A+301_NL_Light

A+301 Zes standpunten over betaalbaar wonen 49 3 51N4E-Cast villawijk en aan de andere kant de hoofdstedelijke sociale De studio Cast van het Brusselse ontwerpbureau 51N4E legt buitenwijk. Het is onze ambitie om met onze architectuur zich specifiek toe op het realiseren van aanpasbare gebouwen mensen samen te brengen en te mengen, oude en nieuwe die meerdere doelen tegelijk dienen en de omgeving opladen. bewoners, met verschillende identiteiten en achtergronden, Een van die doelen – die ze niet rechtlijnig maar veelzijdig be- en op verschillende sporten van de inkomensladder. We naderen – is woonbetaalbaarheid. Een aftastend gesprek met zoeken naar een model voor de ‘verdichte, dorpse woon- de projectleiders van 51N4E-Cast – Wim Menten, Matthieu kern’. En daarvoor zijn die gedeelde ruimtes zo belangrijk: Moreau en Aline Neirynck – over aanpasbaarheid, collec- ze vormen een mechanisme om sociale bewoners te ontha- tiviteit en verdichting, en de mogelijke verbanden ertussen. len in de buurt. A+ Als jullie het hebben over manieren om te komen A+ Jullie koppelen betaalbaarheid niet alleen aan col- tot woonbetaalbaarheid, gaat het jullie niet zozeer om lectiviteit, maar ook aan aanpasbaarheid en verdichting. de concepten van sociaal, bescheiden of eerlijk wonen, of over alternatieve financieringsmodellen en eigen- 51N4E-Cast Slimme, aanpasbare modellen kunnen domsvormen. Het gaat 51N4E in de eerste plaats om heel bestaande wijken transformeren tot aantrekkelijke woon- concrete ruimtelijke ingrepen die toelaten dat mensen plekken en zo een antwoord bieden op veranderende ge- elkaar ontmoeten. Kun je het verband tussen gedeelde zinssamenstellingen. Tegelijk bieden collectieve, robuuste ruimte en betaalbaarheid verduidelijken? woonomgevingen kansen om de beperkte open ruimte die er is te vrijwaren en de natuurlijke draagkracht ervan te laten 51N4E-Cast Als we kijken naar vroegere maar ook he- groeien. Door te verdichten blijft meer ruimte over voor dendaagse voorbeelden van sociale woningbouw, merken we groen: een gedeelde tuin of een speelbos, een volkstuin of een dat het al te vaak gaat over een minimumaantal vierkante fietsenstalling voor de buurt. Dus ja, verdichting en aanpas- meters of slaapkamers, over voldoende licht, lucht en hy- baarheid, collectiviteit en inclusie, vergroening en ecologie giëne, en over isolatie, ventilatie, energie en verbruik. Over gaan samen. Ze zijn deel van eenzelfde geheel, waarin het monetaire of kwantitatief meetbare factoren. Dat is heel ontwerpen van gedeelde, open ruimte cruciaal is. belangrijk, maar we vinden dat sociale woningbouw op die Omdat er voor sociale huisvesting beperkte bouwbud- manier nogal ‘technisch’ wordt benaderd. Er wordt zo weinig getten zijn, moet je als ontwerper vooral focussen op wat nadruk gelegd op het ‘sociale’ in sociale woningbouw; het essentieel is voor het bevorderen van betrokkenheid. We belang van cohesie tussen bewoners, van het zich kunnen kiezen vaak voor kleine ingrepen met een grote impact, zo integreren in een woongemeenschap. Juist voor de vaak al eenvoudig en kwalitatief mogelijk. Zo ook in ons project kwetsbare bewoners van een sociale woonwijk lijkt ons dat voor de Brusselse tuinwijk Homborch, gebouwd door de cruciaal. Zij hebben meer nodig dan alleen een acceptabele Ukkelse coöperatie voor goedkope woningbouw in 1930. In woonst. Zij hebben verbinding nodig, inbedding, een buurt opdracht van de Brusselse Gewestelijke Huisvestingsmaat- waarin mensen mee zorg dragen voor elkaar, ook buiten de schappij (BGHM) realiseren we er 90 bijkomende betaalbare strikt familiale wooneenheid. Een plek om een groter fami- wooneenheden (sociaal en middenklasse). Ons hoofddoel liefeest te houden, veilig te spelen, te helpen met huiswerk is om de landschappelijke kwaliteit van de tuinwijk te her- of kinderopvang, spontaan te babbelen met buren. denken, zodat ze meerdere rollen tegelijk kan vervullen. Het gaat ons over combinaties van individuele en gedeelde Daarom moeten we heel erg inzetten op het verdichten van ruimtes, die buurten versterken, over buurtvormende archi- woonpolen en op nieuwe manieren om de wijk te doorkrui- tectuur. In het Frans is daar een mooi woord voor: le voisina- sen. We maken daarvoor gebruik van de topografie van het ge. Wij zijn ontwerpers en denken dus ruimtelijk. We zoeken landschap. Het monotone graslandschap verdwijnt en we naar een architecturaal alfabet om ontmoetingen, relaties en creëren verschillende soorten groene ontmoetingsplekken collectiviteit te bevorderen. Dan gaat het bijvoorbeeld over in de plaats: soms wild dan weer aangelegd, soms moestuin een gedeelde tuin of een gedeeld terras, over een brede trap, dan weer sportveld, soms volledig publiekelijk dan weer wat een overmaatse passerelle of een open inkompartij die als verscholen en privaat. We werken nauw samen met sociolo- buitenkamer kan worden gebruikt. Plekken waar toevallige gen en landschapsarchitecten (Coloco); het gaat ons immers ontmoetingen kunnen plaatsvinden of gewone, alledaagse om het scheppen van ‘een gedeeld landschap’ dat instaat voor dingen samen gedaan kunnen worden. Maar het gaat bij- het vormen van een Homborch-gemeenschap. voorbeeld ook over grote raampartijen, waardoor er visueel Als integratieve ontwerpers gaat het ons om het scheppen contact is tussen de bewoners en hun omgeving. van een kwalitatieve ruimte voor die alledaagse gewoontes Door de gedeelde ruimtes geef je kwetsbare bewoners en ervaringen, het creëren van een kader dat aanpasbaar niet alleen meer ruimte dan ze normaal zouden kunnen en flexibel blijft zodat er zich ook nieuwe mogelijkheden betalen, maar ook de kans zich te integreren in een buurt, en omstandigheden kunnen voordoen. Wanneer je als ar- zich een plek eigen te maken samen met anderen, om een chitect een ruimtelijke ingreep doet, ben je voor lange tijd gemeenschap te vormen. Om een veerkrachtige buurt te verantwoordelijk voor wat er zich wel of niet kan afspelen. maken, waarin oude met nieuwe bewoners samenleven, en Voor ons is die integratieve attitude iets inclusiefs en iets elkaar niet alleen accepteren maar ook omarmen, is er een fundamenteel zorgzaams.  → mix van mensen nodig. Anders krijg je segregatie en getto- vorming, met aan de ene kant van het spectrum de Vlaamse

+50 Zes standpunten over betaalbaar wonen A 301 4 Wooncoop het woonproject, en beheren het goed tijdens de bewoning Wooncoop is een autonome organisatie van personen die – wat de bewoners zelf ‘ontzorgt’. Dat realiseren we met de zich vrijwillig verenigen om de woonbehoefte in heel Vlaan- financiële inbreng van verschillende mogelijke geldbronnen: deren te behartigen. A+ sprak met Karel Lootens, die in 2018 ten eerste van de bewoners-coöperanten zelf, die aandelen de coöperatie mee oprichtte. kopen van de coöperatie. Hoe groter de kapitaalinbreng, hoe voordeliger de huurvoorwaarden worden. Als bewoner A+ Waarom riep je vijf jaar geleden Wooncoop in bepaal je zelf je maandlast, afhankelijk van je financiële het leven? Wat was het doel? situatie. Dit stelt je ook in staat om in de loop van je woon- carrière meer of minder kapitaal te sparen. Ook familie en Wooncoop Vooral vanuit een sociaal-maatschappelijke vrienden (de achterban) of andere niet-bewoners kunnen overweging: wonen is een basisrecht, maar omdat een kwa- een kapitaalsinbreng doen. Dan investeer je als ‘ethisch of litatieve woning steeds duurder wordt, blijft die voor velen impact gedreven belegger’ in aandelen van de coöperatie, en een verre droom. Dat basisrecht komt dus steeds meer onder help je een lokaal woonproject te realiseren met een beoogd druk te staan. Bij Wooncoop dromen we van een toekomst rendement van 2 procent per jaar. En wil je geen coöperant waarin iedereen in een kwalitatieve en duurzame woning kan worden maar wil je wel investeren, dan kun je vanaf 5.000 leven. Volgens ons moet daarvoor eerst een gat in de woon- euro een bedrag lenen aan Wooncoop met een rendement markt gedicht worden. Er bestaan in Vlaanderen grosso van 2 of 3 procent, afhankelijk van de duur van je lening. modo nog steeds slechts twee woontypes, twee uitersten van We willen niet alleen problemen in de huizenmarkt oplos- het woonspectrum: de (sociale) huurwoning aan de ene kant, sen, maar zodoende ook een bredere sociale impact genereren. en de koopwoning met een vast eigenaarschap en onderhe- Omdat je samen met anderen eigenaar bent van een onderne- vig aan speculatie aan de andere kant. We willen hiervoor ming en die geheel democratisch bestuurd en gecontroleerd een alternatief bieden, een radicaal nieuw woonmodel waar wordt, kom je al snel los van elk individualistisch, lineair en wonen uit het pure rendementsdenken wordt gehaald en de monetair streven, en draag je inherent ook ecologie en duur- harde grens tussen kopen en huren verdwijnt. zaamheid, samenleven en collectiviteit hoog in het vaandel. Persoonlijk rendement buigt deels om in maatschappelijke A+ Hoe ziet dat alternatieve woonmodel eruit? winst. Daarom hebben we het bij Wooncoop niet zozeer over ‘betaalbaar wonen’ – ook al kan een groeiend percentage van Wooncoop Op vraag van burgers kopen wij panden of onze bewoners kwalitatief wonen met een beperkter inkomen gronden, we plannen en begeleiden de renovatie of bouw van – maar over ‘duurzaam en eerlijk wonen’. ↓  ectv, cohousingproject Moos°Herk, Sint-Lambrechts-Herk

A+301 Zes standpunten over betaalbaar wonen 51 A+ Wat is het verschil precies tussen betaalbaar en 5 CLT Brussels eerlijk wonen? Tien jaar geleden werd CLT Brussels opgericht, de eerste Community Land Trust naar Amerikaans model in België. Wooncoop ‘Betaalbaar’ is een subjectief woord: wat Vorig jaar ontvingen ze hiervoor de World Habitat Award voor de ene persoon betaalbaar is, kan voor de andere onbe- van de Verenigde Naties. A+ ging in gesprek met coördinator taalbaar zijn. Daarom focussen we bij Wooncoop op ‘wonen Geert De Pauw over de bijdrage van de organisatie aan een tegen een eerlijke prijs’. Het is die eerlijkheid die ervoor zorgt inclusiever woonbeleid in Brussel. dat wonen bij Wooncoop betaalbaarder wordt. Om dit te bereiken, ontwikkelden we enkele ‘slimme systemen’. Het A+ Wie zijn jullie en wat doet CLT Brussels precies? eerste en belangrijkste is: als je bij Wooncoop woont, huur je bij jezelf tegen de werkelijke kostprijs. Alleen de kosten CTLB CLT Brussels is tien jaar geleden ontstaan vanuit van het gebouw en het beheer ervan worden in rekening ge- verenigingen en activisten die zich inzetten voor het recht bracht – niet meer, niet minder. Er wordt nergens van twee op wonen in Brussel. We vertrekken vanuit het principe walletjes gegeten, en we halen het wonen volledig uit elke dat wonen alleen betaalbaar kan blijven als je de speculatie vorm van speculatie, de hoofdreden waarom regulier wonen neutraliseert, die de prijzen kunstmatig in de hoogte jaagt. zo ontzettend duur is geworden. Dit kun je bereiken door de grond uit de vastgoedoperatie te halen en ervoor te zorgen dat woningen alleen met een A+ Heeft dit nieuwe woonmodel ook impact op de beperkte meerwaarde verkocht kunnen worden. architectuur en typologie van ons wonen? Wij worden ondersteund door het Brussels Gewest en hebben vandaag zes woonprojecten lopen van in totaal Wooncoop Zeker. In alle opzichten is Wooncoop pi- 120 woningen. Niet al deze woningen zijn nieuwbouw; het onierend. Van het coöperatieve woonmodel zijn natuurlijk CLT-model kan ook perfect toegepast worden op renovaties. voorbeelden te vinden in het buitenland, zoals in Oostenrijk, Maar bij elk van die projecten blijven wij eigenaar van de Zwitserland en Zweden. Maar die kunnen we niet zomaar grond. De woningen worden deels met subsidiegeld gebouwd kopiëren; we moeten alles omdenken, rekening houdend of gerenoveerd, de rest wordt betaald door de kopers via met onze eigen typische, historisch gegroeide wooncultuur. hypothecaire leningen. Als een eigenaar van een van deze De buitenlandse voorbeelden leerden ons wel veel over de woningen zijn of haar woning opnieuw wil verkopen, kan architectuur en typologie van collectief of deelwonen: de dit tegen de initiële verkoopprijs plus maximaal 25 procent verhouding tussen collectieve en private ruimtes, hoe je tech- van de geschatte meerwaarde. Concreet wil dat zeggen dat nieken centraliseert, welke duurzame materialen je het best een woning die bij de bouw 250.000 euro geschatte waarde hanteert (want je woont er levenslang), en hoe je looplijnen bedroeg, waarin 50.000 euro subsidies geïnvesteerd zijn en organiseert. We hebben een pool aangelegd van architecten die bij verkoop geschat wordt op 290.000 euro, maar voor die dit progressieve woonidee mee willen vormgeven en die 210.000 euro verkocht kan worden. Dat is wat bij ons het inzetten op kwalitatieve architectuur die mensen met elkaar verschil maakt met andere betaalbare koopwoningen: ze verbindt. Op dit moment zijn er 26 projecten van Wooncoop blijven betaalbaar, ook als ze van eigenaar wisselen. Als je de lopende, waarvan 16 in opbouw. Zo zijn er De Drukkerij winst op de meerwaarde van vastgoed na verkoop niet kunt (Havana) in Gent, Moosherk in Hasselt (ectv) en De Wasserij reglementeren, wordt vastgoed opnieuw een speculatieob- in Antwerpen (Stramien). ject en zijn subsidies voor koopwoningen voor de overheid weggesmeten geld. A+ Hoe schat je de langetermijneffecten van dit nieuwe woonmodel in? A+ Jullie zetten in op eigenaarschap en niet op de huurmarkt. Waarom precies? En voor wie zijn CLT- Wooncoop We kunnen op dit moment nog niet uit ei- woningen? gen ervaring zeggen wat de impact op lange termijn zal zijn. Maar als we kijken naar voorbeelden uit het buitenland, zien CTLB Onze woningen zijn voor de laagste inkomensklas- we dat coöperaties hun woningen tot 20 procent onder de marktprijs kunnen aanbieden. Het coöperatief wonen vergt sen, voor mensen die recht hebben op een sociale woning. een progressief denken, niet alleen van de bewoners en de architecten, maar ook van de overheid, het bankwezen, de We werken met een aanmeldingssysteem en wachtlijsten. De ontwikkelaars en leveranciers. Omdat het met bestaande systeemlogica’s breekt, is het een erg traag proces en een verkoopprijs is afhankelijk van het inkomen van de koper. werk van lange adem. We gaan stap voor stap. Ons motto is: morgen doen we nog beter dan gisteren. We zorgen ervoor dat de maandelijkse afbetaling niet hoger is dan een derde van het inkomen van de koper. We zetten in op koopwoningen omdat we geloven dat ei- genaarschap tal van voordelen heeft. Een eigen woning betekent woonzekerheid, kapitaalopbouw, onafhankelijkheid en ook een nalatenschap voor je kinderen, waardoor je uit de spiraal van generatiearmoede kunt stappen. Wij geloven dat ons systeem een goede aanvulling is op de sociale huur- woningen die voorzien worden door de overheid.  →

+52 Zes standpunten over betaalbaar wonen A 301 6 Triple Living A+ Wat zijn de obstakels bij de bouw van betaalbare Eind 2022 opende de Antwerpse projectontwikkelaar Triple koopwoningen in dit metropolitane gebied? Living een tentoonstelling over betaalbaar wonen en noodwo- ningen in het oeuvre van de Japanse architect Shigeru Ban, Triple Living Vaak denkt men dat goedkoop bouwen met met wie ze momenteel een woongebouw maken in Antwerpen. specifieke bouwtechnieken en materiaalgebruik te maken A+ polst in gesprek met CEO Stefan Paeleman naar hun am- heeft, of met een ander soort ontwerp, maar op dat vlak is bities om wonen in België betaalbaar te maken of te houden. het vet al van de soep, tenminste als je degelijk wilt bouwen. Er bestaan veel verschillende aanpakken in verschillende A+ Wat betekent betaalbaar wonen precies voor jullie? domeinen, van systeembouw tot community-landtrustmo- dellen, maar wat ontbreekt is een systemische houding. Een Triple Living Betaalbaar wonen, is een breed begrip. We holistische kijk die de verbanden legt tussen verschillende deden er samen met Architecture Workroom Brussels een maatschappelijke thema’s en waarbij de oplossing van het ene studie naar om meer vat te krijgen op de problematiek en probleem misschien ook de hefboom is om het andere op te inzicht te verwerven over hoe wij als projectontwikkelaar lossen. Ik ben van oordeel dat onze gewestplannen minstens een antwoord kunnen bieden. gedeeltelijk niet deugen. Deze plannen zijn ontstaan in een Vandaag kan een steeds groter deel van de bevolking – zij tijdperk waarin men dacht aan de auto als primair vervoer- die zich in het eerste, tweede en soms derde inkomenskwin- middel. Ik geloof dat de consensus groeit dat dit niet de juiste tiel bevinden – geen woning meer kopen. Toch zijn wij ervan manier is. Hiervoor hebben we een betaalbare grondpositie overtuigd dat een eigen woning een belangrijke manier is nodig, rechtszekerheid en een realistisch eisenpakket. om armoede te counteren. België heeft geen goed gespijsd De grond is schaars, maar deze schaarste is door ver- pensioenfonds zoals Nederland of Zwitserland en onze pen- schillende overheden zelf gecreëerd. Te veel projecten raken sioenen zijn, zeker voor de onderste inkomensklassen, te laag door de vergunningstrajecten, maar worden door juridische om van te leven bij de huidige huurprijzen. Wij pleiten voor procedures nooit definitief uitvoerbaar. Soms mag je minder betaalbare koopwoningen als middel tot vermogensopbouw dens bouwen, minder hoog, de woningen moeten groter of er die het pensioen kan aanvullen en zo een pijler vormt van de moet meer plaats zijn voor groen. De klinkt allemaal wel mooi, sociale zekerheid. Voorts zorgt eigenaarschap ook voor betere maar het resultaat is een nog grotere schaarste aan grond en buurten aangezien eigenaars vaak honkvaster zijn. Dat heeft dus onbetaalbare grondprijzen en dito eindproducten. een positieve impact op de sociale cohesie binnen een bepaalde Het gebrek aan rechtszekerheid, of de duidelijkheid wat buurt, wat dan ook weer de veiligheid ten goede komt. en hoe je precies waar kunt bouwen en de daarmee gepaard We geloven dat de toegankelijkheid tot een systeem van gaande risico’s op procedures die het bouwproces kunnen ‘wonen onder je spaarboek’ belangrijk is omdat het de af- stilleggen, openen de deur voor speculatie en drijven de hankelijkheid van subsidies en steun kan verminderen en prijzen de hoogte in. Het eisenpakket op zijn beurt, met burgers dus meer verzelfstandigt. In die zin is dat een wer- de steeds toenemende regelgeving, jaagt de bouwkosten vend verhaal. Het is bovendien de visie geweest waar vorige steeds verder omhoog en ook hier wordt het risico op extra generaties op inzetten en dat veel welstand creëerde in het procedures weer groter. Er is politieke moed nodig om te verleden. Belangrijk is wel dat deze woningen kwalitatief zijn beslissen bepaalde zaken terug te voeren tot hun essentie, en lange tijd kunnen meegaan. Wij zijn van oordeel dat we zich de vraag te stellen: ‘wat hebben we echt nodig?’. Alleen dit soort ‘degelijke’ gebouwen maken. zo kunnen we degelijke woningen bouwen. Er bestaan uiteraard vandaag al betaalbare koopwonin- gen, maar deze scoren vaak slecht op energetisch vlak en De integrale interviews lees je op: a-plus.be/nl/tijdschrift/afforda- liggen meestal in gemeenten zonder goede aansluiting met ble-housing/ het openbaar vervoer en met een lage werkgelegenheid. In- direct zijn die woningen dus heel duur, omdat je veel betaalt aan mobiliteit en energie. Voorts zorgt die versnipperde ruimtelijke ordening ervoor dat open ruimte schaars is en de maatschappelijke kost van het wonen stijgt. Daarom moe- ten we in het economisch kerngebied bouwen. We moeten nadenken over hoe we dit metropolitaanse gebied willen doen werken, hyperconnectief, met een goed functionerend openbaar vervoer. Stadsverbreding op de juiste locatie mag geen taboe zijn, maar kan misschien juist de hefboom zijn naar meer open ruimte, plek voor landbouw, natuur en water. Het is belangrijk te duiden dat metropolitaan geen hy- perstedelijkheid is, maar eerder slaat op een soort stedelijk plangebied waar plaats is voor alle vormen van wonen. Het metropolitane richt zich op efficiënte organisatie van in- frastructuur en openbaar vervoer, gebaseerd op een goede stedenbouwkundige visie.

Een nieuw tijdperk in gevelbekledingen. Met het gepatenteerd Magnetude®-systeem Gevelkaders, op maat geleverd, worden voor inkomdeuren van FRAGER, kunnen nu ook aan de muur geschroefd. Daarna wordt de gevelbekledingen onzichtbaar bevestigd worden. inliggende aluminium schaduwvoeg, plint of hoek in het gevelprofiel geschoven en kan er een volgend De architect heeft alle vrijheid bij het ontwerpen gevelkader worden gemonteerd. De aluminium van een aluminium gevelbekleding. buitenplaat, tevens op maat geleverd, wordt met magneten op het gevelkader gemonteerd. De combinatie van vlakke aluminiumplaten met Gevelbekledingen en sectionaalpoorten worden inliggende schaduwvoeg, strakke binnenhoek- en zo onzichtbaar bevestigd zonder lijm of silicone. buitenhoekoplossingen, laten een hedendaagse en minimalistische vormgeving toe. HARINCK nv/sa Heirweg 95, zone 2, B-8710 Wielsbeke, Belgium T +32 (0)56 67 40 50 www.frager.be

The original Elemental living vola.com VOLA stainless steel, bringing together natural beauty and pure form 5471S-061 Wall mounted round head shower and hand-shower in brushed stainless steel. SC7 One-handle mixer with swivel spout in brushed stainless steel. Explore the Elemental living story vola.com/on-design. VOLA Studio - Tour & Taxis Havenlaan 86C - 1000 -Brussels - Tel.: 02 4659600 - [email protected]

A+301 55 In 2023 bestaat A+ 50 jaar! Om dit te vieren bieden we in elk nummer een unieke blik op ons rijke tijdschriftenar- chief, aan de hand van een heruitgave van enkele oude artikels die aansluiten op de thematiek van het huidige num- mer. Deze keer grijpen we terug naar A+33 (1976), A+86 (1985), A+127 (1994), A+180 en A+181 (2003), en A+187 (2004). soci5a0aljawaornen

56 50 jaar sociaal wonen A+301 Sociale huisvesting stond in het voorbije decennium zelden in de aandacht bij A+: per jaar gemid- deld ruim één artikel over het thema. Toch was dat niet omwille van desinteresse: er was gewoon te weinig om over te schrijven. Col- lectieve huisvesting kreeg recent wel veel aandacht. A+280 (2019) werd er zelfs helemaal aan gewijd. Nieuwe collectieve woonvormen als cohousing en coöperaties ver- tolken dan ook het groeiende be- sef dat verkavelingen ecologisch en zelfs maatschappelijk onaan- vaardbaar zijn geworden. Ze bie- den bovendien een antwoord op de toenemende onbetaalbaarheid van degelijke huisvesting voor ruwweg een derde van de Belgen. Uit vijftig jaar A+ leer je merk- waardig genoeg dat de problemen en de oplossingen van vandaag een echo zijn van die uit de vroe- ge 20ste eeuw, en helaas ook dat Belgische overheden, met hoeveel ze ook zijn, het probleem zelden goed aanpakten. Pieter T’Jonck ← In A+33 (1976) maakten drie auteurs een stand van zaken op van de sociale woningbouw in België.

A+301 50 jaar sociaal wonen 57 In A+33 (1976) maakten drie auteurs een stand van zaken op van de sociale woningbouw in België. Van alterna- tieve formules als cohousing was dan nog geen sprake. Ook de coöperatieve gedachte, die aan de basis lag van de Cité Moderne van Victor Bourgeois en Le Logis-Floréal van Eggerickx en Van der Swaelmen, bleef (ten onrech- te) onvermeld. Toch berispte Marcel Smets in scherpe bewoordingen zowel de modernistische architecten als de overheid. De architecten hekelde hij omdat ze te weinig oog hadden voor de reële noden en wooncultuur van de bewoners. De overheid wreef hij aan dat ze te weinig inzette op goede en betaalbare huur en te veel op ei- gendomsverwerving, al was die voor velen onhaalbaar. Toch prees hij Le Logis-Floréal omdat het voorzienin- genniveau er, ondanks de geïsoleerde positie van de wijk, hoog was, en een duidelijke hiërarchie in de architec- tuurtaal vertoonde. Dat leek Smets een aanknopingspunt voor naoorlog- se woningbouw. Voor de productie in de jaren 1970 had hij echter geen goed woord over. In A+86 (1985) lijkt het erop dat er iets beweegt. De pas opgerichte Gewes- ten namen opmerkelijke initiatieven. In Vlaanderen ontstonden op initiatief van Jo Crepain de WISH-wedstrijden die voor het eerst de opdrachtverle- ning voor sociale woningbouw aan een wedstrijd – en dus aan architecturale kwaliteitscriteria -– koppelden. Deze projecten leverden dan ook veel betere huisvesting op dan de gangbare. Cre- pain merkte echter terecht op dat de inspanningen die architecten daartoe leverden niet gehonoreerd werden, ge- zien de uiterst lage erelonen voor soci- ale huisvesting. In Wallonië waren er ‘experimentele werven’. In Luik lever- den ze een pareltje van hedendaagse → In A+86 (1985) is de wijk Hors-Château in Luik van Charles Vandenhove een van de opmerkelijke voorbeelden op het vlak van sociale woningbouw en een betere betaalbare huisvesting.  →

58 50 jaar sociaal wonen A+301 architectuur op: de wijk Hors-Château van Charles Vandenhove is nog steeds een reis naar de Vurige Stede waard. Toch slonk tegelijk de omvang van sociale woningbouwprojecten ziendero- gen. De tijd van de grote projecten, zoals Luchtbal in Antwerpen, de Cité Modèle in Brussel of Droixhe in Luik, was defi- nitief voorbij. Zo leek het toch. In 1994 wijdt A+127 echter een ongewoon lange bijdrage aan een wedstrijd van de stad Gent. Op het terrein van de voormalige Hollain-kazerne wilde die ongeveer 130 sociale woningen bouwen. Vandaag zou dit een toplocatie zijn, maar in die tijd verkeerden de grote steden nog in een comateuze toestand na de stadsvlucht van de jaren 1960–1970. Het winnende (en nadien gerealiseerde) ontwerp van Willem Jan Neutelings inspireerde zich op de figuur van een begijnhof: wonin- gen, geschikt rond een centraal grasveld met in het midden een kinderdagverblijf. Het sloot zo ook mooi aan bij het nabij- gelegen begijnhof. Dergelijke projecten lieten zien dat grote ensembles door hun woonkwali- teit een stadsdeel nieuw leven kunnen inblazen. Her en der droomde men daardoor van sociale woningbouw als hefboom voor de verdichting van be- staande woonkernen. Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen streefde dat expliciet na, maar de gedachte leefde ook in Wallonië. A+180 (2003), een nummer gewijd aan de individuele woning, stelde twee van die projecten voor. Pradopark in Kortrijk schikte sociale woningen in een hoge densi- teit (50 woningen/ha) rond een bin- nenplein. Het Pandreitje in Brugge van Haverhals-Heylen was een vroeg voorbeeld van een poging van de stad Brugge om betaalbaar wonen te reali- seren in een ongewoon hoge dichtheid (90 woningen/ha). In A+181 (2003), gewijd aan sociale ←  In 1994 wijdt A+127 een bijdrage aan de wedstrijd van de voormalige Hollain-kazerne in Gent, waar de stad 130 sociale woningen wil in onderbrengen.

A+301 50 jaar sociaal wonen 59 woningbouw, was de toon echter rond- uit pessimistisch. Alain Malherbe, Pascal De Decker, Pierre Blondel, Jan Maenhout en Ines Camacho stelden in een debat vast dat politici de eigen woning nog steeds als norm zagen, ten koste van de huurmarkt én vooral de markt van sociale woningbouw, en dat in alle Gewesten (qua sociale wo- ningbouw slaat België binnen Europa inderdaad een slecht figuur). De deelne- mers aan het debat zagen met lede ogen aan hoe bouwcampagnes steeds verder krompen, en vaak afgelegen lagen, zo- dat hun rol als aanjager van stedelijke vernieuwing – ook een hot issue toen – verdampte. Veel maatschappijen waren volgens hen ook te ontmoedigd om nog kwaliteit na te streven. In A+187 (2004) deed Amélie Mou- ton een verslag over een forum over kwaliteit in sociale woningbouw dat in het zog van A+181 plaatsvond in Bo- zar. Ze stipte de geringe aandacht van maatschappijen voor architecturale en stedenbouwkundige kwaliteit aan, maar ook de oorzaak: ze konden de vraag zo al niet aan met hun beperkte midde- len. Sindsdien veranderde er weinig. Het aantal sociale woningen stagneer- de zowel in Vlaanderen als Wallonië. Enkel het Brusselse Gewest deed een behoorlijke inspanning, maar in de drie Gewesten zijn de wachtlijsten enorm: er zijn overal ongeveer evenveel wachten- den als sociale woningen. Vandaar dus dat A+ recent weinig sociale woning- bouwprojecten publiceerde: het aanbod is gewoon te klein. Twintig jaar later zijn de gevolgen duidelijk: er dreigt een heuse wooncri- sis door de hoge prijzen van gronden en gebouwen, een ondermaatse huur- markt en een gebrek aan sociale wo- ningen. (En als het even kan, mochten ze ook wel iets doen aan de schandalig lage erelonen voor architecten.) Die → A+180 (2003), een nummer gewijd aan de individuele woning, stelde ook Het Pandreitje van Haverhals-Heylen voor, een vroeg voorbeeld van de stad Brugge om betaalbaar wonen te realiseren in een ongewoon hoge dichtheid.  →

60 50 jaar sociaal wonen A+301 problemen zouden sterk verminde- ren mocht de overheid een krachtige, kwalitatieve huurmarkt stimuleren door een ruimer aanbod van sociale woningen te creëren voor een grote- re groep mensen dan alleen de meest behoeftigen. Huurders met een hoger inkomen zouden de maatschappijen financieel versterken en tegelijk het getto-effect van sociale woonwijken opheffen én de oververhitting van de woningmarkt tegengaan. Zo’n operatie zou ook een stevige economische sti- mulans zijn en stedelijke verdichting bevorderen. Dat hoeft de overheid niet eens alleen te doen: net als in de jaren 1920, de tijd waarin Le logis Floréal en de Cité Moderne ontstonden, kan ze samenwerken met private partij- en, zoals wooncoöperaties of cohou- singgroepen. Het zou de financiële last spreiden. Last but not least, het zou de huisvestingsproblemen waar vooral jongeren vandaag voor staan, temperen. Het zou politici beslist veel tevreden kiezers opleveren. Waarop wachten ze eigenlijk? ← In A+181 (2003), gewijd aan sociale woningbouw, was de toon ronduit pessimistisch. Het nummer stelt aan de kaak dat politici de eigen woning nog steeds als norm zagen, ten koste van de huurmarkt én vooral de markt van sociale woningbouw. Wil je meer zien van het A+-archief? Met een A+ More-abonnement krijg je gratis toegang tot het volledige A+-archief, met alle tijdschriften van 1973 tot nu! Zie a-plus.be/nl/abonnement

A+301 61 Minimale ingrepen Raamvervanging. De inschuifmontage maakt het vervangen van verouderde aluminium of pvc ramen veel eenvoudiger. De gebouwen in Europa energetisch renoveren wordt een gigantische opdracht. Tot nu toe wordt jaarlijks slechts een procent gerenoveerd. We moeten dus sneller worden. Daarvoor hebben we slimme méthodes nodig, zoals de inschuifmethode van Finstral, die het vervangen van verouderde ramen een stuk eenvoudiger maakt. Wat dat inhoudt, toont een renovatieproject voor 1359 ramen in de stadsrand van Erfurt. De inschuifmontage van Finstral Het project in het kort: vervangen van de ramen Geen lawaai, geen vuil, geen stelling: de inschuifmontage maakt het vervangen van kunststof of aluminium ramen Gebouw drie gebouwen voor meerdere gezinnen met drie verdiepingen uit de jaren zeventig, tachtig en negentig eenvoudiger en in totaal 144 woningen en sneller. Aangezien het raam niet uitgebroken of deels Opdracht 1359 ramen vervangen eraf gezaagd wordt, is het niet nodig om de aanwezige Locatie Erfurt, Duitsland gepleisterde gevelisolatie of voorzetwanden van de gevel Bouwjaar 1972 (de ramen werden voor het laatst vervangen in 1990) af te breken. De oude raamaansluiting wordt behouden Renovatiejaar 2021 en ook de grootte van het glasoppervlak verandert niet, Finstral Partner Gebrüder Allendorf, gebr-allendorf.de zodat de lichtinval hetzelfde blijft. Vanbinnen bedekt Duur van de drie maanden de profielloze Nova-line-vleugel het oude raam. Deze renovatie is verkrijgbaar in verschillende materialen: kunststof, Personeel zes monteurs aluminium of hout. Finstral- FIN-Window Nova-line 77 kunststof-kunststof, buiten en binnen ramen 01 wit extra glad, raamventilatie PassiveVent Mini, glas met lichte zonwering Mediterran 3 aan de zuidkant ↓ Voordat het raam werd vervangen … ↓ … nadat het raam werd vervangen: de ramen zien er nog steeds hetzelfde uit. Meer informatie finstral.com

It’s the62 A+301 ↘  Plusoffice – Citytools, Richtplan van Aanleg Productieve wijk Heyvaert, Brussel: een combinatie van een strategische visie over de hoofdstructuren (kanaal en Zenne-tracé) met precieze bouwvoorschriften voor het doorontwikkelen van deze centrale gemengde woonwijk in de stad. finance, stupid!

A+301 Architectuur kan de wooncrisis niet oplossen 63 Om wonen betaalbaar te houden, wordt regelmatig naar Overheidsinterventie in de manier van bouwen gekeken. Kan het niet kleiner of een markt die faalt goedkoper? Nochtans is dat een doekje voor het bloeden. De kern van het probleem zit niet in de kostprijs van het De stijgende woningprijzen treffen ook de middenklasse. gebouw, maar wel in de financialisering van de grond. Ouders beseffen dat hun kinderen niet meer zullen kunnen wonen zoals zijzelf, en dat voelt als een onrechtvaardigheid Kristiaan Borret, Ann De Cannière, Jean-Guy Pecher, Frederik omdat we er in de vorige eeuw aan gewend waren geraakt dat Serroen achteruitgang tussen generaties eigenlijk niet meer leek voor te komen. Nochtans had de crisis zich al heftig aangekondigd Wanneer komt er een einde aan de prijsstijging van de ma- in de laagste inkomenscategorieën. In Brussel bestaat al een terialen? Moeten de eisen qua verduurzaming wel zo hoog hele tijd woningnood. De wachtlijst voor sociale woningen zijn, want dat maakt het bouwen ook duurder? Kunnen is sinds tien jaar opgelopen tot bijna 50.000 huishoudens, architecten niet goedkoper ontwerpen? Of de afwerking wat gelijkstaat met meer dan 10 procent van de Brusselse uitstellen, denk aan casco- en kluswoningen? Daarnaast is bevolking. En dan spreken we nog niet van het geschatte aan- er het bekende verhaal dat wij Belgen nu eenmaal te groot tal van vijfduizend daklozen die in Brussel op straat leven. wonen en moeten leren om met minder tevreden te zijn, In een markt die faalt, moet de overheid ingrijpen. In dit niet het minst in het licht van een haalbaar budget. Kijk geval gaat het om de bescherming van het basisrecht op eens naar nieuwe woonvormen: de microloft. Cohousing, wonen. Dat begint met het verplichten van sociale woning- samen en kleiner! bouw. Zo is in het goedgekeurde Richtplan van Aanleg voor Het zijn ideeën die zand in de ogen strooien. De échte de Heyvaertwijk in Anderlecht een minimum van 25 procent kwestie: woonvastgoed is een financieel product gewor- sociale woningen opgelegd in elk project vanaf 2.000 m2, dus den dat steunt op grondspeculatie. Niet minder belangrijk zowat voor elke bouwaanvraag groter dan twintig apparte- zijn de financiële mechanismes die de prijsstijging hebben menten, ook voor private projecten. Het zou een goed idee aangezwengeld, zoals de lage rentevoeten en de fiscale be- zijn om een dergelijke verplichting te veralgemenen voor het voordeling van hypothecaire leningen. In vergelijking heeft gehele grondgebied van het Brussels Gewest, want dat zal de de toenemende bouwkost van de woning een zeer beperkte productie van sociale woningbouw versnellen, zeker in die invloed. Zelfs als architecten, ontwikkelaars en aannemers gemeenten die meestal zeer huiverachtig zijn. erin slagen goedkoper te ontwerpen en te bouwen, dreigt deze besparing te verdwijnen in de financialisering van de Grond en gebouw ontkoppelen woningmarkt, op dezelfde manier zoals de woonbonus in Er zijn ook drie andere strategieën die momenteel wortel Vlaanderen niets heeft betekend voor het afkoelen van de kunnen schieten in Brussel. Ze vatten het eigendomsconcept prijzen. Ook het pleidooi van projectontwikkelaars, namelijk van de grond anders op dan die van het gebouw en brengen snellere bouwvergunningen voor meer en kleinere woningen de grondwaarde onder in een systeem dat niet-speculatief is. om de prijs te drukken, maakte geen verschil, misschien zelfs De eerste strategie is om publieke grond alvast niet meer integendeel want uiteindelijk leidde het vaak tot less value in de markt te brengen maar in overheidsbezit te houden for more money. via erfpacht. Citydev is de publieke vastgoedontwikkelaar van het Brussels Gewest, die onder meer woningen voor de middeninkomens ontwikkelt en verkoopt aan individu- ele huishoudens voor prijzen die dankzij een subsidie tot → ↘  Visieworkshop met buurtactoren rond uiteenlopende toekomstbeelden voor de Heyvaertwijk © Citytools – Plusoffice, PAD Heyvaert

+64 Architectuur kan de wooncrisis niet oplossen A 301 ↑  ↘  Het project Tivoli door V+ en Hbaat toont hoe dankzij de ambitie van CLTB projecten met een sterke architecturale persoonlijkheid ontstaan. Het gaat om de bouw van 22 woningen op een hoekperceel aan de ingang van Tivoli Green City in Laken, het laatste bouwperceel van de ecowijk.

A+301 Architectuur kan de wooncrisis niet oplossen 65 20 procent goedkoper zijn dan marktconforme prijzen. In enigingen nauw bij het ontwerp van de projecten. Onder de komende jaren zal Citydev een op de vijf woningen via hun impuls worden CLTB-projecten vaak proeftuinen voor erfpacht aanbieden, zodat ten eerste de publieke eigendom nieuwe woonvormen, bijvoorbeeld door de integratie van een niet meer versnipperd raakt onder individuele kopers, en ten zorgflat of de keuze om doorgedreven circulair te bouwen. tweede de overheid op lange termijn ook opnieuw aan tafel zit, wanneer de erfpacht is afgelopen. De grondwaarde wordt Architectuur met persoonlijkheid hier uit het speculatieve systeem van de markt gehaald, maar Het project Tivoli door V+ en Hbaat toont hoe dankzij de er is helaas nog maar weinig zichtbaar van deze gunstige ambitie van CLTB projecten met een sterke architecturale koerswijziging. persoonlijkheid ontstaan. Het gaat om de bouw van 22 wo- ningen op een hoekperceel aan de ingang van Tivoli Green Community Land Trust Brussels City in Laken, het laatste bouwperceel van de ecowijk. De De tweede in Brussel toegepaste strategie bestaat erin de architecten hebben ervoor gekozen de woningen in drie af- eigendom van de grond volledig los te koppelen van die zonderlijke volumes onder te brengen, waardoor de verschil- van de stenen. Dit is wat Community Land Trust Brussels lende woningtypes rationeel boven elkaar worden gestapeld. (CLTB) (zie p. 52) toepast in een tiental voltooide of lopende Tegelijkertijd creëert dit een ritme in de straat, met meer projecten, waarvan BMA voor de vier laatste een architec- porositeit, en vormt het zo een subtiele overgang tussen de tuurwedstrijd heeft begeleid. CLTB is een organisatie die smalle huizen van het Brusselse weefsel en de massievere door het Brussels Gewest gesubsidieerd wordt, maar haar blokken van de nieuwe wijk. bestuursorganen bestaan uit overheden, bewoners en leden. Op de begane grond bevinden zich in het eerste gebouw Het past het CLT-model toe, dat al bijna vijftig jaar in ver- duplexwoningen met een tuin en in de andere twee de col- schillende vormen over de hele wereld bestaat. lectieve ruimten. Hogerop is er een groendak, een collectief In Brussel ontwikkelt CLTB woonprojecten waarin de terras en plaats voor recreatie. Deze opdeling belichaamt de grond wordt beschouwd als de collectieve eigendom van de waarden van diversiteit en identificatie met de eigen woning gemeenschap, terwijl de gebouwen worden verkocht vol- die CLTB verdedigt. De collectieve en poreuze uitwerking gens een prijssysteem aangepast aan het inkomen. Dankzij van de sokkel en de bewoonde daken doen een spel van dit model krijgen inwoners met een bescheiden inkomen nuances ontstaan. toegang tot kwaliteitswoningen tegen een betaalbare prijs: Tijdens het ontwerpproces hecht CLTB belang aan de gemiddeld 40 procent lager dan in de particuliere markt. Bij cohesie van de groep van toekomstige bewoners. De archi- wederverkoop is de prijs geplafonneerd; zo wordt het voor- tectuur weerspiegelt deze intentie: alles wordt in het werk deel dat bij de eerste aankoop werd verkregen, doorgegeven gesteld om het collectieve leven van de bewoners te bevor- aan de volgende koper, en blijft het systeem in stand. deren. Dat begint uiteraard met een zorgvuldige vormgeving CLTB streeft ook naar sociale cohesie in zijn projecten. van de collectieve ruimtes, gelegen in het hart van het project De organisatie betrekt bewoners en lokale middenveldver- en uitgevend op een buitenruimte die de tuin met de straat → →  V+ en Hbaat hebben ervoor gekozen de woningen in drie afzonderlijke volumes onder te brengen, waardoor de verschillende woningtypes rationeel boven elkaar worden gestapeld.

+66 Architectuur kan de wooncrisis niet oplossen A 301 verbindt. Voorts biedt de genereus bemeten ontsluiting aan- van de woningen aan niet-publieke instanties (de coöpera- gename plekken voor de kleine dagelijkse ontmoetingen. Ook tieven). Het systeem lijkt veel meer emancipatorisch dan de de activering van de daken speelt een fundamentele rol. Ten traditionele sociale woningbouw, want inmiddels kwamen er slotte bevordert het ontwerp van de functionele collectieve groepen op de proppen met bijzonder karaktervolle projecten ruimten – zoals fietsenstallingen, trappenhuizen of ingangen en zijn enkele coöperatieven uitgegroeid tot professionele – de toe-eigening ervan door de gemeenschap, met respect spelers, zoals Codha (Coopérative de l’Habitat Associattif). voor de privacy van elk individu. De impact is enorm, want het aandeel van coöperaties in de totale woningmarkt van Genève is tussen 2010 en 2022 Maakbaarheid gestegen van 2 procent naar 5 procent, en het doel is om Een derde strategie heeft te maken met coöperatief wonen aan 10 procent te komen. Net zoals in Zürich kalmeert het als volwaardige derde pijler van de woningproductie, tussen bestaan van een derde pijler op de woningmarkt de huurprij- sociaal huren en eigendomswonen in. Het kanton Genève zen, want in een coöperatief model blijven deze stabiel en kan op dat vlak een lichtend voorbeeld zijn voor het Brussels evolueren ze niet mee met de privémarkt. Dat effect zal in de Gewest. De coöperatieve beweging in Genève volgde niet toekomst nog sterker worden, want de eigendom is voortaan dezelfde weg als die in Zürich, en was tot een tiental jaar volstrekt niet-speculatief. Het voorbeeld van Genève toont geleden zelfs nauwelijks van tel omdat het kanton vooral dat ingrijpen in de markt mogelijk is en dat een ander grond- een beleid van sociale huisvesting volgde. In 2007 kwam er en woonbeleid maakbaar is. Zowel links als rechts onder- een nieuwe woningbouwwet, waarbij in de eerste kroon rond steunt de nieuwe politiek om te verhinderen dat Genève een het stadscentrum coöperatieve woningbouw ondersteund ‘Monaco aan het Lac Léman’ wordt. wordt door de overheid. Sinds 2010 wordt systematisch Alle goedbedoelde architecturale inventiviteit ten spijt, grond ter beschikking gesteld en financiële steun verstrekt. zonder grondbeleid of wettelijke gunstmaatregelen is het Het kanton staat garant voor de hypothecaire lening, en voorlopig erg moeilijk om betaalbaar wonen te verzekeren. voerde een systeem in van voornamelijk financiële controle Architectuur zal de wooncrisis niet oplossen, wel het lef om over lange termijn op de selectie van de huurders volgens in te grijpen in het financiële systeem dat de woningmarkt hun inkomen, maar delegeert de realisatie en het beheer aandrijft. In samenwerking met ↓  Op de begane grond bevinden zich in het eerste gebouw duplexwoningen met een tuin en in de andere twee de collectieve ruimten. Hogerop is er een groendak, een collectief terras en plaats voor recreatie.

U, LAUREATE OF LAUREAAT VAN DE RENOLAB.B- PROJECTOPROEP? DAT KAN! Project van het bureau Ici Architectes, geselecteerd voor Ontwerp en Uitvoering AGENDA Kom op 25 april naar de infosessie, 25 april ontdek de bekroonde projecten van 2021 en 2022 en dien het uwe in! Huldiging van de winnende projecten “Financiële steun, een echt uithangbord we nu beter geïnformeerd over duurzame, 2021-2022 en infosessie en een stimulans om verder duurzaam circulaire renovatie, materialen, bedrijven over RENOLAB.B en en circulair te denken.” zo omschrijft en platformen in de sector. We zijn RENOLAB.ID, het Aurélie Maes, een van de vier architecten overtuigd dat het belangrijk is om ons te andere deel van de van Ici Architectes, RENOLAB.B, bevrijden van beton en oliederivaten, en projectoproep dat de projectoproep die ontwerp en om verder te kijken dan ons eigen gebruik circulaire en duurzame uitvoering van duurzame en circulaire van het gebouw,” legt ze uit.  innovatie stimuleert om renovatieprojecten in het Brussels renovatie betaalbaarder Hoofdstedelijk Gewest ondersteunt.  Naast een financiële steun tot € 15 000 en gemakkelijker te voor het luik Ontwerp en € 15/m2 voor maken. Hun project? De renovatie van een het luik Uitvoering, biedt RENOLAB.B ook binnenblok om er hun kantoren en ondersteuning van de ontwerpfase tot 15 mei openbare voorzieningen in onder op de werf, steun voor innovatie, voor het te brengen. “We hadden bepaalde testen van tools en gelegenheid om te Deadline voor werkgewoonten... Met RENOLAB.B zijn netwerken.  het indienen van kandidaturen RENOLAB.B. 15 juni Selectie RENOLAB.B. > Inschrijven op renolab.brussels

68 A+301 De gemeenschap van Anderlecht is van oudsher sterk zDijdriieg-e verbonden met de industrie aan de oevers van het ka- naal Brussel-Charleroi. De oevers van dat kanaal zijn tegenwoordig grotendeels bereikbaar voor fietsers en wandelaars, maar aan de Biestebroekkaai scheidt een strook met nijverheid – waaronder een leverancier van bouwmaterialen en een bierbrouwerij – de bakstenen rijwoningen nog van het water. Pal aan het begin van die strook realiseerde architectenbureau Vers.a, in opdracht van de gemeente Anderlecht, een aanvallig kopgebouw dat zich behendig schikt naar uitdagende condities op de grens tussen een woonwijk en een industriezone. Tim Peeters – Foto’s Stijn Bollaert

A+301 Vers.a, Biestebroek, Anderlecht 69 De zorgvuldig geboetseerde gebouwvorm is de grootste troef kanaaloever, waar alle woningen met de rug naartoe liggen. van het project, maar naast de ruimte is er ook het licht, dat Die context vraagt om een driezijdige dialoog met de omge- samen met schitterende zichten op de rauw-stedelijke kanaal- ving: de kop vraagt om een passend front richting een publiek zone door grote ramen de woningen binnenstroomt. Met het hof, en aan weerszijden moet het nieuwe gebouw zich in twee gebouw, dat op een voorheen braakliggend kavel op de hoek sterk verschillende straatbeelden voegen. Het gerealiseerde van de Biestebroekstraat en de Biestebroekkaai staat, is een gebouw kan dan ook worden gelezen als een overgangsmo- evenwichtige invulling gevonden voor een open plek in de stad. ment tussen de ritmiek van een typisch Anderlechtse rij van Het ontwerp, dat op het eerste gezicht verraderlijk eenvoudig voorgevels en dat van de bonte verzameling aanbouwen, oogt, doet recht aan een markant stedenbouwkundig moment garageboxen en tuinmuren aan de Biestebroekkaai. zonder zich al te veel aan de directe omgeving te onttrekken. De wens om te reageren op de gevarieerde context heeft Kobe Van Praet, medeoprichter van Vers.a, legt uit dat geleid tot een aantal ingrepen die weliswaar zijn gemotiveerd er een nauwgezette vormstudie nodig was om tot het juiste vanuit een stedenbouwkundige inpassing, maar die tegelijker- mengsel van opvallen en inpassen te komen. Dat komt voor- tijd ook de kwaliteit van de woningen vergroten. Zo splitst een namelijk door de rare ligging van het kavel, dat een wigvor- lichte knik in het gebouw aan de Biestebroekstraat niet alleen mig scharnier vormt tussen een woonwijk en de industriële het ongepast lange gevelvlak, maar laat de terugspringende → ↓  Vers.a tekende een kopgebouw op een voorheen braakliggend kavel op de hoek van de Biestebroekstraat en de Biestebroekkaai. Het op het eerste gezicht verraderlijk eenvoudig ontwerp is een evenwichtige invulling voor de open plek in de stad. dialoog →  De zonovergoten ruimtelijkheid geeft de woningen een allure die niet lijkt te passen bij de prijsklasse en de locatie van de appartementen. De gerea- liseerde kwaliteit is bewijs van de waarde van een proces waarin ontwerper en opdrachtgever steeds gezamenlijk op zoek zijn geweest naar verbeterpunten.

+70 Vers.a, Biestebroek, Anderlecht A 301 massa daardoor ook ruimte voor een driehoekig luifeltje dat de Een eenvoudig maar doeltreffend grondplan completeert gemeenschappelijke entree markeert. En linksboven in diezelf- bovengenoemde ingrepen. Doordat iedere woning steeds een de gevel zorgt een uitsparing niet alleen voor bemiddeling met volledige verdieping beslaat, kan niet alleen worden volstaan de daklijn van de naastgelegen woning, maar voorziet die de met één gedeeld trappenhuis, maar kunnen bewoners de zon achterliggende slaapkamer ook van een (heel erg klein) balkon. zowel zien opkomen als ondergaan vanuit woonkamers die De meest interessante operatie ligt echter aan de kaaizij- de gehele voorzijde van het gebouw in beslag nemen. Die de: hier wordt ingevoegd in het onsamenhangende achter- zonovergoten ruimtelijkheid geeft de woningen een allure kantenlandschap, door een aantal happen uit de gebouw- die niet lijkt te passen bij de prijsklasse en de locatie van de massa te nemen. In die happen ontstaan buitenruimten: appartementen. De gerealiseerde kwaliteit is overtuigend een klein tuintje voor de rolstoelvriendelijke woning op bewijs van de waarde van een proces waarin, zo legt Van de begane grond, een ruim dakterras voor het bovenste Praet uit, ontwerper en opdrachtgever steeds gezamenlijk appartement, en twee inpandige balkons voor de woningen op zoek zijn geweest naar verbeterpunten. daartussen. Op deze manier wordt het maximale uit een Ondertussen verrijst aan de overzijde van het kanaal een interessante tegenstrijdigheid gehaald: hoewel de andere nieuwbouwdistrict van enige honderdduizenden vierkante gebouwen in de Biestebroekstraat volledig zijn afgekeerd meters, geconcipieerd volgens een model van grootschalige van het kanaal, zijn aan de verwaarloosde achterkant van autonomie: City Dox. Het contrast tussen de twee nieuw- het blok juist de beste zichten én het meeste (ochtend) bouwprojecten aan weerszijden van het water kan niet groter zonlicht te vinden. De gekozen oplossing bootst de aan- zijn: waar Vers.a nadrukkelijk toenadering heeft gezocht tot getroffen vormentaal niet alleen na, maar verheft haar tot de directe omgeving, wordt in en tussen de witte gigablokken een instrument waarmee optimaal kan worden ingespeeld van City Dox een volledig nieuwe en in zichzelf gekeerde op de condities op en rondom de site. Door de behandeling wereld gerealiseerd. De nabijheid van deze twee uitersten uit van deze zijde van het gebouw pivoteert het richting licht het spectrum van stedelijke nieuwbouw roept op tot verdere en lucht, en krijgt het iets dat een representatieve achterkant reflectie, maar er kan alvast worden geconcludeerd dat de kan worden genoemd. bewoners van de logementen aan de Biestebroekstraat niet jaloers hoeven te zijn op hun overburen. Snede Aa 0 2 4m Aa Niveau 0 02 5 10m Architect Programme Structural engineering 0 2 4m Vers.a Construction of 4 social housing JZH&Partners Total floor area units Website Building physics 562 m2 Procedure versa-architecture.be JZH&Partners Budget Competition with Brussels Project name Government Architect (BMA) Lead contractor € 1,260,415 (excl. VAT and fees) Biestebroeck Client Gillion Construct Location Municipality of Anderlecht Completion Biestebroeckkaai, Anderlecht October 2017 (Brussels)

ELEMENTS AWARDS • 2023 SCHRIJF UW PROJECTEN IN VÓÓR 30 JUNI 2023! PRECAST IN BUILDINGS • PRECAST IN STRUCTURES • PRECAST IN LANDSCAPE PRECAST IN INFRASTRUCTURE • OUTSTANDING PRECAST Verdient uw project in/met prefab beton een award? Info en inschrijven op www.febeawards.be. Een organisatie van FEBE, de Federatie van de Betonindustrie. Voorwaarden en reglement op www.febeawards.be.

72 A+301 Huisvesting 2.0

A+301 Artau, Huisvesting Arc, Luik 73 Al twee decennia lang verklaren sociologen als Monique pakketboot-stijl op de voormalige universiteitssite Val Eleb de diepgaande veranderingen op het vlak van huis- Benoît. Door zijn architecturale nauwkeurigheid kan het vesting en de onvermijdelijke transformaties die ermee project op ons enthousiasme rekenen. Tegelijk zorgt het gepaard gaan. Het project ARC in Luik sluit hier perfect voor een bittere nasmaak: moeten we ‘huisvesting 2.0’ op aan. Het experimenteert op ware grootte met nieuwe aan projectontwikkelaars overlaten? vormen van samenwonen. In opdracht van ontwikkelaar Life brachten de architecten van ARTAU een cohousing- Elodie Degavre – Photos Caroline Dethier programma onder in een van de typische gebouwen in ↙  Het voormalige ‘Institut de Mécanique’ op de universitaire site van Val Benoît in Luik is door Artau omgevormd tot een cohousing-project, met maar liefst 232 micro-units van 35 tot 55 m2 en een breed aanbod aan gedeelde faciliteiten.

+74 Artau, Huisvesting Arc, Luik A 301 De site in Luik maakt al een tiental jaar wilde ambities los. Bij bouw van universiteitssite Sart-Tilman in 1967 deed Val Be- de inhuldiging in 1938 verkondigde Val Benoît de veelbeloven- noît uiteindelijk leeglopen. Het werd, in een daaropvolgend de toekomst van de Waalse industrie. De Luikse universiteit hoofdstuk, een toplocatie om te urbexen: het betreden/over- zou er topingenieurs in mechanica, metallurgie en mijnbouw treden en fotograferen van verlaten en vervallen gebouwen. opleiden en hun reputatie zou tot in het buitenland reiken. De Tal van websites documenteren, de ene al indrukwekkender ULg verwierf een voormalig abdij-domein en liet er gedurfde dan de andere, de vergane glorie van de moderne archi- architectuur bouwen: Puters, Moutschen, Duesberg en Burton tectuur en de sporen die getuigen van de vroegere functie: werden uitgenodigd om efficiënte maar elegante gebouwen te reageerbuizen, meetapparatuur en meubilair dat ten dienste ontwerpen. Ze brachten de geest van Bauhaus, Le Corbusier van de wetenschap werd ontworpen. en het Nederlands modernisme tot leven met grote bouwwer- Vandaag begint Val Benoît aan een zoveelste leven, dat ken die zowel qua omvang als qua vormgeving deden denken alweer in het teken staat van de economische ontwikkeling aan de strakke pakketboten op de Maas. van de provincie. Het SPI (Agentschap voor Economische Maar de glorie van de campus was van korte duur: de Ontwikkeling van de provincie Luik) is er hoofdaandeel- Tweede Wereldoorlog richtte onherstelbare schade aan. De houder van. Maar als zeldzame uitzondering is er het voor- → Snede Aa 0 5 10 15 m aA Niveau 0 0 5 10 15 m 02 10 20m Architect Collective spaces: a projection Structural engineering Total floor area room, a multifunctional space, a Artau architectures wellness area with hammam, sau- Lemaire Ingénieurs 14,500 m2 na and rest area, a fitness room, Website a kitchen with its shared dining Service engineering Budget room and a bar with a rooftop. artau.be Creteq € 12,500,000 (excl. VAT and fees) Procedure Project name Acoustics Product/Supplier Direct Commission Résidence ARC Bureau De Fonseca Schüco (window frame), Client Skylux (ventilation system), Location Sustainability Gyproc (light weight partition) Life Rue Albert Duesberg, Liège Lemaire Ingénieurs Interior architect: Programme Lead contractor Studio Contekst Renovation of the former Val Moury Construct Benoit Mechanical Institute into 232 co-living units on 3 floors. Completion June 2021

A+301 Artau, Huisvesting Arc, Luik 75

+76 Artau, Huisvesting Arc, Luik A 301 malige ‘Institut de Mécanique’, dat – boeiend genoeg – door den zijn, jonge professionals met korte contracten, expats, een Antwerpse projectontwikkelaar werd gekocht om er doctoraatsstudenten ... en enkele ouderen die uit angst voor het cohousingproject ARC te ontwikkelen. Voorlopig is dit isolement voor het model kiezen. project uniek in zijn soort in België. Zowel de omvang en Laten we verder kijken dan het schaamteloze commerci- het programma is uitzonderlijk: het telt maar liefst 232 mi- ële karakter, want het project slaagt erin om een bestaande cro-units van 35 tot 55 m2. Er wonen vooral alleenstaanden structuur aan een nieuw type woningbouw te paren. Cohou- tussen 17 tot 73 jaar, die er van een breed aanbod aan gedeelde sing kreeg een onderkomen in een gebouw waarvan de ver- faciliteiten kunnen genieten. houdingen aanvankelijk niet ideaal waren voor huisvesting: Wat individueel onmogelijk is door ruimtegebrek, is col- grote vloeroppervlaktes, hoge plafonds en circulatieruimtes lectief wel haalbaar: er zijn ruimtes voor wellness (sauna, buiten alle proporties. ARTAU zegt “naar het gebouw te fitness, yoga), voor werk (een collectieve bibliotheek uitgerust hebben geluisterd” en dat geloven we. Er werd gewerkt met met een aparte vergaderzaal), voor feest en vrije tijd (een duplexstudio’s, die gebruikmaken van de hoge plafonds. cinemazaal en gemeenschappelijke keuken). Twee wasplaat- Moeilijke hoeken en kanten gingen op in de gemeenschap- sen en een fietsenstalling maken het lijstje af. Het binnen pelijke ruimtes. ARTAU legt een grote behendigheid aan de perken gebleven, all-inbudget krijgt de nodige nadruk als de dag. De gesloopte aula’s in het midden van het gebouw uithangbord van de onderneming: een unit wordt aangebo- maakten plaats voor een genereuze binnenplaats, waarop de den tegen een huurbedrag – gemiddeld 700 euro – waarbij prachtige gevels uitkomen in uitgewassen beton met grote toegang tot de gemeenschappelijke ruimtes en nutsvoorzie- vierkante ramen. Aan de straatkant geven de gerenoveerde ningen is inbegrepen. Wie er tijdelijk verblijft kan meubilair gele bakstenen het oorspronkelijk cachet aan het gebouw huren. Iedereen kan de look van zijn of haar interieur kiezen. terug. Binnen mag vooral het skelet van het gebouw in het Het werd in drie versies uitgewerkt door de binnenhuis- oog springen. Het is in de gemeenschappelijke ruimtes maar architecten van Contekst. De extreme compactheid van de ook in de studio’s zichtbaar, en getuigt van de rationele studio’s sluit huishoudens van meer dan twee personen architectuur van Val Benoît. De renovatie lijkt eerlijk en uit: jonge professionals zijn dan ook de doelgroep. De ont- efficiënt: ze is gebaseerd op een paar duidelijke keuzes die de wikkelaar ziet cohousing als de ontbrekende schakel in eenvoudige en evidente kwaliteiten van het oorspronkelijke het vastgoedparcours van de bevoorrechte klasse. Na het gebouw tonen, maar tegelijk een passend antwoord vinden studentenkot en het appartement dat met vrienden wordt voor een ongewoon programma. gedeeld, is cohousing de tussenstap die ontbreekt, voor men We sluiten af met een droom. Wie de anarchistische, een eigen woning koopt. utopische voorstellen van Hans Widmer heeft gelezen, zal in Die normering van het levenspad komt beangstigend het gerenoveerde ‘Institut de mécanique’ herkennen wat hij over, want zijn er dan geen andere zorgen of behoeftes? En een \"bolo’bolo\" noemt, een egalitaire gemeenschap waarin ontstaat er wel een ‘gemeenschap’ in de ware zin van het gewerkt en gewoond wordt onder één dak, vergelijkbaar met woord als alle profielen van de bewoners op elkaar lijken? de Zwitserse coöperatieve huisvesting. In tegenstelling tot Het wordt nog enger als de presentatie van de diensten en ARC wil de utopie een uitgesproken verscheidenheid aan opties wordt afgesloten met de woorden ‘Het is de Netflix persoonlijke parcoursen samenbrengen en de schaal ervan van de huisvesting’. Toch heeft het model succes: er is wel heeft geen winst tot doel. Ze stelt een manier van leven voor, degelijk vraag naar. De afgelopen twee jaar heeft ARC, dat geen product. Dus als we hardop verder dromen: wat als het tot de nok vol zit, veel mensen in een overgangssituatie unieke, onbenutte erfgoed uit de industrie en tertiaire sector gehuisvest. Dat dwingt toch om de analyse enigszins te ons de weg zou wijzen naar echt toegankelijke huisvesting, nuanceren. Er wonen mensen die in de echt aan het schei- een huisvesting 2.0? ↘  De extreme compactheid van de studio's wordt gecompenseerd met gemeenschappelijke ruimtes. Na het studentenkot en het appartement dat met vrienden wordt gedeeld, is cohousing de tussenstap die ontbreekt, voor men een eigen woning koopt.

Transformatie met respect Met de metamorfose van het voormalige mechanica-instituut van Val-Benoît te Luik, is het gebouw in zijn oude gedaante herstelt. De gebruikers van de duurzame wooneenheden beschikken door toepassing van de juiste producten over een unieke en functionele leefomgeving. Zo beschikt Schüco over oplossingen voor elke wens: van traditionele renovatie tot minimalistische nieuwbouw en van klassiek tot modernistisch. www.schueco.be

V78 erdichtingA+,301 ↘  Kolderbos is een wijk van bijna 64 ha groot, net ten zuiden van het centrum van Genk. Daar werden tussen 1964 en 1975 meer dan duizend sociale woningen gebouwd. Dit gebeurde met hoogbouw, met vierlaagse appartementsblokken, maar ook met bungalows en eengezinswoningen.

A+301 Metapolis, Mastervisie Kolderbos, Genk 79 In Genk wil de stad in overleg met de bewoners een Kolderbos is een wijk van bijna 64 ha groot, net ten zuiden masterplan ontwikkelen voor de herwaardering van de van het centrum van Genk. Daar werden tussen 1964 en 1975 woonwijk Kolderbos. Een multidisciplinair team rond meer dan duizend sociale woningen gebouwd. Dit gebeurde Metapolis bedacht een manier om dit te doen door het met hoogbouw, met vierlaagse appartementsblokken, maar stratenpatroon te veranderen, door te verdichten met ook met bungalows en eengezinswoningen. Deze laatste nieuwe woningen en tegelijk te ontharden en te ver- zijn nu voornamelijk in privaat bezit. De wijk telt vandaag groenen. 1.210 woongelegenheden met ongeveer 2.865 inwoners. Achthonderd woningen zijn sociale huurwoningen van de Anne Malliet – Foto's Tim Van de Velde huisvestingsmaatschappij Nieuw Dak. De wijkinfrastruc- tuur, wegen, voetpaden, parking en groen werden de laatste jaren al in verschillende fasen gerenoveerd, en Nieuw Dak is al geruime tijd bezig met de renovatie van haar patrimonium. → ↘  Mastervisie van Metropolis: een afwisseling van woonerfstraten en gemeenschappelijke tuinen, en met behoud van bestaande bomen. voenrtghraoredniinngg,

+80 Metapolis, Mastervisie Kolderbos, Genk A 301 De stad Genk kampt met de op een na slechtste welvaart- tementsblok. Deze ‘appartementsmensen’ vormen volgens sindex van alle Vlaamse centrumsteden (2015, Statbel). De Soenen een meer stedelijke community, waarvan de leden cijfers voor de wijk Kolderbos zijn nog problematischer dan elkaar op alledaagse, spontane wijze ontmoeten, maar des- het gemiddelde voor Genk, met meer schoolachterstand en gewenst ook mijden. De antropologe formuleert ook een meer laaggeschoolde werklozen. Bewoners klagen erover doelstelling voor de toekomst: het dorpsgevoel in Kolderbos dat er steeds alleen op problemen in de wijk gefocust wordt, respecteren én het doorbreken door een dosis stedelijkheid terwijl het er toch ook goed wonen is. Tijdens mijn eerste toe te voegen. Verbindingen naar plekken buiten de wijk wandeling door de wijk kon ik zien hoe een bewoner belan- zijn nodig en het centrum moet zo bedacht worden dat ook geloos weggewaaid vuilnis opraapte in het parkje. Om het niet-bewoners een reden hebben om naar de wijk te komen. negatieve imago te keren wil de stad investeren in de wijk De mastervisie van het team rond Metapolis2 toont een en daarbij samenwerken met de bewoners. helder stedenbouwkundig concept voor een ander stratentracé, Via de Open Oproep van de Vlaamse Bouwmeester werd ruimte voor verdichting en meer tuinen en groene ruimte. Het een team van architecten, stedenbouwkundigen en parti- huidige stedenbouwkundige concept van de wijk is een ‘mo- cipatie-experts geselecteerd dat een masterplan moet op- dernistische’ ruimte waar de woonblokken in serie opgelijnd maken, zodat diverse investeringen in de gebouwen en het staan, met overal straten ertussen. De repetitie van die stroken openbaar domein, gespreid in de tijd, uiteindelijk tot een zorgt voor een eentonige open ruimte met weinig karaktervolle samenhangende transformatie zullen leiden. Ook de sociale plekken, waar men zich zeer moeilijk kan oriënteren. huisvestingsmaatschappij Nieuw Dak is betrokken. Een Metapolis stelt voor de ruimte tussen de bestaande woon- eerste deelproject zal het centrum van Kolderbos betreffen, blokken aan de ene zijde te vergroenen en aan de andere waar Nieuw Dak in 2023 twee grote appartementsgebouwen zijde tot een woonerf te maken. Zo kan de helft van de be- en een kleiner appartementsgebouw zal afbreken en waar dus dieningswegen naar de woonblokken geschrapt worden: 99 vervangende nieuwe woongelegenheden moeten worden een flinke ontharding, die meer ruimte voor groen en het gebouwd. insijpelen van regenwater oplevert. Waar voorheen voor- en In een voorafgaand onderzoek door antropologe Ruth achterkanten even neutrale plekken waren, ontstaat dan een Soenen1 verschijnt Kolderbos als een zeer ‘volkse’ wijk die afwisseling met aan één zijde een woonerf-straat en aan de beleefd wordt als een dorp, waar je geboren en getogen wordt andere een groene, gedeelde tuinstrook, ruggelings tegen de en iedereen elkaar kent. Het is een wijk waar men trots op is, andere woonblokken. een mozaïek van werelden met etnisch-cultureel zeer diverse De huidige parallelle woonblokken worden in grotere bewoners, waar de Lidl de spreekwoordelijke kerktoren is ‘bouwblokken’ geïntegreerd. In die bouwblokken is de ruimte en waar iedereen, zelfs de grootste klagers, de vele groene tussen de woongebouwen in de toekomst op te vullen. Dat kan ruimten in en om de wijk waarderen. ook met nieuwe woongebouwen. De oude en nieuwe woonge- Het centrum van de wijk, met de appartementsgebouwen bouwen zullen meer aaneengesloten straatwanden vormen , ‘Hooiweg 105’ en ‘de Kaasblok’, wordt door de wijkbewo- waardoor het onderscheid tussen het woonerf vooraan en de ners wel negatief beleefd, waardoor de sociale huisvestings- collectieve tuinen achteraan nog duidelijker wordt. De nieuwe maatschappij ze wil slopen. Toch laten de bewoners ervan woongebouwen kunnen een typologische variatie toevoegen zich eerder positief uit over het samenleven in hun appar- aan het huidige aanbod met alleen appartementen. Ertussen → ↘  De mastervisie van Metapolis toont een helder stedenbouwkundig concept voor een ander stratentracé, ruimte voor verdichting en meer tuinen en groene ruimte. De ruimte tussen de bestaande woonblokken aan de ene zijde wordt vergroend en aan de andere zijde tot een woonerf gemaakt.

A+301 Metapolis, Mastervisie Kolderbos, Genk 81 ↘  In het centrum, waar in de eerste fase het appartementsblok zal worden gesloopt, zorgt Metapolis voor vervangende nieuwbouw. Op dat plein kunnen nieuwe functies of collectieve voorzieningen een plaats krijgen op de begane grond van de nieuwe woonblokken. Dit plein zal duidelijk het centrum markeren. Assignment Location Estimated budget Selected offices All-inclusive study assignment Hooiweg, 3600 Genk € 500.000 (incl. VAT, excl. fees) — Metapolis Architects (winner) for the preparation of a master — 2DVW vision and an urban-development Client — Architecture Workroom Brussels study for the Kolderbos area in Genk Stadsbestuur Genk – Plus office — De Nijl Allocation — Studio Paola Viganò – vvv Open Call of the Flemish Government Architect (OO3903)

+82 Metapolis, Mastervisie Kolderbos, Genk A 301 hoeven ook niet alleen sociale woningen te komen. Via er- een fraaie toegang. Nieuwe attractieve bestemmingen kun- fpacht of CLT kan men betaalbare huur- of koopwoningen nen de wijk uit haar isolement halen. Er is veel ruimte voor realiseren, zodat bewoners die boven de inkomensgrenzen invulling in samenspraak met bewoners. Het centrumplein voor sociale huur uitstijgen, niet uit de wijk hoeven te verhu- heeft een ferm formaat: 110 bij 50 meter. Het is verhard, maar izen, maar er een ‘wooncarrière’ kunnen uitbouwen. krijgt ook eilanden van groen. Ook het modernistische idee om aparte buurten voor be- De ontwerpers beogen een volledige herdenking van de jaarden te maken, zoals hier in de Rustlaan, kan op de schop. lay-out van de wijk: een concept waar de auto andere we- Ouderen zouden hun intrek kunnen nemen in enkele nieuwe gen volgt dan de voetganger of de fietser. Een doolhof van gebouwen die tussen de bestaande woonblokken gespreid in straatjes maakt plaats voor duidelijke voor- en achterkanten. de wijk gebouwd worden. Voor het plekje aan de Rustlaan kan Er is meer ruimte voor groen. Er is meer ruimte die door men vervolgens plannen maken met de wijkbewoners. Er is de bewoners toegeëigend kan worden. Er is meer ruimte ruimte voor een speelbosje, een volkstuin of wat anders. Zo voor inbreiding van nieuwe woningtypes. Er is ruimte voor is ook de tussenruimte in de bouwblokken tussen de huidige nieuwe bewoners en nieuwe woonmodellen, zoals bouw- of appartementsgebouwen nog programmeerbaar naargelang cohousinggroepen of CLT’s. Voor de sociale huisvestings- van de noden. Daar is immers niet alleen ruimte voor bijko- maatschappij en de stad zijn dit avontuurlijke, onbetreden mende woningen, maar evengoed voor een fietsenstalling paden, maar het is vooral een grote kans voor burgerinitiatief voor de buurt of andere voorzieningen waar de bewoners en dus voor cocreatie. Het participatietraject na de toewijzing plezier aan hebben. Waarom ook geen parkeerhaventjes, want van de ontwerpopdracht is een goede start. Hier kan het het autobezit in de wijk is ook een realiteit. Er zijn heel wat ‘dorpsgevoel’ in stand gehouden worden en tegelijk met een garageboxen in de wijk die hier en daar misschien wel moeten dosis stedelijkheid verrijkt worden. wijken voor een groene vinger naar de omliggende bossen. In het centrum, waar in de eerste fase het appartements- 1 ‘Een verkenning van “het leven zoals het is” in de wijk Kolderbos blok zal worden gesloopt, zorgt Metapolis voor vervangende nieuwbouw. De nieuwe woongebouwen krijgen een andere – met bijzondere aandacht voor de sociaal-culturele betekenis van inplanting. Ze bakenen een centrumplein af samen met de ‘Kaasblok’, die in private handen is en dus niet zal worden de ruimte’, een voorstudie in het kader van de projectdefinitie in gesloopt. Op dat plein kunnen nieuwe functies of collectieve voorzieningen een plaats krijgen op de begane grond van de opdracht van Nieuw Dak en Architectuurwijzer vzw. woonblokken. Dit plein zal duidelijk het centrum markeren. De Lidl paalt eraan, evenals de school. Deze school krijgt er 2 Metapolis – Mama – Createlli – M.A. Palumbo – Idea Consult – Traject – Hydrio In samenwerking met ↘  De vrije ruimte tussen de huidige appartementsgebouwen is programmeerbaar naargelang van de noden. Er is ruimte voor een speelbosje, een volks- tuin, een fietsenstalling voor de buurt of andere voorzieningen waar de bewoners plezier aan hebben.

A+301 83 Verf & Gevelisolatie Meldorfer steenstrips van Caparol Naast sierpleisters is deze baksteenafwerking een mooi alternatief. Dunne, minerale steenstrips in alle formaten, texturen en kleuren. De designmogelijkheden hier in zijn haast onbeperkt. De strips worden rechtstreeks gekleefd op het isolatiesysteem met een klassiek gevoegd of gelijmd uitzicht. De strips zijn licht van gewicht en flexibel toepasbaar. www.caparol.be

Bruther84 A+301

A+301 Interview Bruther 85 Op 25 april zijn Stéphanie Bru en Alexandre Thériot van A+ Het mediahuis Frame in Brussel is mo- het Franse bureau Bruther te gast bij A+ Architecture menteel in aanbouw. Het is een project waarvoor jullie in Belgium en Bozar voor een lezing in het Paleis voor samenwerkten met het Brusselse bureau Baukunst. In Schone Kunsten. Hoofdredacteur Lisa De Visscher ging welk opzicht is dit project representatief voor jullie ar- in gesprek met de architecten over de uitdagingen en chitectuurpraktijk? obsessies die uit hun praktijk spreken. Stéphanie Bru Het mediahuis ligt in de lijn van alles wat Lisa De Visscher – Foto’s Maxime Delvaux we gedaan hebben sinds we ons bureau hebben opgericht. Het concept van het project is nauw verbonden met het ‘Mai → prVolgoreaimenmdea’s ← ↓  Maison de la recherche et de l’Imagination, Caen (F), 2015

+86 Interview Bruther A 301 son de la recherche et de l’imagination’ in Caen, dat werd Het idee van het ‘programma-loze’ ontstond heel vroeg opgeleverd in 2015. Het programma is iets meer afgebakend in ons werk, met het project in Caen. We kregen er de kans en de schaal verschilt maar de zoektocht naar lichtheid, het om een opdracht zonder programma uit te werken. Maar dat optimaliseren en maximaal benutten van de ruimtes kreeg betekende dat we over alles moesten nadenken. Het bleek een ook hier al onze aandacht. erg verrijkende ervaring te zijn die ons veel heeft bijgebracht Om ruimte vrij te maken, sleutelden we enerzijds aan over de ware betekenis van een flexibele structuur. Sindsdien de opbouw van de structuur en brachten we de dienst- en is die ‘programmatische transversaliteit’, het terugbrengen verbindingsruimtes naar buiten, wat tot grote, open vloer- van een grote vrijheid in alle soorten programma’s, een van oppervlakte leidde. onze vaste tools geworden. Anderzijds hebben we een ‘blanco scenografie’ voorge- We passen het nu ook toe op de huisvestingsvraag en steld, zodat het gebouw eender welke functie kan vervullen, proberen om ruimtes zo ‘kneedbaar’ mogelijk te maken. van lesgeven tot muziekstudio’s. AT Zo evalueren we onze praktijk. Door de program- Alexandre Thériot  Die interventies zorgen voor een goede leesbaarheid en benadrukken de technische elementen. We ma’s in vraag te stellen, zoeken we naar: wat is architectuur? hebben het systeem binnenstebuiten gedraaid door zichtbaar te maken wat normaliter gecamoufleerd of verborgen wordt. Wat is een gebouw? Is het strikt gebonden aan één gebruik Dit is uiteraard niet nieuw: het Centre Pompidou staat er al 50 jaar. Maar de aanpak is up-to-date gebracht om te voldoen of is het juist gekoppeld aan een potentieel van meerdere aan de verwachtingen van vandaag. Waar het op aankomt is om de triviale elementen, zoals de structuur, schachten en functies? Die vragen intrigeren ons al een tijd en openen dienstruimten, te gebruiken om het gebouw vorm te geven. interessante mogelijkheden voor ons. A+ Voor het studentenhuisvestingsproject in Sa- clay, in de buurt van Parijs, voorzagen jullie een par- Het klopt dat alles begon met het project in Caen. Tijdens keergarage die tot woningen omgebouwd kan worden. In dit project, dat ook in samenwerking met Baukunst de wedstrijd waren we overtuigd dat het project het niet zou verliep, staat naast de flexibiliteit van de ruimte ook een vloeiend programma voorop. halen. Dat het de opdrachtgever niet interesseerde om een SB Een vloeiend programma en het niet-toewijzen van gebouw zonder duidelijke functies te bouwen. En plots was functies is een constante in ons werk. Bij het Saclay-project maakte het deel uit van de opdracht. Waar andere bureaus er collectieve bijval van de stad en alle betrokken actoren om tijdens de wedstrijd een eerder verticale scheiding van de functies voorstelden, bleven wij voorstander van een hori- het idee te steunen dat een gebouw misschien niet definitief zontale opdeling. bepaald hoeft te worden door gebruik en bezetting. Dat project was dus het eerste experiment dat ons wer- kelijk in staat stelde om een onbekend programma te on- derzoeken dat voor elk type gebruik geschikt zou zijn. Dit veronderstelt een grote mate van technische aandacht voor bijvoorbeeld brandvoorschriften: een gebouw waarin een conferentiecentrum wordt ondergebracht moet niet aan dezelfde eisen voldoen als een sportcentrum, omdat het gebruikersaantal verschilt.  →

A+301 Interview Bruther 87 ↙  Studentenhuisvesting en parking, Paris Saclay, Palaiseau (F), 2020 (in samenwerking met Baukunst)

+88 Interview Bruther A 301 A+ Jullie bouwen momenteel het departement bio- zijn. Ze zijn veel dynamischer en politiek geëngageerd. Ze wetenschappen van de universiteit van Lausanne, nog stellen vragen, horen ons uit. De vragen zijn ook groter dan de een project dat met onderwijs te maken heeft. Hoe wordt coronacrisis als fenomeen, want we zitten in een opeenvolging jullie manier van werken hier beïnvloed door de behoef- van crisissen – een gezondheidscrisis, oorlog, bosbranden ten die het programma met zich meebrengt? – die ons ertoe brengen om het anders aan te pakken. We kunnen niet in gesprek gaan over de vraag naar plaatsen voor AT Onderwijsprojecten zijn erg stimulerend. Ze raken onderwijs en pedagogie en naar wat we onderwijzen, hoe en in aan een breed spectrum van vragen: wat is onderwijzen? welke ruimtes, als we niet ook belang hechten aan de manier Details leren tekenen: is dat het doel van een architectuur- waarop onze samenleving als geheel lijkt te evolueren. school? Gaat het hier om een overdracht van technische kennis? Of leer je hier vragen stellen en zoeken naar mid- A+ Voordat jullie het bureau Bruther oprichtten, delen en manieren om die te beantwoorden? Welke ruimte woonden jullie in Japan. Dit jaar heeft het Japanse hebben we nodig om kennis over te dragen of ze samen tot tijdschrift A+U een nummer aan jullie werk gewijd. Wat stand te brengen?  betekent Japan voor jullie? Hoe heeft het jullie werk Het departement biowetenschappen van de universiteit beïnvloed? van Lausanne bestaat uit ruimtes die uiterst hightech en gespecialiseerd zijn, zoals de experimenteer-ruimtes voor SB Japan heeft ons bevrijd. Toen we daar waren, moes- biochemie (of andere wetenschappen): die zijn het uitgangs- ten we komaf maken met alles wat we op school hadden punt om over de typologie na te denken. geleerd en van nul beginnen. We ontdekten dat wat als on- mogelijk werd voorgesteld wel mogelijk was en omgekeerd. SB Als het over bouwen zelf gaat, weet ik niet of ty- Het was een buitengewoon rijke ervaring. pologieën veel veranderd zijn door verschuivingen in on- derwijsmethoden of pedagogie. Maar er is zeker wel een AT Japan was inderdaad een goeie manier om te ‘ont- omwenteling geweest in de rol van de docent, vooral na de leren’ wat we als student, in een academisch kader, of als coronacrisis. Aangezien we zelf ook allebei doceren, zijn we jonge architect bij een bureau hadden geleerd. We konden ons daar ook van bewust. er ook zes maanden lang nadenken en reflecteren zonder in een productieve omgeving te zitten – zonder de druk om AT De gevolgen van de crisis zijn aanzienlijk. Maar ze een plan, een snede, enzovoort te produceren. Het was ook zijn nog moeilijk te beoordelen, zonder de nodige kritische dé manier om vrij na te denken en jezelf in vraag te stellen. afstand. Het is zeker een neveneffect van veel belangrijkere Japan was voor ons een unieke en beslissende omgeving, die veranderingen. Ik denk dat studenten van houding veranderd ons geholpen heeft om ons eigen bureau te beginnen. ↘  Maison Julie-Victoire Daubié, Parijs (F), 2018 © Filip Dujardin A+ Lecture When Where Language Info and tickets Free admission for A+ More subscribers! Bruther 25.04.2023, 20:00 Bozar, Brussels English a-plus.be

Ontdek Gyproc® LOOPD® De innovatieve oplossing voor circulaire wanden. De Gyproc® LOOPD® productlijn bevat een voegband en voegmiddel die na gebruik gemakkelijk verwijderbaar zijn. Zo kan een Gyproc® gipsplatenwand probleemloos gedemonteerd worden zonder beschadiging aan de gipsplaten. De wand kan zo ergens anders weer opgebouwd worden. 12 3 ++ Gyproc® Metal Stud® Ontdek meer op: discover.gyproc.be/gyproc-loopd-architect of scan de QR-code.

Label, Love pt. II, LovervalVerdubbelen+90A 301 of ver- 

A+301 91 ↓  ‘Love pt. II’ van Label is de tweede fase van een renovatie en uitbreiding van een sportcomplex in Loverval. De architecten ontwierpen een dialoog tussen het bestaande en het nieuwe, op basis van een gemeenschappelijke sokkel die de gebouwen samenbrengt binnen een globale topografie.  enigen Het project ‘Love pt. II’ van Brussels architectenbu- reau Label bestaat uit overeenkomsten en verbanden die leiden tot een vreemde fictie, zonder oorsprong of waarheid. Dit project is de tweede fase van een renova- tie- en uitbreidingsproject voor het sportcomplex van de gemeente Loverval. Meer dan tien jaar na de start van ‘pt. I’, verrijst ‘pt. II’. Het gaat om een uitbreiding van de bestaande sporthal, met een nieuw indoor multisport- veld, een klimzaal en kleedkamers. Carla Frick-Cloupet – Foto’s Stijn Bollaert Beeld je even in: je bevindt je in Rome op Piazza del Popolo. Je gaat zitten op de trappen van de obelisk om even uit te rusten. De zon is al heet, groepen toeristen vullen het plein en het lawaai van het verkeer op de kasseien doet je in ge- dachten verzinken. Voor je liggen de tweelingkerken Santa Maria dei Miracoli en Santa Maria di Montesanto. Je kijkt ernaar en je gedachten dwalen af. Je vraagt je af of ze iden- tiek zijn, maar merkt verschillen op. ‘Zijn ze op hetzelfde moment en door dezelfde persoon gebouwd?’, vraag je je af, alsof je van niets weet. Zijn het nu tweelingkerken of vormen ze samen een toegangspoort tot de stad? Je twijfelt tussen verdubbelen of verenigen.  →

+92 Label, Love pt. II, Loverval A 301

A+301 Label, Love pt. II, Loverval 93 Denk nu aan een sporthal uit 1978. De grote structuur outdoor tennisvelden, een ondergrondse galerij die de twee van gebogen, geel vernist hout, de aankleding binnen, de hallen met elkaar verbindt en het niveauverschil van de site bekleding buiten met golfplaten waarvan de kleur door de overstijgt. Het niveau van de nieuwe hal verschilt van dat regen is weggespoeld, het platte zadeldak als van een hangar. van de oude zodat het de weg oversteekt en kan aansluiten Het project ‘Love pt. II’ is de uitbreiding van die sporthal en op ‘pt. I’. De sokkel slaagt erin om het niveauverschil op te daagt de architecten uit om oud en nieuw samen te brengen. vangen in een ononderbroken witte horizontale lijn, die de Gedreven door een tomeloos verlangen naar dialoog met de hoofdgevel van de site vormt. bestaande sporthal, maakt het project van Label de keuze Naast die gemeenschappelijke basis ontwikkelt het project om zich bescheiden op te stellen en ‘te refereren aan’. “We een architecturale woordenschat op de kruising van de twee zien onszelf geen mooi object plaatsen naast een oud ding”, hallen. De oude hal wordt de referentie waarop de architecten legt architect Thibaut Rome uit. Het project probeert dus het ontwerp van de nieuwe baseren. De rode bakstenen en de op alle mogelijke manieren de verschillen tussen de twee plaatstalen bekleding worden gerecupereerd en geïntegreerd sporthallen te integreren om er één geheel van te maken, in de uitbreiding. De metalen platen worden groen gever- waarbij het oorspronkelijke gebouw en zijn dubbelganger fd zodat een homogeen geheel ontstaat en oude en nieuwe onafscheidelijk worden, zoals op Piazza del Popolo. platen niet van elkaar te onderscheiden zijn. Ook het ritme Om daarin te slagen, gaan de architecten op verschillende van de afvoerbuizen voor regenwater op de gevel van de oude manieren te werk. Ze ontwerpen het project op basis van hal en het zadeldak worden overgenomen. Maar toch zijn een gemeenschappelijke sokkel die de gebouwen samenb- er verschillen. Zo is de nieuwe zaal kleiner: de structuur is rengt binnen een globale topografie. Die sokkel bevat twee spaarzaam en bakstenen zijn er vervangen door terracotta →

+94 Label, Love pt. II, Loverval A 301 blokken. De oude hal inspireert, maar actuelere materialen wordt de binnenkant buiten, soms wordt de vloer een muur en bouwtechnieken maken de referentie complexer. Er is geen ... In die mate zelfs dat we ons er uiteindelijk in verliezen en sprake van een pastiche maar van verderzetting. alleen nog het globale voorstel zien. De gevoeligheid ligt in Ten slotte bouwt het project een complex samenspel op de tegenstrijdigheden. Plots gaat het niet meer om oorsprong van binnen- en buitenmuren. De bestaande buitenmuren, of referentie, maar om een geheel, sportief en territoriaal, meer bepaald hun bekleding, worden in de nieuwe ruimtes zonder leeftijd of één enkele ontwerper. gebruikt als binnenmuren. Omgekeerd worden aan de oude Stel je nu voor dat je tegenover de tweelingkerken zit, hal nieuwe ramen toegevoegd. We zien hier en daar ook maar op de Waalse heuvel van Loverval. Je voelt de frisse verschuivingen tussen vloeren en wanden. wind die van over de Samber komt en je hoort het verkeer De architecten leven zich uit in die logische spelletjes. op de Romeinse kasseien. Dat is het project ‘Love pt. II’: iets Soms neemt het oude de overhand, soms het nieuwe, soms van hier én van elders, van ervoor én erna. Snede Aa Snede Bb B Sections 05 15 Sections 05 15 a A 0 15 N 05 Niveau 0 0 5 10 20m b Architect Programme Client Completion Label architecture Sports centre Fédération Wallonie Bruxelles April 2021 Website Procedure Structural engineering Total floor area labelarchitecture.be Selection procedure of the Util 5,927 m2 Cellule architecture of the Project name Wallonia-Brussels Federation Service engineering Budget (FWB) Love pt. II Détang € 7,878,062 (excl. VAT and fees) Location Lead contractor Product/Supplier Loverval Koeckelberg Wienerberger (Porotherm MasterBloc)

A+301 Twenty-three projects are presented through various A+ Architecture in Belgium 95 documents that explore AgwA’s process of thinking BOZAR Books BOOK AGWA and building architecture. Koenig Books ISBN 978-3-7533-0291-1 256 pages in English € 39,80 SUBSCRIBE NOW TO A+ MORE AND RECEIVE THIS BOOK AS A WELCOME GIFT! The A+ More subscription includes: All information on 6 issues of the magazine a-plus.be/abonnement/promo 2 tickets for each of our conferences, exhibitions and debates during 1 year offer only valid in Belgium until 2 invitations to our VIP events and vernissages during 1 year 30.05.2023 included, unlimited access to the A+ archives since 1973 while stocks lasts a copy of ‘AgwA’

96 A+301 →  In 2012 gunde ZNA de opdracht aan een consortium met Robbrecht en Daem architecten en VK architects+engineers, en met een locatie op de kop van Park Spoor Noord, waar een campus verrijst van publieke en residentiële gebouwen.

A+301 Robbrecht en Daem – VK, ZNA Cadix Ziekenhuis, Antwerpen 97 Tussen Robbrecht en Daem en VK hebben een ziekenhuis ont- Het nieuwe ziekenhuis kreeg al even wat leven ingeblazen worpen op de kop van Park Spoor Noord. Hoewel het toen er eind vorig jaar, in de inkomhal, het Architectuurboek ziekenhuis pas in september in gebruik genomen wordt, werd voorgesteld. De 150 meter lange hal van het toen nog tonen de lege ruimtes nu al hun mogelijkheden. Gene- lege gebouw werd getransformeerd tot een klein auditorium reuze publieke ruimtes trekken de stad het gebouw in en met feestzaal, met achter het podium een schijnbaar onein- doen de grens vervagen tussen patiënt en passant. dig vergezicht. De tijdelijke invulling liet zien wat voor mo- gelijkheden de nieuwe ruimtes te bieden hebben, al hadden Emmanuel van der Beek – Foto’s Filip Dujardin die met een ziekenhuis weinig te maken. Na de zomer wordt het gebouw in gebruik genomen. Het ZNA Cadix vervangt het 19de-eeuwse Stuivenbergziekenhuis en huisvest daarnaast extra dagdiensten. Het ziekenhuis staat op een strategische locatie tussen de historische stad, Park Spoor Noord en de oude haven, waar nu vooral nog plezierboten varen. Het gebouw wordt het landmark van de nieuwe Cadixwijk, die doorloopt tot in het ziekenhuis.  → de regels door ←  Robbrecht en Daem en VK hebben een keramische gevel ontworpen die zijn eigen rechtlijnigheid durft uit te dagen. De ramen ontspringen hier en daar de dans van het strakke grid. Ook de kleuren, die refereren aan het omliggende water en het park, verschuiven subtiel.

+98 Robbrecht en Daem – VK, ZNA Cadix Ziekenhuis, Antwerpen A 301 ↑  De open verdiepingen, de boulevard, het atrium en de patio’s beantwoorden geen concrete vraag, maar geven ruimte aan onverwachte invullingen die de grens doen vervagen tussen wie ziek is en wie niet.