NL294-light

Architecture in Belgium BEL € 20 – INT € 25 294 Februari – Maart 2022 Back to Brick   Projecten van Blaf, Pierre Blondel, Bovenbouw – Bulk – Sergison Bates, Carton123, Ectv, EDA-AU, Felt, Gafpa, Label, Meta – van Bergen Kolpa, noA + interview David Sebastian

Wasserstrich Special, karaktervolle elegantie Ontdek de zes nieuwe tinten in de Wasserstrich Special collectie. Eco-brick® Exclusief verkrijgbaar in het smalle Eco-brick formaat. Smalle gevelsteen De slanke Wasserstrich Special is langer dan de gemiddelde gevelsteen. Meer ruimte voor isolatie Zo kunt u horizontale lijnen creëren in uw architectuur. De verweerde, licht Duurzame keuze geschaafde look geeft uw gevel extra karakter. De kleurschakeringen hebben vrij spel – de Wasserstrich Special collectie is trouwens uitgebreid met zes nieuwe tinten. Verkrijgbaar in het Eco-brick formaat dat meer ruimte overlaat voor isolatie. Een mooie en duurzame keuze voor zowel nieuwbouw als renovatie. Ontdek de Wasserstrich Special collectie in onze showrooms in Londerzeel of Kortrijk.

294 5 Edito Lisa De Visscher 7 Opinie [voor]  Leo Van Broeck 8 Opinie [tegen]  Michael Bianchi Uitgelicht 10 40 jaar wedstrijdcultuur  Louis De Mey 14 Lode Janssens – A Balloon Home  Benoît Vandevoort 18 Het Zinderend Oppervlak  Pieter T’Jonck Recente projecten 20 Meta – van Bergen Kolpa, Agrotopia, Roeselare  Pieter T’Jonck 26 Felt, Villa Kameleon, Zoersel  Lisa De Visscher Back to Brick 32 Sergison Bates – Bovenbouw – Bulk , Cadix, Antwerpen  Christophe Van Gerrewey 40 Pierre Blondel, Archiducs, Watermaal-Bosvoorde  Lisa De Visscher 46 noA, Het Steen, Antwerpen  Pieter T’Jonck 54 Beyond Brick: Innovatieve ontwikkelingen en baksteenalternatieven 60 Label, Ursulinen, Mechelen  Guillaume Vanneste 66 ECTV, Tekenacademie en jeugdcentrum, Lo-Reninge  Hera Van Sande 72 Baksteen: bouwsteen van paradoxen  Lieven Nijs 78 EDA-AU, Zaza School, Rwamishiba (Rwanda)  Cécile Vandernoot 84 Carton123, Korbeek Winners, Leuven  Edith Wouters 90 Gafpa, Sportcampus Lange Munte, Kortrijk  Eline Dehullu Interview 94 David Sebastian  Eline Dehullu en Lisa De Visscher Wedstrijd 100 Moulin Williame, Lessen  Stephane Damsin Product news 106 Viviane Eeman Student 112 UGent: Brick Wall City  Véronique Patteeuw 116 La Cambre Horta – ULB: Stabilisatie van ruwe aarde  Véronique Patteeuw 118 KU Leuven: Baksteenstudio  Véronique Patteeuw 121 Raamwerk Eline Dehullu 123 Peter Callebout  Francis Carpentier Bureau Re-visited

+2 Contributors to this issue A 294 Francis Carpentier Lieven Nijs Christophe Van Gerrewey Benoît Vandevoort recently joined CIVA graduated from the is an architectural and graduated as an archi- Brussels as Head of Sint-Lucas School of literary theorist. In tectural engineer from Collections. As an MSc Architecture in Ghent in 2014 he obtained his PhD Ghent University. He is in Conservation of Mon- 2000. In 2003 he founded at Ghent University with currently working on a uments and Sites and a Blaf architecten with a study of the writings PhD at KU Leuven on the board member of Docomomo architect Bart Van Den of architecture critic history of education of Belgium and the Horta Mu- Driessche. Since 2008 he Geert Bekaert. He has interior architecture in seum, he is particularly is Teaching Assistant in published in journals Belgium. interested in critical Architectural Design and such as Architectural attitudes related to the Design Theory at Ghent Theory Review, A+U and 2G. Guillaume Vanneste conservation of modern University. Since 2017 He works as professor of is an architectural en- heritage. he is vice-chair of the architectural theory at gineer and researcher. He Kwaliteitskamer Gent. the École Polytechnique teaches at the Faculty of Stéphane Damsin Fédérale de Lausanne. Architecture, Architec- is a Brussels-based ar- Véronique Patteeuw tural Engineering and chitect. He runs the of- is associate professor Hera Van Sande Urbanism of UCLouvain fice Ouest together with at the École Nationale graduated as an archi- (LOCI UCLouvain). He is a Jan Haerens. He has many Supérieure d’Architec- tectural engineer from founding partner of vvv years of experience in ture et du Paysage de Ghent University in 1991. architecture urbanisme. the cultural and academ- Lille and visiting pro- In 2008 she completed ic fields (Supersudaca, fessor at EPFL Lausanne her PhD on Kunio Maekawa Edith Wouters Recyclart). He currently and KU Leuven. She is the (JP). She is currently is the artistic director teaches at the Faculty of academic editor of OASE, the artistic director of of Ar-tur, Turnhout. Architecture La Cambre Journal for Architecture. Archipel vzw. She teaches Since 2016 she has run the Horta of ULB. She recently co-edited at VUB and KU Leuven. She cultural architecture Modernities (2021) and has been a partner at Juno practice Capasitee. She Louis De Mey Critical Regionalism Re- Architects since 2014 also works as a project graduated as an archi- visited (2019). (since 2020 MOP+JUNO). coordinator on religious tectural engineer from heritage for CRKC. Ghent University. He Pieter T’Jonck Cécile Vandernoot currently works as an is an architect. He is an architect and re- architect, publishes as writes on architec- searcher. Since 2011 she a freelance critic in De ture, the visual arts has taught at LOCI, Fac- Witte Raaf, H ART and Rek- and the performing arts ulty of Architecture, Ar- to:Verso, and operates as for several Belgian and chitectural Engineering, an occasional scenogra- foreign newspapers and Urbanism of UCLouvain on pher for the Strombeek magazines. He works for the Brussels and Tournai cultural centre. the radio station Klara sites. She has curated and was editor-in-chief several architecture and of A+ in 2017. art exhibitions. A+ Architecture in Belgium  Bimonthly bilingual magazine, ISSN 1375–5072, Volume 49 (2022) N1 Editorial team Editorial address Office management Advertisers Editor-in-chief Ernest Allardstraat 21/3 Deborah Schwarzbaum ALIPLAST KORATON 1000 Brussels [email protected] ASSA ABLOY METALFIRE Lisa De Visscher [email protected] BEGA NELISSEN www.a-plus.be Exhibitions and lectures BELGISCHE NEOLITH Deputy editor-in-chief OCCHIO A+ is a publication of CIAUD/ Lara Molino BAKSTEEN- SIMONSWERK Eline Dehullu ICASD Information Centre for FEDERATIE STONE Architecture, Urbanism and Communication DAVIDTS STÛV Production coordinator Design. LIGHTING VANDEMOORTEL Louise Van Laethem DAW BELGIUM VOLA Grégoire Maus Publisher GEBERIT WIENERBERGER Advertising management JUNG Translations Philémon Wachtelaer Ernest Allardstraat 21/3 Rita Minissi Eva Van Walle (Dutch) 1000 Brussels [email protected] Alain Kinsella (French) +32 497 500 292 Patrick Lennon (English) Copyright CIAUD/ICASD Antoon Wouters (Product Errata News) Articles are the sole responsibility of the ‘Gezocht: spel- en hangru- Copy-writing authors. All rights of imte’, in ‘A+291 Kids: Let’s reproduction, transla- Play’, pp. 70-71: de edities Charlotte Bondel (Dutch) tion and adaptation van de Leesstraat 2018, (even partial) reserved 2019, 2020 en 2021 zijn re- Copy-editing and proofreading for all countries. alisaties van Cakri vzw/ asbl en Muntpunt. Wauw had controltaaldelete.be Board of directors een ondersteunende rol in (Dutch) CIAUD/ICASD de productie van de editie Benoît Francès (French) 2021. Patrick Lennon (English) Chair ‘A house for Urban Logis- Graphic design Philémon Wachtelaer tics’, in ‘A+293 Brussels Architecture Prize’, p. Kritis & Kritis Vice-chair 18: het Bouwmaterialen- dorp aan het Vergotedok in Typeface Anne Sophie Nottebaert Brussel was een realisa- tie van Tetra architecten, Rhymes, Prestige Elite Secretary tegenwoordig gesplitst in Architectuurplatform Ter- Printing Geert De Groote wecoren Verdickt (architec- tuurplatform.com) en Maker Die Keure, Bruges Members architecten (makerarchi- tecten.com). Cover image Olivier Bastin Oana Bogdan EDA-AU, Zaza School, Petra Decouttere Rwamishiba (Rwanda) Paul Dujardin Ruben Goots Back cover image Nicolas Hemeleers Stéphanie Lorfèvre Tommy Messelis, Pavillion Benoît Moritz (UGent, Brick Wall City) Isabelle Vanhoonacker Artistic committee Gilles Debrun Pauline Fockedey Nicolas Hemeleers Kelly Hendriks Véronique Patteeuw Hera Van Sande Guillaume Vanneste Ward Verbakel

BEGA schijnwerper voor bijzonder efficiënte lichtopbrengst in een zeer compact ontwerp. De schijnwerper is uitgerust met het optische systeem BEGA Vortex Optics® voor maximaal verlichtings- en zichtcomfort, duurzame LED-modules en slijtvaste netdelen. Deze zijn tevens verkrijgbaar in verschillende lichtsterkteverdelingen. Met de RGB W-uitvoering kan u genieten van het brede scala aan gekleurde lichtsferen. www.bega.com Das gute Licht. Voor fascinerende realisaties.

4 A+294 ↘ Bovenbouw – Bulk – Sergison Bates, Cadix, Antwerpen (zie p. 32) © Stijn Bollaert

EditoA+294 5 Baksteen zit overal. Niet alleen in onze maag, of verankerd De grote troef van baksteen ligt vaak in de combinatie in de identiteit van onze lokale bouwtradities, het is ook let- van lokale productie en eenvoudige arbeid. Voor projecten terlijk het meest gebruikte bouwmateriaal, zowel constructief in complexe socio-economische context is deze doorslag- als architecturaal, voor onze steden, kerken of verkavelingen, gevend. Hiervan getuigt niet alleen het volledig uit loka- en dit sinds de middeleeuwen. De Industriële Revolutie le baksteen opgetrokken Friendship Hospital Satkhira in bracht vanaf de 19de eeuw de productie en het gebruik van Bangladesh van Kasef Chowdhury/Urbana dat onlangs baksteen in een stroomversnelling. Bevolkingstoename en de de RIBA International Prize 2021 won, of het werk van de sterke groei van de steden vroegen meer bouwmateriaal dan Indiase architecte Anupama Kundoo die A+ midden maart ooit. Baksteen leende zich dankzij zijn geringe afmetingen, 2022 uitnodigt voor een lezing in Bozar. Het is ook de ruggen- eenvoudige hanteerbaarheid, modulariteit en lokale produc- graat van het project voor de nieuwe school in Rwamishiba tie uitermate goed voor deze bouwexplosie. in Rwanda, door het Belgische bureau Eda-Au in samen- Waar in de 19de en de vroege 20ste eeuw de baksteen een werking met lokale ambachtslui, en hiervoor verschillende ambassadeur was van vakmanschap en dankzij complexe prijzen kreeg, onder meer de Grand Prix d’Architecture de metselverbanden en detaillering de esthetische drager van de Wallonie 2021. heersende bouwstijlen was, speelde hij in het naoorlogse Bel- In dit nummer tonen we de kentering waar de baksteen- gië plots een veel functionelere rol. Industriële productie, de cultuur vandaag voor staat. Deze doet ons niet alleen terug- opkomst van beton, de intrede van de spouwmuur, de uitrol kijken naar de authentieke kwaliteiten van baksteen op het van de verkavelingen en toenemende regelgeving herijkten vlak van duurzaamheid en beeldtaal dankzij de eindeloze de rol van baksteen, zowel constructief als cultureel. mogelijkheden voor detaillering, ornamentering en com- In zijn essay (p. 72) ontleedt Lieven Nijs naar aanleiding positie, maar ook voorbij de steen die we vandaag kennen. hiervan twee zogenaamde ‘baksteenparadoxen’. De eerste Ondertussen worden steeds meer alternatieven voor de gaat over de functie die baksteen vervult als drager, dan klassieke steen ontwikkeld – van geperste ongebakken aarde wel bekleder van een gebouw. Door de toenemende isola- en het op industriële schaal ontplooide hergebruik van oude tie- en dus ook spouwdikte wordt het steeds complexer om stenen tot de recyclage van oud sanitair tot nieuwe stenen. het bakstenen buitenspouwblad te verankeren. ‘Het beeld Ook de Belgische baksteenfederatie reageerde hierop: van de architectuur verandert’, schrijft Nijs. ‘De façade uit “Vandaag de dag ondergaan keramische materialen meer gestapelde bakstenen wordt meer en meer vervangen door dan ooit veel innovaties. We zijn getuige van een heront- dunne, lichte materialen, en herleid tot bekleding.’ werp van materialen en bouwsystemen om de Belgische Wat ons meteen naar de tweede paradox leidt: die van de baksteensector naar nog meer duurzaamheid en circulariteit rol van baksteen binnen het duurzaamheidsverhaal. Want te leiden.” Bij deze dragen wij ons steentje hieraan bij. dat de productie van baksteen door de hoge baktemperaturen energie vreet, weet ondertussen iedereen. Baksteenfabri- Lisa De Visscher kanten zoeken naar ecologische oplossingen met dunnere, Hoofdredacteur lichtere bakstenen die zowel minder materiaal als energie opslorpen en bovendien ook aan de behoefte aan lichtere * Lees verder over het thema ‘Back to Brick’ op p. 32. gevelbekleding tegemoetkomen. Twee vliegen in één klap. Tot blijkt dat binnen een circulaire economie die dunnere bakstenen een stuk minder herbruikbaar blijken dan de oorspronkelijke.

The original Hands-free Dispenser Sculptural and hard-wearing. Hand-made sustainably in Denmark. Explore the product on vola.com RS11/3 Freestanding hands-free sanitiser spirit, foam or fluid soap/sanitiser gel dispenser in brushed gold. Follow us on instagram for more inspirational design and architecture @vola.denmark VOLA STUDIO Tour & Taxis Havenlaan 86C. B-1000 Brussels. Tel: 02 4659600. - [email protected] vola.com

OpinieA+294 [voor] 7 Brussel-Centraal, wijk in streepjespak colonnade beschutting aan de publieke ruimte. In de actieve plint is 1.000 m2 retail voorzien en 2.200 m2 ruimte voor Vanuit de Ravensteingalerij zag ik de vorige jaren de nieu- publieke instellingen. Het gebouw herneemt de contour van we hoofdzetel van BNP Paribas langzaam vorm krijgen. het historische bouwblok en overbrugt op een slimme manier Naarmate dit gebouw vorderde en de muur van bouwke- het hoogteverschil van de Warandeberg als schakel tussen ten eromheen verdween, gaf dit intrigerende gebouw me bovenstad en benedenstad. Ook duurzaamheid scoort hoog. intuïtief een steeds beter gevoel. Toen A+ me vroeg om er De kelders van het vorige gebouw worden gerecycleerd voor een recensie over te schrijven, wist ik dat ik op zoek moest opslag van koude en warmte; naast de talrijke zonnepanelen naar de oorzaken van die intuïtie: de projectinformatie van is er 5.500 m2 groendak; en de binnenkoeren en terrassen ontwerpers Baumschlager en Eberle doornemen, praten zijn eveneens beplant. met Olivier Bastin, die destijds als Brussels Bouwmeester Maar het meest verrassende komt aan het licht bij een in de jury zat, en rondwandelen in de buurt om het gebouw wandeling in de buurt. De meeste grote gebouwen in de wijk beter te bekijken. zitten namelijk in een gelijkaardig streepjespak: de Nationale De bouwheer wenste diverse administratieve kantoren op Bank, het stationsgebouw van Brussel Centraal, de Albertina suburbane locaties te sluiten en compacter te concentreren Bibliotheek, de twee linkerburen van de Ravensteingalerij, vlak bij het treinstation: een goede strategie qua duurzame en zelfs de gevel van Bozar. De nieuwe verticale lamellen in mobiliteit. BNP Paribas zag dit project eerst als een pure wit prefabbeton zijn nobel vormgegeven. Geen enkele lamel corporate-vastgoedoperatie, uit te voeren door hun courante is dezelfde, de hoeken zijn ruw afgeslepen en tonen korrels architecten, maar de Brussels Bouwmeester en de lokale be- van grijsgroen Scandinavisch marmer. De kroonlijsten en sturen drongen aan op een wedstrijd. De wedstrijdvraag was de variabele hoogte van de gevels reflecteren de omgeving. niet zo makkelijk, gegeven de omvang van het programma én De maat en de curve van de tegenoverliggende Shell-buil- de appreciatie voor het bestaande gebouw met schitterend ding worden hernomen. Wie vanuit de Ravenstein naar de interieur van Wabbes. Dus werd – hoewel het bestaande trappen naar het park kijkt, ziet de rondingen en hoogtes gebouw amper nog kon voldoen aan de nieuwe eisen – zowel van Bozar terugkomen in de nieuwbouw. Het mooie is dat renovatie als nieuwbouw toegestaan. deze referenties subtiel blijven en niet vervallen in mimesis De shortlist van twaalf kandidaten werd opgesteld in of historiserende ornamentiek. Het gebouw is tegelijk con- overleg tussen bouwheer, overheden en Bouwmeester. De textueel slim én schaamteloos ongecompliceerd nieuw en wedstrijd verliep in drie fasen: via een ideeënschets naar hedendaags. Nu de Lage Landen geteisterd worden door zes kandidaten, via een meer uitgewerkt schetsontwerp historiserende zigzag-baksteengevels en neoromaanse uit- naar twee kandidaten die een wedstrijdontwerp indienden. kijktorentjes, is het verfrissend om nog eens architectuur te Naast de Bouwmeester en de bouwheer zaten in de jury ook ontdekken die niet verzandt in intellectualistisch maniëris- expert Xaveer De Geyter, en vertegenwoordigers van de me en zelfs een daklandschap durft te ontwerpen dat er als stedenbouwkundige diensten van de stad en het Gewest. een rollercoaster uitziet. De verdiensten van het winnende project zijn talrijk. Het zet sterk in op het articuleren en integreren van een groot Leo Van Broeck programma in zijn omgeving. Het project is doorwaadbaar: Voormalig Vlaams Bouwmeester, medeoprichter van Bogdan overdag vormen de binnengebieden een publieke passage & Van Broeck door het bouwblok. Langs het voetpad geeft een overdekte © Leo Van Broeck

Opinie8 [tegen] A+294 More or Less Disconnected De publieke ruimte ten slotte. Daarvan wordt beweerd dat ze doordringt tot in het hart van het gebouw en zo uitdrukking De voorzichtigheid waarmee BNP Paribas Fortis te werk geeft aan het idee van een bank die “de banden tussen [zich- ging bij de realisatie van dit project in een zeer gevoelige zelf] en de samenleving wil concretiseren”5. Onder het motto omgeving, staat buiten kijf. Het kwam al aan bod in twee Connect & More heeft de bank dit tot dé boodschap van het eerdere stukken die A+ aan het onderwerp wijdde. Het eerste project gemaakt. In werkelijkheid lijkt de binnentuin eerder ging over de strategische allianties die de bank ten tijde van op een toegang tot het gebouw dan op echte publieke ruimte. het project aanging en die het administratieve proces hebben De imposante zwarte hekken en veiligheidsvoorzieningen aan bevorderd1. Het tweede benadrukte hoe bij het gebouw veel- elke ingang van de tuin, maar ook de gevels in hun geheel, zijdig aandacht besteed werd aan de publieke ruimte, van het nodigen niet bepaald uit om op verkenning te gaan. ontwerp tot de gevelbekleding en de opvolging van de werf2. Dit project, dat een groots programma wil waarmaken Voeg daaraan toe: een uitmuntend energetisch ontwerp ge- in een wijk met een symbolisch statuut, doet te veel moeite certificeerd door het BREEAM-label, een ecogarantie door om te verleiden. Qua elegantie en verfijning grenst het aan de tussenkomst van Rotor, en een witte gevel met iriserende kitsch, qua ecologie en technisch fetisjisme doet het duize- groene flitsen Noors fuchsiet, dat “per boot naar België werd len, maar in esthetisch opzicht blijft het blind voor de cultu- vervoerd, om de ecologische voetafdruk zo klein mogelijk te rele lading van de plek. En de relatie tot de publieke ruimte houden”3. Halleluja! is, naar het voorbeeld van de rest, onbestaande. Voor we verder gaan, mogen we niet vergeten dat de bank met dit project in de eerste plaats een efficiënter grondge- Michael Bianchi bruik beoogde én een vertoon van symbolische macht. De Architect (Générale, Brussel), Docent aan de Faculté architectuur en ornamentering bemiddelen die doelstellin- d’architecture de l’université de Liège gen. Dus als we enthousiast zijn over de intelligentie van het gebouw, laten we dan niet vergeten waartoe het dient en in 1 Gideon Boie. ‘Welcome in Jaspers Town’, nieuwsbrief A+ van welk plaatje het past. Wat de ecologische uitmuntendheid betreft, valt in te 20/2/2018, online: https://a-plus.be/fr/actuel/welcome-in-jas- brengen dat BNP Paribas, de moedermaatschappij van de bank, in Frankrijk berucht staat als nationaal kampioen in pers-town/#.XDXeLPxG35U het financieren van fossiele brandstoffen. Jaarlijks draagt de bank 40 miljard euro4 tot de sector bij. Als we de vinding- 2 Michael Bianchi. ‘De bankier en de street artists’, A+ nr. 276 rijkheid van de ontwerpers van het gebouw loven, omdat het huidige energieverbruik zes keer lager ligt dan voorheen, lijkt 3 https://www.architectura.be/fr/actualite/50066/exosquelette-en-beton-u hun prestatie een gimmick binnen het ecosysteem waar het gebouw deel van uitmaakt. 4 Bron: https://savelifeonearth.eu Het respect voor het architecturale en symbolische erf- goed van de Kunstberg dan. Als argument voor het gebouw 5 www.montagneduparc-warandeberg.be/fr/projet/ambitions wordt ingebracht dat de gevellijnen inspelen op de hoogte- verschillen van de omliggende architectuur, zonder te domi- neren. Dit argument negeert het globale massa-effect en het volume dat wordt ingenomen in het dichte weefsel van de buurt. Door zijn horizontale uitgestrektheid en eenvormige uitzicht wordt het gebouw meer dan voorheen waargenomen als één compacte massa. Ondanks zijn eerder harde uitstra- ling bood het oude gebouw op z’n minst een groene buffer aan de kant van de Twaalf Apostelenstraat. Maar bovenal: het nieuwe gebouw hecht geen belang aan de culturele densiteit van de architecturale omgeving. De hoogte van de kroonlijsten is zowat de enige contextgerichte parameter waarvan het gebouw getuigt. Voor het overige ontwikkelt het een op zichzelf gerichte esthetiek, zonder uiterlijke, symbolische of zelfs conceptuele aanknopings- punten met de omgeving of het verleden.

Ruimte geven Design object met karakter: de schakelaar klassieker LS 990 in de opbouwvariant LS CUBE. ·STAGOBEL ELECTRO B-9800 Deinze JUNG-GROUP.COM/LSCUBE ·Karrewegstraat 50 Telefoon 09 381 85 00 STAGOBEL.BE

10 A+294 Uitgelicht

A+294 40 jaar wedstrijdcultuur 11 Meer dan De architectuurcultuur in Vlaanderen De Wunderkammer opent de expo architectuur- wedstrijden has come a long way. In de jaren 1980 aan de hand van een carrousel die archi- Louis De Mey – Foto’s Olmo Peeters waren het enkelingen die grote ogen tecturale fragmenten van gerealiseerde gooiden op de (inter)nationale scene. In- projecten toont. Joris Kerremans, Louis tussen wordt architectuur in Vlaanderen Seynaeve en Toon Verdonck interprete- internationaal nauwlettend in de gaten ren zo de output van de vele wedstrijden gehouden en gevierd in tentoonstellingen door in maquettes te focussen op onder en publicaties. Een van de belangrijkste meer materialen, publieke interieurs of katalysatoren van deze kwaliteit en de silhouetten. kansen die ontwerppraktijken vandaag Het archiefluik legt vervolgens het krijgen en grijpen, is het ontstaan van een proces uiteen van twee Open Oproep- vrij indrukwekkende wedstrijdcultuur projecten. De focus ligt hier op voortra- sinds de jaren 80. Het is op deze cultuur jecten tot de projectdefinitie, actoren en van competities dat twee tentoonstellin- het verloop van het proces. De eigenlijke gen van het VAi ingaan. natuur en complexiteit van de formule Open Oproep. 20 jaar architectuur in wordt hier opengeplooid. publieke opdracht belicht de recentste In het Panorama dan wordt de rijk- periode en werd gecureerd door Maar- heid aan projecten geografisch verbeeld ten Liefooghe en Maarten Van Den in een gordijnkaart van de hand van Ester Driessche. Na stops in Gent, Hasselt, Goris, en thematisch per type landschap Kortrijk, Leuven en Atelier Bouwmees- getoond aan de hand van geconstrueer- ter in Brussel, houdt de tentoonstelling de diorama’s door Gosia Malgorzata Ol- een laatste keer halt in deSingel. De ten- chowska. Voor deze laatste halte van de toonstelling belicht de wedstrijdformule tentoonstelling werd ook een uitgebreid in vier facetten. luik interviews toegevoegd met gewezen → ← Coming of Age: Architectuur­wedstrijden in Vlaanderen en Brussel ← Open Oproep: 20 jaar architectuur in publieke opdracht

+12 40 jaar wedstrijdcultuur A 294 Vlaams Bouwmeesters en leden van het de originele gunning. Uiteindelijk werd krantenknipsels…) maar ook in de figu- Team Vlaams Bouwmeester.  een nieuwe wedstrijd uitgeschreven en ren die diverse rollen speelden in deze   Coming of Age, vervolgens, toont de won het jonge drietal Driesen Meersman wedstrijdcultuur: van Vlaams minister voorgeschiedenis van de hedendaagse Thomaes. Een kleine tien jaar eerder lie- Wivina Demeester tot instituten als situatie. Ze werd gecureerd door Ma- ten vier jonge architecten zich opmerken Stichting Architectuurmuseum en cri- thilde Breukink, Sofie De Caigny en Pe- in de wedstrijd voor het Europakruis- tici als Geert Bekaert. Hetzelfde zien we trus Kemme. De tentoonstelling belicht punt (1981–1983). Ze betraden de scene gebeuren in Open Oproep: niet alleen in architectuurwedstrijden uit de jaren onder de vlag van Team Hoogpoort: de ontzettend diverse gerealiseerde pro- 80 en 90. Het zijn vroege wedstrijden, Stéphane Beel, Xaveer De Geyter, Arjan jecten, de belangrijke rol die de leden van waarvoor nog weinig institutioneel ka- Karssenberg en Willem-Jan Neutelings. het Team Vlaams Bouwmeester spelen, der bestond. Elk van de wedstrijden is Hoewel Georges Baines de wedstrijd de klinkende of eerder kleine architec- bijzonder om diverse redenen en effende won, werd het project erg belangrijk in tuurpraktijken die vertegenwoordigd zo mee de weg voor een formule zoals de het oeuvre van deze jonge goden. zijn in de projecten, maar evenzeer in de Open Oproep. Opvallend is bijvoorbeeld In Coming of Age wordt bovendien auteurs die meewerkten aan de tentoon- hoe jonge ontwerpers bepaalde wedstrij- een bijzonder brede kijk op archi- stelling. Deze dubbeltentoonstelling is den trachtten open te breken. Zo is er tectuurcultuur geopend. Niet alleen zo niet alleen bijzonder complementair, de wedstrijd voor het paviljoen op de in de documenten is deze diversiteit maar brengt bovendien zoveel meer dan wereldexpo in Sevilla in 1992, waar een zichtbaar (wedstrijdpanelen en -docu- louter een blik op architectuurwedstrij- groep jonge bureaus zich verzette tegen menten, tijdschriften, briefwisseling, den in Vlaanderen en Brussel. ← ↙ Open Oproep: 20 jaar architectuur in publieke opdracht Expo 40 jaar wedstrijd– cultuur — Open Oproep: 20 jaar architectuur in publieke opdracht — Coming of Age: Architectuur- wedstrijden in Vlaanderen en Brussel Where De Singel, Antwerp When 27 November 2021 – 17 April 2022 Info and tickets vai.be – desingel.be

LTehefeeusseesnsteianltfiierel Nog betere prestaties en een eenvoudiger gebruik aan de hand van design zorgt ervoor dat het vuur ons nog meer te bieden heeft. Het is nog meer in harmonie geraken met je omgeving door te innoveren. Stûv 22, een performante houtverwarming en een essentiel onderdeel dat op een natuurlijke manier zijn plaats zal innemen in uw interieur. Getoond model : Stûv 22-90 met kader C2 Volg ons op www.stuv.com

14 Uitgelicht A+294 Lode Janssens Met A Balloon Home wijden curato- Dat lijkt eveneens de reden te zijn waar- A Balloon ren Peter Swinnen en Nikolaus Hirsch Home voor het eerst een tentoonstelling aan om Lode Janssens niet zelf de hoofdrol het werk van de radicale, maar enigs- Benoît Vandevoort zins vergeten architect en pedagoog speelt in deze monografische tentoonstel- A.J. Lode Janssens (1941). De brochure leest als een indrukwekkend cv: Jans- ling. Die rol is weggelegd voor één en- sens studeerde in 1964 als architect en stedenbouwkundige af aan het Hoger kel ontwerp: de tijdelijke, zelfontworpen Sint-Lucasinstituut Brussel, richtte vrijwel meteen het Atelier Alpha op ‘ballonwoning’ in Humbeek, die hij met met Willy Van Der Meeren, stichtte in 1979 de Sint-Lucas Werkgemeenschap zijn gezin bewoonde van 1973 tot 1982. Het (SLuW), was betrokken bij Giancarlo De Carlo’s ILAUD en was van 1991 tot ontwerp bestond uit een opblaasbare bol 2003 Sint-Lucasdirecteur. Toch is hij geen vaste waarde in de Belgische archi- van 14 meter doorsnede, die aan weerszij- tectuurcanon, en dat heeft hij vooral aan zichzelf te danken. Janssens loopt niet den werd geflankeerd door twee hellende hoog op met het architectuurwereldje, stond weigerachtig tegenover het publi- zeilen. Binnen de ballon herbergde een ceren van zijn eigen werk en leefde de voorbije twee decennia resoluut buiten paalstructuur de vertrekken van de ou- de schijnwerpers. ders, terwijl de beide zeilen respectievelijk de carport en het modulaire bijgebouw van de kinderen overdekten. De ruimte die vrijkwam onder en tussen die structuren, en die door ballonfolie werd overkoepeld, bood plaats aan het gezinsleven, dat zich in nauw contact met de omgeving ont- plooide. Hoewel de ballonwoning bedoeld was om tien jaar lang dienst te doen om vervolgens het bouwplot vrijwel onberoerd achter te laten, bezweek ze voortijdig door de sneeuw in januari 1982. → © A.J. Lode Janssens Archive, c. 1971

A+294 Lode Janssens – A Balloon Home 15 © A.J. Lode Janssens Archive, 1976

+16 Lode Janssens – A Balloon Home A 294 De woning wordt in CIVA op verschil- lijk aandoen. Uit Janssens’ privéarchief betekenen. Op de verdieping ten slotte lende manieren gevisualiseerd. Blikvan- worden enkele technische tekeningen zijn afbeeldingen te zien van de nada- ger en middelpunt van de tentoonstelling en krantenknipsels opgerakeld, die net gen van de ballon, toen Janssens de vrij- is het vier keer kleinere schaalmodel, dat als drie filmpjes uit het VRT-archief de gekomen ruimte tussen de resterende de structurele logica en de aaneenscha- architect zelf aan het woord laten – want infrastructuur tot een nieuwe versie van keling van de verschillende elementen ook vandaag spreekt hij zich liever niet de woning ombouwde. Op die manier moet duiden. Het is echter vooral de over zijn praktijk uit. doet de tentoonstelling een waardevolle installatie van Marc Godts die ook de Voor de zogenoemde education room poging om enigszins vat te krijgen op woonrealiteit van het proefproject laat reflecteren enkele masterstudenten van de vele facetten en bestaansvormen van zien: zes projectoren tonen simultaan de KU Leuven op het interieur en de het kortstondig woonexperiment, dat nu dagelijkse taferelen uit de ballonwoning, sfeer van de ballon, en op wat ze daarvoor toch tegen wil en dank een groot publiek die verbazend conventioneel en huise- als interieurarchitecten in spe kunnen heeft bereikt. Expo © A.J. Lode Janssens Archive, 1971 A.J. Lode Janssens – A Balloon Home Where CIVA, Brussels When 10 December 2021 – 27 March 2022 Info civa.brussels The exhibition is accompanied by the publica- tion ‘A. J. Lode Janssens / 1,47 mbar’ as well as the documentary ‘A Gentle Pres- sure’. © Jos Vandenbreeden, CIVA – Sint-Lukasarchief, 1979

UITZONDERLIJK BRILJANT GEBERIT AQUACLEAN. DE DOUCHE-WC. Geberit AquaClean Mera zorgt voor een ongeëvenaard gevoel van frisheid: na een druk op de bedieningstoets wordt u gereinigd door een bijzonder aangename waterstraal op lichaamstemperatuur. Meer informatie over de veelzijdige douche-wc‘s vindt u op www.geberit-aquaclean.be. WHIRLSPRAY-­ AUTOMATISCH TURBOFLUSH VERWARMING DOUCHE- WC-DEKSEL SPOELTECHNIEK VAN DE TECHNOLOGIE WC-ZITTING

18 Uitgelicht A+294 Het Toen ik studeerde, circuleerden er nog Zelfs een simpele steen met een maat- Zinderend handboeken die metselwerkverbanden verhouding 4:2:1 laat zo talloze verbanden Oppervlak illustreerden. Op de universiteit werd toe. Het mooie is dat elk verband een daar echter met geen woord over gerept, andere textuur en lijnenspel oplevert. Dat Pieter T’Jonck want rond 1980 was gevelmetselwerk tot visuele effect noemt Mulder ‘het zinde- een mogelijke, maar weinig salonfähige rend oppervlak’ omdat het een feest is (halfsteense) gevelbekleding verworden. voor het oog: naargelang de afstand tot Sindsdien won baksteen weer aan popu- de stenen, de lichtinval en het verband lariteit, maar nog steeds als bekleding, niet zelf ziet het oppervlak er telkens anders als ‘bouwsteen’. Noch architecten, noch uit, en kun je er steeds andere patronen metselaars beheersen de expressieve en in ontwaren. Elk verband bevat zo ook de constructieve kwaliteiten van metselwerk kiem van een compleet proportiesysteem. nog ten gronde. Het Zinderend Oppervlak Het is een andere fascinatie van Mulder, van Koen Mulder is een heroïsche poging die hij opdeed als medewerker van Dom om die kennislacune te dichten. Hans van der Laan. Als dit boek één ding aantoont, dan Mulder illustreert al die mogelijkhe- wel dat een metselverband meer is dan den met zorgvuldige tekeningen, zowel in een manier om stenen te stapelen. Het is 2D als in 3D. Her en der vult hij die aan een denkwijze, en zelfs een esthetica. Elk met foto’s van en beschouwingen over verband definieert immers een complexe bestaande gebouwen. Hij neemt daarbij relatie tussen constructie en beeld. Het zelfs Ludwig Wittgenstein even de maat. wordt primair bepaald door een specifieke Af en toe wordt het boek wat dramme- stapeling. Die resulteert in beeldbepalen- rig, zeker als Mulder fulmineert tegen de de ‘kettinglijnen’, de denkbeeldige lijnen dilatatievoeg als een kwakkeloplossing die lopen langs laag om laag boven elkaar om scheuren tegen te gaan. Dat moet je geplaatste koppen. Elke stapeling vraagt maar voor lief nemen, want dit boek zou ook andere oplossingen voor hoeken en in geen enkel architectenbureau mogen raamopeningen. En dan is er nog het spel ontbreken. van de voegen: verdiept, schuin, platvol, licht of donker, gesneden, dik of dun…

A+294 Het Zinderend Oppervlak 19 Book Het Zinderend Oppervlak Author Koen Mulder Published 2016 Info www.zinderen- doppervlak.nl ↗ Voorbeelden van herken- bare motiefvormen, die tot eenvlakvulling aaneengeschakeld kunnen worden.

20 Recente A+294 projecten © Filippo Rossi (drone image)

A+294 Een serre om van 21 te duizelen EN Agriculture has long since ceased to Landbouw is al lang geen zaak meer van ploeg en paard, be a matter of plough and horse, field akker en zon: technologisch gestuurde serres leveren op and sun: technologically controlled dezelfde oppervlakte veel meer oogst op dan traditionele greenhouses produce a much higher yield teeltwijzen, zeker als je groenten in etages kweekt. Zo’n than traditional cultivation methods etagelandbouw is zelfs mogelijk boven op het dak van een for the same surface area, especial- ander bedrijf. Meta Architecten en Van Bergen Kolpa Ar- ly when veget­ ables are grown on tiers. chitecten bewezen het met Agrotopia, een reuzenserre op Such vertical cultivation is even pos- het dak van een veilingloods in Roeselare. Het mooie is dat sible on top of another company’s roof. ze de utilitaire constructie een ‘gezicht’ gaven. Daar zit de Meta Architecten and van Bergen Kolpa architecturale bijdrage. Architecten proved this with Agrotopia, a giant greenhouse on the roof of an auc- Pieter T’Jonck – Foto’s Filip Dujardin tion shed in Roeselare. What’s nice is that they gave the utilitarian construc- tion a ‘face’. That is where the archi- tectural contribution lies. Agrotopia rooftop greenhouse Roeselare Axonometry

+22 Recente projecten A 294 Agrotopia was een van de pilootprojecten ‘Productief Land- serre van wel 12 m hoog staat op een zware betonnen tafel, die schap’ van de Vlaamse Bouwmeester. Die stellen de vraag hoe landbouw te verzoenen valt met andere claims op de geschraagd wordt door zes kolossale betonnen cilinders van open ruimte zoals ontspanning of energieproductie. Inagro, een onderzoeksinstituut voor de landbouw van de provincie 9 m hoog. Een fascinerend beeld. West-Vlaanderen, kandideerde met het plan voor een serre boven op een veilinggebouw, die zijn warmteproductie uit een Als je de hoek van de Oostnieuwkerksesteenweg omdraait lokaal warmtenet haalt. Inagro publiceerde een uitgebreid rapport over de licht- en de oprit van het complex betreedt, biedt het gebouw een jes duizelingwekkende technologische finesse van deze ca. 9.000 m2 grote serre. Alle omgevingscondities, tot en met de andere, maar even overweldigende indruk. De zuidgevel waar aanvoer van CO2, zijn hier georganiseerd en becijferd. Daarom kun je hier ook niet zomaar rondlopen. Er is een strikt parcours je op botst, is een zigzaggende serrewand, met een zigzaggende uitgezet rond de deelserres, en elk bezoek begint met een hygi- ënische controle. bovenrand die overloopt in de zigzagbeweging van de achterlig- Wat kunnen architecten dan bijdragen aan een project waar- van technologie de alfa en omega is? Over de serreconstructie gende serredaken. De tip van die daken ligt op wel 16 m hoog. hebben ze bijvoorbeeld weinig te zeggen: serreconstructeurs weten beter hoe je die bouwt. Maar ze hebben dan wel weer Deze glaswand loopt aan de onderzijde mee omhoog met geen idee hoe je zo’n serre ook laat ‘spreken’. Je ervaart Agrotopia vooreerst als een bizar cadavre exquis een kolossale betonnen trap die op een paar meter afstand van langs de ringweg rond Roeselare. Het ziet eruit als een foto van Filip Dujardin, maar dan echt. Een op zijn kant gekantelde de betonnen sokkel van het gebouw staat. Aan de zijde van de sokkel stuikt de trap tegen een oplopende massieve betonwand, onderaan ondersteund door een rij kolommen. Aan de andere kant zigzagt de trap in de breedte mee met de gevel. Deze twee gevels zijn de enige die je, als bezoeker, opmerkt. Een groot deel van de westgevel, evenwijdig met de ringweg, ligt immers verscholen achter een opzichtig garagecomplex. De oostgevel geeft uit op een parkeervlakte waar je niets te zoeken hebt. Daardoor heb je niet door dat juist die zo opval- lende gevels van het complex aanhangsels zijn van de recente, 9 m hoge loods voor verpakkingen van fruit en groenten die de eigenlijke sokkel is van het gebouw. → ↓ → De gevels zijn zowel De 9.000 m2 grote serre technologisch perfect heeft een duizeling­ logisch als hoogst wekkende technologische expressief. De zuidgevel finesse. Alle omgevings­ is een zigzaggende condities, tot en met serrewand, met een dheiearagnevooregranvaisneeCrdO2e ,nzijn zigzaggende bovenrand becijferd. die overloopt in de zigzagbeweging van de achterliggende serredaken.

A+294 Meta – van Bergen Kolpa, Agrotopia, Roeselare 23

+24 Meta – van Bergen Kolpa, Agrotopia, Roeselare A 294 Toch is die loods enorm: het noord-zuid gerichte hoofdvolu- Dat is hier niet het geval. De architecten surfen mee op de me meet 120 bij 60 m. De trap voegt daar aan de zuidzijde nog serretechnologie, maar geven daar, in de ‘aangeplakte’ gevels, ruim 5 m bij. Langs de ringweg heeft de loods een uitbouw van een draai aan, die die technologie laat spreken. De uitbouw met 40 bij 31 m. Daar kwam de 9 m brede ‘tafel’ op silo’s voor te staan. de silo’s en de gekantelde serre langs de ring biedt een oplos- De uitbouwen die het ontwerp voorzag langs de ringweg sing voor de vraag naar wateropslag en een hal voor ‘verticale aan de inkomzijde zijn meer dan de banale verdwijntruc die landbouw’. De zigzagwand van de inkomtrap aan de zuidzijde gangbaar was in de 19de eeuw. Architecten stonden toen voor zet de zigzagbeweging van het dak verticaal door. nieuwe opgaves, zoals spoorwegstations (denk: Gare du Nord Beide gevels hadden wellicht eenvoudiger gekund, maar in Parijs, of St. Pancras in London), die grotendeels bepaald zoals ze er nu staan, zijn ze toch zowel technologisch perfect werden door de perronoverkappingen waarvoor ingenieurs logisch als hoogst expressief. Als een raadselachtig beeld langs tekenden. Ze vonden er toen niet beter op dan die ingenieurs- de ringweg, als een bijna koninklijk plechtige opgang langs de kunst weg te moffelen achter een ‘architecturale’ façade. Het zuidzijde. Ze vertalen zo, met de constructieve middelen van was een teken van onmacht. een serrebouw, het vernieuwende idee van dit project. Section Aa a Agrotopia rooftop greenhouse Roeselare 1/500 0 5 10 20m Sections A and B Floor 0 A Agrotopia rooftop greenhouse Roeselare 1/500 0 5 10 20m 0 5 10 20m Floor plan level +1 Architect Programme Structural engineering Total floor area Meta – van Bergen Kolpa Urban horticulture on the Tractebel 9,500 m2 city’s rooftops: new- Website build greenhouse with re- Building physics Budget search centre and visitor meta.be facilities on an existing Tractebel € 12,100,000 vanbergenkolpa.nl warehouse roof (excl. VAT and fees) Sustainability Project name Procedure Product / Supplier Wageningen University & Agrotopia Pilot project Flemish Research (WUR) – Inagro Soprema (roofing) (rooftop greenhouse) Government Architect Assa Abloy Lead contractor (access control) Location Client Geberit, FSB, Hewi, Persyn Delabie (sanitary) Roeselare Inagro – REO Veiling Completion September 2021

DECO WALL ULTRAGLIDE MAX LIGHT SOMNIUM gevelbekleding slanke schuiframen minimalistische ramen lamellendak Uw partner voor al het aluminium buitenschrijnwerk Aliplast Aluminium Systems biedt een totaalpakket aan duurzame aluminium systemen aan: ramen, deuren en schuiframen, maar ook glasgevels en aluminium gevelbekleding, en natuurlijk veranda’s, lichtstraten, terrasdaken met glas of aluminium lamellen, ja, zelfs binnenschrijnwerk. Een team van ervaren ontwerpers en ingenieurs staat klaar om u te assisteren bij alle mogelijke projecten. Voor meer info: zie www.aliplast.com of mail naar [email protected]

26 De geometrie A+294 van de zorg EN In the woods around Zoersel, Felt archi- In de bossen rond Zoersel bouwde Felt architecten ‘Villa tecten built ‘Villa Kameleon’, a house Kameleon’, een huis voor negen personen met een verstan- for nine people with a mental handicap. delijke beperking. Binnen een compacte vorm ontwikkelden Working within a compact form, they de- ze een vernieuwend plan dat de klassieke zorgarchitectuur veloped an innovative plan that gives het nakijken geeft. classic care architecture the go-by. Lisa De Visscher – Foto’s Stijn Bollaert

A+294 Felt, Villa Kameleon, Zoersel 27 Al meer dan vijftig jaar timmert vzw Monnikenheide – onder- Het resultaat is een compact volume dat zo werd ingeplant tussen gefusioneerd met Spectrum onder de vleugels van Em- dat zo veel mogelijk bomen rond het gebouw behouden kon- maüs vzw – letterlijk aan een wereld waarin personen met een den blijven. Alleen aan de zuidkant werd meer open ruimte beperking volwaardig kunnen wonen, werken, plezier maken, gecreëerd voor een betere lichtinval. Felt staat bekend om zijn kortom, leven. Sinds kort kreeg de uitgestrekte zorgcampus die voorliefde voor doorgedreven planesthetiek, maar toch liggen ze beheren in de bosrijke omgeving rond Zoersel er een nieuw voornamelijk functionele en ruimtelijke eisen aan de grondslag gebouw bij: Villa Kameleon. van het uiterst rationele zeshoekige plan. De opdracht kwam oorspronkelijk uit private hoek. Een fami- De standaardtypologie van vele zorginstellingen bestaat uit lie vond geen plek in de reguliere zorg voor hun (klein)dochter een lange gang waaraan langs beide zijden een batterij kamers met een verstandelijke beperking, en dus besloten ze die maar hangt. In dit project is er echter geen gang te bekennen. Een zelf te bouwen. In samenwerking met Emmaüs vzw ontwikkel- studio van 30 m2 vormt de basis voor een concentrisch plan. den ze het financiële kader en het zorgconcept voor een kleine Hiervan liggen er zes op de verdieping en drie op het gelijk- leefgemeenschap van personen met een beperking waarbinnen vloers, samen met een gemeenschappelijke leefruimte, geschikt het meisje zou kunnen opgroeien en waardig oud worden. rond een centrale binnenruimte. Een sculpturale wenteltrap Felt architecten kreeg de opdracht toegewezen. “Het was vormt de wervelkolom van het gebouw. een interessante opdracht omdat je een publiek programma Karel Verstraeten (Felt): “De badkamer was cruciaal in het kon uitwerken met een private opdrachtgever”, vertelt Jasper plan. Een standaard zorgkamer ziet eruit als een hotelkamer Stevens van Felt. “Je kon op een heel directe manier commu- waar de badkamer naast de ingang ligt en zo een soort hal niceren over de wensen en behoeftes van het project en ook vormt. Maar in een normaal huis zou je nooit een badkamer als architect keuzes aandragen en verdedigen, zoals je dat zou zonder raam of daglicht ontwerpen. Daarom besloten we ook doen voor een particuliere klant.” hier de badkamer naar de gevel te schuiven. Als je naar een → ← konden blijven. Alleen ↓ ontwerpen. Daarom Villa Kameleon heeft een aan de zuidkant werd De badkamer was besloten de architecten compact volume dat zo meer open ruimte cruciaal in het plan. de badkamer ook hier werd ingeplant dat zo veel gecreëerd voor een betere In een normaal huis zou naar de gevel te schuiven. mogelijk bomen rond het lichtinval. je nooit een badkamer gebouw behouden zonder raam of daglicht

+28 Recente projecten A 294

A+294 Felt, Villa Kameleon, Zoersel 29

+30 Felt, Villa Kameleon, Zoersel A 294 heel sober plan gaat, zit de winst in dit soort ruimtelijkheid.” zie je, waar je ook staat, het gebouw steeds in zijn volle breedte. De stompe hoeken van de zeshoek bleken erg belangrijk in de De geringe hoogte maakt de villa breder dan hoog, waardoor de organisatie van de studio’s. Ze bieden elke studio niet alleen eerste indruk eerder plomp is. De architecten speelden hierop een brede gevel maar ook, door de knik in die gevel, telkens in door een specifieke materiaalkeuze van de gevels. Ze wis- twee verschillende zichten en oriëntaties. De bomen rond het selden lichtgrijs pleisterwerk af met groen geglazuurde tegels gebouw zorgen voor voldoende schaduw in de zomer en dus en probeerden zo de massiviteit van het volume te breken en kozen de architecten voor ramen die een stuk groter waren dan een domestieke schaal te creëren. Ook binnen roepen warme standaard voorgeschreven. materialen en kleuren een huiselijke sfeer op die de bewoner en Licht en zicht vormden een leidraad in het ontwerpproces. bezoeker erop wijst dat hier wonen de overhand neemt op zorg. Niet alleen telt elke studio maar liefst vier ramen, ook de cen- Jasper Stevens: “Inderdaad, we hebben dit project in eerste trale ruimte wordt dramatisch verlicht door een daklicht met instantie beschouwd als een residentieel programma. Het was zijdelingse ramen, die een gefragmenteerde blik bieden op de niet eenvoudig om deze visie te combineren met de realiteit van wuivende boomkruinen en in de loop van de dag de zonnevlek de zorg en de strenge VIPA-regelgeving. Toch hebben we dit door de hal laten dansen. huis steeds als een co-housing beschouwd, met de steun van Hoe geniaal het plan ook in elkaar zit, het zeshoekige volume de familie die dit project mee in het leven heeft geroepen.” blijkt ook een groot nadeel te bevatten. Door de stompe hoeken ↘ Section Aa De stompe hoeken van de zeshoek bleken 01 5 erg belangrijk in de organisatie van de studio’s. Ze bieden elke studio niet alleen een VILLA KAMELEON brede gevel maar ook,SNEDE door de knik in die gevel, telkens twee verschillende zichten en oriëntaties. architecture & design Forelstraat 55b 9000 Gent [email protected] aA ELEON VILLA KAMELEON Floor 1 012 5m NIV01 esign 01 Floor 0 Architect Budget 01 5 5 Felt architecture & € 1,360,000 design architecture & design (excl. VAT and fees) Website Forelstraat 55b Product / Supplier 9000 Gent felt.works [email protected] Wienerberger (bricks) ZoerselLocation Structural engineering Heylen Ceramics Project name (façade tiling) Robuust Reynaers (windows) Villa Kameleon Mosa (flooring tiles) Programme Building physics Care home with nine stu- Robuust dios Completion Procedure September 2021 Direct commission Total floor area Client 840 m­ Private

Ultime D | Photography Cafeine | Int. Arch. Pieter Vanrenterghem Architectural fireplaces Made in Belgium metalfire.eu

32 A+294

A+294 33 Back to Brick

34 A+294 Schoonheid en privilege EN In the Cadix district in Antwerp, In de Cadixwijk in Antwerpen realiseerden Sergison Sergison Bates, Bovenbouw and Bulk real­ Bates, Bovenbouw en Bulk een stadsblok van vijf ge- ized a city block of five buildings. The bouwen. Het resultaat – 200 appartementen en 26 han- result – 200 flats and 26 commercial delsruimtes – toont hoe baksteen stedelijk wonen kan premises – shows how brick can upgrade opwaarderen. urban living. Christophe Van Gerrewey – Foto’s Stijn Bollaert ← Sergison Bates ontwierp het zichtbaarste deel, met gegeerde appartementen langs het water.

A+294 Sergison Bates – Bovenbouw – Bulk, Cadix, Antwerpen 35 ‘Stedelijke architectuur’, zo schreef Vittorio Magnago Lam- wijk ontwikkeld als een raster van woonstraten en gesloten pugnani enkele jaren geleden, ‘moet terugkijken op de tradi- bouwblokken, bestaand of nieuw. De wedstrijd voor het tie. De antieke stad, van de middeleeuwen en de renaissance, kopgebouw langs de Londenstraat werd in 2015 gewonnen van de barok en de neoklassieke periode, maar ook van de door projectontwikkelaar CIP en Sergison Bates, Boven- negentiende en de twintigste eeuw, volgde een vormelijke bouw en Bulk. conventie die niet als last werd beschouwd, maar als een Het is een strategisch gepositioneerd bouwblok, dat een canon van schoonheid en privilege. Achter de regelma- rol heeft te spelen in de verbinding van het centrum met tige gevels van Siena, Firenze, Londen en Parijs woonden deze wijk, die vooralsnog als ‘eilandje’ wordt ervaren. Het geen onderdrukte mensen of conformisten, maar een bont blok van ongeveer vijftig bij honderd meter als één woonge- gezelschap van burgers met verschillende herkomst en per- bouw ontwerpen – het Piraeusblok van Kollhoff & Rapp soonlijkheid. De canon waaraan ze zich onderwierpen, ge- in Amsterdam uit 1994 is een canoniek voorbeeld, op nog tuigde niet van een gebrek aan karakter: het was een teken grotere schaal – wordt vandaag als te monumentaal ervaren, van gedeelde verantwoordelijkheid en gemeenschapstrots.’ en als een vorm van collectiviteit die niet wordt getolereerd. Lampugnani’s idealistische opvatting is zeker gedeel- Het zorgvuldig gecomponeerde plan bestaat daarom uit telijk fictief en veralgemenend, en het is een open vraag vijf delen: Bovenbouw tekende voor een stedelijk palazzo hoe inzetbaar deze traditie is voor stadsontwikkeling. In langs de Londenstraat; Sergison Bates ontwierp het zicht- Antwerpen, bijvoorbeeld, worden voor de uitbreiding van het baarste deel, met gegeerde appartementen langs het water; woningenaanbod uiteenlopende modellen gehanteerd, ook en Bulk verzorgde drie kleinere gebouwen langs de Oostkaai, met hoogbouw. Het is door politieke besluitvoering, en door georiënteerd op de Cadixwijk. Een groen binnengebied be- hoge koop- en huurprijzen, dat die typologische diversiteit vindt zich op volle grond; twee parkeerniveaus onder de zich zelden vertaalt in ‘een bont gezelschap van burgers’ dat bebouwing voorzien, zoals het stadsbestuur dat vereist, in de stad kan bewonen. een absurd hoog aantal autostaanplaatsen. Het binnengebied De eerste plannen voor het Eilandje werden begin jaren is net groot genoeg om een collectieve tuin te organiseren, en 1990 opgesteld door Manuel de Solà-Morales, en uitgewerkt om voldoende afstand te verzekeren tussen de achtergevels. door de opeenvolgende stadsbouwmeesters. Ten westen Met als motto ‘grote gebouwen, kleine momenten’, en van het Kattendijkdok – in de verte prijkt het Havenhuis dankzij de bereidwilligheid van de ontwikkelaar, is de ar- – werden zes woontorens gebouwd, van Diener & Diener, chitectuur allesbehalve schematisch. Doorzichten, ramen Chipperfield en Fretton. Aan de overkant wordt de Cadix­ langs trappartijen en vanuit de inkomhal, doorgangen vanaf → ← Het binnengebied is net groot genoeg om een collectieve tuin te organiseren, en om voldoende afstand te verzekeren tussen de achtergevels.

+36 Sergison Bates – Bovenbouw – Bulk A 294 01 5 Plan verdiepingen Bovenbouw Architectuur Floor 1 3 45 01 5 01 5 10m Plan gelijkvloers Bovenbouw Architectuur 1 2 Floor 0 ↗ 3 Bulk, Quebec 02 5 10m Het zorgvuldig Residence gecomponeerde plan 4 Bulk, Stockholm bestaat uit vijf delen: Residence 1 Sergison Bates, 5 Bulk, Venice Harbour Building Residence 2 Bovenbouw, Palazzo London 01 5 10m Architect Procedure Structural engineering Completion Sergison Bates architects Competition organized by ABT March 2021 AG Vespa Website Service engineering Total floor area Client sergisonbates.co.uk Stabo 8,800 m2 (7,000 m2 communal CIP Construction and areas — 1,300 m2 commercial Project name Investment Partners Acoustics units — 500 m2 GEA) Harbour building Execution architect Venac Budget Location eld architecten (project Sustainability € 13,100,000 support) (excl. VAT and fees) New Yorkkaai, Antwerp DGMR Landscape architect Nominee Programme Lead contractor Landinzicht Brick Award 2022 70 residential units Strabag (brickaward.com)

A+294 Cadix, Antwerpen 37 ↙ Bovenbouw tekende voor een stedelijk palazzo langs de Londenstraat. Architect Location Procedure Total floor area Bovenbouw Architectuur Londenstraat 3, Antwerp Competition for AG Vespa 6,197 m2 Website Programme Client Budget bovenbouw.be Apartment building with CIP € 8,349,000 commercial plinth de- (excl. VAT and fees) Project name signed as a palazzo with a Completion passage to a shared green Palazzo London courtyard February 2021

+38 Sergison Bates – Bovenbouw – Bulk, Cadix, Antwerpen A 294 de straat naar binnen: ze garanderen, samen met een ge- die zowel horizontaal als verticaal golft, dankzij een sok- nereus materiaalgebruik, menselijk en waardig wonen. De kel en vier onderdelen, die steeds minder hoog worden en belan­grijkste rol is weggelegd voor baksteen – een materiaal terugwijken. Een mooi samenspel van kolom en latei, ook waarmee het Belgische landschap is volgebouwd, maar dat in beton, vult de compositie aan en kadert de terrassen. En wendbaar en divers genoeg is, en op andere tradities kan ook in de gebouwen van Bulk wordt baksteen ingezet om bogen. De gevel van Sergison Bates is zelfs in een grotere de onderdelen anders te maken – in kleur, in geleding, in versie van de fermettesteen uitgevoerd, maar die associatie het beklemtonen van een toegang, of in het omhullen van blijft achterwege dankzij repetitie, stapeling en variatie – kleine eengezinswoningen – zonder dat de eenheid van het en dankzij in één stuk geprefabriceerde bogen, op de be- bouwblok in het gedrang komt. Het resultaat is een wonen nedenverdieping, in zichtbeton. Het stedelijke kroonstuk dat, in de woorden van Lampugnani, inderdaad schoonheid van Bovenbouw heeft een gevel in blauwgrijze baksteen, en privilege uitstraalt. Architect Procedure Service engineering ← Bulk verzorgde drie Bulk architecten Sale under conditions: Stabo kleinere gebouwen sale of the project langs de Oostkaai, Website grounds to developer with Building physics georiënteerd op de offer and design proposal Cadixwijk. bulkarchitecten.be (competition) Stabo Total floor area Project name Client Acoustics 6,386 m2 Quebec, Stockholm and CIP Venac Venice residence Budget Landscape architect Sustainability Location € 10,110,000 Landinzicht Stabo (excl. VAT and fees) Antwerp Structural engineering Lead contractor Product / Supplier Programme ABT Strabag Vande Moortel (bricks) 93 dwellings and commer- Vandersanden (bricks) cial spaces part of the Completion Wienerberger (bricks) building block Cadix A5 July 2021

sEptEm 9002 sEptEm 7045 ca. 225x73x54 mm ca. 225x73x54 mm Uitbreiding ecologisch gamma met de lancering van twee ‘Septem’ wasserstrich gevelstenen Met de lancering van Septem 9002 en Septem 7045 Septem 9002 en Septem 7045 zijn ‘Kaliber Bricks’ met bestaat de ecologische Septem reeks nu uit 13 subtiel een hoge design value. Ze zijn uitermate geschikt voor genuanceerde kleurtinten. Deze twee gloednieuwe hedendaagse en tijdloze architectuur. Beide stenen zijn gevelstenen dragen het ‘Brick7’-label dankzij hun smallere vervaardigd volgens de populaire Wasserstrich methode. formaat. Zo breiden we ons gamma ecologische gevelstenen Zo kenmerken ze naast een egale textuur ook een unieke opnieuw uit, met het begrip ‘duurzaam bouwen’als drijfveer natuurlijke uitstraling wat het gamma van Vande Moortel voor de toekomst. typeert. BOEK UW AFSPRAAK EN KOM DEZE BRICK7 GLOEDNIEUWE GEVELSTENEN ONTDEKKEN • 30 % minder CO -uitstoot, grondsto en en energieverbruik • Dezelfde kwaliteit en levensduur als het klassieke formaat • E ciënter transport • Te verwerken met traditionele technieken • Geoptimaliseerde prijs-kwaliteitsverhouding STEENBAKKERIJ GEVELSTENEN ∙ STEENSTRIPS ∙ KLEIKLINKERS Scheldekant 5 • B - 9700 Oudenaarde • +32(0)55 33 55 66 • [email protected]

40 A+294

A+294 Het narratief van 41 het wonen EN In Watermaal-Bosvoorde, Pierre Blon- In Watermaal-Bosvoorde bouwde Pierre Blondel archi- del architectes built fifty-nine social tectes 59 sociale woningen, een crèche en een medisch housing units, a crèche and a medical centrum. Met een duidelijke stedenbouwkundige ingreep centre. With a clear urban development wordt de rafelige rand langs de tuinwijk Logis-Floréal intervention, the frayed edge along the na een halve eeuw afgeboord. Logis-Floréal garden city is being erod- ed after half a century. Lisa De Visscher – Foto’s Julien De Bock Section Aa 02 5 10m 1 10 0 5

+42 Pierre Blondel A 294 De tuinwijk Logis-Floréal werd gebouwd in verschillende elkaar verbindt, de overgang maakt naar de straat en het fases tussen de jaren 1920 en 1950 naar een oorspronkelijk ontwerp van de architecten Louis Van der Swaelmen en Jean plein qua bebouwing vervolledigt.” Jules Eggericx. Net erbuiten ligt het Square des Archiducs, dat in zijn grootschalige weidsheid en gebrek aan structuur Op die manier ontstaat een soort kam met drie tanden zowat het tegendeel vormt van de tuinwijk. Dit grote groene plein was eigenlijk voorbestemd als groen hart van een impo- waarvan de twee buitenste tanden de aanpalende straten sante rij gebouwen van een grotere schaal, maar uiteindelijk werden slechts twee van de vier segmenten bebouwd. De afzomen. De middelste tand ligt in het binnengebied en is overige twee segmenten bleven open en boden plaats voor een informeel bosje en stadslandbouw. toegankelijk zowel vanaf het plein als via wandelpaden die Pierre Blondel architectes ontwierp in opdracht van de Brusselse Gewestelijke Huisvestingsmaatschappij (BGHM) over het terrein lopen en een doorsteek vormen tussen de op een van beide terreinen die grenzen aan de boomkwekerij van Bosvoorde een complex van 59 sociale passiefwoningen, straten langs de site. een crèche en een medisch centrum. “Om het zicht op al dat weelderige groen te vrijwaren besloten we om de sociale wo- Op de benedenverdieping bevindt zich, naast de publieke ningen op te splitsen in drie grotere volumes die we haaks op het plein stelden”, zegt Pierre Blondel. “De crèche en het functies, ook een reeks duplexwoningen met een private tuin. medisch centrum vormen een sokkel die de gebouwen met Op de verdiepingen liggen telkens vier appartementen met één tot vier slaapkamers, geschikt rond een centrale kern. Door de specifieke inplanting van de bouwblokken zijn deze oost-west georiënteerd. Ze bieden zicht op het groene binnengebied, waar de omwonenden komen wandelen, spelen of werken in een van de door de gemeente ter beschikking gestelde moestui- nen. Door de aanwezigheid van het landschappelijke karakter van de site te omarmen en te integreren in het ontwerp, laten architecten de tuinwijkgedachte van Logis-Floréal verder voortleven in deze recente aanvulling van de wijk. → ↓ Door het land­ schappelijke karakter van de site te omarmen en te integreren in het ontwerp, laten de architecten de tuinwijkgedachte van Logis-Floréal verder voortleven in deze recente aanvulling van de wijk.

A+294 Archiducs, Watermaal-Bosvoorde 43

+44 Pierre Blondel, Archiducs, Watermaal-Bosvoorde A 294 In het verlengde van een van de appartementsgebouwen hele wereld terug te vinden waren, maar ook alle toekomstige ontwierpen de architecten ook een rijtje eengezinswoningen. nog niet geschreven boeken. Meer nog, hij stelde zich voor Opvallend is dat zowel deze woningen als de sokkel van de dat hierin ook elke willekeurige combinatie van letters in appartementsblokken wit bepleisterd zijn, hoewel de rest van boekvorm een plek zou krijgen. Als je zo’n toekomstig boek de gebouwen uit baksteen zijn opgetrokken. De architecten zou openslaan, zou je tussen de veelheid van letters soms een baseerden zich voor deze materiaalkeuze opnieuw op Lo- bestaand woord kunnen terugvinden of, als je geluk had, een gis-Floréal. Ook daar zijn gevels van de individuele woningen hele leesbare pagina. bepleisterd terwijl de publieke grootschaligere gebouwen Dit idee verwerkte Blondel in de gevelcompositie: de afzon- uit baksteen bestaan. “Dat was een hele uitdaging”, vertelt derlijke witte bakstenen verwijzen naar de letters, de com- Blondel, “dit is mijn eerste bakstenen gebouw in 30 jaar! Ik binaties van bakstenen stellen een woord voor, en de kleine heb het hele land afgezocht om de juiste steen te vinden.” figuurtjes een hele pagina. In de geest van Borges schreef Uiteindelijk koos hij voor een sobere grijze steen waarin af Pierre Blondel ook zelf een kortverhaal, dat op zijn beurt en toe witte stenen opduiken. het ontwerpproces begeleidde. Hij bedacht ook 59 korte Zoals bij de meeste van zijn projecten liet Pierre Blondel anekdotes, één per appartement, die een (fictief) beeld geven zich ook hier inspireren door een literaire referentie. De ge- van de bewoners en hun onderlinge relaties. Deze vormden veltekening met de twee soorten bakstenen verwijst indirect de leidraad bij een reeks ontwerpbeslissingen – van de pla- naar een kortverhaal van de Argentijnse schrijver Jorge Luis nindeling tot de keuze van de badkamertegels – en maken Borges. In De bibliotheek van Babel beschreef hij de ‘ideale zo elk appartement uniek. bibliotheek’ waarin niet alleen alle bestaande boeken van de 1 10 05 +0 a ↗ A Om het zicht op het groengebied te Floor 0 vrijwaren splitsten de architecten de sociale 02 5 10m woningen op in drie volumes die ze haaks Programme Client Total floor area op het plein stelden. Op die manier ontstaat Group of 59 apartments, SLRB 6,400 m² een soort kam met drie a medical centre and a tanden waarvan de crèche for 48 children Structural engineering Budget twee buitenste tanden de aanpalende straten Procedure BESP € 8,150,000 afzomen. (excl. VAT and fees) Selection procedure of Service engineering Architect the Brussels Bouwmeester Product / Supplier Maître Architecte (BMA) MK Engineering Pierre Blondel Wienerberger (bricks) Architectes Sustainability Website MK Engineering pblondel.be Completion Project name March 2021 Archiducs Location Square des Archiducs, Watermael-Boitsfort

suspension GALAND J design Nicolas Galand Lighting Collection Made in Belgium by 852, chaussée de Waterloostwg - 1180 Brussels T 02 375 76 46 - [email protected] - www.davidts.com

46 A+294 Form follows fiction EN Some buildings have been around for so Sommige gebouwen staan er al zo lang dat niemand long that no one remembers how they got nog beseft hoe ze daar ooit kwamen. Slechts weinigen there. Few people know, for example, how weten bijvoorbeeld hoe het Steen in Antwerpen ooit the Steen in Antwerp once ended up alone alleen kwam te staan tussen de havenhangars. Pas toen among the port hangars. It is only when noAarchitecten de burcht tot een bezoekerscentrum voor noAarchitecten converted the castle into de stad en een cruiseterminal verbouwde, leek het vele a visitors’ centre for the city and a Antwerpenaars te dagen dat de stad niet ’t Stad zou zijn cruise terminal that it dawned on many zonder die burcht. Een storm van protest stak op. Toch Antwerp citizens that the city would not schreef noA slechts verder aan een lange geschiedenis be ‘the City’ without it. A storm of pro- van verbouwingen. Ondertussen is het protest al lang test ensued. Yet noA was merely contin- gaan liggen. Het gebouw is zelfs op weg een geliefd ren- uing a long history of renovations. By dez-vous te worden voor stadswandelingen. now, the wave of protest has long since subsided. The building is even on its way Pieter T’Jonck – Foto’s Kim Zwarts to becoming a popular meeting point for city walks. 0 10 20 50

A+294 noA, Het Steen, Antwerpen 47 ↓ Ze worden De gevel van het gea­ rticuleerd door nieuwe Steen grillige insnijdingen valt uiteen in diverse die het beeld van een fragmenten, die middeleeuwse burcht verwijzen naar oproepen. verdwenen bouwdelen.

48 noA A+294 De verbouwing van het Steen was in 2016 voorwerp van een onder te brengen. Ook het team Callebaut – FVWW nam Open Oproep. Veel voorstellen worstelden toen met de vraag zijn toevlucht tot een weliswaar bescheiden uitbreiding. hoe het nieuwe programma in het historisch zeer gelaagde Even divers was de benadering van de vleugel uit de jaren monument in te passen viel. Het Steen ontstond immers 1950. Terwijl de teams van Bogdan & Van Broeck – aNNo, niet in één keer. Het oudste deel dateert uit de 8ste eeuw, Kempe Thill – Meer, en Callebaut – FVWW de constructie, als versterking naast een poort in de stadsomwalling. Die zij het met soms drastische ingrepen, behielden, sneden vormt nog steeds de basis van de zuid- en westgevel van het noA en Maat-Werk – Van Belle & Medina dat deel weg. In Steen. Later trok men die muren hoger op in een lichtere de plaats voorzagen ze allebei een nieuw volume in baksteen natuursteen. In de 16de eeuw werd huis ‘De Mol’ bij de burcht dat verder schreef aan het palimpsest dat het gebouw is. betrokken. De stad groeide toen al zo sterk dat de stadsmuren Het voorstel van noA sprong daarbij in het oog, alleen afgebroken werden en de burcht veranderde in een gevange- al omdat het bijna geen uitspraken deed over de ruime om- nis, en nog later een houtzagerij en een woonkazerne. geving van het Steen, terwijl dat bijvoorbeeld bij Bogdan & De 19de eeuw herwaardeerde deze stenen sta-in-de-weg Van Broeck – aNNo de echte inzet van het ontwerp leek. echter, als getuige van een roemrijk verleden. Een restaura- Dat was niet omdat ze daarover geen mening hadden, maar tie rond 1860 herstelde het geheel naar een fictief beeld van juist omdat ze de 19de-eeuwse aanleg van terrassen en burcht hoe de burcht er ooit had kunnen uitzien. Een Museum voor volmondig onderschrijven als een betekenisvolle historische Oudheidkunde kreeg er onderdak. Die waardering kwam net laag. Ze bevestigden dat de burcht, sinds hij geïsoleerd kwam op tijd, want in 1877 trok men de Scheldekaaien recht voor de te staan, ook losgekomen was van zijn vanzelfsprekende, havenactiviteit. De wijk rondom de burcht ging toen tegen de door traditie bepaalde, relatie tot de stad om uit te groeien vlakte. Plots stond de burcht geïsoleerd in de havenzone, als tot symbool van ‘het verleden’ van de stad en zo ook deel van een vreemde eend in de bijt tussen hangars. Die verbraken aan de ‘ervaring’ daarvan. weerszijden van het Steen de band tussen de stad en de stroom NoA behield dus alles uit die periode, maar sneed het die haar welstand bracht. Dat wrong. Daarom legde de stad volume uit de jaren 1950 tussen hellingbaan, wand van de wandelterrassen aan boven op de hangars aan de waterkant. boekentoren en gebouwen uit de 16de eeuw weg. In het ont- Maar ook voor die terrassen stond het Steen in de weg. stane gat plaatsten ze een nieuwe constructie van drie tot Architect Ferdinand Truyman bedacht in 1883 een elegan- vier bouwlagen met vrijwel dezelfde footprint. Een slimme en te oplossing om Noorder- en Zuiderterras te verbinden en pragmatische oplossing, want zo palmt het ontwerp op het tegelijk het museum uit te breiden. Langs ‘De Mol’ voegde niveau van de kade als vanzelf de zalen onder de hellingbaan hij aan het Steen een vleugel in historiserende stijl toe. Vanaf in voor de terminal. Terwijl de nieuwe muren dicht blijven de oude toegangspoort liet hij een hellingbaan met een wijde omwille van de waterkering, komt er langs die zalen en de bocht omhooglopen, onder de nieuwe vleugel door, om dan trap naar de hogere etages toch daglicht binnen. Zonder aan te sluiten aan het Noorderterras. Het Zuiderterras, een ingewikkelde uitbreidingen schept het ontwerp zo ruimte paar honderd meter stroomopwaarts, kreeg net zo’n hel- voor een cruiseterminal op kadeniveau. Een luxueuze trap lingbaan. De ruimte tussen die twee hellingbanen kreeg de langs de funderingen van de verdwenen stadswallen voert naam ‘Steenplein’. De nieuwe vleugel van het Steen kreeg een vandaar direct naar het bezoekerscentrum ter hoogte van het parmantige, pseudomiddeleeuwse toren, de ‘Boekentoren’. Noorderterras, en dan verder naar de verbruiksruimte op de Truyman bemiddelde zo op een typisch 19de-eeuwse ma- tweede etage en het belevingsparcours in de oudste gebouw- nier tussen vooruitgang en traditie. In het project van monu- delen. Alle programmadelen sluiten zo op vanzelfsprekende mentenzorg wurmde zich immers een idee van stedenschoon manier op elkaar, op de kade en het Noorderterras aan. die het toerisme van de 20ste eeuw aankondigde. Zijn die Het ontwerp voldeed zo moeiteloos aan het programma, gerestaureerde burcht en het terras met zicht op de rivier maar voegde er ook een eigen element aan toe: een toren immers geen perfecte toeristische infrastructuur? Helaas: met dakterras aan de kant van de stroom. Die biedt een de 20ste eeuw ontwikkelde zo’n afkeer van de architectuur verbluffend uitzicht over stad én stroom. De toren is er voor van de 19de eeuw dat een deel van de vleugel van Truyman iedereen: hij is toegankelijk vanaf de kade en vanaf het Noor- in de jaren 1950 plaats moest ruimen voor een fantasieloos derterras, en geeft toegang tot het bezoekersonthaal en het pseudorenaissancegebouw, het Scheepvaartmuseum. Alleen terras van de verbruiksruimte op de tweede verdieping. Hij de boekentoren en een stuk muur bleven behouden. De een- versterkt zo de historische rol die het Noorderterras kreeg heid in het complex was daarmee ver zoek. aan het einde van de 19de eeuw. Die configuratie confronteerde de ontwerpers van de De goegemeente struikelde echter over het ‘banale’ uitzicht Open Oproep met vele dilemma’s. Wat te bewaren van de van de nieuwe vleugel. Die indruk ontstond vooral door vleugel van de jaren 1950? Wat met die boekentoren, als deel foto’s van de hoek waar het gebouw aansluit bij de oude van het ‘Monument’? Hoe integreer je de technologie van boekentoren. De deels overhoekse, strakke gevelopeningen een terminal in oude muren? Bovendien bevindt het Steen aan die kant roepen inderdaad, ook al door de slanke raam- zich pal in de nieuwe stormvloedkering van de Kaaien. Ook profielen in rvs, een moderne, franjeloze, gevel op. Wie echter dat was een randvoorwaarde van belang. de moeite doet om rondom het gebouw te lopen, merkt hoe Drie teams – Bogdan & Van Broeck – aNNo, Kempe Thill gevoelig het reageert op de plek en zijn geschiedenis. – Meer en Maat-Werk - Van Belle & Medina – losten het De noordgevel bijvoorbeeld valt uiteen in drie delen: het probleem van de terminal op door die geheel of gedeeltelijk gewraakte ‘saaie’ deel, een middendeel met raamopeningen buiten het gebouw, in de, eveneens beschermde, hangars die omkranst zijn door kloeke betonnen monelen en de to- →