ค่าวลำปาง

178    ภาพที่ 200 ชาวบา้ นเดินแบกปื น ตุงค่าวธรรมวดั ทุ่งคา ภาพที่ 201 ทหาร เดินถือปื นในขบวนเสดจ็ ตุงค่าวธรรมวดั ทุ่งฮา้ งศรีดอนมูล

179    บทที่ 6 บทสรุป การศึกษาและรวบรวมข้อมูลรูปแบบภาพตุงค่าวธรรมเพ่ือการพฒั นาเป็ น แหล่งเรียนรู้ศิลปกรรมทางพทุ ธศาสนาในจงั หวดั ลาํ ปาง ภาพตุงค่าวธรรม ถือเป็ นงานจิตรกรรมพ้ืนบา้ น ท่ีเป็ นมรดกทางวฒั นธรรมของชาวลาํ ปางท่ี สาํ คญั ชิ้นหน่ึง ซ่ึงในอนาคตสามารถพฒั นาใหเ้ ป็นแหล่งเรียนรู้ทางศิลปกรรมทางพทุ ธศาสนาในจงั หวดั ลาํ ปาง ซ่ึงปัจจุบนั ไดท้ าํ การศึกษาไวแ้ ลว้ จาํ นวน 5 แห่ง และจากการสํารวจพบอีกประมาณ 7 วดั ซ่ึง สามารถนาํ กระบวนการท่ีไดจ้ ากการวจิ ยั คร้ังน้ีไปปรับใชต้ ่อไป ในบทน้ี จะเป็ นบทสรุปการวิจยั การศึกษาและรวบรวมขอ้ มูลรูปแบบภาพตุงค่าวธรรมเพื่อการ พัฒนาเป็ นแหล่งเรี ยนรู้ศิลปกรรมทางพุทธศาสนาในจังหวัดลําปาง จากการศึกษาวิถีชีวิต สภาพแวดลอ้ มและสังคมวฒั นธรรมของแต่ละชุมชนที่ปรากฏหลกั ฐานภายในภาพตุงค่าวธรรม อนั จะ เป็ นส่วนเติมเต็มบริบททางสังคมและวฒั นธรรมของลาํ ปางและลา้ นนาในอดีต เพ่ือบนั ทึกเป็ นขอ้ มูล พ้ืนฐานดา้ นการเปล่ียนแปลง ศึกษารูปแบบของภาพจิตรกรรม เทคนิควิธีการเขียนภาพและลวดลาย ต่างๆ ที่มีคุณค่าความสาํ คญั ในดา้ นภูมิปัญญาทอ้ งถ่ิน โดยการสาํ รวจเก็บขอ้ มูลโดยการบนั ทึกภาพถ่าย จากน้ันจะทาํ การบรรยายให้ความรู้เร่ืองคุณค่าความสําคญั ของภาพตุงค่าวธรรม อนั เป็ นมรดกทาง วฒั นธรรมทอ้ งถิ่น ก่อนจะทาํ การอนุรักษ์ซ่อมแซมภาพตุงค่าวธรรมท่ีมีการสํารวจพบให้กับคนใน ชุมชนน้นั ๆ ร่วมกบั คนในชุมชนซ่ึงเป็นเจา้ ของมรดกทางวฒั นธรรมเอง จากการศึกษาเก็บขอ้ มูล ผา่ นกระบวนการบริการวิชาการดว้ ยการอนุรักษซ์ ่อมแซมภาพตุงค่าว ธรรม ระหว่างปี พ.ศ. 2557- ปี พ.ศ. 2559 ปรากฏชุมชน/วดั ที่มีภาพตุงค่าวธรรม จาํ นวน 12 ชุมชน/วดั รวมแลว้ กว่า 270 ผืน ที่ปรากฏในจงั หวดั ลาํ ปาง ถือเป็ นงานพุทธศิลป์ ที่ทรงคุณค่า เป็ นหลกั ฐานทาง สังคมและวฒั นธรรมท่ีสําคญั ซ่ึงทุกผืนลว้ นมีสภาพท่ีชาํ รุดทรุดโทรม ลว้ นแลว้ ตอ้ งทาํ การอนุรักษ์ ซ่อมแซม เพื่อชะลอความเสียหายใหไ้ ดร้ ะยะหน่ึง นอกจากการอนุรักษซ์ ่อมแซมแลว้ ส่ิงสาํ คญั คือการจดั การมรดกทางวฒั นธรรมชิ้นดงั กล่าว โดย ใหเ้ กบ็ รักษาภาพตุงค่าวธรรมของเดิมไวใ้ หถ้ ูกหลกั วิชาการ และไดม้ ีการเสนอแนะใหช้ ุมชนคดั ลอกภาพ ตุงค่าวธรรมตน้ ฉบบั ไว้ ลงบนผืนผา้ ใบเพื่อการนาํ ไปใชง้ านในยุคปัจจุบนั ท้งั น้ียงั มีส่วนร่วมในการ ฟ้ื นฟูประเพณีต้งั ธรรมหลวง ประเพณีที่สาํ คญั ที่ทาํ ให้ภาพตุงค่าวธรรมในอดีตกลบั มามีบทบาทหนา้ ที่ อีกคร้ังในยคุ ปัจจุบนั นอกจากน้ีจากการสาํ รวจเบ้ืองตน้ พบว่าในภาคเหนือของประเทศไทย พบภาพตุงค่าวธรรมใน จงั หวดั เชียงใหม่ จงั หวดั แพร่ และจงั หวดั ลาํ ปาง ซ่ึงในจงั หวดั เชียงใหม่และจงั หวดั แพร่มีจาํ นวนนอ้ ย

180    มากเม่ือเทียบกบั จงั หวดั ลาํ ปางที่มีการเกบ็ รักษาภาพตุงคา่ วธรรมไวใ้ นวดั จาํ นวนสิบกวา่ แห่ง แต่ละผนื มี อายุราว 100 – 200 ปี อยู่ในเขตอาํ เภอเมือง อาํ เภอแม่ทะ อาํ เภอเมืองปาน อาํ เภอแจห้ ่มและอาํ เภอวงั เหนือ ภาพตุงค่าวธรรมท่ีพบบางภาพไดบ้ นั ทึกเหตุการณ์ในช่วงยคุ สมยั สงครามโลก การเดินทางเขา้ มา คา้ ขายของกลุ่มชนต่างๆ เช่นชาวต่างชาติ ชาวไทใหญ่ และชาวจีนฮ่อ ซ่ึงสังเกตไดจ้ ากการแต่งกายและ รูปพรรณสณั ฐาน อีก ท้งั ยงั แสดงภาพวิถีชีวิตของชาวลา้ นนาด้านการแต่งกายและการรับประทานอาหารโดยใช้ ขนั โตก เป็ นตน้ จึงควรเร่งทาํ การศึกษาภาพตุงค่าวธรรมไวเ้ พ่ือเป็ นขอ้ มูลพ้ืนฐาน เนื่องจากภาพตุงค่าว ธรรมอยใู่ นสภาพชาํ รุด ตวั ผา้ ฉีกขาดและมีร่องรอยถูกแมลงกดั กิน อีกท้งั สีของภาพกเ็ ลือนหายไป เพราะ ผา่ นการใชง้ านมานานและไม่มีการเกบ็ รักษาที่ดี การศึกษาในคร้ังน้ี จากเส้นทางท่ีสามารถเดินทางเขา้ ไปไดส้ ะดวก และมีแนวโน้มท่ีจะสร้าง เป็ นศูนยก์ ารเรียนรู้ภายในชุมชน ซ่ึงจะเชื่อมโยงกบั สถาบนั การศึกษาของแต่ละชุมชน และสภาพของ ภาพตุงค่าวธรรมที่มีความสมบูรณ์ รวมถึงศกั ยภาพของพระภิกษุสงฆ์ โดยเฉพาะเจา้ อาวาส ผนู้ าํ ชุมชน ปราชญช์ ุมชน การนาํ ขอ้ มูลเก่ียวกบั ขบวนการอนุรักษ์ คุณค่าและประโยชน์ของตุงค่าวธรรมของแต่ละ ชุมชน ความเป็ นหน่ึงเดียวของชิ้นงาน การใชว้ สั ดุทอ้ งถิ่น ขอ้ มูลดา้ นการจดั เป็ นแหล่งการเรียนรู้ และ ขอ้ มูลดา้ นการท่องเที่ยว เพ่ือสร้างเป็ นแนวทางการจดั ต้งั เป็ นแหล่งการเรียนรู้ของชุมชน โดยกาํ หนด พ้ืนที่ในการศึกษาท้งั หมด 5 วดั ดงั น้ี 1. วดั ลาํ ปางกลางตะวนั ออก อาํ เภอเมือง จงั หวดั ลาํ ปาง 2. วดั บา้ นเอ้ือม อาํ เภอเมือง จงั หวดั ลาํ ปาง 3. วดั บา้ นสกั อาํ เภอเมือง จงั หวดั ลาํ ปาง 4. วดั ปงสนุก อาํ เภอเมือง จงั หวดั ลาํ ปาง 5. วดั สบลี อาํ เภอเมืองปาน จงั หวดั ลาํ ปาง จากการลงพ้นื ท่ีวจิ ยั ที่ผา่ นมา สามารถถ่ายทอดงามรู้จนทาํ ใหค้ นในชุมชนน้นั ๆ ไดเ้ ห็นถึงคุณค่า ความสําคญั พร้อมนําเสนอให้กับชุมชนน้ันๆ ให้ได้รับรู้ พร้อมกับการพฒั นาภาพตุงค่าวธรรมต่อ ยอดจากองคค์ วามรู้เดิม โดยการจดั หาแนวทางปลูกจิตสํานึกของคนในชุมชนและเยาวชนรุ่นใหม่ให้ ตระหนกั ถึงคุณค่าและการอนุรักษด์ ูแลรักษา หวงแหนงานพุทธศิลป์ ท่ีมีอยใู่ นชุมชนของตนเอง รวมถึง เป็นแรงผลกั ดนั ใหค้ นเขา้ มาศึกษาเรียนรู้ พร้อมท้งั ขบวนอนุรักษภ์ าพตุงค่าวธรรม การส่งเสริมประเพณี ทอ้ งถ่ิน ตลอดจนถึงเคร่ืองประกอบพิธีกรรมท่ีใชใ้ นการต้งั ธรรมหลวง นาํ ไปสู่การพฒั นาเพื่อให้เป็ น แหล่งเรียนรู้ทางดา้ นศิลปกรรมทางพุทธศาสนาในชุมชน ทาํ ให้เกิดเป็ นองคค์ วามรู้ใหม่ที่ไดร้ ับการร้ือ ฟ้ื นให้กบั คนในชุมชน ไดต้ ระหนักถึงคุณค่าแห่งภูมิปัญญาของบรรพบุรุษ เกิดความหวงแหนและให้

181    ความสนใจต่อการทาํ นุบาํ รุงรักษามรดกต่างๆ เอาไวอ้ ยา่ งยง่ั ยนื สืบไป พร้อมท้งั สามารถถ่ายทอดหรือส่ง ต่อแนวคิดเหล่าน้ีแก่ชุมชนอื่น นอกจากน้ียงั มีการอนุรักซ่อมแซมภาพตุงค่าวธรรม ท่ีพบในจงั หวดั ลาํ ปางเพ่ือให้ยงั คงสภาพ ชะลออายกุ ารใชง้ าน เพื่อนาํ ไปประยกุ ตใ์ ชใ้ ห้เป็ นประโยชน์ และไดส้ ร้างศูนยข์ อ้ มูลตุงค่าวธรรมนคร ลาํ ปาง ไว้ ณ วดั ปงสนุก อาํ เภอเมือง จงั หวดั ลาํ ปาง เพื่อเป็ นแหล่งเรียนรู้ตุงค่าวธรรมของนครลาํ ปาง ต่อไปในอนาคต ทาํ ให้หน่วยงานราชการระดับจังหวดั สามารถใช้ประโยชน์จากศูนยก์ ารเรียนรู้ ศิลปกรรมทางพุทธศาสนา ท้งั ในดา้ นเผยแพร่มรดกทางวฒั นธรรมนครลาํ ปาง และพฒั นาเป็ นแหล่ง ท่องเที่ยวแห่งใหม่เพื่อรองรับการท่องเท่ียวเชิงวฒั นธรรมไดเ้ ป็นอยา่ งดี นอกจากน้ันแล้ว ด้วยการที่ วดั ปงสนุก อาํ เภอเมือง จังหวดั ลาํ ปาง เป็ นที่ต้ังของศูนย์แหล่งเรียนรู้ ศิลปกรรมทางพทุ ธศาสนาในจงั หวดั ลาํ ปาง จึงไดม้ ีการจดั ร้ือฟ้ื นประเพณีต้งั ธรรมหลวงข้ึนมาอีกคร้ัง ระหว่างวนั ท่ี 13-15 มกราคม 2560 เพื่อให้พุทธศาสนิกชนและประชาชนชาวลาํ ปาง ไดม้ ีส่วน ร่วมในการสร้างจิตสาํ นึกในการอนุรักษภ์ าพตุงค่าวธรรมและประเพณีต้งั ธรรมหลวง ซ่ึงถือเป็นอีกหน่ึง กิจกรรมท่ีทาํ ให้ผูท้ ี่สนใจไดร้ ับความรู้และเห็นความสําคญั ของภาพตุงค่าวธรรม(พระบฎ) ในดา้ นภูมิ ปัญญาและคุณค่าทางความงามอนั เป็ นมรดกทางวฒั นธรรม และสามารถนาํ ไปพฒั นาต่อยอดกิจกรรม การอนุรักษศ์ ิลปกรรมทางพทุ ธศาสนาต่อไป ภาพท่ี 202 รูปงานต้งั ธรรมหลวง วดั ปงสนุก 13-15 มค 59

182    บทสรุปของการทาํ งาน จากการท่ีไดล้ งเก็บขอ้ มูลแลว้ สามารถทาํ ให้คณะทาํ งานรับรู้ถึงสภาพ และสาเหตุของการขาด ความรู้ความเขา้ ใจในเรื่องศิลปกรรมทอ้ งถิ่นของคนในชุมชน ซ่ึงเกิดจากการเปล่ียนแปลงของสภาพ สังคมในชุมชนยุคปัจจุบนั ที่มีการดาํ รงชีวิตแบบชุมชนเมือง กล่าวคือมีการทาํ งานนอกบา้ น เด็กและ เยาวชนไปศึกษานอกชุมชน ซ่ึงทําให้เกิดการลดบทบาทและความสําคัญระหว่างการดําเนิน ชีวิตประจาํ วนั กบั ประเพณีพิธีกรรมที่เกิดข้ึนภายในชุมชน ซ่ึงเป็ นผลที่ทาํ ให้เกิดการสาํ นึกท่ีลดนอ้ ยลง ตามมา โครงการวิจยั ดงั กล่าว จึงเขา้ มามีบทบาทในการอนุรักษซ์ ่อมแซมและสร้างจิตสาํ นึก ดว้ ยการให้ เขา้ มาทาํ ความรู้จกั งานศิลปกรรมภายในชุมชนและมีส่วนร่วมในการอนุรักษศ์ ิลปกรรมท่ีมีในทอ้ งถ่ิน ดงั โครงการ ท่ีไดจ้ ดั ทาํ ข้ึนตามชุมชนต่างๆ เช่นการอนุรักษแ์ ละทาํ ทะเบียน โบราณวตั ถุ ศิลปวตั ถุ ท่ีพบ ภายในวดั วงั หมอ้ โดยอาศยั คนในชุมชน โดยเฉพาะกลุ่มเยาวชนรุ่นใหม่เขา้ มามีบทบาทสาํ คญั ในการ อนุรักษง์ านศิลปกรรมดงั กล่าว ท้งั น้ียงั เปิ ดโอกาสให้ผอู้ าวุโสภายในชุมชน เขา้ มาร่วมวิภาคและแสดง ความคิดเห็น รวมท้ังเล่าเกร็ดประวตั ิศาสตร์ของชุมชน เพื่อได้รับรู้และเขา้ ใจร่วมกัน อันเป็ นการ กระบวนการปลุกจิตสาํ นึกร่วมกบั ชุมชน ภาพท่ี 203 การลงพ้นื ที่สาํ รวจและร่วมกนั อนุรักษ์ ชะลอความเสื่อมของภาพตุงค่าวธรรมวดั บา้ นสกั

183    ภาพที่ 204 คนในชุมชนมีส่วนร่วมในการอนุรักษ์ รักษามรดกทางวฒั นธรรมของตนเอง นอกจากน้ียังได้สร้างกลุ่มผู้นําในการอนุรักษ์ศิลปกรรมในท้องถ่ิน โดยส่งผลให้เกิด กระบวนการอนุรักษต์ ่อไปไดอ้ ยา่ งมีระบบ โดยอาศยั กลุ่มประธานชุมชน กลุ่มแม่บา้ น และกลุ่มเยาวชน เขา้ มามีบทบาทหน้าที่ในการแสดงความสามารถและแสดงความคิดเห็นในการจดั การมรดกทาง วฒั นธรรมภายในชุมชน มีสิทธิ เสรีภาพในการจดั กิจกรรมต่างๆ โดยอาศยั แนวทางการปฏิบตั ิตามที่ คณะวิจยั ไดเ้ สนอแนะ คือการทาํ งานร่วมกบั ชุมชน บทเรียนสาํ คญั จากการทาํ งานร่วมกบั ชุมชนน้นั คือการสร้างความรู้สึกร่วมใหไ้ ด้ โดยลาํ ดบั แรก ของการทาํ งานน้นั ตอ้ งทาํ ใหค้ นในชุมชนเห็นคุณค่าและความสาํ คญั ของมรดกทางวฒั นธรรมท่ีตนมีให้ ได้ โดยอธิบายท้งั ในดา้ นรูปแบบทางศิลปกรรม สถานะภาพในปัจจุบนั และการใชง้ านในอดีต รวมไป ถึงสร้างความรู้สึกรักและหวงแหนในงานศิลปกรรม ว่าชุมชนดงั กล่าวเป็ นหน่ึงในชุมชนที่มีเพียงไม่ก่ี แห่ง ท่ีมีภาพตุงคา่ วธรรมชุดน้นั ซ่ึงมีความสาํ คญั มากในทางวิชาการ ต่อจากน้ันจะเป็ นกระบวนการสร้างความไวว้ างใจระหว่างคนในชุมชน และทีมงานวิจยั ว่าท่ี ผา่ นมาไดเ้ ขา้ ไปทาํ งานในพ้ืนท่ีใดแลว้ บา้ ง รวมไปถึงแสดงรูปแบบของการทาํ งานในชุมชนต่างๆ ที่ผา่ น มา ให้คนในชุมชนรับรู้และเขา้ ใจถึงกระบวนการการทาํ งานท้งั หมด นอกจากน้ีการมีพระสงฆเ์ ขา้ เป็ น หน่ึงในทีมงานวิจยั สามารถสร้างความเช่ือมน่ั ในวงการสงฆไ์ ดใ้ นระดบั หน่ึง ซ่ึงเม่ือพระสงฆใ์ นชุมชน น้นั ไวว้ างใจแลว้ นน่ั หมายถึงความไวว้ างใจจากคนในชุมชนน้นั ๆดว้ ย

184    การสร้างสาํ นึกร่วม ถึงเป็นการกระตุน้ ใหต้ ระหนกั ถึงคุณค่าและอยากเป็นส่วนหน่ึงในการดูแล รักษามรดกทางวฒั นธรรมตนเอง ท้งั น้ีส่วนหน่ึงเกิดข้ึนไดก้ ็ต่อเมื่อคนในชุมชนมีส่วนร่วมในการดูแล รักษา ในการทาํ งานแต่ละคร้ัง ทีมนกั วจิ ยั จะใหเ้ กียรติคนในชุมชนในการซ่อมแซมภาพตุงคา่ วธรรมดว้ ย ตวั เอง ท้งั น้ีทีมงานจะเป็ นผูแ้ นะนาํ วิธีการในเบ้ืองตน้ โดยเป็ นกระบวนการที่ง่ายไม่สลบั ซบั ซอ้ น ถือ เป็ นกระบวนการท่ี คนในชุมชนคุน้ เคย และสามารถร่วมกบั คณะวิจยั ในการทาํ งานไดอ้ ยา่ งมนั่ ใจ การสร้างสาํ นึก ร่วมดงั กล่าว เป็ นกระบวนการสาํ คญั ท่ีสามารถนาํ ไปสู่การรักและหวงแหนมรดกทางวฒั นธรรมตนเอง ใหก้ บั คนในพ้นื ท่ีไดเ้ ป็นอยา่ งดี กระบวนการสุดทา้ ยคือ การสร้างบทบาทหน้าท่ีให้คนในชุมชน ถือเป็ นกระบวนการที่ไม่ได้ เนน้ ความรู้ทางวิชาการ แต่เน้นให้ทุกคนมีหนา้ ท่ีปฏิบตั ิ ต่องานงานศิลปกรรมชิ้นน้นั ๆ เช่นการจดั เก็บ ในท่ีๆจดั เตรียมไว้ การให้ชาวบา้ นช่วยกันถือ เพื่อบนั ทึกภาพร่วมกัน หรือแมก้ ระทง่ั การขอขมาสิ่ง ศกั ด์ิสิทธ์ิท่ีดูแลรักษางานศิลปกรรมชิ้นน้นั ๆ ก่อนจะนาํ ถวายคืนใหก้ ลบั วดั และจดั เกบ็ เป็นกระบวนการ สุดทา้ ย ภาพท่ี 205 อนุรักษซ์ ่อมแซมภาพตุงค่าวธรรม วดั ศรีดอนมูลทุ่งฮา้ ง อาํ เภอวงั เหนือ จงั หวดั ลาํ ปาง ภาพท่ี 206 อนุรักษซ์ ่อมแซมภาพตุงค่าวธรรม วดั ทุ่งผ้งึ อาํ เภอแจห้ ่ม จงั หวดั ลาํ ปาง

185    จากโครงการการศึกษาและรวบรวมขอ้ มูลรูปแบบภาพตุงค่าวธรรมเพ่ือการพฒั นาเป็ นแหล่ง เรียนรู้ศิลปกรรมทางพุทธศาสนาในจงั หวดั ลาํ ปาง ถือเป็ นการที่ส่งเสริมการมีส่วนร่วมของชุมชน โดย การการอนุรักษม์ รดกทางวฒั นธรรมร่วมกบั คนในชุมชน เพ่ือสร้างจิตสํานึกให้กบั คนในทอ้ งถ่ิน ดว้ ย การสนับสนุนให้ชุมชนเขา้ มามีส่วนร่วมในการอนุรักษ์ศิลปกรรม และมุ่งเน้นการสร้างสื่อดา้ นการ อนุรักษ์ร่วมกบั คนในชุมชน เพ่ือถ่ายทอดแนวคิดสู่คนภายในและภายนอกชุมชน ซ่ึงผลของการทาํ โครงการน้ี จะสามารถนาํ ไปเป็ นตน้ แบบสู่การสร้างสาํ นึกในการอนุรักษศ์ ิลปกรรมทอ้ งถ่ินในชุมชน อ่ืนๆ รวมถึงการเขา้ ใจบริบททางวฒั นธรรมและสังคมของเมืองลาํ ปาง ในช่วงหน่ึงของประวตั ิศาสตร์ ภาพตุงคา่ วธรรมที่ปรากฏในนครลาํ ปางต่อไป

186    บรรณานุกรม เก้ือ หุตะสิงห์. เทศน์มหาชาติ. กรุงเทพฯ : กรมการศาสนา, 2503. กรมการศาสนา สาํ นกั งานพทุ ธมณฑล. คาถาพนั และเทศน์มหาชาติ [computer file] : Buddist chants : 1000 chants and dasana mahachat. กรุงเทพฯ : สาํ นกั งานพทุ ธมณฑล กรมการศาสนากรมศิลปากร. พระบฏและสมุดภาพไทย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2527. จารุณี อินเฉิดฉาย, พระบฏ ภูมิปัญญาไทยในงานจิตรกรรมไทยประเพณี. ศิลปากร, นิตยสารราย สองเดือน,(กรุงเทพฯ: เอ.พี.กราฟิ ค ดีไซนแ์ ละการพมิ พ์ จาํ กดั ), พ.ศ.2545. จารุณี อินเฉิดฉาย, พิพิธภณั ฑสถานแห่งชาติ หอศิลปวารสารเมืองโบราณ, ปี ที่ 28 ฉบบั 4 ตุลาคม - ธนั วาคม2545. ธนิต อยโู่ พธ์ิ. ตาํ นานเทศน์มหาชาติ. กรุงเทพฯ : สาํ นกั เลขาธิการนายกรัฐมนตรี, 2524. ปรมานุชิตชิโนรส, สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ . เทศน์มหาชาติ. กรุงเทพฯ : สหพฒั นพบิ ูล, 2533. ปรีชา พณิ ทอง (พระมหาปรีชา ปริญญาโน). ประเพณีโบราณไทยอีสาน. อุบลราชธานี : โรงพิมพศ์ ิริ ธรรมออฟเซ็ท, 2534. พระครูวนิ ยั ธรประพฒั น์ ฐานวฑุ โฒ. ประเพณีต้งั ธรรมหลวงเทศน์มหาชาติเวสสนั ดรชาดก วดั ธาตุคาํ อ. เมืองจ.เชียงใหม่. เชียงใหม่ : วดั ธาตุคาํ , 2532. ภานุพงษ์ เลาหสม. จิตรกรรมฝาผนงั ลา้ นนา. กรุงเทพฯ: ด่านสุทธาการพมิ พ,์ 2541. มณี พยอมยงค.์ ประเพณีสิบสองเดือนลา้ นนาไทย. เชียงใหม่: ส. ทรัพยก์ ารพมิ พ,์ 2547. มณี พยอมยงค์ และศิริรัตน์ อาสนะ. เครื่องสกั การะในลา้ นนาไทย. เชียงใหม่: ส. ทรัพยก์ ารพมิ พ,์ 2549. วชิ ิต นนั ทสุวรรณ และจาํ นงค์ แรกพนิ ิจ. \" บทบาทของชุมชนกบั การศึกษา \". รายงานการศึกษา วิจยั เสนอสาํ นกั งานคณะกรรมการการศึกษาแห่งชาติ. กรุงเทพฯ : สาํ นกั นายกรัฐมนตรี , 2541. วิถี พานิชพนั ธ.์ วิถีลา้ นนา. กรุงเทพฯ: สาํ นกั พิมพซ์ ิลคเ์ วอร์ม, 2548. ---------- ---------- -------------------- -------------------- . จิตรกรรมบนผนื ผา้ ท่ีวดั ทุ่งคา อาํ เภอแจห้ ่ม จงั หวดั ลาํ ปาง. จดหมายข่าวลา้ นนาคดีศึกษา. ปี ท่ี 2, ฉบบั ท่ี 1, 2530. ลมูล จนั ทน์หอม. ต้งั ธรรมหลวง เทศน์มหาชาติลา้ นนาเชียงใหม่ : โรงพมิ พม์ ่ิงเมือง, 2543. ววิ ฒั น์ เตมียพนั ธ์ และคณะ. มรดกความงามของสภาพแวดลอ้ มทอ้ งถ่ินไทย. กรุงเทพ: คณะ สถาปัตยกรรมศาสตร์. สถาบนั เทคโนโลยพี ระจอมเกลา้ เจา้ คุณทหาร ลาดกระบงั . 2547. หนงั สือพิมพ์ เดลินิวส์ \"พระบฎจิตรกรรมไทยบนผนื ผา้ พทุ ธบูชาสืบทอดพระศาสนา\" ฉบบั วนั อาทิตยท์ ี่ 28เมษายน พ.ศ. 2545.

187    ศูนยโ์ บราณคดีภาคเหนือ คณะสงั คมศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั เชียงใหม่. รายงานการวจิ ยั ศิลปกรรมทอ้ งถ่ิน ทางพทุ ธศาสนา ในเขตอาํ เภอแม่ทะ จงั หวดั ลาํ ปาง. เชียงใหม่: ศูนยโ์ บราณคดีภาคเหนือฯ, 2551. ---------- ---------- -------------------- -------------------- . รายงานการวิจยั การศึกษาเปรียบเทียบศิลปกรรม ไทย-รัฐฉาน ประเทศพม่า และอาํ เภอ แม่ทะ7 จงั หวดั ลาํ ปาง. เชียงใหม่: ศูนยโ์ บราณคดีภาคเหนือฯ, 2553. สาร สาระทศั นานนั ท.์ ฮีตสิบสอง. นครพนม : สถาบนั ราชภฏั นครพนม, 2544. สมพงษ์ เกรียงไกรเพชร. บนั ทึกประเพณีไทย ภาคตะวนั ออกเฉียงเหนือ. กรุงเทพฯ : ดอกหญา้ , 2538. อคิน รพพี ฒั น์. การมีส่วนร่วมของประชาชนในงานพฒั นา. กรุงเทพฯ : ศูนยก์ ารศึกษานโยบาย สาธารณสุข,2547. อภิญญา กงั สนารักษ.์ รูปแบบการบริหารแบบมีส่วนร่วมในองคก์ รที่มีประสิทธิผลระดบั คณะของ สถาบนั อุดมศึกษา. กรุงเทพฯ : จุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั , 2544.