บทที่ 10 การควบคุมแมลงและสัตว์นำโรค

บทท่ี 10การควบคุมป้องกนั แมลงและสตั วน์ าโรค ดำรงศกั ดิ์ สอนแจง้

แมลงและสตั วน์ าโรคยุงหนูแมลงวนัแมลงสาบมดนกสุนขั

ชีววทิ ยาและชีวนิสัยของยุงลาย ขอขอบคุณข้อมูลจากวศิน เทพเนาว์ งานกฏี วทิ ยา กล่มุ โรคตดิ ต่อนาโดยแมลง สานักงานป้ องกนั ควบคุมโรคท่ี 5 นครราชสีมา

ยุงทส่ี าคญั ในทางการแพทย์มี 4 สกลุ1. สกุลยุงลาย (Genus Aedes)2. สกุลยุงราคาญ (Genus Culex)3. สกุลยุงก้นปล่อง (Genus Anopheles)4. สกุลยุงเสือหรือยุงฟิ ลาเรีย (Genus Mansonia)

ยุงลาย ยุงก้นปล่องยุงราคาญ ยุงเสือ



ยุงลาย ยุงก้นปล่องยุงเสือ ยุงราคาญ

ความรู้ทวั่ ไปเกย่ี วกบั ยุงยุงมีการเจริญเติบโตแบบสมบูรณ์ (Holometabolous) คอื มรี ะยะไข่ ลูกนา้ ตวั โม่ง และตวั เต็มวยั โดยแต่ละข้นั ตอนการเจริญเตบิ โตจะมรี ูปร่าง แตกต่างกนั

ลกั ษณะท่วั ไป สว่ นหวั สว่ นอกสว่ นทอ้ ง

Culicinae ลกั ษณะท่ัวไป ช่วยให้แยกเพศของยงุ ได้ง่าย ตวั ผู้ ตวั เมียAnophelinae ส่ วนหัว



ลกั ษณะท่ัวไปของปากปากของยุงตวั เมยี ไว้สาหรับแทงดูดเลอื ดปากของยงุ ตวั ผู้ใช้แทงดูดกนิ เลอื ดไม่ได้แต่ใช้ดูดนา้ หวานได้ ส่ วนหัว

ลกั ษณะการดูดเลอื ดของยุง ยงุ จะปล่อยนา้ ลายที่มสี ารป้ องกนั เลอื ด แข็งตวั เพอื่ ช่วยให้ดูดเลอื ดได้ง่ายและ นานพอจนอม่ิ เสน้ โลหิตฝอย

ปากของเพศเมยี มลี กั ษณะคล้ายเข็มฉีดยา (styles)

• ปี ก 2 คู่ ส่ วนอก (ปี กคู่หน้าใช้บนิ ปี กคู่หลังใช้ทรงตวั )• ขา 3 คู่

• ปล้องท้อง 10 ปล้อง• ปลายท้องปล้องที่ 8 ของเพศเมีย มอี วยั วะ สืบพนั ธ์ุ 1 คู่ ส่ วนท้อง

ลกั ษณะโครงสร้างภายในของยุง

ความรูเ้ ก่ยี วกบคั ยวาุงมลราูเย้ กีย่ วกบั ยงุ ลาย- ยุงลายตัวเมียจะผสมพนั ธ์ุเพยี งคร้ังเดยี วสามารถวางไข่ได้ตลอดชีวติคร้ังละ 40-100 ฟอง- ออกหากกนิ ไม่ไกล จากแหล่งเพาะพนั ธ์ุ โดยทว่ั ไปมกั บนิ ไปไม่เกนิ 50เมตร- ส่วนใหญ่ยุงลายบ้านชอบกดั คนในบ้าน ส่วนยุงลายสวนชอบกดั คนนอกบ้าน- ยุงลายชุกชุมมากในฤดูฝนช่วงหลงั ฝนตกเพราะอุณหภูมิ และความชื้น พอเหมาะแก่การแพร่พนั ธ์ุ

วงจรชีวติ ของยงุ ลาย

ความรูเ้ กีย่ วกบั ยุงพาหะนาโรคไขเ้ ลือดออดอดกยุงลายบ้าน Aedes aegypti เป็นพาหะนาโรค 98 %ยุงลายสวน Aedes albopictus เป็นพาหะนาโรค 2 %

พฤติกรรมขอดงยงุ ลาย ยงุ ลายตวั เมีย ยงุ ลายตวั ผู้กินน้าหวานและเลอื ดอ กินน้าหวานอดย่างเอียวน้าหวาน แหล่งพลงั งาน พฒั นาไข่ เลือดอ โปรตีนในเลือดอ

การวางไข่ขอดงยุงลาย ผวิ นำ้ จ้ะ

ไขข่ องยงุ ลาย

ไขย่ ุงลาย

สีวกิ า แสงธาราทพิ ย์ น้าถกู ใชห้ รือระเหยหมดไป แตไ่ ข่ยงั มีชีวติ อยไู่ ด้สานักงานควบคุมโรคไข้เลอื ดออก

ยุงลายชอบวางไข่ทใ่ี ด 1.2 % 4.6 เมตร 0.9 % 3.0 เมตร 67.8 % 1.2 เมตร 30.1% 0 เมตร

ลูกนา้ ยุงก้นปล่อง ลูกนา้ ยงุ ราคาญ

แหล่งเกำะพกั ของ 1. ยุงลำยเกำะเสื้อผ้ำทหี่ ้อยแขวนยุงลำย ร้อยละ 66.5 3. ยุงลำยเกำะข้ำงฝำ ร้อยละ 2.5 2. ยุงลำยเกำะมุ้ง เชือกมุ้ง ตำมเครื่องเรือน โคมไฟ ร้อยละ 31สีวกิ ำ แสงธำรำทพิ ย์ สำนักโรคตดิ ต่อนำโดยแมลง กรมควบคุมโรค โทร. 0-2965-9609 e-mail: [email protected]

ยงุ ลำยชอบวำงไข่ในภำชนะเกบ็ นำ้ ท่ีเป็ นนำ้ นิ่งและนำ้ ใสนำ้ จดื และสะอำด นำ้ สกปรก แต่ยุงลำยไม่ชอบ ยุงลำยชอบ กว็ ำงไข่ได้ นำ้ โสโครก นำ้ ครำ นำ้ เน่ำเสีย ท่อระบำยนำ้

มาตรการในการควบคุมยงุ ลาย แบ่งออกเป็ นการป้ อดงกนั โรคล่วงหนา้ และการควบคุมการระบาอกำรป้ องกนั โรคล่วงหน้ำ กำรควบคุมกำรระบำดเน้นกำรกำจดั ลูกนำ้ ยุงลำย ต้องกำจดั ท้งั ตวั ยุงลำย และลูกนำ้ ยุงลำย

วิธีการกาจอั ลูกน้าทางกายภาพ ทางชีวภาพ ทางเคมี- การปิ อปากภาชนะเก็บน้า . ศัตรูธรรมชาติ - ใชท้ รายกาจอั ลูกน้า- การเปลีย่ นน้าทุก 7 วนั - ปลาหางนกยูง - การใช่เกลอื ดแกง /- การเก็บทาลายเศษวสั อุที่ไม่ - ปลากดั น้าสม้ สายชู/ผงซกั ฟอดก - ปลาสอด -การใชส้ ารยบั ย้งั การใชแ้ ลว้ - ปลาหัวตะกว่ั เจริญเติบโต- การกลบ ถม หรือดระบายน้า - ปลาตะเพยี น -Bti - ตวั อ่อนแมลงปอ- การใชข้ นั อกั ลูกน้า- การขอั ลา้ งภาชนะ . ผลติ ภณั ฑ์จากพชื - การใช้ผลมะกรูด

การป้ อดงกนั กาจอั ลูกน้ายงุ ลายทางกายภาพ อำจปิ ดปำกโอ่ง ด้วยผ้ำมุ้ง หรือตำข่ำย ไนล่อนชนิดถ่ี ต้องปิ ดฝำ ให้มิดชิดจึงจะป้ องกนัยุงลำยเข้ำไป วำงไข่

การกาจอั ลูกน้ายุงลายทางกายภาพ ควรเปลยี่ นนำ้ ทุก 7 วนั และขดั ล้ำงผวิ ด้ำนในด้วย เพอ่ื กำจดั ไข่ทตี่ ดิ อยู่ หรือปลูกด้วยดนิ แทนกำรแช่ในนำ้

ปลาหางนกยูง การกาจอั ลูกน้ายงุ ลายทางชีวภาพมวนกรรเชียง ลูกนำ้ ยุงยกั ษ์ มวนกง่ิ ไม้นำ้ ตวั อ่อนแมลงปอ แมลงเหนี่ยงไรนำ้ จดื

การกาจอั ลูกน้ายงุ ลายทางเคมี ผลติ ภณั ฑ์ ชนิด 1% ใช้ในอตั รำ 1 กรัมต่อนำ้ 10 ลติ ร หรือ 20 กรัมต่อนำ้ 200 ลติ ร ผลติ ภัณฑ์ ชนิด 2 % ใช้ในอตั รำ 0.5 กรัมต่อนำ้ 10 ลติ ร หรือ 10 กรัมต่อนำ้ 200 ลติ ร

ผลติ ภณั ฑ์กำจัดลูกนำ้ มคี วำมเป็ นพษิ ต่อคนน้อยนำ้ หนักตวั 4 กโิ ลกรัม ตอ้ งบริโภคทรายกาจดั ลกู น้าชนิด 1% จานวน 3.4 กิโลกรัม จึงจะเสียชีวติ เนื่องจากพษิ ของสารเคมี ตอ้ งบริโภคทรายกาจดั ลูกน้าชนิด 1% จานวน 10.3 กิโลกรัม จึงจะเสียชีวติ เนื่องจากพิษของสารเคมี นำ้ หนักตวั 12 กโิ ลกรัมตอ้ งบริโภคทรายกาจดั ลูกน้าชนิด 1%จานวน 21.5 กิโลกรัม จึงจะเสียชีวติ ตอ้ งบริโภคทรายกาจดั ลูกน้าชนิด 1% เนื่องจากพิษของสารเคมี จานวน 43 กิโลกรัม จึงจะเสียชีวติ เนื่องจากพิษของสารเคมีนำ้ หนักตวั 25 กโิ ลกรัม นำ้ หนักตวั 50 กโิ ลกรัม

ยุงลายชอบวางไข่ทใ่ี ดนา้ สะอาด นา้ สกปรก ยงุ ลายบ้านร้อยละ 49 - 97วางไข่ตามภาชนะทม่ี นี า้ สะอาด

แหล่งเพาะพนั ธ์ุของยงุ ลาย

แหล่งเพาะพนั ธ์ุของยงุ ลาย

แหล่งเพาะพนั ธ์ุของยงุ ลาย

แหล่งเพาะพนั ธ์ุของยงุ ลาย

แหล่งเพาะพนั ธ์ุของยงุ ลาย

แหล่งเพาะพนั ธ์ุของยงุ ลาย

แหล่งเพาะพนั ธ์ุนอกบ้าน

แหล่งเพาะพนั ธ์ุนอกบ้าน

แหล่งเพาะพนั ธ์ุนอกบ้าน

แหล่งเพาะพนั ธ์ุนอกบ้าน

ความรู้เรื่องชีวนิสัยของยุงลายทาให้ตระหนักว่า ไม่ควรควบคุมยงุ ลายโดยการพ่นสารเคมี ซ่ึงมฤี ทธ์ิตกค้างไปตามท่อระบายน้า แต่ควรเน้นไปที่แหล่งเกาะพกั ดังกล่าวซ่ึงอยู่ภายในบ้าน และควรพ่นในเวลากลางวัน ซ่ึงเป็ นเวลาที่ยุงลายออกหากิน ในการกาจัดลูกน้ายุงลายก็เช่นเดียวกัน คงจะไม่มีใครมุ่งความสนใจไปท่ีแหล่งน้าสกปรก หรือท่อระบายนา้ อกี ต่อไป

แต่เมอ่ื มผี ู้ป่ วยโรคไข้เลอื ดออก เกดิ ขนึ้ ในชุมชน กำรควบคุมกำรระบำด ต้องกำจัดท้งั ตวั ยงุ ลำย และลูกนำ้ ยุงลำย

การมีส่ วนร่ วมของประชาชน จัดว่ามีความสาคญั มากที่สุด จากประสบการณ์ในอดีตที่ผ่านมาของอาจารย์หลายๆ ท่านปรากฏว่า การควบคุมโรคไขเ้ ลือดออกโดยหน่วยงานสาธารณสุขทุกระดบั เพียงอยา่ งเดียวไม่สามารถบรรลุผลสาเร็จได้ หรืออาจเกิดผลเพียงชว่ั ระยะเวลาส้ัน ๆ ดงั น้ันเ จ้ า ข อ ง บ้ า น แ ต่ ล ะ บ้ า น ค ว ร ม่ั น ดู แ ล ก า จั ด ลู ก น้ ายุงลายภายในบ้านของตนเอง