การโอนทางเศรษฐกิจ

การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรนุ่ ประชากร ในสงั คมสูงอายไุ ทย Intergenerational Economic Transfers in Thailand’s Aged Society

การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากรในสงั คมสงู อายไุ ทย ขอ้ มูลทางบรรณานุกรม การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรุ่นประชากรในสังคมสงู อายไุ ทย / เฉลิมพล แจ่มจนั ทร…์ [และคนอื่นๆ]. -- พมิ พค์ รง้ั ที่ 1. -- นครปฐม: สถาบนั วจิ ยั ประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล, 2562. (เอกสารทางวชิ าการ/สถาบันวิจยั ประชากรและสังคม มหาวิทยาลยั มหดิ ล; หมายเลข 491) ISBN 978-616-443-359-5 1. ผู้สงู อายุ -- ไทย. 2. ผูส้ ูงอายุ -- รายได้. 3. ผู้สูงอายุ -- ค่าใช้จ่าย. 4. ผู้สงู อายุ -- ภาวะเศรษฐกจิ . 5. ผู้สงู อายุ -- การดำ�เนนิ ชวี ติ 6. ผสู้ ูงอายุ -- การพึง่ พาตนเองทางเศรษฐกจิ . 7. การเปลยี่ นแปลงทางสงั คม -- แงเ่ ศรษฐกิจ. I. เฉลิมพล แจ่มจันทร์. II. สุภรต์ จรสั สิทธ.ิ์ III. ณฐั ณชิ า ลอยฟ้า. IV. มหาวิทยาลัยมหดิ ล. สถาบนั วจิ ยั ประชากรและสังคม. V. ชือ่ ชุด. HD2755.5 ก529 2562 คณะผูจ้ ดั ท�ำ ผู้ชว่ ยศาสตราจารย์ ดร.เฉลิมพล แจ่มจันทร์ นางสาวสุภรต์ จรัสสทิ ธิ์ นางสาวณฐั ณิชา ลอยฟ้า สถาบนั วจิ ยั ประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล พมิ พค์ รง้ั แรก พฤศจกิ ายน 2562 จ�ำ นวนพมิ พ์ 200 เล่ม พมิ พท์ ี่ บริษทั โรงพิมพเ์ ดือนตุลา จำ�กัด 39/205-206 ซอยวิภาวดรี งั สิต 84 แขวงเสนานิคม เขตดอนเมือง กรุงเทพฯ 10210 โทรศัพท์ 0-2996-7392-4 โทรสาร 0-2996-7395 จดั พิมพโ์ ดย สถาบันวิจยั ประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหดิ ล 999 สถาบันวิจยั ประชากรและสังคม มหาวทิ ยาลยั มหิดล ถนนพุทธมณฑลสาย 4 ต�ำ บลศาลายา อำ�เภอพทุ ธมณฑล จงั หวดั นครปฐม 73170 ปก/ รปู เล่ม นางสาวพอตา บุนยตีรณะ ภาพประกอบ Designed by Freepik & rawpixel.com สามารถดาวน์โหลดไฟลห์ นงั สอื ฉบับสี ได้ที่ www.ipsr.mahidol.ac.th หรอื

“เมอื่ สงั คมไทยสงู อายขุ ึ้น คนวัยแรงงานในวนั นี้ จะเปน็ กำ�ลงั สำ�คัญในการถา่ ยโอนทรัพยากร และเกื้อหนุนทางเศรษฐกจิ แกเ่ ดก็ และผู้สูงอายุ ขณะเดียวกนั กต็ อ้ งเตรียมพร้อมเก็บออม สำ�หรับอนาคตของตัวเองเชน่ กนั ”

กิตติกรรมประกาศ หนังสอื เล่มนี้ เปน็ ความท้าทายของสถาบนั วจิ ยั ประชากรและสงั คม มหาวทิ ยาลัยมหิดล และคณะผูจ้ ดั ทำ� ในการศึกษา “การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรนุ่ ประชากร” เพอ่ื ฉายภาพปจั จุบนั และคาดการณ์ภาพอนาคตขณะท่ีประเทศไทยกำ�ลังเข้าสู่สังคมสูงอายุระดับสุดยอด (Super-aged society) หรอื ในสถานการณท์ ่ีในคนไทยจ�ำ นวน 100 คนจะมีผทู้ ่มี อี ายุ 60 ปีขึน้ ไป มากถงึ 28 คน การศึกษาเร่ืองน้ีเก่ียวข้องกับระดับรายได้และระดับการบริโภคของคนในแต่ละช่วงวัย ที่ตา่ งกม็ ีแบบแผนการใชจ้ ่ายและมีรายได้ท่ีแตกต่างกนั โดยไดร้ ับความกรุณาอนเุ คราะห์ขอ้ มูลจาก สำ�นักงานสถิติแห่งชาติ และประยุกตใ์ ช้วิธกี ารศึกษาภายใตแ้ นวคิดบัญชีกระแสการโอนประชาชาติ หรือ National Transfer Accounts (NTA) อ้างอิงหลักจากงานศึกษาของสำ�นักงานสภาพัฒนาการ เศรษฐกจิ และสงั คมแห่งชาติ (สภาพัฒน์) ใน พ.ศ. 2556 ร่วมกบั NTA Manual ซึ่งจดั พมิ พโ์ ดยองค์การ สหประชาชาตใิ น พ.ศ. 2556 เช่นกัน คณะผู้จัดทำ� ขอขอบคุณสำ�นักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) ที่เห็นความ สำ�คัญและให้การสนับสนุนในการทำ�งานโครงการวิจัย “การศึกษาการโอนทางเศรษฐกิจระหว่าง รุ่นประชากร ภายใต้บริบทการสูงวัยทางประชากรท่ีกำ�ลังเปลี่ยนแปลงของประเทศไทย” และ ผู้ทรงคุณวุฒิที่มีบทบาทสำ�คัญในการให้ข้อสังเกต ข้อคิดเห็นท่ีสำ�คัญอย่างมากในการศึกษาและ เน้ือหาในหนังสือเลม่ น้ี ประกอบดว้ ย ดร.สราวุธ ไพฑูรยพ์ งษ์ ดร.องั คณา ฉายวิริยะ คณุ สุพรรณดา เลาหชยั ดร.ภมู สิ ขุ คณานรุ กั ษ์ นางสาวปารชิ าติ เปนิ้ วงษ์ ผชู้ ว่ ยศาสตราจารย์ ดร.ทศั นยี ์ สตมิ านนท์ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.ดนพุ ล อริยสจั จากร รองศาสตราจารย์ ดร.วาสนา อ่ิมเอม ศาสตราจารย์ ดร.ปราโมทย์ ประสาทกุล ศาสตราจารย์ ดร.อภิชาติ จำ�รัสฤทธิรงค์ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.จงจิตต์ ฤทธริ งค์ ผชู้ ว่ ยศาสตราจารย์ ดร.พจนา หนั จางสิทธ์ิ ผูช้ ว่ ยศาสตราจารย์ ดร.มนสิการ กาญจนะจิตรา และ ผชู้ ่วยศาสตราจารย์ ดร.ธรี นงค์ สกลุ ศรี หนงั สอื ฉบบั นไี้ ดป้ รบั ปรงุ รปู แบบการน�ำ เสนอใหเ้ ขา้ ใจเนอื้ หาไดไ้ มย่ าก เพอ่ื ใหผ้ อู้ า่ นสามารถ น�ำ ประโยชนท์ ไ่ี ดจ้ ากผลการศกึ ษาน้ี ไปเปน็ จดุ เรม่ิ ตน้ ตอ่ การพฒั นาการศกึ ษาตอ่ ยอดภายใตแ้ นวคดิ การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากร อีกทั้ง ผู้ที่ทำ�งานเก่ียวข้องสามารถนำ�ผลการศึกษามา กำ�หนดมาตรการและนโยบายรองรับผลกระทบจากการเปลี่ยนผ่านทางประชากรในยุคเกิดน้อย สงู วัยเพ่มิ ขน้ึ ของสงั คมไทย คณะผจู้ ัดท�ำ พฤษภาคม 2562 ก

คำ�นำ� ในอีกไม่กี่ปีข้างหน้า ประเทศไทยกำ�ลังจะกลายเป็น “สังคมสูงอายุอย่างสมบูรณ์” (complete aged society) โดยมปี ระชากรอายุ 60 ปีข้ึนไป มากถงึ ร้อยละ 20 ของประชากรทง้ั หมด ขณะที่สัดส่วนประชากรสูงอายุเพิ่มขึ้นแต่จำ�นวนเด็กเกิดใหม่แต่ละปียังคงมีแนวโน้มลดลงต่อเนื่อง การสะท้อนภาพใหเ้ ห็นสถานการณ์ปัจจุบนั รวมถึงคาดการณ์สถานการณ์ในอนาคต เก่ียวกบั แหล่ง รายไดแ้ ละความมน่ั คงทางรายไดข้ องผสู้ งู อายุ การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร โดยเฉพาะ จากครอบครัวภาคเอกชน และภาครัฐ ในการสนับสนุนกลุ่มประชากรวัยพ่ึงพิงของประเทศ ทั้ง ผู้สูงอายแุ ละเดก็ ซึ่งเปน็ ชว่ งวยั ท่มี ีระดับการบรโิ ภค (consumption) สงู กว่าระดับรายได้ที่หาได้จาก การทำ�งาน (labour income) มีความสำ�คญั ต่อการกำ�หนดมาตรการและนโยบายรองรบั ผลกระทบ จากการเปล่ยี นผา่ นทางประชากรในยคุ เกดิ นอ้ ย สงู วัยเพ่ิมขนึ้ ของสงั คมไทย “การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากรในสงั คมสงู อายไุ ทย” ไดป้ ระยกุ ตแ์ นวคดิ การจดั ท�ำ บญั ชกี ระแสการโอนประชาชาติ(NationalTransferAccount:NTA) มาใชใ้ นการศกึ ษาและวเิ คราะห์ แบบแผนรายอายุ (age profile) ของการขาดดลุ รายไดต้ ามชว่ งชวี ติ (lifecycle deficit หรือ LCD) และ การจัดสรรระหวา่ งช่วงชีวติ (age realocation) ซ่งึ ประกอบดว้ ยการจัดสรรสินทรัพย์ (asset-based realocation) และการโอนทางเศรษฐกิจ (transfers) จากภาคเอกชนและภาครฐั ของประชากรไทย เพอ่ื ฉายภาพสถานการณ์ และคาดการณ์แนวโน้มผลกระทบทางเศรษฐกจิ จากสงั คมสูงวัยท่ีเพิ่มขึน้ ในอนาคต จาก พ.ศ. 2560 พ.ศ. 2570 และ พ.ศ. 2580 หนังสอื เลม่ นี้ ประกอบด้วย 5 สว่ น ได้แก่ สว่ นท่หี นง่ึ ความน�ำ และแนวคิด สว่ นทีส่ อง กรอบและวธิ ีการศกึ ษา ส่วนที่สาม การโอนทางเศรษฐกจิ ระหว่างรุ่นประชากรของไทย พ.ศ. 2560 สว่ นที่ส่ี คาดการณ์สถานการณใ์ นอนาคต อีก 10 และ 20 ปี ข้างหนา้ และส่วนท่หี า้ บทสรุปและ ข้อพิจารณาเชิงนโยบาย คณะผู้จัดทำ�หวังเป็นอย่างย่ิงว่า “การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรในสังคม สงู อายไุ ทย” จะมปี ระโยชนต์ อ่ สงั คมสงู อายขุ องไทยในปจั จบุ นั และอนาคต ทจ่ี ะวางแผนเพอ่ื อนาคต และน�ำ ไปสกู่ ารตอ่ ยอดองคค์ วามรทู้ างดา้ นการโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากรไดเ้ ปน็ อยา่ งดี คณะผจู้ ดั ท�ำ พฤษภาคม 2562 ข





บทสรุปผู้บริหาร จากแนวคดิ โมเดลวฏั จกั รชวี ติ ทางเศรษฐกจิ หรอื EconomicLifeCycleModel ซง่ึ แสดงระดบั การบรโิ ภค(consumption) ของบคุ คลเทยี บกบั ระดบั รายไดจ้ ากการท�ำ งาน(laborincome) ทบ่ี คุ คลนนั้ สามารถหาได้ในแต่ละปีอายุ ชวี ติ ของประชากรหนงึ่ คนสามารถแบ่งช่วงออกไดเ้ ป็น 3 ช่วง คอื หน่งึ ชว่ งวยั เดก็ ทรี่ ะดบั รายไดต้ �ำ่ กวา่ ระดบั การบรโิ ภค(เปน็ ชว่ งทปี่ ระชากรยงั คงพงึ่ พงิ พอ่ แมแ่ ละครอบครวั ยงั ไมส่ ามารถท�ำ งานหารายไดไ้ ด)้ สอง ชว่ งวยั ท�ำ งาน ทร่ี ะดบั รายไดเ้ พม่ิ สงู ขน้ึ และมรี ะดบั สงู กวา่ ระดบั การบรโิ ภค (เปน็ ชว่ งที่ประชากรเขา้ ส่วู ัยแรงงานอยู่ ตลาดแรงงานสามารถทำ�งานไดเ้ ตม็ ท)ี่ และสาม ชว่ งวยั สงู อายุ ทรี่ ะดบั รายไดล้ ดลงและกลบั มาอยตู่ �ำ่ กวา่ ระดบั การบรโิ ภคอกี ครง้ั (เปน็ ชว่ งทปี่ ระชากร สูงวยั ท�ำ งานหารายไดไ้ ดน้ ้อยลงหรือหยดุ ทำ�งาน) ในชว่ งที่ 1 (วยั เดก็ ) และ 3 (วยั สงู อาย)ุ เปน็ ชว่ งชีวติ ท่ปี ระชากรเกดิ การขาดดลุ รายได้ตาม ชว่ งชวี ติ (lifecycle deficit: LCD) จากความสามารถในการหารายไดจ้ ากการท�ำ งานทตี่ �่ำ กวา่ ระดบั การ บริโภคทีต่ อ้ งการ ซง่ึ เป็นช่วงชีวติ หรือวยั ทีจ่ ะมกี ารโอนเขา้ สุทธิ (หรอื transfer-in ทั้งจากการโอน ภาครัฐ และ การโอนภาคเอกชน) และ การจัดสรรสินทรัพย์ท่ีเป็นบวก (positive asset-based reallocation เช่น รายได้จากเงินออมหรือรายได้ท่ีเกิดจากสินทรัพย์ท่ีบุคคลเก็บหรือลงทุนไว้) ในทางตรงกันขา้ ม ในช่วงท่ปี ระชากรอยู่ในวัยท�ำ งานทีม่ ีการการเกนิ ดุล (lifecycle surplus) ก็เป็นชว่ ง ชีวิตทีจ่ ะมีการโอนออกสทุ ธิ (หรือ transfer-out ท้งั ไปยงั ภาครฐั และภาคเอกชน) และ การจดั สรร สนิ ทรพั ย์ทเ่ี ปน็ ลบ (negative asset-based realocation กลา่ วคอื การออมสูงกวา่ รายไดท้ ไ่ี ดร้ บั จาก เงินออมหรือทเี่ กดิ จากสนิ ทรัพยท์ ีบ่ ุคคลเกบ็ หรือลงทนุ ไว้) ในแต่ละช่วงเวลาของชีวติ หรือกล่าวได้ วา่ แตล่ ะอายขุ องประชากร มลู คา่ การขาดดลุ (หรอื เกนิ ดลุ ) รายไดร้ ะหวา่ งชว่ งชวี ติ (life-cycle deficit ซ่ึงเท่ากบั ระดับการบรโิ ภค ลบด้วย รายได้จาการทำ�งาน) จะมคี า่ เทา่ กับมูลคา่ การจดั สรรระหวา่ ง ช่วงอายุ (age-realocation ซง่ึ ประกอบดว้ ย asset-based realocation และ transfers กบั ภาครฐั และภาคเอกชน) ของบุคคลน้ันๆ อยูเ่ สมอ จ

C(α)-γι(α) = γα(α)-S(α) + τ+(α)-τ− (α)             Lifecycle deficit Asset-based Reallocations Net Transfers Age Reallocations โดย γι(α) คอื รายได้จากแรงงาน (labor income) γα(α) คือ รายไดจ้ ากสินทรัพย์ (Asset income จากทุนหรือทรพั ยส์ นิ ) τ+ คอื เงนิ โอนรบั จากภาครัฐและเงินโอนรบั จากภาคเอกชน (transfers in) C(α) คือ การบริโภคภาคเอกชน และ การบรโิ ภคของภาครฐั (consumption) S(α) คอื การออม (saving) τ− คอื เงินโอนจา่ ยใหภ้ าครฐั และ เงินโอนจา่ ยให้ภาคเอกชน (transfers out) การศึกษาการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรจะช่วยให้เห็นภาพการเก้ือหนุนและ ระดับภาวะการพึ่งพิงกันทางเศรษฐกิจของแต่ละรุ่นประชากรได้ชัดเจนมากกว่าการพิจารณาเพียง ช่วงอายุของประชากร (เช่น วัยเด็ก 0-14 ปี วัยทำ�งาน 15-59 ปี และวัยสูงอายุ 60 ปีขึ้นไป) โดยเฉพาะในสถานการณ์ปัจจุบันที่สังคมมีสัดส่วนประชากรสูงวัยเพ่ิมข้ึนต่อเนื่อง และประชากร สูงวัยจำ�นวนมากยังคงสามารถทำ�งานหารายได้พ่ึงพิงตนเองทางเศรษฐกิจได้มากขึ้นกว่าแต่ก่อน ซึ่งจะเป็นประโยชน์ต่อการพิจารณานโยบายในการเตรียมการรับมือและจัดการในเรื่องที่เกี่ยวข้อง ได้อย่างเหมาะสมดียิ่งขึ้น จากแนวคิดดังกล่าว นำ�ไปสู่การศึกษาบัญชีกระแสการโอนประชาชาติ หรอื National Transfer Accounts (NTA) ซง่ึ เป็นความพยายามในการน�ำ เสนอบัญชีรายได้ประชาชาติ หรอื National Accounts เป็นรายอายุ เพ่อื ใหส้ ามารถวเิ คราะหแ์ บบแผนรายไดแ้ ละการบรโิ ภคของ ประชากรในแต่ละรายอายไุ ด้ โดยสะท้อนให้เห็นรปู แบบการโอนระหวา่ งรนุ่ ประชากร (intergenera- tional transfers) การจดั การด้านสนิ ทรัพย์ (รวมถงึ การออม) ของบุคคลขา้ มชว่ งวัย (asset-based realocation) รวมถึงการโอนระหว่างบคุ คลกบั ภาครัฐ และบุคคลกับภาคเอกชน (public and private transfers) (ซ่ึงในที่น้ี หมายถึง ครัวเรือนภาคเอกชน) แตล่ ะชว่ งอายุ การศึกษาน้ี มีวตั ถุประสงคท์ ีส่ �ำ คญั 3 วัตถปุ ระสงค์ ได้แก่ หนง่ึ เพอ่ื ศึกษาสถานการณ์ เกี่ยวกับรูปแบบและระดับการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรของประเทศไทย โดยจัดทำ� เป็นฐานข้อมูลการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรของประเทศไทย สอง เพ่ือประเมินผล กระทบจากการเปลี่ยนแปลงทางประชากร โดยเฉพาะบริบทการสูงวัยทางประชากรท่ีกำ�ลัง เปลีย่ นแปลง ต่อการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรนุ่ ประชากรของประเทศในอนาคต และ เพื่อเสนอ ข้อพิจารณาเชิงนโยบายในการวางแผนรองรับผลกระทบ และจัดการสถานการณ์การโอนทาง เศรษฐกิจระหว่างรนุ่ ประชากรในอนาคตได้อยา่ งเหมาะสม ฉ

ในการจัดทำ�ฐานข้อมูลการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากร การศึกษาน้ีใช้ข้อมูล ทุติยภูมิท่ีเก่ียวข้องจากรายงานและผลการสำ�รวจที่มีความเป็นปัจจุบันมากที่สุด (โดยกำ�หนดปี พ.ศ. 2560 เปน็ ปฐี านของการรวบรวมและวิเคราะห์ขอ้ มลู ) จากแหล่งขอ้ มูลตา่ งๆ เชน่ ส�ำ นักงาน สภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (สภาพัฒน)์ ส�ำ นกั งานสถติ แิ ห่งชาติ และสถาบนั วิจัย ประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล มาใช้ในการวิเคราะห์เพื่อศึกษาสถานการณ์การขาดดุล รายไดต้ ามชว่ งชวี ติ (lifecycle deficit: LCD) และการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรในรปู แบบ การจัดสรรระหว่างช่วงอายุ (age-reallocation) ซ่ึงแบ่งเป็นการจัดสรรสินทรัพย์ (asset-based realocation) และการโอน (transfers) โดยประยกุ ต์กรอบแนวคิดและวธิ ีการจัดทำ�บัญชกี ระแสการ โอนประชาชาติ หรือ National Transfer Account (NTA) มาใช้ในการศกึ ษา เมื่อจดั การและวเิ คราะห์ขอ้ มูลทเ่ี กีย่ วข้องตามแนวทางการจัดท�ำ NTA เสรจ็ สน้ิ จึงทำ�การ วเิ คราะหเ์ ชงิ ลกึ เกย่ี วกบั ลกั ษณะการโอนทางเศรษฐกจิ ของประชากร จ�ำ แนกตามกลมุ่ อายุ และตาม คณุ ลกั ษณะทางประชากร ซึ่ง 3 ปจั จยั หรือคุณลกั ษณะทพ่ี ิจารณาได้แก่ ระดบั การศึกษา สถานภาพ สมรส และการมบี ตุ รของประชากร (อย่างไรกต็ าม ดว้ ยขอ้ จำ�กัดของขอ้ มูล คณะฯ ได้เปลย่ี นปจั จยั การมีบุตรของประชากร เป็นประเภทของครัวเรือนซึ่งจำ�แนกตามโครงสร้างรุ่นประชากรท่ีอาศัย อยู่ร่วมกันภายในครัวเรือนแทน) ในขั้นตอนต่อไป จึงดำ�เนินการรวบรวมข้อมูลท่ีเกี่ยวข้องในการ คาดการณ์สถานการณ์การเปล่ียนแปลงทางประชากรในอนาคต ท้ังในด้านจำ�นวนประชากร โครงสร้างประชากร (จำ�แนกตามอายุ) และคณุ ลกั ษณะของประชากร (จ�ำ แนกตามระดบั การศึกษา สถานภาพสมรส และประเภทครอบครัว) เพื่อใช้ในการคาดการณ์ประชากรไทยในอนาคตระยะ 10 ปี และ 20 ปี (หรือในปี พ.ศ. 2570 และ 2580 ตามล�ำ ดับ) แล้วจึงน�ำ ฐานข้อมูลการคาดการณ์ ท่ีได้ ร่วมกับฐานข้อมูลการโอนทางเศรษฐกิจของประชากรจำ�แนกตามคุณลักษณะประชากร มาคาดประมาณสถานการณบ์ ัญชกี ระแสการโอนประชาชาตใิ นอนาคตในระดบั มหภาค โดยก�ำ หนด ให้แบบแผนการโอนระดับบุคคลไม่เปลี่ยนแปลงในแต่ละกลุ่มลักษณะประชากร (ตามอายุ ระดับ การศกึ ษา สถานภาพสมรส และประเภทครอบครัว) ช

ผลการศึกษาท่ีส�ำ คัญ ประกอบดว้ ย 3 สว่ น มรี ายละเอียดดงั นี้ (1) ระดบั การบรโิ ภค รายไดจ้ ากการท�ำ งานและการโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร รายอายุ พ.ศ. 2560 ผลการจัดทำ�ฐานข้อมูลการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากร พ.ศ. 2560 พบว่า ประชากรไทยมี ระดับรายได้จากการทำ�งาน รวมทุกรายอายุต่อหัว (per capita labor income) เท่ากบั 104,476 บาท ระดับการบริโภคต่อหัว (per capita consumption) เท่ากับ 130,305 บาท คิดเป็นมูลค่าการขาดดุลรายได้ตามช่วงชีวิตเฉล่ียต่อหัวประชากร (per capita life cycle deficit) เทา่ กับ 25,829 บาท หรือ ท้ังหมดจากประชากร 66.1 ล้านคน เป็นมูลค่ารวม (aggregate life cycle deficit) 1.71 ล้านล้านบาท ระดบั การบรโิ ภคและรายไดจ้ ากการท�ำ งานของประชากรไทย มแี บบแผนตามรายอายเุ ปน็ ไปตามโมเดลวัฏจกั รชีวติ ทางเศรษฐกจิ (Economic Life Cycle Model) โดยมีระดับการบริโภคที่สูงกว่า รายไดจ้ ากการท�ำ งาน (life cycle deficit หรือ LCD เป็นบวก + ) ในช่วงวยั เด็กระหว่างอายุ 0-24 ปี และวัยสูงอายทุ ่อี ายุ 58 ปีข้ึนไป และมีระดับการบริโภคท่ีต่ำ�กว่ารายไดจ้ ากการท�ำ งาน (LCD เปน็ ลบ - หรือ มี life cycle surplus) ในช่วงวัยท�ำ งานอายุระหวา่ ง 25-57 ปี (รปู 1 และ รปู 2) โดยใน แต่ละรายอายุ มลู คา่ การขาดดลุ รายได้ตามช่วงชีวิต (LCD) ซึง่ ในบางช่วงอายุมีคา่ เป็นบวก (+) และ ในบางชว่ งอายมุ ีค่าเปน็ ลบ (-) นั้น จะมมี ลู คา่ เท่ากบั การจัดสรรระหวา่ งช่วงอายุ (age realocation) ซ

รปู 1 Consumption, Labor income, Life Cycle Deficit (LCD): Per capita พ.ศ. 2560 200,000 150,000 100,000 50,000 0 -50,000 Labor income Consumption LCD บาท รูป 2 Age-reallocation to finance LCD: Per capita พ.ศ. 2560 150,000 100,000 50,000 0 0 9 18 27 36 45 54 63 72 84 90 99 อายุ -50,000 -100,000 Public ABR Private ABR Public Transfer (Net) Private Transfer (Net: Intra-HH) Private Transfer (Net: Inter-HH) ฌ

หากพจิ ารณาระดับการบรโิ ภค (consumption) เป็นตวั ตง้ั และวเิ คราะหแ์ หลง่ หรือท่มี าของ ทรัพยากรทางเศรษฐกิจท่บี คุ คลในแต่ละช่วงวัย (วัยเด็กอายุ 0-14 ปี วัยท�ำ งานอายุ 15-59 ปี และ วัยสงู อายอุ ายุ 60 ปีข้นึ ไป) น�ำ มาใชใ้ นการบรโิ ภค ซึ่งประกอบดว้ ย รายได้จากการทำ�งาน (labor income) บวกกบั มลู คา่ การจดั สรรระหวา่ งชว่ งอายุ(agerealocation) จากการจดั การสนิ ทรพั ยร์ ะหวา่ ง ชว่ งอายุ (asset-based realocation) และการโอน(transfers) พบว่า (รปู 3) ในวยั เดก็ ประมาณ3 ใน 5 (รอ้ ยละ58) ของการบรโิ ภคมแี หลง่ ทม่ี าจากการโอนรบั สทุ ธจิ าก สมาชิก (ซง่ึ น่าจะเปน็ พอ่ แม)่ ภายในครวั เรอื น (net intra-household transfer-in) และอกี ประมาณ 2 ใน 5 (ร้อยละ 42) มาจากการโอนรับสทุ ธจิ ากภาครฐั (net public transfer-in) ในวยั ท�ำ งาน รายได้จากการท�ำ งาน (labor income) และการจดั สรรสินทรัพยภ์ าคเอกชน (private asset based realocation: private ABR) มรี ะดบั ที่สงู กวา่ ระดบั การบริโภค (consumption) ถึง เกอื บร้อยละ 25 ของระดับการบรโิ ภค ซ่ึงทำ�ใหป้ ระชากรในวยั ท�ำ งานมีการโอนสุทธภิ ายในครวั เรอื น (net intra-household transfer) และการโอนสทุ ธภิ าครัฐ (net public transfer) ทีม่ คี ่าเปน็ ลบ (-) หรอื มีการโอนออกสทุ ธิ (net transfer-out) รวมประมาณรอ้ ยละ 24 ของระดับการบรโิ ภค ในวัยสูงอายุ เกอื บ 1 ใน 3 (รอ้ ยละ 33) ของการบรโิ ภคยังคงมาจากรายได้จากการทำ�งาน (labor income) และรอ้ ยละ 40 มาจากการจัดสรรสินทรัพยภ์ าคเอกชน (private ABR) ประมาณ ร้อยละ 18 มาจากการโอนรับสทุ ธภิ าครฐั (net public transfer-in) และร้อยละ 14 มาจากการโอนรบั สทุ ธิภาคเอกชนระหวา่ งครวั เรือน (net inter-household transfer-in) ญ

รูป 3 Economic resource as % of ระดบั การบรโิ ภค: ภาพรวม จ�ำ แนกตามวัย, พ.ศ. 2560 % 150 1.0% 100 16.5% 13.7% 3.0% 107.9% 17.7% 18.2% 58.4% 40.0% 50 80.2% 41.5% 32.7% 0 0.1% -12.7% 2.8% -11.2% -50 วยั เด็ก วัยท�ำ งาน วัยสูงอายุ รวมท้งั หมด อายุ 0-14 ปี อายุ 15-59 ปี อายุ 60 ปีขน้ึ ไป Net-intra household tranfer Net inter-household transfer Net Public transfer Private ABR Public ABR Labor Income ฎ

(2) โครงสร้างและคณุ ลกั ษณะประชากรไทย พ.ศ. 2560 พ.ศ. 2570 และ พ.ศ. 2580 ขอ้ มลู จากการคาดประมาณประชากรไทย รายอายุ โดยสถาบนั วจิ ยั ประชากรและสงั คม มหาวทิ ยาลัยมหิดล แสดงจ�ำ นวนประชากรไทยท้ังหมด ในพ.ศ. 2560 พ.ศ. 2570 และ พ.ศ. 2580 เทา่ กับ 66.1 ล้านคน 66.8 ล้านคน และ 65.2 ล้านคน ตามล�ำ ดบั โดยมีสดั ส่วนประชากรวัยเด็ก ลดลงขณะท่สี ัดส่วนประชากรวัยสูงอายเุ พ่มิ ขึ้นตอ่ เน่ือง การศกึ ษานใี้ ช้ข้อมูลจากการส�ำ รวจการเปลี่ยนแปลงของประชากร (Survey of Population Change: SPC) โดยสำ�นักงานสถิติแห่งชาติ มาวิเคราะห์และจัดทำ�เป็นฐานข้อมูลจำ�นวนประชากร และโครงสรา้ งทีจ่ ำ�แนกตามอายุ และคณุ ลักษณะของประชากร ซง่ึ ประกอบดว้ ย ระดับการศกึ ษา (education) สถานภาพสมรส (marital status) และประเภทครอบครัว (household type) โดยใช้ ข้อมูลจากการส�ำ รวจใน 2 ชว่ งเวลา ทีม่ ีระยะหา่ ง 10 ปี ไดแ้ กก่ ารสำ�รวจใน พ.ศ 2548-2549 และ พ.ศ.2558-2559 มาวเิ คราะหเ์ พอ่ื ประมาณคา่ พารามเิ ตอรก์ ารเปลยี่ นแปลงจ�ำ นวนและโครงสรา้ งของ ประชากรตามอายุและคณุ ลักษณะทจี่ ะใช้ในการคาดประมาณเปน็ ฐานข้อมูลประชากร พ.ศ. 2570 และ 2580 ตามลำ�ดับ โดยใชข้ ้อมูลประชากรในพ.ศ. 2560 เป็นปีฐาน และจำ�นวนคาดประมาณ ประชากรรายอายแุ ละประชากรรวมเป็นคา่ คมุ ยอด จากการวิเคราะห์ พบว่า ประชากรไทยในห้วงเวลาที่ทำ�การคาดประมาณ ในภาพรวม มีระดับการศึกษาท่ีสูงข้ึน โดยมีสัดส่วนประชากรที่จบการศึกษาระดับประถมศึกษาหรือตำ่�กว่า ท่ีลดลงต่อเนื่อง ในขณะท่ีสัดส่วนประชากรท่ีจบการศึกษาในระดับสูงกว่ามัธยมปลายเพิ่มขึ้น สถานภาพสมรสการแตง่ งานและมคี มู่ สี ดั สว่ นลดลง ในขณะทส่ี ถานภาพหยา่ หรอื แยก และเปน็ หมา้ ย เพม่ิ สงู ข้นึ ส�ำ หรับประเภทครวั เรือน เป็นลกั ษณะครวั เรอื นทีม่ สี มาชกิ เพยี ง 1 ร่นุ ประชากรในสดั ส่วน ทเ่ี พิ่มมากข้นึ ในขณะท่คี รวั เรอื นท่ีมีสมาชกิ 2 และ 3 รุ่นประชากรข้ึนไป ลดลงตอ่ เน่ือง (3) สถานการณ์การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งร่นุ ประชากรในอนาคต พ.ศ 2570 และ 2580 จากการวิเคราะห์ฐานข้อมูลประชากรในอนาคต ร่วมกับฐานข้อมูลการโอนทาง เศรษฐกิจฯ โดยพิจารณาเพียงโครงสร้างอายุของประชากรท่ีเปลี่ยนไป พบว่า การขาดดุลราย ได้ตามช่วงชีวิต (LCD) เฉลี่ยทุกอายุต่อหัวประชากร มีแนวโน้มเพ่ิมข้ึนต่อเน่ืองจาก 25,829 บาท ใน พ.ศ. 2560 เปน็ 30,088 บาท และ 35,061 บาท ในพ.ศ. 2570 และ 2580 ตามล�ำ ดับ โดยระดับ การบริโภคและรายได้จากการทำ�งาน(consumption and labor income) ในแต่ละอายุและกลุ่มวัย ของประชากรไมเ่ ปลย่ี นแปลงมากนกั ซึ่งการขาดดลุ LCD ทเ่ี พม่ิ ขึ้นเปน็ ผลมาจากการเปลย่ี นแปลง โครงสร้างประชากรของประเทศที่มีสัดส่วนประชากรสูงอายุเพิ่มสูงขึ้นต่อเน่ือง (ขณะท่ีสัดส่วน ประชากรในวยั แรงงานมีแนวโนม้ ลดลง) เปน็ หลัก ฏ

เกี่ยวกับการจดั สรรระหว่างชว่ งอายุ (age realocation) พบวา่ ระดับการโอนรบั สทุ ธิจาก ภาครัฐ (net public transfer-in) ต่อหัวเพิ่มขึ้นเป็น 1,398 บาท และ 3,371 บาท ตามลำ�ดับ ซงึ่ สะทอ้ นแนวโนม้ ภาระทางการคลงั ในการจดั สวสั ดกิ ารและสนบั สนนุ สงั คมสงู อายขุ องประเทศทจ่ี ะ เพิ่มขึ้นในอนาคต (หมายเหตุ ในทีน่ ้ี การโอนสุทธภิ าครฐั ของประชากรต่อคนในแตล่ ะอายุ มรี ะดบั หรอื แบบแผนทไ่ี มเ่ ปลย่ี นแปลง แตด่ ว้ ยโครงสรา้ งประชากรทเ่ี ปลยี่ นไปท�ำ ใหม้ ลู คา่ รวมตอ่ หวั ประชากร ท่ีรัฐตอ้ งสนบั สนนุ มแี นวโนม้ เพม่ิ ข้ึน) อยา่ งไรก็ตาม เม่ือทำ�การประมาณการระดับการบรโิ ภค รายไดจ้ ากการท�ำ งาน และการ โอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร โดยพจิ ารณาทงั้ โครงสรา้ งอายแุ ละคณุ ลกั ษณะทางประชากร ที่เปลย่ี นแปลง ระหว่าง พ.ศ. 2560-2580 กลบั พบวา่ มลู คา่ การขาดดลุ รายได้ตามช่วงชีวิต (LCD) ตอ่ หัวประชากรลดลงเมื่อเทยี บกบั ใน พ.ศ. 2560 เปน็ 23,876 บาทตอ่ คน ใน พ.ศ. 2570 และปรับ เพมิ่ ขน้ึ เปน็ 26,833 บาทตอ่ คน ใน พ.ศ. 2580 ซงึ่ จะเห็นไดว้ ่าเป็นมูลค่าท่ตี ำ�่ กวา่ จากการประมาณ การโดยพจิ ารณาเฉพาะโครงสรา้ งอายเุ พียงอยา่ งเดยี วคอ่ นขา้ งมาก ผลการศึกษาน้ีแสดงให้เห็นว่า ภายใต้สถานการณ์การสูงวัยทางประชากรท่ีประเทศมี สดั สว่ นของประชากรสงู อายเุ พม่ิ ขน้ึ แตห่ ากประชากรทสี่ งู อายมุ คี ณุ ภาพหรอื ทนุ มนษุ ยท์ พี่ ฒั นาดขี นึ้ ในทนี่ ช้ี ว้ี ดั จากระดบั การศกึ ษาทเ่ี พม่ิ สงู ขน้ึ รวมถงึ อายคุ าดเฉลยี่ ของประชากรทย่ี าวนานขน้ึ ซง่ึ สะทอ้ น สถานะสุขภาพของประชากรในภาพรวมท่ีปรับตัวดีข้ึน แม้แนวโน้มประชากรจะมีสถานภาพสมรส ที่เป็นโสด มีบุตรน้อยลงและโครงสร้างการอยู่อาศัยในครัวเรือนที่เปลี่ยนไปเป็นลักษณะครัวเรือน 1 รุน่ ประชากรเพิ่มมากข้ึน ผลกระทบทางเศรษฐกจิ โดยเฉพาะในด้านภาระทางการคลังของภาครฐั ในการดูแลประชากรภาพรวม โดยเฉพาะกลุ่มผู้สูงอายุ อาจไม่ไดร้ นุ แรงหรอื เป็นไปในด้านลบมาก เท่าท่ีคาดการณ์จากการพิจารณาเพียงเฉพาะโครงสร้างประชากรในด้านอายุเท่านั้น ซึ่งช้ีให้เห็นว่า การให้ความสำ�คัญกับการพัฒนาทุนมนุษย์และคุณภาพของประชากรน่าจะเป็นปัจจัยท่ีภาคส่วน ทเ่ี กย่ี วขอ้ งควรใหค้ วามส�ำ คญั มากกวา่ การมงุ่ เนน้ เพยี งการเพมิ่ จ�ำ นวนการเกดิ หรอื จ�ำ นวนประชากร ในอนาคตเพยี งอยา่ งเดียว ฐ

(4) ผลการศกึ ษาและประเด็นพจิ ารณาเชิงนโยบายทีส่ ำ�คัญจากการศึกษา เรื่องแรก เกี่ยวกับนโยบายการส่งเสริมการเกิดและสนับสนุนการเลี้ยงดูประชากรวัยเด็ก พบวา่ ตน้ ทนุ คา่ ใชจ้ า่ ยในการเลย้ี งดเู ดก็ อายุ0-14 ปี1 คนในประเทศไทย มมี ลู คา่ รวมทงั้ สนิ้ ประมาณ 1.55 ลา้ นบาท (ไมร่ วมผลของอัตราเงนิ เฟ้อ) ในจ�ำ นวนน้ี ประมาณ 3 ใน 5 เปน็ สว่ นทร่ี บั ผิดชอบโดย ครวั เรอื น(พอ่ แม)่ ซง่ึ พบความเหลอ่ื มล�ำ้ ของคา่ ใชจ้ า่ ยดา้ นการศกึ ษาและสขุ ภาพของเดก็ ในระดบั ทส่ี งู ระหว่างครัวเรือนท่ยี ากจนและครวั เรอื นที่มฐี านะดี อีก 2 ใน 5 เปน็ สว่ นทีอ่ ดุ หนนุ จากภาครัฐ (รปู 4) รปู 4 มูลค่าการบริโภค ต่อหัวประชากร ในชว่ งอายุ 0-14 ปี รวม 1.55 ลา้ นบาท Public ABR Private ABR 0.5% 0.4% Private Transfer (Net) Public Transfer (Net) (Net: Intra-HH) 59% 41% เร่ืองที่ 2 นโยบายสร้างความตระหนักและส่งเสริมการเตรียมพร้อมสู่การเป็นผู้สูงอายุ ทอ่ี ายุ 60 ปี โดยเฉลย่ี คนไทยจะมีอายุยืนยาวได้อีกประมาณ 20 ปี จากการศกึ ษา พบวา่ ทรพั ยากร ทางเศรษฐกิจทจี่ ำ�เป็นตอ้ งใช้ในการบริโภคโดยเฉลีย่ ในช่วง 20 ปีน้ัน มีมูลคา่ ประมาณ 2.54 ลา้ น บาท (รูป 5) หรือตกประมาณปีละ 127,000 บาท ในจ�ำ นวนนี้ ประมาณ 50,000 บาทเป็นรายได้ ที่มาจากทรพั ยส์ นิ และเงนิ ออม หากสมมติว่า อัตราผลตอบแทนจากทรพั ยส์ ินและเงนิ ออมโดยเฉลย่ี อยู่ที่ร้อยละ 2 ต่อปี จำ�นวนทรัพย์สินและเงินออมท่ีคนไทยควรมีก่อนอายุ 60 จะอยู่ที่ประมาณ 2.5 ล้านบาท แต่ส�ำ หรบั ผทู้ ไี่ มม่ ีครอบครัวหรอื ลกู หลานดูแลในวยั ชรา การเตรยี มตวั ในสว่ นนต้ี ้อง เพ่มิ ขนึ้ อกี ประมาณ 1 ใน 4 ฑ

รูป 5 per capita sonsumption ในช่วงอายุ 60-79 ปี รวม 2.54 ล้านบาท Private Transfers (Net) 31% Labor Income 776,274 287,297 11% Private ABR 41% 17% Publice Transfer+ABR 1,049,174 431,342 เรื่องที่ 3 นโยบายการจัดสวัสดิการแกผ่ สู้ งู อายุโดยเฉพาะผสู้ งู อายยุ ากจน ผลการศึกษา พบวา่ ผสู้ งู อายไุ ทยประมาณรอ้ ยละ7(เกอื บ7.5 แสนคน จากผสู้ งู อายทุ งั้ หมด11 ลา้ นคน) มรี ะดบั การ บริโภคตำ�่ กว่าเสน้ ความยากจน (poverty line) การจะยกผูส้ งู อายุกลุ่มนใี้ หข้ ้ึนมาอยสู่ ูงกว่าระดบั เส้น ความยากจน ภาครัฐควรอุดหนุนเงินเพิ่มเติมประมาณ 400 บาทต่อเดือนตอ่ คน ซ่ึงขอ้ มูลนีส้ ามารถ น�ำ ไปใชใ้ นการพจิ ารณาเปลย่ี นนโยบายเบยี้ ยงั ชพี ของผสู้ งู อายุ โดยอาจเปน็ ไดท้ งั้ ในลกั ษณะนโยบาย แบบเจาะจงพาะผูส้ ูงอายุทย่ี ากจน (targeting policy) หรือนโยบายแบบถ้วนหนา้ (universal policy) รูป 6 จำ�นวนและรอ้ ยละผสู้ ูงอายทุ ย่ี ากจน พ.ศ. 2560 ยากจน ค7น% 741,433 ไมย่ ากจน 9คน3% 10,571,628 ฒ

เรอื่ งที่ 4 นโยบายสง่ เสรมิ การพัฒนาคุณภาพประชากร การวิเคราะห์สถานการณ์การโอน ทางเศรษฐกิจระหวา่ งร่นุ ประชากร พบวา่ การเปลยี่ นแปลงทางประชากร หากพิจารณาเฉพาะดา้ น โครงสรา้ งอายทุ ่มี ีสดั ส่วนผสู้ งู อายเุ พิม่ ข้นึ จะส่งผลลบ (-) คอ่ นข้างมาก ตอ่ การขาดดุลรายได้รวม ของประเทศ และภาระค่าใช้จ่ายทางการคลังของภาครัฐ อย่างไรก็ตาม หากนำ�คุณลักษณะของ ผู้สูงอายุในอนาคตที่กำ�ลังเปลี่ยนไป จากการมีระดับการศึกษาท่ีสูงขึ้น มีการแต่งงานช้าลงและ จ�ำ นวนบุตรทนี่ อ้ ยลง มารว่ มพิจารณาดว้ ย จะพบวา่ ผลการคาดการณไ์ ม่ไดเ้ ลวรา้ ยเหมือนในกรณี แรก โดยปรากฏว่าการคลังภาครัฐอาจจะได้ผลเชิงบวกเสียด้วยซำ้� ซ่ึงเป็นผลมาจากคุณลักษณะ ของผู้สูงอายุในอนาคตที่มีคุณภาพและทุนมนุษย์สูงข้ึน มีศักยภาพในการทำ�งานท่ีนานขึ้น ซึ่งเป็น หลักฐานเชิงประจักษ์ชี้ให้เห็นความสำ�คัญของนโยบายส่งเสริมการพัฒนาคุณภาพประชากรและ ลงทนุ ในทรัพยากรมนษุ ย์ทกุ ชว่ งวยั จากการวเิ คราะหฐ์ านขอ้ มลู การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร พ.ศ.2560 ในระดบั บคุ คล จ�ำ แนกตามระดบั การศกึ ษา ตามกลมุ่ วยั ไดแ้ ก่ วยั ท�ำ งานและวยั สงู อายุ ขอ้ มลู ทพี่ บแสดงให้ เห็นอย่างชัดเจนว่า ระดบั รายได้จากการท�ำ งาน (labor income) มคี วามสัมพนั ธ์ในเชงิ บวก (+) กับ ระดบั การศกึ ษาของบุคคล การลงทุนในทรัพยากรมนษุ ย์ โดยเฉพาะในด้านการศึกษา เป็นเรอื่ งที่ มีความสำ�คัญและสามารถบรรเทาสถานการณ์ทางเศรษฐกิจของประเทศที่ได้รับผลกระทบจากการ สงู อายขุ องประชากรได้ ดงั นนั้ นโยบายในการเสรมิ สรา้ งความมน่ั คงทางประชากรในอนาคต จงึ ตอ้ ง ให้ความสำ�คัญทัง้ ในดา้ นจ�ำ นวนหรอื ปรมิ าณประชากร ควบคไู่ ปกบั การลงทุนเพอื่ ยกระดับคุณภาพ และพฒั นาคนของประเทศในระยะยาวให้ดียง่ิ ขน้ึ ณ

Summary In the next few years, Thailand wil become a complete aged society with the proportion of population aged 60 and over reaching at 20 percent of the total population. While the proportion of aged population keeps increasing, the number and proportion of the newly born children keep declining every year. This brings up some concerns to the society in terms of its impacts and consequences, both at the present and in the future. These concerns are, for example, about the elderly’s income sources and income security, and issues regarding to economic intergenerational transfers from the private sector, especialy the households, and the public sector in order to support the children and elderly population. These dependent groups are the population in the age period when level of consumption is higher than level of labor income that they can earn from working. “Intergenerational Economic Transfers in Thailand’s Aged Society” applies the National Transfer Account (NTA) approach to analyze the age-specific pattern of lifecycle deficits (LCD) and age realocation, which consists of asset-based realocation and economic transfers of public and private sectors, of Thai population across the life course from age 0 to 99+, using year 2017 as the base year. Findings from the baseline analysis in 2017 then is used to project and estimate the economic impacts of population ageing on the aggregate LCD and age realocation due to changed age-structure and also qualifications of the population in the future next 10 and 20 years in 2027 and 2037, respectively. From the 2017 intergenerational transfer analysis, the per capita labour income and consumption on average of Thais at al ages was found to be 104,476 Baht and 130,305 Baht, respectively. This resulted in 25,829 Baht of lifecycle deficit or LCD per head of which for the 66.1 milion population in 2017, the total value of aggregate LCD was 1.71 trilion Baht. According to the age profile of LCD, Thais had positive LCD (+ LCD or consumption was greater than labor income) during age 0-24 and 58 and over. Negative LCD (- LCD or labor income was greater than ด

consumption) was happened during the working age 25-57. In addition, there are some key findings and policy considerations that can be drawn out. For example, the first one is empirical evidence about cost of raising a child that can be used in considering appropriate pronatalist policy and measure to provide financial support for married couples in Thailand to have a child or more children. From the analysis, cost of raising a child aged 0-14 years was found totaly at 1.55 milion Baht of which 3 of 5 was shouldered by the parents and family and the other 2 of 5 was subsidized by the public sector. There is a large inequality of private consumption on education and health of the children by household’s socio-economic levels. The second finding for policy consideration is about economic preparation for the old age by the working-age population or the prospective elderly in the future. Based on the estimate that the Thais at age 60 is expected to live for 20 years more, the level of total consumption needed for living during that period was calculated -on average of the Thais -to be at around 2.54 milion Baht or around 127,000 Baht per year. Of the consumption expenditure per year, about 50,000 Baht was financed by income generated from asset and saving. According to this number, assuming that the rate of return from saving account (which is the saving or investment method with the lowest risk and at the same time the lowest return) is 2 percent per year, the amount of asset or saving that a person needs before reaching age 60 should be around 2.5 milion Baht. Somehow, for those who are single or married but without children, the amount of asset or saving that should prepare would be larger. The third one is a finding for considering welfare policy to support the elderly who live in poverty. From the analysis, around 7 percent of the total 11 milion Thai elderly was found living with private consumption expenditure lower than the poverty line in 2017. To lift up this group of elderly above the poverty line, around 400 Baht living alowance or financial support per month per head is needed for them from the government. This additional alowance for the elderly might be implemented as a targeting policy (for only the poor ones) or a universal policy (for al elderly). The fourth finding is to support investment in education and lifelong learning opportunity in al-age to improve human capital and the quality of Thai population in order to offset negative impacts on economic development capacity of the country due to shrinking size of the labor force in the future. ต

คำ�ย่อท่ีใชใ้ นการวจิ ยั ค�ำ ย่อ ค�ำ ศพั ท์ ภาษาไทย ABR Asset Based Realocation การจดั สรรสนิ ทรัพย์ CSMBS Civil Servant Medical Benefit กองทุนสวสั ดิการการรกั ษาพยาบาลข้าราชการ Scheme GDP Gross Domestic Product ผลิตภัณฑม์ วลรวมในประเทศ HH and Households and non-profit ครวั เรือนและสถาบนั /องคก์ รไมแ่ สวงหาก�ำ ไร NPISHs institutions serving households ใหบ้ ริการครัวเรอื น IGT Inter-generational transfers การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรุ่นประชากร LCD Life Cycle Deficit การขาดดุลรายไดต้ ามช่วงชวี ติ NHA National Health Account บัญชีรายจ่ายสขุ ภาพแหง่ ชาติ NIA National Income Account บญั ชรี ายได้ประชาชาติ NTA National Transfer Account บญั ชกี ระแสการโอนประชาชาติ ROW Rest of the World ภาคตา่ งประเทศ SES Socioeconomic Survey การส�ำ รวจภาวะเศรษฐกจิ และสังคมของ ครัวเรือน SPC Survey of Population Change การสำ�รวจการเปล่ียนแปลงของประชากร SSS Social Security Scheme กองทุนประกันสงั คม UHC Universal Health Coverage กองทุนหลกั ประกันสุขภาพถ้วนหน้า UN-DESA The United Nations Department แผนกเศรษฐกจิ และสงั คมแห่งสหประชาชาติ of Economic and Social Affairs ถ

สารบญั กิตตกิ รรมประกาศ ก ค�ำ น�ำ ข บทสรุปผ้บู รหิ าร จ Summary ด ค�ำ ย่อท่ใี ช้ในการวิจยั ถ บทท่ี 1 ความน�ำ และแนวคดิ 1 1.1 ความเปน็ มา 2 1.2 วัตถุประสงค์และแนวทางดำ�เนนิ การศึกษา 6 1.3 แนวคิดการจัดทำ�บญั ชีกระแสการโอนประชาชาติ (National Transfer Account: NTA) 8 1.4 แหล่งข้อมลู ทีใ่ ช้ในการศกึ ษา 13 บทท่ี 2 กรอบและวิธกี ารศกึ ษา 15 2.1 กรอบและข้ันตอนการศึกษา 16 2.2 การจดั ทำ�ฐานขอ้ มลู การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรุ่นประชากรของประเทศไทย พ.ศ. 2560 21 2.3 การจดั การข้อมลู ประชากร จ�ำ แนกรายอายุและตามคุณลักษณะ 37 2.4 การประมาณการผลกระทบจากการเปลยี่ นแปลงโครงสร้างรายอายุและ คณุ ลกั ษณะของประชากรไทยทม่ี ีตอ่ การโอนทางเศรษฐกจิ ระหว่างรุ่นประชากร พ.ศ. 2570 และ 2580 41

บทที่ 3 การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุน่ ประชากรของไทย พ.ศ. 2560 45 3.1 ค่าคุมยอดระดบั มหภาค (macro control) 46 3.2 การขาดดลุ รายไดต้ ามช่วงชวี ิต (lifecycle deficit) และการจัดสรรระหวา่ งชว่ งอายุ (age realocation) 50 3.3 ระดบั การบรโิ ภค (consumption) และแหลง่ ทีม่ าของทรพั ยากรทางเศรษฐกิจ ของประชากรจ�ำ แนกตามวัยและคณุ ลักษณะ 57 บทท่ี 4 คาดการณ์สถานการณใ์ นอนาคต อีก 10 และ 20 ปี ขา้ งหนา้ 79 บทท่ี 5 บทสรุป และขอ้ พจิ ารณาเชงิ นโยบาย 93 5.1 สรปุ วิธกี ารศึกษาและขอ้ คน้ พบที่ส�ำ คญั 94 5.2 ประเด็นขอ้ พิจารณาเชงิ นโยบาย 99 ภาคผนวก 107 ดัชน ี 124 บรรณานกุ รม 127

สารบญั รูปภาพ รปู 1.1 แบบแผนการบรโิ ภคและรายได้จากการท�ำ งาน 8 รปู 2.1 กรอบและข้ันตอนการศกึ ษา (Study framework and procedures) 16 รูป 2.2 คณุ ลักษณะทางประชากร 48 กลมุ่ 38 รปู 3.1 การบริโภค รายได้จากการทำ�งาน และการขาดดุลรายได้ตามชว่ งชวี ิต สทุ ธติ อ่ หวั 59 รปู 3.2 การจดั สรรระหว่างชว่ งอายุ (age realocation) เพ่ือจัดการการขาดดุลรายได้ (LCD) รายอายุตอ่ หัวประชากร พ.ศ. 2560 60 รูป 3.3 ระดับการบริโภค (consumption) จ�ำ แนกตามวยั ภาพรวม พ.ศ. 2560 61 รูป 3.4 สดั ส่วนรายไดจ้ ากการท�ำ งาน และ การจัดสรรระหว่างช่วงอายุ ของการบริโภค (consumption) ระดับบุคคลต่อหัวประชากร จ�ำ แนกตามวัย ภาพรวม พ.ศ. 2560 62 รปู 3.5 สดั สว่ นรายได้จากการท�ำ งาน และ การจดั สรรระหวา่ งช่วงอายุ ของการบรโิ ภค (consumption) ระดบั บคุ คลต่อหัวประชากร ของเดก็ (0-24 ป)ี เปรียบเทียบไทย กบั ผลการศกึ ษาในต่างประเทศ 64 รูป 3.6 สดั ส่วนรายได้จากการทำ�งาน และ การจดั สรรระหว่างช่วงอายุ ของการบริโภค (consumption) ระดบั บุคคลต่อหวั ประชากร ของผูส้ ูงอายุ (65 ปีขึ้นไป) เปรยี บเทียบไทย กบั ผลการศกึ ษาในตา่ งประเทศ 65 รปู 3.7 ระดบั การบริโภค (consumption) จ�ำ แนกตามวยั และ เพศ พ.ศ. 2560 67 รูป 3.8 สดั สว่ นรายไดจ้ ากการทำ�งาน และ การจัดสรรระหวา่ งช่วงอายุ ของการบรโิ ภค (consumption) ระดบั บุคคลต่อหวั ประชากร จำ�แนกตามวัย และเพศ พ.ศ. 2560 67 รูป 3.9 ระดบั การบรโิ ภค (consumption) จ�ำ แนกตามวัยและ ระดบั เศรษฐานะของครัวเรือน (household quintiles) พ.ศ. 2560 69 รูป 3.10 สัดสว่ นรายไดจ้ ากการทำ�งาน และ การจดั สรรระหวา่ งชว่ งอายุ ของการบรโิ ภค (consumption) ระดับบคุ คลตอ่ หวั ประชากร จำ�แนกตามวัย และระดับเศรษฐานะ ของครัวเรอื น พ.ศ. 2560 69 รูป 3.11 ระดับการบรโิ ภค (consumption) จำ�แนกตามวัย และประเภทครัวเรอื น พ.ศ. 2560 71 รูป 3.12 สัดสว่ นรายได้จากการท�ำ งาน และ การจัดสรรระหวา่ งช่วงอายุ ของการบรโิ ภค (consumption) ระดับบุคคลต่อหวั ประชากร จำ�แนกตามวยั ประเภทครวั เรอื น พ.ศ. 2560 71 รูป 3.13 ระดบั การบริโภค (consumption) จำ�แนกตามวัย และระดับการศึกษา พ.ศ. 2560 73

รปู 3.14 สดั สว่ นรายได้จากการทำ�งาน และ การจัดสรรระหวา่ งช่วงอายุ ของการบริโภค 74 (consumption) ระดบั บุคคลต่อหวั ประชากร จ�ำ แนกตามวัย และระดับการศกึ ษา 75 พ.ศ. 2560 76 รูป 3.15 ระดบั การบริโภค (consumption) จ�ำ แนกตามวยั และสถานภาพสมรส พ.ศ. 2560 81 รูป 3.16 สัดสว่ นรายได้จากการท�ำ งาน และ การจัดสรรระหวา่ งชว่ งอายุ ของการบรโิ ภค 84 (consumption) ระดบั บคุ คลต่อหวั ประชากร จำ�แนกตามวยั และสถานภาพสมรส พ.ศ. 2560 85 รปู 4.1 คาดประมาณจำ�นวนประชากรไทยรายอายุ พ.ศ. 2560 2570 และ 2580 รูป 4.2 การขาดดุลรายไดต้ ามช่วงชีวิต ภาพรวมประเทศ (aggregate LCD) พ.ศ. 2560 91 และคาดการณ์ พ.ศ. 2570 และ 2580 โดยพิจารณาเฉพาะการเปล่ยี นแปลง ประชากรด้านโครงสร้างอาย ุ 92 รูป 4.3 การจดั สรรระหว่างชว่ งอายุ ภาพรวมประเทศ (aggregate age realocation) 99 พ.ศ. 2560 และคาดการณ์ พ.ศ. 2570 และ 2580 โดยพจิ ารณาเฉพาะ 101 การเปล่ียนแปลงประชากรดา้ นโครงสรา้ งอายุ 102 รปู 4.4 การขาดดลุ รายได้ตามช่วงชีวติ ภาพรวมประเทศ (aggregate LCD) พ.ศ. 2560 105 และคาดการณ์ พ.ศ. 2570 และ 2580 โดยพิจารณาการเปลีย่ นแปลงประชากร ด้านโครงสรา้ งอายุ และลกั ษณะของประชากร 105 รูป 4.5 การจัดสรรระหว่างชว่ งอายุ ภาพรวมประเทศ (aggregate age realocation) พ.ศ. 2560 และคาดการณ์ พ.ศ. 2570 และ 2580 โดยพจิ ารณาการเปลีย่ นแปลง ประชากรด้านโครงสร้างอายุ และลกั ษณะของประชากร รูป 5.1 มูลคา่ การบรโิ ภค ตอ่ หัวประชากร (per capita consumption) รวมในชว่ งอายุ 0-14 ปี พ.ศ. 2560 รปู 5.2 มลู คา่ การบริโภค ต่อหัวประชากร (per capita consumption) รวมในชว่ งอายุ 60-79 ปี พ.ศ. 2560 รูป 5.3 รอ้ ยละผู้สูงอายุทีย่ ากจน พ.ศ. 2560 พิจารณาจากระดับการบรโิ ภคภาคเอกชน (private consumption) รปู 5.4 รายได้จากการทำ�งาน ตอ่ หวั ประชากร (per capita labor income) เฉลย่ี ต่อปี จ�ำ แนกตามวัยและระดับการศึกษา พ.ศ. 2560 รูป 5.5 แบบแผนรายอายุ รายได้จากการทำ�งาน ตอ่ หวั ประชากร พ.ศ. 2560 ผลการคาดการณ์ พ.ศ. 2570 และ 2580 โดยพิจารณาการเปลี่ยนแปลง คณุ ลักษณะของประชากร

สารบญั ตาราง ตาราง 3.1 คา่ คุมยอดระดบั มหภาค (macro-control) การขาดดลุ รายไดต้ ามชว่ งชวี ติ (LCD) ตามแนวคิดการจัดทำ�บัญชีกระแสการโอนประชาชาติ คาดประมาณส�ำ หรับ พ.ศ. 2560 (หนว่ ย: ล้านบาท) 47 ตาราง 3.2 คา่ คุมยอดระดับมหภาค (macro-control) การจดั สรรระหวา่ งชว่ งอายุ 48 (age-realocation) ตามแนวคิดการจดั ท�ำ บัญชกี ระแสการโอนประชาชาติ คาดประมาณสำ�หรบั พ.ศ. 2560 (หน่วย: ลา้ นบาท) ตาราง 3.3 การขาดดลุ รายได้ตามชว่ งชีวติ (Life Cycle Deficit: LCD) ในระดบั บคุ คล ปี 2560 (หนว่ ย: บาท/ป/ี คน) 54 ตาราง 3.4 การถ่ายโอนระหวา่ งช่วงอายุ (Age Realocation) ต่อคน พ.ศ. 2560 55 (หนว่ ย: บาทต่อป)ี (per capita) ตาราง 4.1 การขาดดลุ ระหว่างชวี ติ (LCD) และการจดั สรรระหว่างชว่ งอายุ (age realocation) ของประชากรไทย จ�ำ แนกตามกลมุ่ อายุ พ.ศ. 2560 และผลการคาดประมาณ พ.ศ. 2570 และ 2580 โดยพิจารณาเฉพาะการเปล่ยี นแปลงประชากรดา้ น โครงสร้างอาย ุ 82 ตาราง 4.2 การขาดดลุ ระหว่างชีวติ (LCD) และการจดั สรรระหวา่ งชว่ งอายุ (age realocation) ของประชากรไทย จำ�แนกตามกลมุ่ อายุ พ.ศ. 2560 และผลการคาดประมาณ พ.ศ. 2570 และ 2580 โดยพิจารณาการเปลีย่ นแปลงประชากรด้านโครงสร้างอายุ และลกั ษณะของประชากร 88



บทท่ี 1 ความนำ�และแนวคดิ

1.1 ความเปน็ มา จากผลการคาดประมาณประชากร ณ กลางปี พ.ศ. 2560 โดยสถาบันวิจัยประชากรและ สังคม มหาวิทยาลัยมหิดล ประเทศไทยมีจำ�นวนผู้สูงอายุท่ีอายุต้ังแต่ 60 ปีข้ึนไปถึง 11.3 ล้าน คน หรอื คดิ เป็นประมาณ ร้อยละ 17 ของประชากรทั้งหมด (ปัทมา ว่าพัฒนวงศ์ และ ปราโมทย์ ประสาทกุล, 2560) การเพมิ่ ขึ้นของสดั ส่วนประชากรสูงวัยอย่างตอ่ เนื่อง นับตง้ั แตป่ ระเทศไทยเขา้ สู่ การเปน็ “สังคมสูงอาย”ุ ในราว พ.ศ. 2548 ท�ำ ให้อัตราสว่ นการเกื้อหนนุ ผู้สูงอายุ (Potential Support Ratio) หรอื จ�ำ นวนประชากรวยั แรงงานทจ่ี ะตอ้ งชว่ ยเหลอื ดแู ลผสู้ งู อายหุ นงึ่ คนในประเทศลดลงอยา่ ง ตอ่ เนื่อง จากประมาณ 10.3 ใน พ.ศ. 2523 เปน็ 7.0 ใน พ.ศ. 2543 (สำ�นักงานคณะกรรมการ พัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ, 2543) และเหลือเพียง 3.8 จากผลการคาดประมาณ ณ กลางปี พ.ศ. 2560 อยา่ งหลกี เลยี่ งไมไ่ ด้ แนวโนม้ การเพิ่มข้ึนของสดั ส่วนการพึง่ พิงของประชากร สูงวัยเม่ือเทียบกับจำ�นวนประชากรวัยทำ�งานอย่างต่อเนื่องน้ี ทำ�ให้เกิดข้อกังวล ในหลายประเด็น เกีย่ วกบั ผลกระทบต่างๆ ท่ีจะเกิดข้นึ ตามมา ทั้งในระดบั จลุ ภาคตอ่ ตัวผู้สูงอายุ รวมถึงครอบครวั และผู้ดูแล โดยเฉพาะในเร่ืองแหล่งรายได้และความเพียงพอของรายได้ การมีเงินออมและ หลกั ประกันรายได้ รวมถึงหลกั ประกนั ในดา้ นอ่ืนๆ ท่ีจำ�เปน็ ในยามชรา และในระดบั มหภาค เก่ียว กบั ผลกระทบทางการคลงั จากคา่ ใชจ้ า่ ยดา้ นสวสั ดกิ ารและสขุ ภาพโดยเฉพาะส�ำ หรบั กลมุ่ ประชากร สูงอายุท่ีมีแนวโน้มเพิ่มสูงขึ้น ศักยภาพและขีดความสามารถในการพัฒนาประเทศเชิงเศรษฐกิจ รวมถงึ ประเดน็ ทางสงั คมอื่นๆ ท่ีเก่ยี วขอ้ ง การศึกษาการโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร (intergenerational transfer) มีความส�ำ คัญ จากแนวคดิ โมเดลวฏั จกั รชวี ติ ทางเศรษฐกจิ หรอื EconomicLifecycleModel ซงึ่ แสดง ระดบั การบรโิ ภค (consumption) ของบคุ คลเทยี บกับ ระดับรายได้จากการท�ำ งาน (labor income) ทบี่ ุคคล น้ันสามารถหาได้ในแตล่ ะปีอายุ สามารถแบ่งชว่ งชีวิตของประชากรหนงึ่ คนออกได้เปน็ 3 ชว่ ง คือ หน่ึง ช่วงวัยเด็กท่ีระดับรายได้ต่ำ�กว่าระดับการบริโภค (เป็นช่วงที่ประชากรยังคงพ่ึงพิงพ่อแม่และ ครอบครวั ยงั ไมส่ ามารถท�ำ งานหารายไดไ้ ด)้ สอง ชว่ งวยั ท�ำ งานทร่ี ะดบั รายไดเ้ พมิ่ สงู ขน้ึ และมรี ะดบั สูงกว่าระดับการบริโภค (เป็นช่วงท่ีประชากรเข้าสู่วัยแรงงานและตลาดแรงงาน สามารถทำ�งานได้ เตม็ ที่) และสาม ช่วงวัยสงู อายุ ที่ระดับรายไดล้ ดลงและกลับมาอยู่ต่�ำ กวา่ ระดบั การบริโภคอกี คร้ัง (เปน็ ชว่ งท่ปี ระชากรสงู วัย ทำ�งานหารายไดไ้ ด้น้อยลงหรอื หยดุ ทำ�งาน) 2

ในช่วงท่ี 1 (วัยเด็ก) และ 3 (วัยสูงอายุ) เป็นช่วงชีวิตที่ประชากรเกิด การขาดดุลทาง เศรษฐกิจ (economic deficit) เน่ืองจากมีความสามารถในการหารายได้จากการท�ำ งานไดน้ ้อยกว่า ระดบั การบริโภคทต่ี อ้ งการ ซ่ึงเปน็ ช่วงชีวิตหรือวยั ท่ีจะมกี ารโอนเข้า (transfer-in) ของทรัพยากร ทางเศรษฐกิจสูงกว่าการโอนออก (transfer-out) จาก/ไปยงั ร่นุ ประชากรอ่นื ๆ โดยกระแสการโอน เกดิ ขน้ึ ใน 3 ลกั ษณะ ไดแ้ ก่ หนงึ่ การโอนทรพั ยากรทางเศรษฐกจิ หรอื เงนิ โอนจากสมาชกิ ภาคเอกชน ซ่ึงอาจอย่ภู ายในครัวเรือนเดยี วกนั หรอื นอกครัวเรอื น (inter household transfer or intra-household transfer) (โดยเฉพาะจากสมาชิกที่อยู่ในวัยทำ�งานซึ่งเป็นช่วงชีวิตท่ีประชากรเกิด การเกินดุลทาง เศรษฐกิจ (economic surplus) ซึ่งในกรณขี องประชากรวยั เด็ก จะเปน็ เงินโอนหรอื การสนับสนนุ ทาง เศรษฐกิจท่ีมาจากพอ่ แมใ่ นวยั ท�ำ งาน และกรณขี องประชากรสูงวยั ส่วนใหญ่ จะเปน็ เงินโอนหรือ การสนับสนุนทางเศรษฐกิจที่มาจากบุตรหลานหรือญาติในวัยทำ�งานเช่นกัน) สอง เงินโอนภาครัฐ (public transfer) (สำ�หรับวัยเด็ก) ในลักษณะของการสนับสนุนงบประมาณและการช่วยเหลือด้าน การศึกษาและสุขภาพ (สำ�หรับประชากรสูงอายุ) ในลักษณะเงินบำ�เหน็จบำ�นาญ สวัสดิการ การ ดแู ลรกั ษาสขุ ภาพหรอื เงนิ ชว่ ยเหลอื เบย้ี ยงั ชพี ทไ่ี ดร้ บั จากภาครฐั และ สาม (เฉพาะประชากรสงู อาย)ุ รายได้ท่ีเกิดจากสินทรัพย์หรือเงินออม หรือรายได้ที่เกิดจากทรัพย์สินที่บุคคลเก็บหรือลงทุนไว้ใน ระหว่างท่ีอยู่ในช่วงวัยทำ�งาน ซ่ึงแหล่งรายได้ หรือทรัพยากรทางเศรษฐกิจส่วนน้ี อาจเรียกได้ว่า เป็นการโอนของตัวบุคคล ในลักษณะการจัดสรรสินทรัพย์ของตนเองข้ามช่วงอายุ (จากวัยทำ�งาน เพื่อใช้ในยามสูงอายุ หรือ เกษยี ณจากการท�ำ งาน) หรอื age-realocation ในรูปแบบ asset-based real ocation หากพิจารณาย้อนกลับกัน จะเห็นว่าในช่วงท่ีประชากรอยู่ในวัยทำ�งานที่มีการเกินดุล ทางเศรษฐกิจ ก็เป็นช่วงชีวิตที่จะมีการโอนออก (transfer-out) ของทรัพยากรทางเศรษฐกิจ สูงกว่าการโอนเข้า (transfer-in) โดยอาจเป็นในลกั ษณะการโอนทรัพยากรทางเศรษฐกิจเพอื่ ให้การ สนบั สนนุ ประชากรวยั เดก็ (รนุ่ ลกู หลาน) หรอื ประชากรสงู อายุ (รนุ่ พอ่ แม)่ (interhouseholdtransferor intra-household transfer) หรือ เพอ่ื ออมและลงทนุ ในทรัพย์สนิ ทจี่ ะก่อให้เกดิ รายได้หรอื เปน็ แหล่ง รายได้แกต่ นเองเมื่อเขา้ สวู่ ยั สูงอายุที่ไมส่ ามารถท�ำ งานได้ (asset-based realocation) หรอื เป็นการ โอนออกในลักษณะเงินสมทบเข้าสู่กองทุนบำ�เหน็จบำ�นาญและเงินภาษีที่จ่ายให้แก่รัฐบาลเพ่ือใช้ใน การจัดระบบสวัสดิการตา่ งๆ (public transfer) 3

การศกึ ษาการโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากรจะชว่ ยใหเ้ หน็ ภาพการเกอื้ หนนุ ภาวะ การพึ่งพิงกันทางเศรษฐกิจของประชากรแต่ละรุ่นประชากร รวมถึงความสามารถในการจัดสรร สนิ ทรพั ยข์ า้ มชว่ งอายขุ องประชากร(ในลกั ษณะการออม หรอื การสะสมสนิ ทรพั ยใ์ นรปู แบบ ทรพั ยส์ นิ หรอื ทนุ ทกี่ อ่ ใหเ้ กดิ รายได)้ ไดช้ ดั เจนมากกวา่ การพจิ ารณาเพยี งชว่ งอายขุ องประชากร (เชน่ วยั เดก็ 0-14 ปี วัยทำ�งาน 15-59 ปี และวัยสูงอายุ 60 ปีข้ึนไป) โดยเฉพาะในสถานการณป์ ัจจบุ ันที่สงั คม มีสัดส่วนประชากรสูงวัยเพิ่มขึ้นต่อเน่ือง และประชากรสูงวัยจำ�นวนมากยังคงสามารถทำ�งานหา รายไดพ้ งึ่ พงิ ตนเองทางเศรษฐกจิ ไดม้ ากขนึ้ กวา่ แตก่ อ่ น ซง่ึ จะเปน็ ประโยชนต์ อ่ การพจิ ารณานโยบาย ในการเตรยี มการรบั มอื และจดั การในเรอ่ื งทเ่ี กย่ี วขอ้ งไดอ้ ยา่ งเหมาะสมดยี งิ่ ขนึ้ จากแนวคดิ ดงั กลา่ ว ที่ผ่านมามีการศึกษาจำ�นวนหน่ึงที่ดำ�เนินการภายใต้แนวคิดการศึกษาที่เรียกว่า “บัญชีกระแสการ โอนประชาชาติ” หรอื National Transfer Accounts (NTA) ซึง่ เปน็ ความพยายามในการน�ำ เสนอบญั ชี รายไดป้ ระชาชาตหิ รอื NationalIncomeAccount(NIA) เปน็ รายอายุ เพอื่ ใหส้ ามารถวเิ คราะหแ์ บบแผน รายได้และการบริโภคของประชากรในแต่ละรายอายุได้ โดยสะท้อนให้เห็นรูปแบบการจัดสรร ระหว่างช่วงอายุ (age realocation) ในลักษณะ การโอนระหว่างรุ่นประชากร (intergenerational transfers) ทัง้ การโอนสาธารณะระหว่างบุคคลและภาครฐั (public transfer) และการโอนภาคเอกชน (private transfer) หรอื การจัดสรรสินทรัพย์ (รวมถงึ การออม) ของบุคคลข้ามช่วงวยั (asset-based realocation) ในแต่ละชว่ งอายุ การศึกษาบัญชีกระแสการโอนประชาชาติ ถูกพัฒนาข้ึนภายใต้โครงการ The National Transfer Accounts Project โดย Ronald Lee and Andrew Mason ตง้ั แต่ พ.ศ. 2545 เป็นต้นมา โดยมเี ครอื ขา่ ยทที่ �ำ การศกึ ษาจดั ท�ำ NTA ในหลายประเทศทวั่ โลก รวมถงึ ประเทศไทย ซง่ึ ในปจั จบุ นั สำ�นักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ หรือ สภาพัฒน์ ภายใต้การสนับสนุนของ กองทนุ ประชากรแหง่ สหประชาชาติ(UNFPA) ไดเ้ รมิ่ ด�ำ เนนิ การศกึ ษาและพฒั นาบญั ชกี ระแสการโอน ประชาชาตสิ ำ�หรบั ประเทศไทย เพื่อนำ�มาใช้ในการวิเคราะห์กำ�หนดนโยบายท่เี หมาะสมด้วยเชน่ กนั ซ่ึงทผ่ี า่ นมามีการศกึ ษาใน พ.ศ. 2554 และ 255611 1 พ.ศ. 2556 มีการเผยแพร่ผลการศึกษาเฉพาะในส่วน การขาดดลุ รายไดต้ ามชว่ งชวี ติ หรอื แบบแผนการ บรโิ ภคและรายไดจ้ ากการท�ำ งาน 4

ประชากรสูงวัย: ไมใ่ ช่เพียง “จำ�นวน” ทีเ่ พมิ่ ขึ้น แต่ “บริบทการสงู วยั ” กเ็ ปล่ยี นไปด้วย จากผลการศึกษารูปแบบและระดับการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรด้วย NTA เมื่อนำ�ข้อมูลการเปล่ียนแปลงโครงสร้างทางประชากรท่ีสัดส่วนประชากรสูงอายุมีแนวโน้ม เพม่ิ ขน้ึ ขณะทป่ี ระชากรวยั ท�ำ งานและวยั เดก็ มแี นวโนม้ ลดลงมารว่ มพจิ ารณา จะสามารถสะทอ้ นหรอื คาดประมาณใหเ้ หน็ ผลกระทบทจ่ี ะเกดิ ขนึ้ ตอ่ การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร การจดั สรร สนิ ทรัพยข์ องบคุ คลขา้ มช่วงวัย และ การโอนภาครฐั และ การโอนภาคเอกชนได้ อยา่ งไรก็ตาม ภายใต้บริบทการสูงวัยของประชากรในประเทศท่ีเปล่ียนไป ซึ่งไม่ใช่เพียงในเร่ืองของจำ�นวนหรือ สัดส่วนประชากรสูงวัยท่ีกำ�ลังเพิ่มข้ึนต่อเนื่องเท่านั้น แต่คุณลักษณะในด้านต่างๆ ของประชากร สูงวัยกก็ ำ�ลังเปล่ียนแปลงไปด้วย โดยเฉพาะในเรอื่ งทนุ มนุษย์ (human capital) หรือระดับการศกึ ษา (education) ของประชากรสงู วยั ในอนาคตทมี่ แี นวโนม้ สงู ขน้ึ (ซงึ่ เปน็ ปจั จยั ทค่ี าดวา่ มอี ทิ ธพิ ลโดยตรง ต่อโอกาสในการท�ำ งาน ลักษณะงานทท่ี �ำ ระดับรายไดจ้ ากการท�ำ งาน และ ความสามารถในการ ออมและการลงทุนในทรัพย์สินในช่วงที่อยู่ในวัยทำ�งานของบุคคลก่อนเข้าสู่วัยสูงอายุ) สถานภาพ สมรส (marital status) ทม่ี แี นวโนม้ การครองโสดเพิ่มขึ้น ขณะท่ี แนวโน้มของการมบี ุตรหรือจ�ำ นวน บุตรที่มีกลบั น้อยลง ซ่งึ เปน็ ผลต่อเนอ่ื งไปยังการเปลี่ยนแปลงในลักษณะครวั เรอื นของประชากรไทย ท้ังในดา้ นขนาดและโครงสรา้ ง ที่มแี นวโน้มจ�ำ นวนสมาชิกในครวั เรอื นท่นี อ้ ยลง ขณะท่ี รนุ่ ประชากร ท่ีอาศัยอยู่ร่วมกันก็มีแนวโน้มเป็นเพียง 1 หรือ 2 รุ่นประชากร โดยในบางกรณีเป็นลักษณะของ ครัวเรือนข้ามรุ่น หรือ skipped generation ซ่ึงส่วนหน่ึงเป็นผลจากปัจจัยด้านการย้ายถ่ินของ ประชากรทพ่ี ลวตั รเพิ่มสงู ข้ึน ในปัจจบุ ัน “บตุ ร” และครอบครัว หรือ ครัวเรือน ยงั คงเปน็ แหล่ง รายไดห้ ลกั ทส่ี �ำ คญั ของผสู้ งู อายไุ ทย แตใ่ นภาพอนาคตทปี่ ระชากรไทยมแี นวโนม้ ครองโสดเพมิ่ ขน้ึ มลี กู น้อยลง ขนาดครอบครวั และครวั เรอื นลดลง การพ่งึ พงิ แหลง่ รายไดแ้ ละเงนิ โอนระหว่างรนุ่ ประชากร ในครอบครัวย่อมได้รับอิทธิพลและอาจมีลักษณะที่เปล่ียนไป ทำ�ให้การศึกษาเพื่อคาดประมาณ ผลกระทบจากการเปลยี่ นแปลงทางประชากรที่จะมตี อ่ การโอนทางเศรษฐกจิ ในอนาคต ควรตอ้ งน�ำ ปัจจัยการเปลี่ยนแปลงเหล่าน้ีเข้าไปร่วมพิจารณาให้เห็นภาพการเปล่ียนแปลงที่จะเกิดข้ึนได้ชัดเจน เหมาะสมย่งิ ขน้ึ 5

1.2 วตั ถปุ ระสงคแ์ ละแนวทางดำ�เนนิ การศกึ ษา สถาบันวจิ ัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลยั มหิดล ภายใต้การสนบั สนนุ จากสำ�นักงาน กองทนุ สนบั สนนุ การวิจยั (สกว.) ได้ดำ�เนนิ การศึกษาภายใต้โครงการวิจัย “การศกึ ษาการโอนทาง เศรษฐกจิ ขา้ มรนุ่ ประชากรภายใตบ้ รบิ ทการสงู วยั ทางประชากรทกี่ �ำ ลงั เปลยี่ นแปลงของประเทศไทย” โดยมีวตั ถปุ ระสงคก์ ารศกึ ษาทสี่ �ำ คญั 3 ประการ ไดแ้ ก่ หน่ึง เพ่ือศึกษาสถานการณ์ เก่ียวกับรูปแบบและระดับการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่น ประชากรของประเทศไทย พ.ศ. 2560 สอง เพอ่ื ประเมนิ ผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงทางประชากร ทง้ั ในดา้ นโครงสร้างอายุ และบริบทการสูงวัยหรือคุณลักษณะของประชากรท่ีกำ�ลังเปล่ียนแปลง ต่อการโอนทางเศรษฐกิจ ระหว่างรนุ่ ประชากรของประเทศในอนาคต และ สาม เพ่ือเสนอข้อพิจารณาเชิงนโยบายในการวางแผนรองรับผลกระทบ และจัดการ สถานการณก์ ารโอนทางเศรษฐกจิ ระหว่างรนุ่ ประชากรในอนาคตได้อยา่ งเหมาะสม การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรในสังคมสูงอายุไทย เป็นการวิเคราะห์และ สงั เคราะห์ขอ้ มลู จากขอ้ มูลทุตยิ ภูมิ และศกึ ษาแนวคิด ทฤษฏี จากการศกึ ษาในอดตี เน้อื หาของ หนังสือประกอบด้วย 5 ส่วน ได้แก่ ส่วนท่ีหนึ่ง ความนำ�และแนวคิด ส่วนที่สอง กรอบและวิธี การศึกษา ส่วนที่สาม การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรของไทย พ.ศ. 2560 ส่วนท่ีสี่ คาดการณ์สถานการณใ์ นอนาคต อีก 10 และ 20 ปี ขา้ งหนา้ และส่วนที่หา้ บทสรปุ และขอ้ พิจารณา เชิงนโยบาย 6

สว่ นทหี่ นง่ึ ความน�ำ และแนวคดิ เปน็ การศกึ ษาแนวคดิ บญั ชกี ระแสการโอนประชาชาติ หรอื NationalTransferAccount(NTA) เพอ่ื น�ำ ไปสคู่ วามเขา้ ใจตอ่ การวเิ คราะหก์ ารโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ ง รนุ่ ประชากร แนวคิด NTA ไดถ้ ูกประยกุ ตใ์ ชใ้ นการศกึ ษาน้ี เพ่ือให้เห็นการเกอื้ หนุนและระดับการ พง่ึ พงิ ทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร ดงั นนั้ ในสว่ นทห่ี นงึ่ นจี้ ะสรปุ แนวคดิ NTA กอ่ นทจี่ ะวเิ คราะห์ เรอื่ งการโอนทางเศรษฐกิจระหวา่ งรุ่นประชากร ส่วนที่สอง ข้ันตอนในการศึกษา โดยใช้แนวคิด NTA เพ่ือจัดทำ�ฐานข้อมูลการโอนทาง เศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร พ.ศ. 2560 ในแตล่ ะรายการของการขาดดลุ รายไดต้ ามชว่ งชวี ติ (LCD) และการจัดสรรระหว่างชว่ งอายุ (age-realocation) ทงั้ ในส่วน การจดั สรรสนิ ทรัพย์ (asset-based realocation) และการโอนทางเศรษฐกจิ (transfers) ของประชากรรายอายุ จ�ำ แนกตามคณุ ลกั ษณะ ของประชากร รวมทงั้ การจัดการกบั ขอ้ มูลทางประชากร สว่ นทส่ี าม เกี่ยวกับสถานการณ์ เกยี่ วกับรปู แบบและระดับการโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ ง รุ่นประชากรของประเทศไทย พ.ศ. 2560 ในส่วนน้ี จะวิเคราะห์รูปแบบและระดับการโอนทาง เศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร การขาดดุลรายได้ การจดั การสนิ ทรพั ย์และการโอนระดับบุคคลตอ่ หัวประชากร ในระดบั ภาพรวมประเทศ สว่ นทสี่ ่ี ประเมินผลกระทบจากการเปล่ียนแปลงทางประชากร ในอนาคตระยะ 10 ปี และ 20 ปี ทง้ั ในดา้ นโครงสรา้ งประชากรรายอายุ และคณุ ลกั ษณะของประชากร ตอ่ การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากรของประเทศในอนาคต โดยเฉพาะเรอื่ งทสี่ �ำ คญั ตอ่ การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ ง รนุ่ ประชากร เชน่ การขาดดลุ รายไดต้ ามชว่ งชีวิต และ การจัดสรรระหว่างช่วงอายุ ดว้ ยการจัดสรร สินทรพั ย์ และ การโอน ท้งั จากภาครัฐและภาคเอกชน ส่วนท่ีห้า เสนอข้อพิจารณาเชิงนโยบายในการวางแผนรองรับผลกระทบ และจัดการ สถานการณ์การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรในอนาคต โดยมุ่งเน้นท้ัง 3 กลุ่มประชากร ได้แก่ วัยสูงอายุ วยั แรงงาน และวยั เด็ก 7

1.3 แนวคิดการจัดทำ�บัญชกี ระแสการโอนประชาชาติ (National Transfer Account: NTA) บญั ชกี ระแสการโอนประชาชาติ (National Transfer Account) เป็นบัญชีบนั ทกึ กระแสการ โอนที่มีมิติอายุเข้ามาเก่ียวข้องระหว่างบุคคลช่วงวัยต่างๆ ท่ีเกิดขึ้นภายในประเทศ มีทั้งการกระ ทำ�ที่ผ่านองค์กรของภาครัฐและองค์กรท่ีไม่ใช่ภาครัฐ รวมไปถึงสถาบันครอบครัวและสถาบันที่ ไม่ใช่ครอบครัว โดยทำ�การการแจกแจงระดบั การบริโภค รายได้จากการทำ�งาน และการโอนของ ทรัพยากรทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งภาคเอกชนกับภาคเอกชน (ครวั เรอื นกบั ครัวเรือน และภายในครวั เรือน) และระหว่างภาคเอกชนกับภาครฐั ภายในประเทศ โดยจ�ำ แนกการวิเคราะห์ออกเป็น 2 สว่ น ทส่ี �ำ คัญ ไดแ้ ก่ ส่วนการขาดดลุ รายได้ตามชว่ งชวี ติ (lifecycle deficit : LCD) และการจดั สรรระหวา่ ง ชว่ งอายุ (age realocation) การขาดดลุ รายไดต้ ามช่วงชีวิต คำ�นวณจากผลต่างระหวา่ ง ระดบั รายจา่ ยเพือ่ การบรโิ ภค (consumption) และ รายไดแ้ รงงานหรอื รายไดจ้ ากการท�ำ งาน (labor income) ของประชากรในแตล่ ะ อายุ ขณะที่ การจัดสรรระหวา่ งชว่ งอายุ (age realocation) ประกอบด้วย 2 ส่วนยอ่ ยท่สี �ำ คัญ ได้แก่ การจัดสินทรัพย์ (asset based realocation) และ การโอน (transfer) รูป 1.1 แบบแผนการบริโภคและรายไดจ้ ากการท�ำ งาน ทม่ี า : NTA Manual, 2013 8

เมื่อพิจารณาแบบแผนการบริโภคและรายได้จากการทำ�งานในแต่ละอายุตลอดช่วงชีวิต จะท�ำ ใหส้ ามารถแบง่ ชว่ งวยั ของประชากรออกไดเ้ ปน็ 3 ชว่ ง หนงึ่ ชว่ งวยั เดก็ ซงึ่ เปน็ ชว่ งชวี ติ ทร่ี ะดบั รายไดแ้ รงงานอย่ตู ่ำ�กวา่ ระดบั การบริโภค (labor income < consumption) สอง ชว่ งวยั ทำ�งานหรือ วยั แรงงานท่รี ะดับรายได้แรงงานอยสู่ ูงกวา่ ระดับการบริโภค(labor income > consumption) และสาม ช่วงวัยเกษยี ณหรอื วัยสงู อายซุ ง่ึ เปน็ ช่วงท่ีระดับรายไดแ้ รงงานกลับมาอยตู่ �ำ่ กว่าระดบั การบริโภคอีก คร้ัง (labor income < consumption) ในชว่ งทกี่ ารบรโิ ภคมีระดบั ทีส่ ูงกวา่ รายได้แรงงาน (labor income < consumption) เรยี กได้ วา่ เปน็ ชว่ งที่มี “การขาดดุลรายได้ตามช่วงชีวิต” หรอื “Life Cycle Deficit” (LCD) ซ่ึงจะมคี า่ เป็นบวก (+) โดยเฉพาะสำ�หรับประชากรในช่วงวัยเด็กและช่วงวัยเกษียณหรือสูงอายุ ในขณะที่จะมีค่าเป็น ลบ (-) ส�ำ หรับประชากรในชว่ งวัยท�ำ งานหรือวัยแรงงาน ที่มีระดับการบรโิ ภคต�ำ่ กวา่ ระดับรายได้ แรงงาน (labor income < consumption) การขาดดุลรายได้ตามชว่ งชีวติ หรอื LCD สามารถถกู ชดเชย (ในกรณีท่เี ปน็ +) หรือถกู จัดการ (ในกรณที ีเ่ ป็น -) ดว้ ยการโอนทางเศรษฐกจิ ขา้ มรุ่นประชากรหรือ การจดั สรรระหว่างช่วงอายุ (age-realocation) ได้ใน 2 ลกั ษณะ คือ หน่งึ การจัดสรรสนิ ทรพั ย์หรอื asset realocation และ สอง การโอนระหว่างกลุ่มวัยหรอื transfers ซ่ึงทงั้ 2 ลกั ษณะน้ีมที ่ีมาทั้งจาก ภาครัฐและภาคเอกชน (ภายในและระหวา่ งครวั เรอื น) บัญชีกระแสการโอนประชาชาติหรือ National Transfer Account (NTA) เป็นเคร่ืองมือที่ ถูกพัฒนาข้ึนภายใต้แนวคิดโมเดลวัฏจักรชีวิตทางเศรษฐกิจ ที่เป็นการนำ�มิติด้านอายุมาผนวกเข้า กับข้อมูลบัญชีรายได้ประชาชาติ โดยจัดทำ�ข้อมูลในรูปแบบของบัญชีที่แสดงกระแสการโอนทาง เศรษฐกิจระหว่างบุคคลในแต่ละช่วงวัย ผ่านสถาบันทางเศรษฐกิจท่ีเป็นภาครัฐและไม่ใช่ภาครัฐ หรือภาคเอกชน ซึง่ ในที่นี้ รวมภาคครัวเรอื นภาคธุรกิจ ภาคสถาบนั ไม่แสวงหาก�ำ ไรใหบ้ รกิ ารครัว เรือน และภาคต่างประเทศ โดยการโอนทางเศรษฐกิจนี้มีวัตถุประสงค์เพ่ือชดเชยการขาดดุลหรือ จดั การการเกนิ ดลุ รายไดข้ องบคุ คลทเ่ี กดิ ในแตล่ ะชว่ งชวี ติ การจดั ท�ำ บญั ชกี ระแสการโอนประชาชาติ ใชห้ ลกั การพนื้ ฐานวา่ ในแตล่ ะชว่ งชวี ติ หรอื แตล่ ะรายอายุ กระแสการไหลเขา้ (inflows) ของทรพั ยากร ทางเศรษฐกิจของบุคคลแตล่ ะคนมีปรมิ าณที่เท่ากับกระแสการไหลออก (outflows) 9

ในท่ีนี้กระแสการไหลเขา้ (inflows) มคี า่ เทา่ กบั ผลรวมของ รายไดแ้ รงงาน หรอื จากการ ทำ�งาน γι(α) รายไดจ้ ากสินทรัพย์ γα(α) รวมกับ เงินโอนรบั จากภาครัฐ และเงนิ โอนรับจากภาค เอกชน (ภาคครวั เรอื น ภาคธรุ กจิ หรอื สถาบนั อน่ื ทไ่ี มใ่ ชภ่ าครฐั ) τ+(α) ในขณะทก่ี ระแสการไหลออก (outflows) มคี า่ เทา่ กับผลรวมของ การบริโภคภาคเอกชน (ภาคครัวเรอื น ภาคธรุ กิจ หรอื สถาบนั อ่ืน ทไ่ี ม่ใช่ภาครฐั ) รวมกบั การบรโิ ภคของภาครัฐ C(α) เงินโอนจา่ ยใหภ้ าครัฐ รวมกบั เงนิ โอนจา่ ย ให้ภาคเอกชน τ− (α) และการออม S(α) Inflow Outflow γι(α) + γα(α) + τ+(α) = C(α) + S(α) + τ− (α) ซ่งึ เม่ือพิจารณาในภาพรวม จากแนวคิดข้างตน้ หากทำ�การจดั รปู สมการใหม่จะไดส้ มการ การขาดดลุ ตามชว่ งชีวิต (LCD) ซึง่ มคี า่ เทา่ กับการจัดสรรระหว่างช่วงอายุ (age realocation) ทีแ่ สดง การโอนทางเศรษฐกิจขา้ มรุ่นประชากร ใน 2 ลกั ษณะ ได้แก่ การจัดสรรสนิ ทรัพย์ (asset-based realocation) และการโอนสุทธิ (net transfers) Lifecycle Deficit: LCD Age Realocation C(α) - γι(α) = γα(α) - S(α) + τ+(α) - τ−(α) RAessaelto-cbaatieodn Net Transfers 10

การขาดดลุ รายไดต้ ามช่วงชีวติ (Lifecycle Deficit (LCD)) การขาดดลุ รายไดข้ องบคุ คลในแตล่ ะชว่ งอายุ สามารถเปรยี บเทยี บไดจ้ ากรายไดข้ องบคุ คล ในแตล่ ะช่วงอายุ และการบริโภคของบคุ คลในแต่ละช่วงอายุ โดยปกติจะพบว่า ในช่วงประชากร วัยเด็กและวัยสูงอายุมีการบริโภคมากกว่ารายได้ จึงส่งผลให้เกิดการขาดดุลทางรายได้ (เป็นลบ) ในขณะท่ีประชากรวัยแรงงานมีรายได้มากกว่าการบริโภค จึงส่งผลให้เกิดการเกินดุลทางรายได้ (เป็นบวก) เน่ืองมาจากตลอดท้ังช่วงชีวิตของบุคคลในแต่ละช่วงวัยจะมีรายได้และการบริโภคท่ี แตกต่างกัน ซ่งึ รายได้จะสูงในกลมุ่ ประชากรวัยแรงงานและจะตำ่�ในชว่ งประชากรวยั เดก็ และวัยสงู อายุ การบรโิ ภค Consumption : C(α) การบรโิ ภคจะประกอบดว้ ย 2 ส่วน คือ 1) การบริโภคขององค์กรภาครัฐ แบ่งออกเปน็ 3 สว่ นหลัก ได้แก่ รายจ่ายเพือ่ การศึกษา รายจ่ายเพื่อสุขภาพ และรายจา่ ยเพื่อการบรโิ ภคอ่นื ๆ 2) การบรโิ ภคของครัวเรอื น ภาคเอกชน หรอื สถาบนั อื่นๆที่ไมใ่ ชข่ ององคก์ รภาครัฐ แบง่ ออกเปน็ 3 ส่วน หลกั เชน่ กนั แตท่ ้ังนีร้ ายจ่ายในภาคเอกชนจะมีการถูกหักภาษี รายไดจ้ ากการท�ำ งาน Labor Income : γι(α) รายได้แรงงานจะประกอบไปดว้ ย รายไดจ้ ากคา่ จ้าง รายได้จากการประกอบอาชพี อสิ ระ และเงินเดือน ซึ่งรวมถึงผลประโยชนต์ ่างๆทีน่ ายจ้างจัดหาหรอื มอบให ้ ในส่วนของ Lifecycle Deficit จะสามารถระบุได้ว่าบุคคลมีรายได้เพียงพอหรือไม่ เป็นการ เปรียบเทียบระหว่างการบริโภคกับรายได้จากการทำ�งานของบุคคลในแต่ละรายอายุ (ประชากร วัยเด็กและวัยสูงอายุ) เมื่อมีการขาดดุลบุคคลจะต้องแหล่งเงินทุนเพื่อมาชดเชยการขาดดุล ในขณะทเี่ มอื่ บคุ คลเกดิ การเกนิ ดลุ (ประชากรวยั แรงงาน) กจ็ ะตอ้ งน�ำ สว่ นทเ่ี กนิ ดลุ กระจายไปยงั หนว่ ย ประชากรอน่ื ๆ ทข่ี าดดลุ 11

การจัดสรรระหว่างช่วงอายุ (Age Reallocation) Age Real ocation = γα(α) - S(α) + τ+(α) - τ−(α) การจัดสรรระหว่างช่วงอายุ เป็นการโอนระหว่างช่วงอายุเพื่อชดเชยการขาดดุลรายได้ ของบุคคลในแต่ละชว่ งวัย โดยผา่ นวธิ ีการ 2 วธิ กี ารส�ำ คัญ คอื การจดั สรรสินทรัพย์ (asset-based realocation) และการโอน (transfer) การจัดสรรสินทรัพย์ (asset-based realocation) Asset-based Realocation = γα(α) - S(α) เป็นการชดเชยการขาดดุลของบุคคลในแต่ละช่วงวัยด้วยรายได้จากสินทรัพย์ ที่หักลบ ด้วยการออม ซึ่งรายได้จากทรพั ย์สนิ γα(α) ประกอบไปด้วย การจดั สรรทรพั ย์สินภาครฐั (Public asset-based realocation) การจัดสรรสนิ ทรพั ยภ์ าคเอกชน (Private asset-based realocation) ในสว่ นของการออม S(α) จะแบง่ ออกเปน็ การออมภาครฐั และการออมภาคเอกชน โดยจะ มคี า่ ชดุ ขอ้ มลู คมุ ยอดระดบั มหภาค (Macro Control) เทา่ กับระดบั การออมในระบบบญั ชีประชาชาติ ซงึ่ ไม่สามารถจำ�แนกจุดประสงคข์ องการออมได้ การโอนสุทธิ (net transfer) Transfer = τ+(α) - τ−(α) การโอนประกอบด้วย 2 สว่ น 1) เงนิ โอนรบั จากภาครฐั และเงินโอนรับภาคเอกชน τ+(α) เชน่ เงนิ สงเคราะหใ์ หผ้ ดู้ อ้ ยโอกาส เบย้ี ยงั ชพี ผสู้ งู อายุ และเงนิ ทภ่ี าครฐั มสี ว่ นรว่ มสมทบในโครงการ ประกันสังคม เงินโอนระหว่างครัวเรือน (Inter-household transfers) เชน่ การให้ของขวัญการให้เงิน ชว่ ยงานพิธกี ารต่างๆ และ 2) เงนิ โอนจา่ ยให้ภาครัฐและเงนิ โอนจา่ ยใหภ้ าคเอกชน τ−(α) เชน่ การ จ่ายภาษี หรอื บริจาคเงินแกภ่ าครฐั การโอนเงินจากหวั หน้าครวั เรอื นไปยังสมาชกิ อน่ื ๆ ในครัวเรือน บญั ชกี ระแสการโอนประชาชาตสิ ามารถแสดงใหเ้ หน็ ถงึ ระบบเศรษฐกจิ ระหวา่ งชว่ งวยั ของ ประชากรในแต่ละช่วงอายุ เพื่อให้สามารถวิเคราะห์แบบแผนรายได้และการบริโภคของประชากร โดยได้สะท้อนให้เห็นรูปแบบการโอนระหว่างรุ่นประชากรในประเทศไทย เพ่ือให้เป็นประโยชน์ต่อ ทางนโยบายเพื่อให้เกิดความเหมาะสมกับสภาพบริบทของประเทศไทยควรมีนโยบายหรือแนวทาง ในการปอ้ งกนั และเพอ่ื รองรบั ประเดน็ ปญั หาและผลกระทบทจ่ี ะเกดิ ขน้ึ ตามแตล่ ะชว่ งวยั (ส�ำ นกั งาน คณะกรรมการพฒั นาการเศรษฐกจิ และสังคมแหง่ ชาต,ิ 2556) 12

1.4 แหลง่ ขอ้ มูลทใ่ี ชใ้ นการศึกษา 1) บัญชีรายได้ประชาชาติของประเทศไทย (พ.ศ. 2560) ใช้เป็นข้อมูลในการกำ�กับ หรือ ชุดข้อมูลคุมมูลค่าภาพรวมระดับมหภาค (macro control) ของแต่ละรายการของ NTA หรือ การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากร ที่ได้จากการวิเคราะห์ด้วยข้อมูลระดับ ครัวเรือนและบุคคลเพ่ือจัดทำ�เป็นฐานข้อมูลแต่ละรายการตามแบบแผนรายอายุ (หรือ age-profile) ทั้งในส่วนการขาดดุลรายได้ตามช่วงชีวิต (LCD) โดยเฉพาะ ข้อมูลรายได้ แรงงาน (จากการทำ�งานเป็นลูกจ้าง จากการประกอบอาชีพอิสระหรือกิจการส่วนตัว) รายจ่ายเพือ่ การบรโิ ภค (ด้านการศกึ ษา ดา้ นสขุ ภาพและดา้ นอ่นื ๆ) การจดั สรรสนิ ทรัพย์ (รายไดจ้ ากทนุ และทรพั ยส์ นิ หกั การออมหรอื การลงทนุ ) และการโอนสทุ ธทิ ง้ั ในภาคเอกชน และรฐั บาล และการโอน (การโอนเขา้ หักการโอนออก) 2) การสำ�รวจภาวะเศรษฐกจิ และสงั คมของครัวเรอื น พ.ศ. 2560 3) เอกสารงบประมาณโดยสงั เขป ประจ�ำ ปงี บประมาณ 2560 รายงานสถติ กิ ารศกึ ษา และราย จ่ายด้านการศึกษาของประเทศไทย (ข้อมลู ในช่วงปี พ.ศ. 2558-2560) 4) การส�ำ รวจอนามยั และสวัสดิการ พ.ศ. 2560 5) บัญชีรายจ่ายสุขภาพแห่งชาติของประเทศไทย พ.ศ. 2557 (ซ่ึงเป็นข้อมูลที่เป็นปัจจุบัน ทส่ี ดุ เทา่ ที่มกี ารเผยแพร่) เปน็ ตน้ ใชเ้ ป็นแหลง่ ข้อมลู ระดับครัวเรอื น บคุ คลหรอื กล่มุ อายุ ทีส่ ามารถนำ�มาวเิ คราะหเ์ พื่อใชใ้ นการจัดทำ�แบบแผนรายไดแ้ รงงาน (labor income) และ การใช้จ่ายเพือ่ การบรโิ ภค (consumption) ของบคุ คลจ�ำ แนกรายอายุ (age profile) โดยใน ส่วนข้อมลู รายได้แรงงาน (labor income) แบ่งออกเป็นหมวดหมู่ย่อย ได้แก่ รายไดแ้ รงงาน จากการเปน็ ลูกจา้ ง (คา่ แรงหรือเงินเดอื นจากการทำ�งาน รวมสทิ ธิประโยชนอ์ ่นื ๆ จากการ ท�ำ งาน) และ รายไดแ้ รงงานจากการประกอบอาชพี หรอื กจิ การสว่ นตวั ในภาคเกษตรกรรม และนอกภาคเกษตรกรรม สว่ นขอ้ มูลรายจ่ายเพอ่ื การบริโภค (consumption) สามารถแบง่ ออกเปน็ รายการยอ่ ย ไดแ้ ก่ รายจา่ ยเพอื่ การบรโิ ภคภาคเอกชน(privateconsumption) และ รายจา่ ยเพ่ือการบรโิ ภคภาครัฐ (public consumption) ซ่ึงจะใหค้ วามส�ำ คญั ของหมวดคา่ ใช้ จ่ายที่สำ�คญั 2 หมวด ไดแ้ ก่ ด้านการศึกษา และ ด้านสุขภาพ 13

6) การส�ำ รวจการเปลย่ี นแปลงของประชากร พ.ศ.2548 - 2549 และ พ.ศ. 2558 - 2559 ด�ำ เนนิ การโดยสำ�นกั งานสถิติแหง่ ชาติ 7) การคาดประมาณประชากร พ.ศ.2553 - 2583 ด�ำ เนินการโดยคณะทำ�งานคาดประมาณ ประชากร คณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสงั คมแหง่ ชาติ ปรับปรงุ ขอ้ มูลใหมโ่ ดย สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล ทำ�การปรับข้อมูลประชากรกลางปี 2557 ใหส้ อดคลอ้ งกับประกาศตวั เลขประชากรของสำ�นกั บรหิ ารการทะเบยี น 14

บทที่ 2 กรอบและวิธีการศึกษา

2.1 กรอบและขั้นตอนการศึกษา ในบทน้ีเป็นการนำ�เสนอกรอบและข้ันตอนการดำ�เนินการศึกษาในภาพรวม และ วิธีการ ศึกษาท่ีสำ�คัญในการจัดทำ�ฐานข้อมูลการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากร ปี พ.ศ 2560 การจดั ท�ำ ฐานขอ้ มลู ประชากร รายอายุ จ�ำ แนกตามคณุ ลกั ษณะ พ.ศ.2560 และ การประมาณการณ์ ผลกระทบจากการเปล่ียนแปลงโครงสร้างรายอายุและคุณลักษณะของประชากรไทยท่ีมีต่อการโอน ทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากร พ.ศ. 2570 และ พ.ศ. 2580 รูป 2.1 กรอบและข้ันตอนการศกึ ษา (Study framework and procedures) (1) การจดั ท�ำ ฐานข้อมลู การโอนทาง • วิเคราะห์ข้อมูลเพื่อจดั ท�ำ ค่าคุมยอดระดับมหภาค (macro control) เศรษฐกิจระหวา่ งรนุ่ ประชากร พ.ศ. 2560 • วิเคราะห์ข้อมูลเพ่ือจัดทำ�แบบแผนรายอายุ (age profile) ของการขาด (ประยกุ ต์แนวคิดการจดั ท�ำ NTA) ดุลรายได้ตามช่วงชีวิต (life cycle deficit: LCD) การจัดสรรสินทรัพย์ (asset-based realocation) และการโอน (transfers) • วเิ คราะหผ์ ลการจัดท�ำ ฐานขอ้ มูลฯ - LCD ( แยกด้วย) และ Age realocation รายอายุ ตอ่ หวั ประชากรและ คา่ รวมมหภาค - LCD และ Age realocation จำ�แนกตามคุณลกั ษณะทางประชากร (ระดบั การศกึ ษา สถานภาพสมรสและประเภทครวั เรอื น) • วเิ คราะห์ข้อมลู เพอ่ื เสนอประเด็นพจิ ารณาเป็นข้อเสนอแนะเชิงนโยบาย • จดั ประชมุ ผเู้ ช่ยี วชาญฯ เพื่อให้ความเห็น/ขอ้ แนะนำ�ตอ่ ฐานขอ้ มูลฯ (2) การคาดประมาณการเปล่ียนแปลง • วิเคราะห์คุณลักษณะของประชากรไทย (รายอายุ จำ�แนกตาม ระดับ คณุ ลักษณะของประชากรรายอายุ และ การศึกษา สถานภาพสมรส และ ประเภทครัวเรือน) จากข้อมูล SPC จัดทำ�ฐานขอ้ มูลประชากรตามโครงสร้าง 2558-2559 รายอายุ และคณุ ลกั ษณะ ฯ พ.ศ. 2570 • วิเคราะห์การเปลี่ยนแปลงคุณลักษณะของประชากรไทย (รายอายุ) และ พ.ศ. 2580 ในชว่ ง 10 ปี จากขอ้ มลู SPC 2558-2559 และ 2548-2549 (3) การประมาณการผลกระทบจาก การเปลย่ี นแปลงโครงสร้างรายอายแุ ละ • จัดทำ�ฐานข้อมูลประชากร ด้านโครงสร้างประชากร (รายอายุ) และ คณุ ลักษณะของประชากรไทยที่มตี อ่ การ คุณลักษณะ พ.ศ. 2560 โดยวิเคราะห์ร่วมกับข้อมูลการเปล่ียนแปลง โอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรุน่ ประชากร คณุ ลกั ษณะของประชากร ในชว่ ง10 ปี เพอื่ จดั ท�ำ ฐานขอ้ มลู ประชากรไทย พ.ศ. 2570 และ 2580 รายอายุ จ�ำ แนกตามระดับการศึกษา สถานภาพ ปี พ.ศ. 2570 และ พ.ศ. 2580 สมรสและประเภทครัวเรือน • วิเคราะห์ผลกระทบต่อ LCD และ age-realocation โดยพิจารณาเฉพาะ การเปลย่ี นแปลงโครงสรา้ งประชากร (สัดสว่ นประชากรรายอายุ) • วิเคราะห์ผลกระทบต่อ LCD และ age-realocation โดยพจิ ารณาการ เปลยี่ นแปลงโครงสร้างประชากรและคุณลกั ษณะของประชากร • วิเคราะห์เปรียบเทียบการเปล่ียนแปลง LCD และ Age reallocation รายอายุตอ่ หวั ประชากรและภาพรวมประเทศ ปี พ.ศ. 2560, 2570 และ 2580 เปรียบเทยี บระหวา่ งการพิจารณาเฉพาะการเปล่ียนแปลงประชากร ทางโครงสรา้ งและอายุ และพจิ ารณาการเปลย่ี นแปลงโครงสรา้ งประชากร ในอายรุ ว่ มกบั การเปลยี่ นแปลงคณุ ลักษณะของประชากร หมายเหตุ ขอ้ มูลจำ�นวนประชากร จ�ำ แนกรายอายุ พ.ศ. 2560 และคาดประมาณจำ�นวนประชากรรายอายุ พ.ศ. 2570 และ 2580 ซง่ึ ใชเ้ ปน็ จำ�นวนคุมระดบั มหภาคหรือ macro control มาจากผลการคาดประมาณประชากรโดยสถาบันวิจัยประชากรและสงั คม มหาวทิ ยาลยั มหิดล 16

ขนั้ ตอนท่ี 1 การจัดทำ�ฐานขอ้ มลู การโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากร พ.ศ 2560 เป็นข้ันตอนในการจัดการและวิเคราะห์ข้อมูลที่เก่ียวข้องเพ่ือศึกษาแบบแผนการขาดดุล รายไดต้ ามช่วงชีวติ (lifecycle deficit: LCD) และการจัดสรรสินทรพั ยต์ ามชว่ งชีวติ (age-realocation) ซึ่งประกอบดว้ ย การจัดสรรสนิ ทรัพย์ (asset-based realocation) และ การโอน (transfers) ทั้งใน ภาครัฐและภาคเอกชน เป็นรายอายุ ทั้งต่อหัวประชากรและภาพรวมระดบั มหภาคของประเทศไทย โดยใชข้ ้อมูล พ.ศ. 2560 เปน็ ปีฐาน การศึกษาน้ีอ้างอิงและประยุกต์หลักการและวิธีการศึกษาจากวรรณกรรมท่ีสำ�คัญใน การจัดท�ำ บัญชีกระแสการโอนประชาชาติ (NTA) ไดแ้ ก่ หน่ึง National Transfer Accounts Manual: Measuring and Analyzing Generational Economy ซึง่ เผยแพรโ่ ดย the NTA Project รว่ มกบั UN-DESA สอง รายงานการศึกษา บัญชีกระแสการโอนประชาชาติ ปี 2556 ของประเทศไทย ซ่งึ ด�ำ เนินการ โดย สำ�นักพฒั นาฐานขอ้ มูลและตัวชี้วัดภาวะสังคม สำ�นกั งานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกจิ และสงั คมแห่งชาติ และ สาม การศึกษา Macroeconomic Aspects of Demographic Change and Intergenerational Transfers in Thailand ในปี ค.ศ. 2008 โดย Amornthep Chawla รวมถึงการศกึ ษา เกยี่ วกบั การจัดทำ�และวเิ คราะห์บญั ชกี ระแสการโอนประชาติในประเทศตา่ งๆ ข้อมูลหลักส่วนที่ สอง ได้แก่ ข้อมูลการสำ�รวจภาวะเศรษฐกิจและสังคมของครัวเรือน พ.ศ. 2560 รวมถึงขอ้ มลู สถิตใิ นรายงานและการสำ�รวจอืน่ ท่ีเกี่ยวข้อง เช่น เอกสารงบประมาณโดย สงั เขป ประจ�ำ ปงี บประมาณ2560 รายงานสถติ กิ ารศกึ ษา และรายจา่ ยดา้ นการศกึ ษาของประเทศไทย (ขอ้ มลู ในชว่ งปี พ.ศ.2558-2560) การส�ำ รวจอนามยั และสวสั ดกิ าร พ.ศ.2560 บญั ชรี ายจา่ ยสขุ ภาพ แห่งชาติของประเทศไทย พ.ศ. 2557 (ซ่ึงเป็นข้อมูลที่เป็นปจั จุบนั ทีส่ ุดเทา่ ทีม่ กี ารเผยแพร่) เปน็ ตน้ ซึ่งจะเป็นแหล่งข้อมูลระดับครัวเรือน บุคคลหรือกลุ่มอายุท่ีสามารถนำ�มาวิเคราะห์เพ่ือใช้ในการ จดั ท�ำ แบบแผนรายได้แรงงาน (labor income) และการใชจ้ า่ ยเพ่อื การบริโภค (consumption) ของ บุคคลจำ�แนกรายอายุ (age profile) โดยในสว่ นข้อมูลรายได้แรงงาน (labor income) แบง่ ออกเปน็ หมวดหมู่ยอ่ ย ได้แก่ รายได้แรงงานจากการเป็นลูกจา้ ง (ค่าแรงหรือเงนิ เดอื นจากการท�ำ งาน รวม สทิ ธปิ ระโยชน์อน่ื ๆ จากการท�ำ งาน) และ รายไดแ้ รงงานจากการประกอบอาชีพหรอื กจิ การส่วนตวั ในภาคเกษตรกรรมและนอกภาคเกษตรกรรม ส่วนข้อมูลรายจ่ายเพื่อการบริโภค (consumption) สามารถแบง่ ออกเปน็ รายการยอ่ ย ไดแ้ ก่ รายจา่ ยเพอื่ การบริโภคภาคเอกชน (private consumption) และรายจ่ายเพ่ือการบริโภคภาครัฐ (public consumption) ซึง่ จะให้ความส�ำ คญั ของหมวดคา่ ใชจ้ ่าย ทส่ี ำ�คญั 2 หมวด ได้แก่ ด้านการศึกษา และ ดา้ นสุขภาพ 17

ส�ำ หรบั ขอ้ มูลในส่วนนี้ หากขอ้ มลู ทีไ่ ด้ (ท้งั ในด้านรายได้หรอื รายจา่ ย) เปน็ ขอ้ มูลในระดบั ครวั เรือน จ�ำ เป็นต้องมีการจดั การเพ่ือกระจายข้อมูลใหเ้ ปน็ ข้อมูลระดับบคุ ล (ที่จำ�แนกรายอายไุ ด)้ ซ่ึงมวี ิธกี ารทีห่ ลากหลายส�ำ หรับข้อมลู แต่ละประเภท เชน่ การก�ำ หนดคา่ ถ่วงน้ำ�หนักทแี่ ตกต่างตาม อายุหรอื ลกั ษณะทางประชากรของสมาชกิ แตล่ ะคน การใชค้ า่ ผู้ใหญ่สมมลู ย์หรือ adult equivalence scale (โดยเฉพาะกบั ขอ้ มลู รายจา่ ยเพอื่ การบรโิ ภคของสมาชกิ แตล่ ะคนในครวั เรอื น) หรอื การก�ำ หนด ข้อตกลงให้ข้อมูลรายได้หรือรายจ่ายทั้งหมดในหมวดหมู่น้ันเป็นของผู้นำ�ครัวเรือนแต่เพียงผู้เดียว (เชน่ ข้อมูลรายไดค้ รวั เรอื นจากดอกเบ้ยี เงินฝากหรือรายจา่ ยดอกเบีย้ เงนิ กใู้ นบางกรณ)ี ขอ้ มลู ในสว่ นทส่ี าม ไดแ้ ก่ ขอ้ มลู ประชากรของประเทศไทย จ�ำ แนกตามอายุ ตง้ั แต่ 0-99 ปี ขน้ึ ไป เพ่ือใช้ประกอบในการวิเคราะห์ข้อมูลและศึกษาการขาดดุลรายได้ตามช่วงชีวิตและการโอน ทางเศรษฐกจิ ระหว่างรุ่นประชากรในระดับบุคคลรายอายุ (specific age) หรอื ตอ่ คน (per capita) และระดบั ภาพรวม (aggregate level) โดยใชข้ อ้ มลู พ.ศ. 2560 เป็นปฐี าน เมอื่ ท�ำ การจดั การและวเิ คราะหข์ อ้ มลู ทเ่ี กยี่ วขอ้ งเพอ่ื ศกึ ษาการขาดดลุ รายไดต้ ามชว่ งชวี ติ และการจัดสรรระหว่างช่วงอายุ ตามข้ันตอนการจัดการข้อมูล การวิเคราะห์และการตรวจสอบ ความเหมาะสมของผลการวิเคราะหท์ ป่ี ระยกุ ตจ์ าก NTA Manual โดยคณะผู้วิจัยเสร็จสน้ิ จงึ ทำ�การ ประชุมผู้เชี่ยวชาญเพ่ือรับฟังความคิดเห็นและข้อเสนอแนะต่อผลการจัดท�ำ ฐานข้อมูลการโอนทาง เศรษฐกจิ ระหว่างรุ่นประชากร พ.ศ 2560 เพือ่ รบั ฟงั ความคิดเห็นและข้อเสนอแนะจากผู้เชี่ยวชาญ นกั วิชาการและตัวแทนหน่วยงานทเี่ กย่ี วขอ้ งและมปี ระสบการณ์ในการศกึ ษา NTA จากนัน้ ท�ำ การ วเิ คราะหล์ ักษณะการขาดดลุ รายได้ตามช่วงชีวติ และการจัดสรรระหวา่ งชว่ งอายุ (age-realocation) จากการจัดสรรสินทรัพย์ (asset-based realocation) และการโอน (transfers) ในระดับบคุ คล และ ระดับภาพรวมประเทศ นอกจากนี้ ทำ�การวิเคราะห์ข้อมูลเพ่ือเสนอประเด็นพิจารณาเป็นข้อเสนอ แนะเชิงนโยบาย ซึ่งในที่นี้ให้ความสนใจใน 3 ประเด็นเก่ียวกับ นโยบายการส่งเสริมการเกิดและ สนับสนุนการเล้ียงดูประชากรวัยเด็กให้กับครอบครัวหรือพ่อแม นโยบายสร้างความตระหนักและ สง่ เสรมิ การเตรยี มความพรอ้ มส่กู ารเป็นผ้สู งู อายุ นโยบายการจดั สวสั ดิการแก่ผสู้ ูงอายุ (โดยเฉพาะ ผู้สงู อายุยากจน) 18

หลงั จากนน้ั ท�ำ การวเิ คราะหข์ อ้ มลู ระดบั บคุ คลเพอื่ จดั ท�ำ ฐานขอ้ มลู แตล่ ะรายการของการ ขาดดุลรายได้ตามช่วงชีวิต (LCD) และการจัดสรรระหว่างช่วงอายุ (age-realocation) ทั้งในส่วน การจดั สรรสนิ ทรพั ย์ (asset-based realocation) และการโอนทางเศรษฐกจิ (transfers) ของประชากร รายอายุ จ�ำ แนกตามคณุ ลกั ษณะของประชากร ได้แก่ ระดบั การศกึ ษา สถานภาพสมรส แลประเภท ครัวเรือนตามโครงสร้างรุ่นประชากรของสมาชิกในครัวเรือน โดยเป็นการวิเคราะห์ข้อมูลจากฐาน ข้อมูลชุดตัวแปรในระดับบุคคล โดยเฉพาะจากการสำ�รวจภาวะเศรษฐกิจและสังคมของครัวเรือน พ.ศ. 2560 ข้ันตอนท่ี 2 การคาดประมาณการเปลยี่ นแปลงคณุ ลักษณะของประชากรรายอายุ และจัด ท�ำ ฐานข้อมลู ประชากรตามโครงสร้างรายอายุ และคุณลกั ษณะฯ พ.ศ. 2570 และ 2580 ในข้ันตอนน้ี เป็นการรวบรวมข้อมูลท่ีเก่ียวข้องและจำ�เป็นในการคาดการณ์สถานการณ์ การเปล่ยี นแปลงทางประชากรในอนาคตของประเทศ ท้งั ในด้านโครงสร้างหรือจำ�นวนและสัดส่วน ประชากรรายอายุ และคณุ ลกั ษณะของประชากร (ไดแ้ ก่ ระดบั การศกึ ษา สถานภาพสมรส และ ประเภทครวั เรอื นตามโครงสรา้ งรนุ่ ประชากรของสมาชกิ ในครวั เรอื น) เพอ่ื ใชใ้ นการจดั ท�ำ ฐานขอ้ มลู คาดการณ์ประชากรไทยในอนาคตระยะ 10 ปี และ 20 ปี (พ.ศ. 2570 และ 2580 ตามล�ำ ดบั ) โดยแหลง่ ขอ้ มลู หลกั ทใ่ี ชใ้ นสว่ นน้ี ดา้ นจ�ำ นวนและโครงสรา้ งประชากรรายอายมุ าจากผลการศกึ ษาการ คาดประมาณประชากรไทยของสถาบนั วจิ ยั ประชากรและสงั คม มหาวทิ ยาลยั มหดิ ล รว่ มกบั ข้อมูล ด้านคุณลกั ษณะของประชากรจากการส�ำ รวจการเปลี่ยนแปลงของประชากร (Survey of Population Change: SPC พ.ศ. 2558-2559 และ พ.ศ. 2548-2549 โดยส�ำ นกั งานสถิติแหง่ ชาติ) ในการจดั ทำ� ฐานข้อมลู ดา้ นคณุ ลักษณะประชากร ระดับการศกึ ษา จำ�แนกเป็น ระดับประถมศกึ ษาและต่�ำ กวา่ ระดบั มธั ยมศกึ ษาตอนตน้ ระดบั มธั ยมศกึ ษาตอนปลายหรอื เทยี บเทา่ และ ระดบั สงู กวา่ มธั ยมศกึ ษา สถานภาพสมรส จำ�แนกเป็น โสด แต่งงานหรือมีคู่ หย่า/แยกและหม้าย และประเภทครัวเรือน จำ�แนกเปน็ ครัวเรือนทีม่ สี มาชิก 1 รุ่นประชากร ครวั เรอื นท่มี ีสมาชกิ 2 รุน่ ประชากร และครัวเรอื น ท่ีมีสมาชิก 3 รุ่นประชากรขน้ึ ไป โดยในการคาดการณ์คุณลักษณะของประชากรในระยะ 10 ปี และ 20 ปีข้างหนา้ ใช้การวิเคราะห์กลุม่ ประชากรแบบไปข้างหนา้ (prospective cohort study) รว่ มกบั ผลการคาดประมาณการเปลี่ยนแปลงความน่าจะเป็นของโอกาสในการเกิดข้ึนของคุณลักษณะทาง ประชากรแต่ละกลุม่ ยอ่ ยในระยะ 10 ปี และ 20 ปีขา้ งหนา้ จากขอ้ มลู การส�ำ รวจการเปลยี่ นแปลง ของประชากร (SPC) เปรียบเทียบในช่วง 10 ปี ท่ีผา่ นมา 19

ข้ันตอนที่ 3 การประมาณการผลกระทบจากการเปล่ียนแปลงโครงสร้างรายอายุและ คุณลักษณะของประชากรไทยท่ีมีต่อการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากร พ.ศ. 2570 และ พ.ศ. 2580 ในข้ันตอนน้ี เป็นการนำ�ฐานข้อมูลการคาดการณ์ทางประชากรท่ีได้จากขั้นตอนที่สอง รว่ มกบั ฐานขอ้ มลู การขาดดลุ รายไดต้ ามชว่ งชวี ติ และการจดั สรรระหวา่ งชว่ งอายุ รายอายุ และจ�ำ แนก ตามคณุ ลักษณะประชากร ท่ีได้จากขั้นตอนท่ี 1 มาคาดประมาณสถานการณก์ ารขาดดลุ รายไดต้ าม ช่วงชีวิต (LCD) และการโอนทางเศรษฐกิจระหว่างรุ่นประชากรของไทยในอนาคตในระดับมหภาค และตอ่ หวั ประชากร โดยก�ำ หนดใหแ้ บบแผนรายไดแ้ รงงาน การบรโิ ภค การจดั การทรพั ยส์ นิ และการ โอน ไมเ่ ปลยี่ นแปลงในแตล่ ะกลมุ่ ลกั ษณะประชากร (รายอายุ จ�ำ แนกตามระดบั การศกึ ษา สถานภาพ สมรส และประเภทครวั เรอื น) หลงั จากนน้ั จงึ วเิ คราะหผ์ ลกระทบเกยี่ วกบั การเปลย่ี นแปลงในรปู แบบ และสดั สว่ นของการขาดดุลรายได้ แหล่งรายได้และการโอนทางเศรษฐกิจระหวา่ งรุ่นประชากรจาก แตล่ ะแหลง่ ทม่ี า (โดยเฉพาะ รายไดจ้ ากการท�ำ งาน รายได้จากการจัดสรรสนิ ทรัพย์ และ การโอน ทง้ั ภายในและระหวา่ งครัวเรอื น และ การโอนภาครฐั ซงึ่ เปน็ แหล่งที่มาของทรัพยากรทางเศรษฐกจิ ของระดบั การบริโภค (consumption) ของประชากรในแตล่ ะชว่ งกลมุ่ วัย) ในภาพรวมของประเทศ เปรยี บเทยี บสถานการณท์ คี่ าดการณใ์ นอนาคตกบั สถานการณก์ ารโอนทางเศรษฐกจิ ในปจั จบุ นั และ เปรยี บเทยี บสถานการณใ์ นอนาคตทพี่ จิ ารณาเฉพาะการเปลยี่ นแปลงทางโครงสรา้ งประชากรรายอายุ กับสถานการณ์ที่พิจารณาทั้งการเปล่ียนแปลงโครงสร้างประชากรรายอายุและการเปล่ียนแปลงทาง ด้านคุณลกั ษณะของประชากร เกยี่ วกับผลทคี่ าดวา่ จะไดร้ บั จากการศกึ ษาการโอนทางเศรษฐกจิ ระหว่างรนุ่ ประชากรโดย ใชข้ อ้ มลู ทเี่ ปน็ ปจั จบุ นั พ.ศ.2560 เปน็ ปฐี าน คาดวา่ จะใหผ้ ลการศกึ ษาและขอ้ คน้ พบซง่ึ แตกตา่ งจาก การศกึ ษาการโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร รวมถงึ การศกึ ษาทมี่ กี ารจดั ท�ำ บญั ชกี ระแสการ โอนประชาชาติทีผ่ ่านมา (เช่น พ.ศ. 2547, 2554 และ 2556) เน่ืองด้วยปจั จยั และบรบิ ทของประชากร สงู วยั ของประเทศไทยทเี่ ปลย่ี นแปลงไป รวมถงึ เงอื่ นไขขอ้ ก�ำ หนดทใี่ ชใ้ นการศกึ ษาทมี่ คี วามแตกตา่ ง กันกบั งานในอดีต ส�ำ หรบั ผลการคาดการณ์สถานการณ์การโอนทางเศรษฐกจิ ในอนาคตท่ีนำ�ปัจจยั การเปล่ยี นแปลงทางประชากร ท้งั ในด้านโครงสร้าง (เพศและอายุ) และคุณลกั ษณะประชากรสูงวัย ในอนาคต (เก่ยี วกบั ระดบั การศึกษา สถานภาพสมรสและการมีบตุ ร) มาร่วมพจิ ารณา คาดว่าจะให้ ผลการวเิ คราะหแ์ ละภาพสถานการณใ์ นอนาคตทเี่ หมาะสมกวา่ การพจิ ารณาเฉพาะการเปลยี่ นแปลง ประชากรในด้านโครงสร้าง (หรอื อาย)ุ เพียงอยา่ งเดียว 20

2.2 การจัดทำ�ฐานขอ้ มูลการโอนทางเศรษฐกจิ ระหว่างรนุ่ ประชากรของประเทศไทย พ.ศ 2560 ในการจดั ท�ำ ฐานขอ้ มลู การโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร หรอื Inter-generational transfers (IGT) ตามแนวทางการจดั ทำ�บัญชีกระแสการโอนประชาชาติ หรอื NTA มขี ้ันตอนในการ ดำ�เนินการทสี่ ำ�คัญ ได้แก่ การจดั ท�ำ คา่ คุมยอดระดับมหภาค (macro control) และ การวเิ คราะห์ ขอ้ มลู เพอื่ จดั ท�ำ แบบแผนรายอายุ (age profile) ของการขาดดลุ รายไดต้ ามชว่ งชวี ติ (life cycle deficit: LCD) การจดั สรรสินทรัพย์ (asset-based realocation) และการโอน (transfers) 2.2.1 การจัดทำ�ค่าคุมยอดระดับมหภาค (macro control) ในขน้ั ตอนน้ี ประกอบไปดว้ ย 2 สว่ นทส่ี �ำ คญั คอื คา่ คมุ ยอดระดบั มหภาคของการขาดดลุ รายได้ตามชว่ งชิวิต (life cycle deficit: LCD) และ การจดั สรรระหว่างชว่ งอายุ (age realocation) ที่ แสดงในลกั ษณะของการจดั สรรสินทรัพย์ (asset-based realocation) และการโอนสุทธิจากภาครฐั และภาคเอกชน (net transfers) ในการศกึ ษาการโอนทางเศรษฐกจิ ระหวา่ งรนุ่ ประชากร มลู คา่ ภาพรวมของรายการทง้ั หมด แต่ละด้าน จำ�เป็นต้องสอดคล้องกับตัวเลขในรายการท่ีเก่ียวข้องซ่ึงแสดงในข้อมูลบัญชีรายได้ ประชาชาติ (National Income Accounts) โดยเฉพาะข้อมูลในรายการด้านรายได้ การบรโิ ภค และ การผลติ ทัง้ ในภาครฐั และภาคเอกชนของประเทศ ขอ้ มลู หลักที่นำ�มาใชใ้ นการวิเคราะหแ์ ละจัดทำ� ค่าคมุ ยอดระดบั มหภาค (macro control) จงึ เปน็ ขอ้ มลู ทีม่ าจากรายงานบญั ชีรายไดป้ ระชาชาติของ ประเทศไทย ซึ่งรับผดิ ชอบจดั ท�ำ โดย สำ�นกั งานสภาพัฒนาการเศรษฐกจิ และสังคมแหง่ ชาติ หรือ สภาพฒั น์ โดยในการศึกษานข้ี ้อมูลบญั ชีรายไดป้ ระชาชาติ พ.ศ. 2560 ข้อมูลทใี่ ช้จากรายงานบญั ชีรายได้ประชาชาติมาจากบญั ชียอ่ ยที่ส�ำ คัญ 3 บัญชีไดแ้ ก่ (1) บญั ชรี ายได้ (Income account) โดยใช้ขอ้ มลู เก่ียวกบั Compensation of employees, HH and NPISHs income, Government income, Saving, Taxes; (2) บญั ชหี ลกั (Main account) จาก Generation of income และ Secondary distribution of income; และ (3) ผลติ ภณั ฑ์มวลรวมภายในประเทศ (Gross Domestic Product: GDP) ขอ้ มูล expenditure เกยี่ วกับ Individual and household consumptions, Government consumption, Rest of the world (ROW) 21