), de Architectural Association de organisatie van tentoonstellingen, publicaties en studie- in Londen (2000–2002) en dit jaar nog aan de Academie van reizen met het oog op het uitbouwen van een internationaal Maastricht, waar hij de lessen architectuurtheorie vormgaf. netwerk, zetten ze eigenhandig in Vlaanderen en België de Ondanks zijn band met Gent bouwt hij in Antwerpen zijn emancipatie in gang van architectuur als discipline. Jonge leerstoel uit. Vanaf 1987 geeft hij er les aan de Faculteit architecten zoals Stéphane Beel, Klaas Goris en Jo Crepain Ontwerpwetenschappen, en wordt hij er in 2011 benoemd krijgen een platform in de reeks Jonge architecten in België. tot hoogleraar. Zijn afstudeerstudio samen met bOb van Evengoed organiseert s/am tentoonstellingen over interna- Reeth in de jaren 90 is legendarisch. tionale architecten als Alvaro Siza in het Design Museum Daarna bouwt hij een curriculum op dat navigeert vanuit in Gent. De selectie van s/am krijgt in 1988 ook een plek in ‘Buildingness’; net als in zijn eigen werk gaat het over de de befaamde architectuurtentoonstellingen in deSingel in transmissie van woorden naar beelden naar ideeën naar con- Antwerpen, gevormd door Carolina De Backer en daarna cepten. Kijken, omdraaien, begrijpen. Christian Kieckens verder uitgebouwd door Katrien Vandermarliere. wil doordringen tot de essentie van ruimte en de architec- s/am zoekt en vindt manieren om de politiek te engage- tuur zelf, net door de grenzen af te tasten met duizenden ren voor architectuur. Een mooie apotheose is het initiatief schetsen, fotografie, scenografie, grafische vormgeving, het tot de bijdrage van België aan de architectuurbiënnale van schrijven zelf. Hij daagt zijn studenten uit om ook zo hun Venetië in 1991. Jonge architecten worden er getoond in een grenzen te verleggen. Samen graven ze naar de uitgangsposi- scenografie van Christian Kieckens. Het zijn initiatieven die ties van architectuur en kunst. Als mentor geeft hij heel veel mee leiden tot het ontstaan van de Vlaams Bouwmeester en sleutels door over de ambacht en de taal van de architectuur: ook het Vlaams Architectuurinstituut. Christian Kieckens lesgeven door tekenende momenten, het doorgeven daarvan, zal de eerste twee Jaarboeken Architectuur Vlaanderen vormgeven het opnemen en weer verwerken. (1994, 1996). Met zijn heengaan, veel te vroeg, verliest de architectuur- Wat velen bijblijft is het persoonlijke en uitzonderlijke wereld een belangrijke mentor en inspirerend voorbeeld. Hij leermeesterschap van Christian Kieckens. Hij begint als blijft voortleven in de belangrijke erfenis die hij aan zovelen docent aan Sint-Lucas Interieur van 1980 tot 1990 en geeft genereus doorgaf. daarna les aan de Academie van Bouwkunst in Tilburg ↓ Christian Kieckens, Woning Van Hover– De Pus, Baardegem, 1995

GEBERIT ONE HET BESTE VAN TWEE WERELDEN WORDT ÉÉN Geberit heeft zich voortdurend en met veel succes ontwikkeld. Nu zetten we de volgende stap en combineren we knowhow achter de muur met designexpertise voor de muur. Met Geberit ONE bieden wij nu volledig geïntegreerde oplossingen die zowel technisch als esthetisch top zijn. Voor een betere badkamer. geberit.be/one/nl

kreon purity in light kreon.com Coming soon, kreon kagi! An extremely innovative and versatile, Bluetooth controlled, 24V profile system that offers a combination of linear and accent lighting. Design by Kristof Pycke

a+285 15 Generiek Generiek is een architectenbureau op- woondroom in verkaveld Vlaanderen gericht door Lorenz Adriaens (1988), op, en komen tot nieuwe typologieën Eline Dehullu Lando De Keyzer (1988) en Richard van collectief wonen. Leung (1991). Adriaens leerde De Key- Ook op kleine, domestieke schaal zer en Leung respectievelijk kennen tast Generiek de grenzen af van het door studies aan de Universiteit Gent en private en het collectieve. De plateau- de Architectural Association in Londen. villa in Zwalm [GEN 6 – Plateau Villa], Sinds 2016 werken ze vanuit Gent en een project dat in de herfst van 2020 Londen, Hongkong of Shanghai, samen klaar moet zijn, wordt opgetild zodat in de cloud en aan de hand van shared het natuurlijk hellende terrein eronder- screens. Corona avant la lettre. door kan lopen. Het plan van de villa Het bureau vertrekt vaak van een bestaat uit een brede hoofdas met ge- specifieke opdracht van een individue- meenschappelijke functies (living, haard, le bouwheer om een groter maatschap- eetruimte) en twee zijbeuken met pelijk vraagstuk te bestuderen. Niet identiek symmetrische kamers om zich zelden gaat hun ontwerpend onder- individueel in terug te trekken (slaap- zoek over vormen van collectief wo- kamer, badkamer, studie). De hoofdas nen in suburbane wijken. Zo leidde een opent zich op het einde naar het bos voortijdig afgesprongen nieuwbouw- en de wildernis. Het plan van de villa is project van een vrijstaande woning in geïnspireerd op het grondplan van een het welvarende en bosrijke Sint-Mar- oud-Romeinse basilica: het ordent de tens-Latem [GEN 14 – Forest Villa] tot huiselijke rituelen. een voortdurend theoretisch onder- Het woord generiek is afgeleid van zoek naar het schakelen van meerdere, het Latijnse woord genus, wat ‘soort’ of generische villa’s rond een gemeen- ‘orde’ betekent. Generiek schikt en her- schappelijke binnentuin of ‘binnenbos’. schikt om orde te creëren, maar vooral Door de opdracht en de grenzen van om samenhang en gemeenschappelijk- het bouwperceel in vraag te stellen, heid te vinden in het ongelijksoortige en rekken de architecten de individuele individuele. ACROSS LECTURE Generiek WHEN 15 October 2020, 19:00 WHERE Galerie Opéra, Liège LANGUAGE English INFO AND TICKETS a-plus.be ← Generiek, collage Forest Villa (inzending ontwerpoproep Desired Spaces), 2020

16 a+285 What if Het werk van de Duitse kunstenaar ferenties, reconstrueert hij in gekleurd reality is a Thomas Demand (1964) beweegt tus- papier en karton, meestal op ware sen fictie en realiteit. A+ en Bozar no- grootte, om ze te vernietigen zodra de flexible digen hem uit voor een lezing op 22 foto is genomen. concept? oktober in het Paleis voor Schone Kun- Deze trouw gereconstrueerde plaat- sten. Ongetwijfeld zal hij het tijdens sen abstraheert hij door hun geometrie Mathieu Berteloot & Véronique Patteeuw die lezing ook hebben over zijn werk te minimaliseren en door gebruik te ma- dat dan staat opgesteld in Museum M ken van kleuren gereduceerd tot effen in Leuven. vlakken zonder textuur of materiaal. Lege kantoren, stille gangen, grijs- Met behulp van een heel zorgvuldige heid, plekken als symbool van werk en belichting, neemt Demand kunstmatig- kapitalisme. Volgens Thomas Demand heid aan, en ontdoet hij de beelden van is de maatschappij een “niet-plaats” de mens om alleen nog geometrie over en is de wereld een decor. De meeste te houden. foto’s van de Duitse kunstenaar zijn Zijn reconstructies, die vaak bela- reconstructies van beelden uit de pers den zijn met een politieke betekenis of het internet. Door deze beelden in zonder dat ze iconen van de fotografie zijn atelier als model te reproduceren, zijn, spelen vanaf 1994 in op zeer uit- slaagt Thomas Demand erin zijn aan- eenlopende thema’s, zoals de keuken dacht te richten op het picturale van waarin Saddam Hoessein zijn laatste het beeld en niet op het onderwerp maaltijd kookte, de plaats van een mis- van het beeld zelf. De plekken waar hij lukte moordaanslag op Hitler, of het de bewoners van weghaalt en zuivert interieur van de Daiichi-kerncentrale in van de meest leesbare historische re- Fukushima na de aardbeving van 2011. A+ LECTURE Thomas Demand WHEN 22 October 2020, 20:00 WHERE Centre for Fine Arts, Brussels LANGUAGE English INFO AND TICKETS a-plus.be © the artist, VG Bild-Kunst, Bonn ← Thomas Demand, Model Studies I, Segel #49, 2011 → Thomas Demand, Model Studies II, Sphere 31, 2015

a+285 Thomas Demand 17 Maar sinds 2010 gaat het werk van niet langer historische feiten, maar echte Demand een andere richting uit. Na een architectonische projecten die hij op een residentie in het Getty Research Insti- close-upmanier in conceptuele modellen tute in Los Angeles ontdekt hij de ar- en foto’s omzet. De architectuurmaquet- chieven van John Lautner (1911–1994). te wordt hier een sculpturale manifesta- Daarin bevinden zich een dozijn kleine tie van ideeën, die veeleer het creatieve modellen die bedoeld waren om te wor- proces oproept dan het architectonische den weggegooid, maar die toch werden concept als vorm of programma. bewaard. Hun kwetsbaarheid en hun De beelden van Demand stellen geen staat van ongeconstrueerdheid wekken werkelijkheid voor, maar een symbool zijn interesse op. In deze ‘doe-het-zelf- dat door aftrekken wordt verkregen. studiemodellen’ kun je de sporen lezen Als dit proces een kritische dimensie van het snijmes, van potloden, van tape, lijkt te hebben in zijn vroege werk, gaat van verval, kortom: de sporen van hun hij nu in de richting van een zekere ab- transformatie, en van hun manipulatie. stractie: «Ik heb geprobeerd om geen In tegenstelling tot de abstractie van beelden van de architectuur te maken”, de eerste foto’s fotografeert Demand schrijft hij. «Het was de sculpturale aan- hier voor het eerst maquettes van an- wezigheid, en de sporen van iemands deren. In Lautners werk zijn de randen praktijk, begrip en hermodellering die gescheurd, de potloodstrepen zichtbaar, mijn aandacht trokken.» In een tijdperk het golfkarton gevouwen en de verschil- van representatie, waarin gebouwen lende materialen bijna voelbaar. Het steeds meer op gerenderde beelden wil- handmatige van deze maquettes laat len lijken, biedt de flexibele realiteit van zich lezen in de foto. De onderwerpen zijn Demand een andere beschouwing. EXPO House of Card WHEN 9 October 2020– 17 April 2021 WHERE Museum M, Leuven INFO AND TICKETS www.mleuven.be © the artist, VG Bild-Kunst, Bonn

18 a+285 Générale Générale werd in 2017 in Brussel opge- Er is een constante wisselwerking richt door zeven architecten – Micha- en kruisbestuiving tussen de eisen van Lara Molino – Foto’s François Lichtlé ël Bianchi, David Crambert, Catherine het programma en de architecturale Dohmen, Annachiara Eliseo, Grégoire uitwerking. Een schoolgebouw wordt ↓ Fettweis, Florence Hoffmann, François ontworpen volgens een specifiek peda- Brasserie de la Lichtlé en Nele Stragier – die eerder gogisch programma, maar dat kan ook Senne, Brussel, bij het bureau L’Escaut Architectures veranderen of bijgestuurd worden door 2020 werkten. Al naargelang hun specifieke de architectuur (Schools 7/8 in Elsene). expertise buigen twee tot drie partners Het ontwerp van een brouwerij wordt van het bureau zich over een project, afgestemd op de noden van de bouw- van ontwerp tot uitvoering. heer, en dat blijkt een continu evoluerend We treffen Générale wanneer drie project te zijn (Brasserie de la Senne). projecten in Brussel in werf zijn: Bras- Het VAi en A+ nodigen Génerale uit serie de la Senne, Picard 46 en Jonction voor een Across-lezing op 27 oktober Urban Park. Het zijn goede voorbeelden in deSingel in Antwerpen. Het is reeds van hun aanpak. Générale pleit voor ar- de vijfde editie van de Across-lezin- chitectuur die ten dienste staat van de genreeks, waarin acht jonge Belgische gemeenschap, of het nu om een publiek bureaus – vier Nederlandstalige, vier project (Jonction Urban Park) of een pri- Franstalige – hun werk toelichten. Dit vate opdracht (Picard 46) gaat, en voor keer leidt architect Jo Taillieu het bu- een architectuur die zo dicht mogelijk bij reau Générale in. de behoefte van de gebruiker staat. ACROSS LECTURE Générale WHEN 27 October 2020, 20:00 WHERE deSingel, Antwerp LANGUAGE Dutch / English INFO AND TICKETS a-plus.be

VELUX STUDIO DAKVENSTER. 3 x meer voordelen in één venster. Meer daglicht dankzij smallere profielen. Goedkoper dan 3 afzonderlijke vensters. Snelle en eenvoudige installatie dankzij zijn unieke kader. VELUX STUDIO dakvenster: het nieuwste lumineuze idee van VELUX. Meer daglicht, meer leven, meer genieten. Dat is de belofte van de recentste innovatie van VELUX. Met een zo smal mogelijk frame dat 3 vensters omsluit, biedt het STUDIO dakvenster u een volwaardig panoramisch uitzicht naar buiten. En dat tegen een supervoordelige prijs. Installatie in combinatie mogelijk voor het indrukwekkende e ect van een glazen dak. Ontdek alle voordelen van het STUDIO dakvenster en ervaar zijn absolute lichtsensatie op velux.be/studio. VELUX. De opening naar buiten die binnen alles verandert.

20 a+285 Studio Thomas Willemse werkte na zijn studies van De Ideale Woning herdacht Willem- Thomas ingenieurarchitect en stedenbouw als se samen met Metapolis en Endeavour Willemse landschapsarchitect bij Bas Smets en het weefsel van een sociale woonwijk Bogdan & Van Broeck. Tegelijkertijd Kasteelplein te Lint. Op zoek naar meer Gitte Van den Bergh realiseerde hij eigen opdrachten, telkens open ruimte, woningen en trage wegen, op het raakvlak van architectuur, land- ging het team een stap verder door de ↓ schap en stedenbouw. In 2019 richtte bestaande eigendomsstructuren mee te Studio Thomas Willemse in Brussel officieel zijn studio nemen in het bepalen van het landschap. Willemse op. De Studio is medeoprichter van ar- De opdrachten van Studio Thomas (in samenwerking chitectuuratelier act. en Willemse be- Willemse hebben grotendeels een pu- met Metapolis), geleidt Studio Landscape Urbanism aan bliek karakter, waarbij samenwerking Woonhoven en de KU Leuven. cruciaal is. In de Open Oproep van twee collectieve tuinen, Studio Thomas Willemse werkt op de sites in Dilbeek kwamen versnipperde Lint, 2018 rand van verschillende domeinen, met projecten samen tot een coherent ver- stedenbouw als focus. In de Brusselse haal. In samenwerking met Metapolis Noordwijk ontwierp act. in samenwer- voorziet Willemse in het masterplan king met Wauw een schoolvoorplein ademruimte voor de nieuwe dorpsker- voor Klavertje Vier. Met subtiele ingre- nen gelegen op groene heuvels, en dit pen zoals groene assen en een fietspar- door alle entiteiten op een centraal cours, introduceren ze zachte mobiliteit. plein aan te sluiten. De nood aan brede Het ontwerp vormt het laatste puzzel- communicatie bij zulke projecten laat stuk dat de bestaande context van zich merken in de zuivere beeldtaal die woontorens en school zal verbinden en Willemse zich eigen heeft gemaakt. transformeren. Abstracte tekeningen en maquettes Het transversale karakter maakt dat helpen in vroege ontwerpfase bij het Willemse met verschillende lenzen naar opstellen van een eenduidig ambitie- een project kijkt en een integraal en charter waar zowel buurtbewoners als gelaagd ontwerp oplevert. In opdracht experts zich in vinden. ACROSS LECTURE Studio Thomas Willemse WHEN 12 November 2020, 19:00 WHERE Galerie Opéra, Liège LANGUAGE English INFO AND TICKETS a-plus.be

5 jaar garantie bij aansluiting met de ViCare app Info en voorwaarden op www.viessmann.be De warmtepomp die men voelt – niet hoort: Vitocal 200-S van Viessmann Stel de Vitocal 200-S aan uw klanten voor. Want met het moderne design van de buitenunit past deze warmtepomp bij zowel nieuwbouw- als renovatieprojecten. De lucht/water warmtepomp kenmerkt zich door: _ Fluisterstille buitenunit: 35 dB(A) op slechts 3 meter afstand _ Zeer hoge rendementen _ Seizoensrendement SCOP: tot 4,76 (gemiddeld klimaat, lage temperatuur 35 °C) _ Uitstekende EPB-score _ Natural defrosting _ Hoogrendementspompen die weinig elektriciteit verbruiken _ Eenvoudige bediening via smartphone met de ViCare app De Vitocal 200-A monoblok variant kan ook zonder koeltechnische certificering of F-gas reglementering geïnstalleerd worden. Laat u inspireren door uw vertegenwoordiger of kijk alvast op: www.viessmann.be

22 a+285 Desired Het Institut Culturel d’Architecture inzendingen van een jongere, nog onbe- Spaces Wallonie-Bruxelles (ICA), het Brussels kende generatie denkers en doeners. centrum voor architectuur en landschap In het amalgaam van voorstellen zijn Eline Dehullu (CIVA) en het Vlaams Architectuurinsti- grosso modo drie groepen te ontwaren. tuut (VAi) riepen half mei 2020 archi- Vooreerst zijn er de verbeelde ideeën tecten en ruimtelijke ontwerpers op om over het terugdringen van de plaats die onze gebouwde omgeving te herdenken. de private auto inneemt. Het zijn ont- De coronacrisis vormde de aanleiding werpoefeningen over een ander soort om de noties van plaats en ruimte te mobiliteit en het teruggeven van publie- herinterpreteren, en stil te staan bij wat ke ruimte aan de inwoners van de stad, de bouwstenen zouden kunnen beteke- met niet mis te verstane titels als Bar- nen in een nieuwe manier van samenle- becueën op asfalt (51N4E–Acte), Post- ven. Met een beeld en een korte tekst cards of a Post-Car City (Ouest), Anders gaven de ontwerpers een antwoord op mobiel (1010au) of Langs luwe wegen de kernvraag: welke vorm heeft de uto- (Robin De Ridder/Jasper Boussaert/ pie van vandaag, die morgen realiteit Hans Leinfelder). Soms zijn het kleine zou kunnen zijn? manifesten die oproepen tot activisme Er stroomden meer dan 150 inzendin- of regelrechte revolutie, zoals: Boring gen binnen. Daarbij waren voorstellen Architecture Demolition (BADoffice), van enkele gevestigde architecten, in- Het verkavelingstribunaal (Cente Van stituten, universitaire docenten en filo- Hout-Jakob Ghijsebrechts) en De stad sofen. Toch kwam een groot deel van de hertekenen, nu kan het (Gideon Boie).

a+285 Desired Spaces 23 Een tweede groep, die daarbij nauw het private domein. En dat levert soms aanleunt, is de verzameling utopische nieuwe woon- of werktypologieën op. ontwerpers die het verstoorde even- Together Alone (Generiek), Home, Sweet wicht tussen stad en natuur willen her- World! (false mirror office), Escape Room stellen. Zo is er Restoring the Balance. (Emma Verhaegen), Urbanity & Confine- We are All Travellers (Urban Echoes), Ur- ment: a New Office Plan (Bogdan Van ban Tree Network (Bas Smets), To Hang Broeck), Isolation (Harold Fallon – AgwA) Out with Birds (Kristýna De Schryver), en Nieuwe gebouwtypes voor een nieu- Architectura & Natura (Lauren Dierickx we samenleving? (maf architecten) zijn & Sander Rutgers/Olivier Goethals/Jan daarvan enkele voorbeelden. Minne), Mange ton paysage! (Mathilde Alle ingezonden voorstellen zijn te Vandervorst), of het effectief gereali- zien op de website van Desired Spaces. seerde Jardin Oasis in Parijs (Grue). Ze moeten een debat op gang brengen, Een derde groep architecten neemt en een aantal experts uit verschillende dan weer juist de private woonruimte, domeinen neemt de voorstellen als basis waartoe we gedoemd zijn te verblijven voor een aantal onlinelezingen in het tijdens een lockdown, als uitgangspunt. najaar. Er verschijnt dan ook een publi- Daarbij gaan ze niet zelden op zoek naar catie waarin alle inzendingen worden hoe de private kamer zich alsnog kan gebundeld. openen naar de wereld, zij het gefilterd. Of tasten ze de grenzen af – letterlijk w w w.desi redspaces .be en figuurlijk – van collectieve plekken in ← Urban Echoes (NL), Scenario with Laputas: Evolution of the Nieuwmarkt → Marta Gruca, About-blank: In a search for the (other) incipience

24 a+285 Wanneer Het tweejaarlijkse Architectuurboek tectuurboek is volgens haar deel van een attitudes Vlaanderen is alweer een kloek volume encyclopedisch project, dat begon met van 330 pagina’s, deze keer met de titel het eerste Jaarboek Architectuur. Dit vorm ‘Wanneer attitudes vorm krijgen’. Het boek staat dus niet op zich. Tegelijk is krijgen verschil met het Nederlandse Jaarboek elk jaarboek volgens haar een kritische is ook nu weer duidelijk: er worden onge- oefening, wat ze meteen vertaalt als Pieter T’Jonck veer evenveel projecten uitgelicht in ‘fi- ‘het agenderen van bepaalde thema’s’. ches’ (21) maar de nadruk ligt op twaalf Bovendien wil het boek nagaan wat ‘de essays die een stand van zaken willen aangewezen retorische vorm, de onder- weergeven. Die teksten voeren nog zo’n zoeksmatige basis, de toon en het medi- 30 andere projecten op, ofwel omdat ze um waarmee de architectuurkritiek in zo buitenissig zijn, ofwel omdat ze symp- het boek wordt bedreven’ kunnen zijn. tomatisch zijn voor ontwikkelingen – in Kritiek van de kritiek dus. goede én slechte zin. Maarten Van Den Driessche maakt Ondanks dat discursieve opbod weet werk van die metakritiek in het be- je na lezing nog steeds niet waarom het langrijkste essay in het boek. ‘Archi- boek Harald Szeemanns roemruchte ten- tectuur in Vlaanderen, diagonaal beke- toonstelling When Attitudes Become ken’ toont op een boeiende manier hoe Form (1969) parafraseert – om niet te drie praktijken (Bas Smets, Rotor, De zeggen dat een aantal artikels de idee Smet-Vermeulen) de laatste dertig jaar compleet tegenspreken. Hoofdredacteur de veranderende condities van de sa- Sofie De Caigny probeert het nochtans menleving absorbeerden en daar vorme- uit te leggen in haar inleiding. Elk archi- lijk interessante oplossingen tegenover





























E Eclipse De kunst van het verlichten De verlichting van kunst in ongeëvenaarde flexibiliteit musea en galerieën, maar ook biedt voor individuele verlich- van exclusieve winkelprojecten, tingsoplossingen. vereisen hoogwaardige ver- lichtingstools. Eclipse biedt www.erco.com/eclipse innovatieve technologie, uit- zonderlijk visueel comfort en een compleet systeem dat

40 a+285

a+285 Een stoel en twee 41 paar klompen Het komt zo zelden voor dat het absoluut te vermel- EN It happens so rarely that it’s worth mentioning: den waard is: een nieuw folkloremuseum. Het Musée the Musée de Folklore vie Frontalière in Mouscron, de Folklore, een realisatie van v+ en Projectiles in designed by V+ & Projectiles, was in the spotlight Moeskroen, kreeg al bijzonder veel aandacht voordat even before it opened. From the competition het er zelfs maar was. De ontwerpwedstijd werd gron- (analysed in detail by A+) via the building site dig geanalyseerd in a+248, de werf volledig ontleed in (the subject of an exhibition and two books) to een tentoonstelling en maar liefst twee publicaties. the inauguration (consecrated by the critics), the Bij de inhuldiging van het museum verschenen talloze before and during phases were widely covered. artikels in de pers. Er is dus al heel wat inkt gevloeid But what about the after phase? over het proces voor en tijdens het bouwen. Maar wat nu het gebouw in gebruik is? Élodie Degavre – Foto’s Maxime Delvaux  ←  toegankelijke tuin 0 10 20 30 40 50m Het museum maakt en een autovrij deel uit van een voorplein komt. Ook ambitieus steden- de binnenkoer van bouwkundig project. de Academie wordt De inplanting ervan aan het doorlopende impliceert dat er park toegevoegd. ook een publiek

42 V+ & Projectiles a+285 Een stoel, drie nachtegalen, twee paar klompen... Het is een de Franse architect Jean Dubuisson een gloednieuw museum opsomming zoals de Franse dichter Jacques Prévert die des- tijds maakte. Een haast poëtische lijst van alledaagse dingen voor volkskunde, opgetrokken uit glas en staal; het Musée des die niet noodzakelijk bij elkaar horen, maar die ons terugbren- gen naar een verleden tijd. De inventaris van de collectie van Arts et Traditions Populaires (atp) in hartje Parijs. het Folkloremuseum in Moeskroen, die meer dan 18.000 voor- werpen telt, vertoont veel gelijkenissen. Bij aanvang leek de Dit is opmerkelijk, want hoewel ook het museum in Moes- architectuuropdracht wat ondankbaar: een museum voor het alledaagse voorwerp ontwerpen is net iets minder glamoureus kroen een hedendaags gebouw is, blijft dat volgens Véronique dan voor Kunst met de grote K. Het Brusselse bureau V+ ging alsnog de uitdaging aan, samen met de bevlogen directrice van Van de Voorde toch eerder de grote uitzondering dan de regel. het Folkloremuseum, Véronique Van de Voorde. Met de ope- ning van het gebouw kwam geen einde aan hun gezamenlijke De meeste volksheemkundige collecties zijn ondergebracht tocht, want het nieuwe museum betekende een keerpunt in zowel de praktijk van de architect als de conservator. in een bestaand gebouw, waardoor de neiging groot is om er Om te begrijpen wat een volkskundemuseum is, moeten we terug naar het begin van de twintigste eeuw. Door de industria- oude interieurs te reconstrueren. Het nieuwe Folkloremuse- lisatie was de samenleving totaal veranderd en langzaam maar zeker verdween het aloude, alledaagse gebruiksvoorwerp. De um toont aan dat dergelijke musea evolueren naar plekken wil om dit volkse patrimonium te bewaren, leidde tot het ont- staan van etnologische musea en ‘ecomusea’. Het concept werd die iets vertellen over de bredere samenleving. De tijd van in 1971 bedacht door de Franse museologen Georges Henri Rivière en Hugues de Varine: ‘Un écomusée, c’est une chose qu’un verklede mannequins in slonzige kostuums is voorbij. pouvoir et une population conçoivent, fabriquent et exploitent ensemble.’ 1 Van de Voorde is er rotsvast van overtuigd dat het heden- Dat is precies wat er in Moeskroen is gebeurd: de hele collectie bestaat uit schenkingen en getuigenissen van burgers. Rivière daagse kader waarin ze de historische voorwerpen onder- kon echter nooit het vooroordeel ontkrachten dat dit soort musea erfden uit het nationalisme van de jaren 30. Folklore zoekt, beheert en tentoonstelt, een niet te onderschatten kent sindsdien een pejoratieve bijklank omdat het teruggaat op de nostalgie van een toegewijd plattelandsleven. Interessant is drijfveer is om een actueel, wetenschappelijk discours te wel dat Rivière dacht dat moderne architectuur dit probleem zou kunnen verhelpen. In de jaren 60 bouwde hij samen met ontwikkelen over het vroegere doen en denken. Haar missie drijft ze ook door in de manier waarop de bezoeker het museum beleeft: de schaal is bescheiden, er werden gewone materialen zoals baksteen en hout toegepast, en de voorwerpen worden niet achter glas maar open in de ruimte tentoongesteld. Daarmee breekt ze met de gangbare museumcodes die voorwerpen in vitrines plaatsen, en ze zo ongenaakbaar maken en dus sacraliseren. De iets oudere bezoeker komt hier zeker in de verleiding om de dingen die hij zich herinnert van vroeger aan te raken. En dat wordt ook toegestaan! Van de Voorde neemt haar opdracht om deze museologische en scenografische verschuivingen verder te zetten bijzonder ter harte. Ze wacht dan ook vol ongeduld op de volgende fase van het bouwproject: het realiseren van educatieve ruimtes en ateliers in het bestaande gebouw waar het museum eerder in ondergebracht was. → → De voorwerpen uit de collectie van het museum worden niet achter glas maar open in de ruimte tentoongesteld. Daarmee breekt het museum met de gangbare museumcodes die voorwerpen in vitrines plaatsen. →→ In de buitengevel van het Folklore- museum integreerde Simon Boudvin een kunstwerk met gerecupereerde bakstenen.

a+285 Folkloremuseum, Moeskroen 43

44 V+ & Projectiles, Folkloremuseum, Moeskroen a+285 En de impact van het museum zal nog verder uitdeinen.COUPE AA'museum ademt het ‘domestieke’, het ‘lokale’, het ‘hedendaags V+ en Taktyk zijn begonnen aan een ambitieus stedenbouw- vernaculaire’. Het is niet pronkerig en patserig, het wil niet kundig project, dat eigenlijk al in hun wedstrijdontwerp per se het belang van wat er wordt getoond, bewijzen. Het voor het museum vervat zat. De inplanting van het nieuwe is in vele opzichten een genereus gebouw, dat de juiste toon gebouw impliceerde immers dat eromheen een publiek aanslaat. Toch is die niet zo makkelijk te vinden, want V+ zit toegankelijke tuin werd aangelegd, en dat de parking voor geklemd tussen twee generaties in de museumarchitectuur: het gebouw een autovrij voorplein werd. Maar hun plan de grote icoongebouwen van sterarchitecten uit het begin van reikt nog verder. Ook de binnenkoer van de belendende deze eeuw en de sobere architectuur van nu. In de buitengevel Academie en een privéperceel in de buurt worden aan het van het Folkloremuseum integreerde Simon Boudvin een park toegevoegd. Thierry Decuypere van V+ noemt het kunstwerk met gerecupereerde bakstenen. Het toont meteen ‘la stratégie du petit pas’: een grootschalig project wordt dat er achter elk toegepast materiaal een verhaal schuilt, en gerealiseerd aan de hand van kleine ingrepen die elkaar een economische en ecologische afweging die maakt dat ar- gespreid in de tijd opvolgen, ook al stelt dat de architecten chitecten nooit meer om verantwoorde keuzes heen kunnen. voor bijzondere uitdagingen. Zo werd er een parkeergarage Met het Folkloremuseum in Moeskroen, de eerste realisatie gebouwd door de stad, zonder enig overleg. Ook dat is het van V+, tonen de architecten aan hun generatie dat je aan gevolg van een spreiding in de tijd, volgens V+. Maar het is de hand van een ‘gewoon’ gebouw dat zich ‘dienstbaar en de enige manier van werken om een grootschalig project bescheiden’ opstelt, toch grootse dingen kunt verwezenlijken. te realiseren, zeker voor steden en gemeenten die met een Stap voor stap dus heeft het Folkloremuseum de bete- relatief klein budget hun investeringen moeten spreiden. kenis van zowel volksheemkunde als museumarchitectuur De loer die hen werd gedraaid, zullen de architecten niet verruimd. Ontdaan van pretentie en bombarie stelt het langs snel vergeten. Ze nemen die ervaring mee om dergelijke de neus weg alle musea in vraag die zich nog steeds willen situaties in de toekomst te vermijden. Maar los daarvan is voordoen als waren ze heilige tempels. Dit is best veelbete- met de bouw van het nieuwe museum in Moeskroen toch in kenend. Zoals architect Dubuisson al aangaf: de tijd dat het zekere zin een nieuw tijdperk ingeluid. Dit ‘milde’ project, museum enkel voor de elite was, ligt ver achter ons. zoals Decuypere het noemt, is erin geslaagd een aantal archi- tecturale en programmatorische kwesties aan te kaarten. Dit 1 Archief icom, Georges Henri Rivière, 13 januari 1976. COUPE AA' In samenwerking met Section Aa PLAN REZ Aa PLAN REZ A' A' AA Floor 0 0 0 2 5 8 10m 5m 0 Total floor area 5mArchitect Procedure Services engineering 1,899 m² V+, Projectiles Competition Bureau d’études Budget Greisch Website Client € 4,100,000 Building physics (excl. VAT and fees) vplus.org City of Mouscron, with project-iles.net the support of Wallonia- Bureau d’études Product / Supplier Brussels Federation Greisch Official project name Terca Kortemark Landscape architect Sustainability (bricks), Musée de Folklore Legrand (electrical Taktyk Daidalos Peutz infrastructure) Location Structural engineering Acoustics Mouscron, Belgium Bureau d’études Daidalos Peutz Programme Greisch Completion Renovation and extension of the Musée October 2017 de Folklore + park



46 Museumarchitectuur: a+285 vriend of vijand? Musea gelden al lange tijd als een heel prestigieuze EN Museums have long been regarded as highly opdracht voor een architect. Het zijn grote gebou- prestigious commissions for architects. As big wen, met dito budgetten die de ontwerper toelaten buildings with big budgets, they allow the de- te schitteren. Bovendien is het, in het geval van het signer to shine. What’s more, art museums are kunstmuseum, ook de plek bij uitstek waar de ‘moe- also the ideal place where the ‘mother of all arts’ der van alle kunsten’ zich met die kunsten verbindt. can connect with those arts. The question is De vraag is of dat nog opgaat voor hedendaagse mu- whether this still holds for contemporary mu- sea? Waar versterken gebouw, collectie en de praktijk seums? Where do buildings, collections and the van kunstenaars en curatoren elkaar? Waar staan ze practice of artists and curators reinforce each elkaar in de weg? Welke bijdrage kan architectuur other? Where do they stand in each other’s way? werkelijk leveren? What can architecture really contribute? Pieter T’Jonck ↓ Museum Maxxi in Centre Pompidou, Rome van Zaha Parijs door Renzo Hadid (2010): zelfs Piano en Richard een schilderijtje Rogers, 1977 ophangen is er een grote uitdaging. © Courtesy of Studio Piano & Rogers

a+285 Museumarchitectuur: vriend of vijand? 47 Voor alle duidelijkheid: een museum is een instelling die De stedelijke interface een eigen collectie beheert, bestudeert en tentoonstelt. Musea zijn vandaag niet langer de stoffige bewaarplaatsen Het typevoorbeeld zijn de Koninklijke Musea voor Schone van de ‘Grote Kunst’, die ver boven het stadsgewoel staan. Kunsten in Brussel. Indien er geen eigen collectie is, spre- Het zijn zowel belangrijke toeristische trekpleisters voor ken we van een kunsthal of tentoonstellingsruimte, zoals steden als alternatieve sociale ruimtes. Dat was aanvankelijk z33 in Hasselt [zie p. 34]. Dat is een wezenlijk verschil. een gevolg van het feit dat de canon die ze representeren al Toch vervaagt dat verschil steeds meer, door een dubbele meer dan een eeuw onder druk staat. Het museum, dat in de ontwikkeling. Die tekent zich vooral af in de kunstmusea, 19de eeuw nog de glorie van de natie vertolkte, evolueerde maar niet alleen daar. tot een plek van controverse over de vraag wie en wat er Kunstinstellingen nemen steeds meer taken op zich. Ze gerepresenteerd mocht worden. Kunstenaars deden daar functioneren ook als productieplatform, plaats voor debat et ijverig aan mee. Zeker vanaf de jaren 1960 wilden ze het mu- cetera. Kunstenaars van hun kant verlaten bekende vormen seum slopen om de grens tussen kunst en leven te slechten. en disciplines voor installaties, live-actie enzovoort. Kunste- Zo kregen bezoekcijfers plots belang: ze toonden aan dat naars en curatoren engageren zich ook steeds meer met ar- het museum beantwoordde aan het ideaal van participatie chieven en collecties. Deze ontwikkelingen maken het steeds en drempelverlaging. Dat ideaal strookte echter nog wel met moeilijker om een sluitende projectdefinitie voor een nieuw een oud geloof in de vormende, emancipatorische kracht van gebouw te bedenken, laat staan dat ze toekomstbestendig is. kunst. Daar kwam vanaf de jaren 1990 behoorlijk de klad Architecten springen in de leemte die zo ontstaat: hun in. Als kunst al niet langer de natie vertolkte, dan verloor ze ontwerpen spelen geen zuiver accomoderende rol, als plat- nu ook haar aura als essentiële vormende kracht. Ze werd form voor een programma, maar schetsen een kader dat deel van een vrijetijdscultuur. Kunstinstellingen moesten dingen (on-)mogelijk maakt. Die spanning tussen archi- nu bewijzen dat ze aan een ‘vraag’ beantwoordden. En tectuur en programma leverde al meermaals nieuwe ‘ten- bezoekcijfers zijn nu eenmaal meetbaar. toonstellingsformats’ en inzichten op. Dat wordt op vier Toch is het een oneigenlijke vraag. Ze zegt niets over de verschillende momenten duidelijk. kwaliteit van de aandacht van bezoekers. Bezoekcijfers zeggen ook niets over de relevantie van de museumwerking. Deson- danks werd het grote getal een attractie op zichzelf. Centre Pompidou toonde trots de bezoekersaantallen op een telwerk. Kunstinstellingen gaan met de eis van hoge bezoekcijfers op vele manieren om. Educatie, debatten en een doelgroe- penbeleid versterken de betrokkenheid. Nieuwe kunstvormen zoals community-based art vergroten de participatie. Livekunst versterkt de belevingswaarde. Tate Modern slaagde daar bij uitstek in; het werd het kroonjuweel van de belevingsecono- mie van Londen. In de enorme Turbine Hall was het publiek zelf (deel van) het spektakel. Het gaat niet langer enkel om sublieme waarden, maar ook om een verrassend evenement, om de mensen. Het werd de publieke ruimte van de toekomst. Stedelijk in zijn opwindende diversiteit maar veilig. Publiek in de oude zin van het woord: men gedraagt zich hier gepast, of leert het. Men speelt het spel en geniet ervan. Dat countert noch het reële diversiteitsprobleem, noch de vraag naar de kwaliteit van de aandacht. Een museum kan daar een verschil maken door een doordachte combi- natie van educatie, collectiepresentatie en opdrachten voor nieuw werk. Het kan zo claimen dat het een plaats is waar een maatschappelijk project zichtbaar en bespreekbaar wordt door de filter van kunstwerken. Dat is de inzet van de stedelijke interface/het forum. Maar hoe je dat ruim- telijk moet vormgeven, blijft een open vraag. Is het meer dan de obligate educatieve ruimte en museumshop? Welke activiteiten wil je er bevorderen of verhinderen? Wat als het gebouwde resultaat anders uitpakt? © Iwan Baan De toonzaal Pas in de twintigste eeuw gingen musea nadenken over de impact van de presentatie van werken of objecten op hun betekenis of effect. Hedendaagse musea produceren van- daag meer dan ooit onverwachte ‘gebeurtenissen’: zowel het →

48 Museumarchitectuur: vriend of vijand? a+285 ‘kunstwerk’ als de ‘tentoonstelling’ werden de inzet van ex- terface? Enkel de architectuur kan deze ingewikkelde relaties periment. Ook daar gaven kunstenaars vaak de richting aan, zichtbaar en werkbaar maken, want het gaat niet om ruimte met immateriële of conceptuele kunst, die niet alleen zichzelf, op zich, maar om de manier waarop relaties gearticuleerd maar ook de tentoonstelling als medium ‘bevraagt’. De kunst worden. De projectdefinitie kan hier hoogstens een ambitie onderzoekt het ‘tonen’ zelf. Kunst kan daardoor vandaag formuleren en een aanzet geven. ongeveer elke vorm aannemen, elk medium inzetten of zelfs geheel en al immaterieel worden bij momentane acties als een Het depot performance. Zo vervagen of verdwijnen de klassieke grenzen Het depot, de collectie van het museum, is het minst zichtba- tussen disciplines. Dit stelt elke kunsthal en museum voor re, maar wellicht het meest vitale onderdeel van het museum. haast onoplosbare vragen. Welke ruimte voor welke kunst? Het vertelt ons veel. Collecties zijn nooit neutrale illustraties Diverse logica’s komen hier met elkaar in conflict. Ener- van een objectieve (kunst-)geschiedenis. Ze zijn verknoopt zijds lijkt de kunst zich van de beknelling van het museum met een samenleving, en getuigen zo van een (toekomst-)visie te willen bevrijden door zich te vermengen met het leven, en en een ideologie. Dat biedt nieuwe kansen voor een museum. daartoe ‘levende’ plekken op te zoeken. Anderzijds hebben Het kan zijn depot inzetten om die verknoping zichtbaar te kunstwerken vandaag zo’n fetisjwaarde dat ze alleen in de maken. Het ‘erfgoed’ wordt dan een bron van historische en meest performante klimatologische omstandigheden getoond artistieke kennis met implicaties voor vandaag en morgen. kunnen worden. Die vind je enkel in een hyperperformant Zo’n opvatting heeft ook belangrijke ruimtelijke implicaties. museum. Maar hoe toon je daar dan films, performances …? Welke middelen – en dus ook welke plaats – reserveer je voor Welke extra randcondities en -voorzieningen zijn dan nodig? de conservatie-arbeid. Moet die publiek zichtbaar zijn in een Hier verschijnen de scenograaf en de curator ten tonele, als ‘schaulager’? Maar er is meer. Individuele stukken, we zagen het bemiddelaars, die de juiste context creëren of suggereren. Ze reeds, betekenen weinig zonder een sterk verbindend verhaal. maken een eigen verhaal, bovenop de kunst. De tentoonstelling Dat vereist een telkens nieuwe scenografie, organisatie, routing. wordt een opvoering, met de kunstwerken als personages. Dat Welk soort museum is dat dan eigenlijk, ruimtelijk? Welke maakt het echter haast onmogelijk om oppervlaktes, tentoon- condities, van daglicht tot kunstlicht, van gesloten zalen tot stellingscondities of de relatie met de context nog in een project- grote hallen zijn nodig? Hier duikt ook een afgeleid probleem definitie te vatten. Uit de aard van de zaak holt die altijd achter op: als tentoonstellingen, eerder dan de werken op zich, de de feiten aan. De architectuur doet hier een voorzet, schept betekenis bepalen, worden zij dan zelf geen ‘erfgoed’ dat te voorwaarden. Kunstenaars, scenografen en curatoren moeten documenteren, of zelfs te conserveren valt? Hoe doe je dat? die dan interpreteren of naar hun hand zetten. Welke oplossing Dat zadelt de museumarchitectuur met nog meer typo- biedt architectuur dan voor welk probleem? Is de architectuur logische uitdagingen op. Ze moet ruimte bieden voor een een toetssteen voor de kunst? Of een concurrent? Dat hangt af nieuwe, levende aanpak van het depot, met zichtdepots en van de manier waarop een instelling met andere plekken binnen zichtateliers voor conservatie. Zo krijgen nieuwe vormen van het gebouw zoals het atelier en het depot omgaat. collectiepresentatie en geheugenarbeid er een plaats. Mogelijk kunnen digitale media hier ondersteunend werken door via Het atelier/de fabriek tekst en beeld context te bieden aan de bezoeker. Het zou de Elk museum kan een klaagzang aanheffen over de soms aanzet kunnen zijn van een andere invulling van de educatieve bedroevend geringe aandacht die bezoekers besteden aan werking van het museum, die eerder wijst op de vragen die kunstwerken. Wat is überhaupt de meerwaarde van tentoon- een collectie oproept dan op de antwoorden die ze geeft. stellingen als je alle objecten toch al via digitale media kunt zien? Een mogelijk antwoord op die vraag is dat de ‘echte’ Hoe het dan kan? ervaring toch altijd anders is. Een ander antwoord kan zijn Het mag duidelijk zijn: het ontwerp van een museum kan dat een tentoonstelling de bezoeker met andere ogen naar op een ingrijpende, en vooral onvoorspelbare manier de dingen doet kijken. Een probaat middel daartoe is om be- werking ervan voor lange tijd bepalen. Geen projectdefinitie kende meesterwerken samen te brengen in een constellatie kan dat op voorhand inschatten, en zelfs een wedstrijdjury met ander, nieuw werk, dat er een ‘dialoog’ mee aangaat zal zelden voorspellen hoe een ontwerp in de handen van en zo de ‘actualiteit’ van oude(re) kunst toont. Mits goed kunstenaars en curatoren zal uitvallen. omkaderd creëert het de condities waarin kunst deel wordt De speelruimte voor architecten is daardoor steeds on- van een maatschappelijk gesprek. gewoon groot. De verleiding om dan ook ‘alles uit de kast te Zulke tentoonstellingen vereisen echter bijzondere voor- halen’ om van zich te doen spreken evenzeer. Dat gaat vaak ten zieningen zoals ateliers voor artists in residence, ontmoetings- koste van de collectie en de werkvoorwaarden van curatoren en ruimtes en constructieateliers. Het vraagt ook een competen- kunstenaars. Denk maar aan Maxxi in Rome van Zaha Hadid: te, educatief beslagen staf. Dat impliceert grote budgetten, zelfs een schilderijtje ophangen is er een grote uitdaging. maar creëert ook complexe ruimtelijke vragen. Waar be- De geslaagde voorbeelden zijn niet zelden die waar een vinden de ateliers voor kunstenaars zich? Hoe verhouden ze bevlogen museumdirecteur en architect samenwerkten aan zich tot de tentoonstellingsruimte? Wordt het atelier ook een één idee, met de collectie letterlijk voor ogen. Dat was het toonplek? Of wordt de toonzaal een atelier met het maken geval in Abteiberg in Mönchengladbach van Hans Hollein. van een werk een belevenis op zich? Hoe verbindt het zich met De architectuur staat er de kunst niet naar het leven, maar andere activiteiten in de kunstinstelling zoals de stedelijke in- voegt er iets aan toe. Zo hoort het.