Ո՜վ սուրբ կըռիւ հալածանքի, բռնութեան դէմ...։ Չի սիրեցի բեհեզ, սընդուս ու տանթէլներ՝ Որոց տենչան երիտասարդ սըրտերը միշտ. Չի սիրեցի մտնել երբէք պերճ սըրահներ՝ Ուր կը յածին սմոքինկներ պաշտօնական, Ձեռնոցապատ ձեռքեր, աչքեր մօնօկլաւոր, Ուր կը խորհին ինչպէ՞ս պատշաճ գօմբլիման մը Օրիորդի մը ականջին տակ տեղաւորել։ Չի սիրեցի երբէք ատոնք... օ՜ կոշտ ձեռքեր Եղբայրներուս, զձե՛զ միայն սիրեցի ես. Թէպէտ ձեռնոց հագնիլ գուցէ դուք չէ՛ք գիտեր, Թուր, հրացան գործածելու վարժ էք սակայն. Անո՜ւշ ձայներ... հըզօ՜ր ձայներ... ինչպէ՜ս ազդու Ի՜նչ ճշմարիտ, անկե՜ղծ էին ձեր շեշտերը Երբ խօսէիք կռուո՜յ դաշտէն, արեա՜ն ծովէն, Ցածուկ ու նեղ այն սենեկին մէջ աղքատիկ. Քանի՜ քաղցր է ինձ հոս յիշել այն անցեալը, Ուր կը տեսնեմ ձեզի դարձեա՜լ խորհըրդաւոր, Ձեր պարզ ու բիրտ կերպարանքին տակ գեղեցիկ, Եւ առնական ու կորովի ձեր ժէսթերը Երբ Մայր Երկրի տառապանքէն կը խօսէիք... Օ՜... դուք որքան կը մեծնայիք աչքերուս տակ, Ինչպէ՜ս իմ սիրտս կը բաբախէր ձեզի համար, Իմ կո՜յս սիրտըս, որ կռուէն զատ սէր չի ճանչցաւ...։ Օ՜... դուք որքա՜ն կը մեծնայիք աչքերուս տակ, Կերպարանքին տակ1 ձեր պարզուկ, անվայելուչ Յայտ բերելով սիրտ մը անհուն, աշխարհի մ’չափ... Այսօր՝ մայր եմ, ու չեմ խորհիր թ’արդեօ՞ք տըղաս, Պիտի կանգնի՞ օր մ’վայելուչ ու գեղեցիկ, Համազգային հանճար մ’հսկայ որուն համար Համայն աշխարհ ըլլայ խորունկ երկըրպագու... Կը մտածեմ միայն թ’արդեօք պիտի սիրէ՞ Սուրբ կըռիւը հալածանքի բռնութեան դէմ, Պիտի սիրէ՞ կռիւը՝ զոր մայրը սիրեց...։ 1. «մէջ», Դէպի վեր, էջ 112։ 99
Ե. Ինչե՜ր ունիմ քեզ պատմելու, իմ սիրելի՛ս, Նոր օրերէն, որոնք հինցած պիտի ըլլան. Հայ ցաւերէն, հայ աղէտքէն, ծո՜վ արիւնէն Որը, յուսանք, արդէն չորցած պիտի ըլլայ... Քեզ պիտ’ պատմեմ, ինչպէ՞ս արի այն կըտրիճներ Ժպիտ ի շուրթն կախաղանը ելան անվախ, Կախաղանէն խըղդուկ ձայնով դեռ պօռալով, «Դուն շա՜տ ապրիս, մե՛ր կեանք, մե՛ր սէր, ա՜խ Հայաստան...»։ Օ՜հ թէ ինչպէ՜ս... հերոս զարմիկդ Վըռամշապուհ, Փըրկարար ռումբն ահեղօրէն նետած պահուն Հալածանքի ու բռնութեան ճամբուն վըրայ Դիպուածական դարձաւ ինքը զոհ շանթերուն...։ Եւ թէ ինչպէ՜ս, ուրիշ զոհ մ’ալ, դարձեալ մեզնէ, Սահարայի անհունութեանց մէջ մի՛ս մինակ Տառապեցաւ, ու սիրելեաց ջերմ կարօտը՝ Անապատի հուր արեւէն ա՛լ աւելի Վառեց, այրեց իր հէգ կեանքը, մոխի՜ր դարձուց...։ Եւ դե՜ռ... տըղա՛ս, քեզ պի՛տ պատմեմ դեռ շա՜տ դէպքեր, Պատմութիւնը ամէն անոնց՝ որ հայ ծընան, Հուրի, սուրի դար մը, աւա՜ղ, ուր կռուողը՝ Ազատ կեանք մը կամ պատուաւոր մահ մ’ունեցաւ...։ *** Այսօր՝ քու մայրդ չի՛ մտածեր թ’ա՞րդեօք տըղաս, Պիտի կանգնի օր մ’վայելուչ ու գեղեցիկ, Համազգային հանճար մ’հսկայ, որուն համար Համայն աշխարհ ըլլայ խորունկ երկըրպագու, Կը մըտածէ միայն թ’արդեօք պիտի սիրէ՞ Սուրբ կըռիւը հալածանքի, բռնութեան դէմ, Պիտի սիրէ՞ կըռիւը՝ զոր մայրը սիրեց, Կռիւը՝ զոր իր նախահարքը սիրեցին...։ Ազատ բեմ, 20 Ապրիլ 1907, Ե. տարի, թիւ 2, էջ 1-2։ Ազատ բեմ, 24 Ապրիլ 1907, Ե. տարի, թիւ 3, էջ 1-2։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 109-113։ 100
ԱՐՁԱԿ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ԱՐՑՈՒՆՔՆԵՐ Ոսկան-Նազարի յիշատակին ՄԱՌԻ Ըսե՞նք մենք ալ, բարեկա՛մ, քեզ համար բանաստեղծին հետ. «Վարդ էր, ապրեցաւ վարդերու նման՝ առտու մը միայն...»։ Չէ՛. ատիկա մեզի չկրնար մխիթարել, եւ արցունքները կը կաթկթին դագաղիդ վրայ աղի՜ աղի՜, տա՜ք տա՜ք։ Քեզ սիրող ընկերներդ պինդ կը գրկեն քեզ, կրակէ համբոյրներ կը հրդեհեն ճակատդ, այտերդ, աչքերդ, շրթունքներդ. ոչինչ... դուն դագաղիդ մէջ կը պառկի՜ս անզգայ...։ *** Դագաղդ ճերմակ էր, ճերմակ ծաղիկներ թափեր էին դագաղիդ վրայ. 101
մտածումներուդ պէս ցիրուցան1, զգացումներուդ պէս անբիծ, հոգիիդ պէս անուշաբոյր...։ Տխո՜ւր հեգնութիւն քաղաքակրթութեան...։ Ծաղիկը՝ երջանիկ ու նորածիլ կեանքի այդ զուարթ խորհրդանշանը, մահուան՝ այսինքն փճացած, վերջացած կեանքի մօտ...։ Ծաղիկներ՝ որ նորա- պսակ հարսին ճակատը կը պճնեն, խնճոյքի, ուրախութեան օրերու սեղանները կը զարդարեն. դարձեալ ծաղիկներ՝ որ մահը կը գրկեն...։ Դէս դէն, ցանցառ մոմերու դժգոյն2 ցոլքերը կը մարին դագաղիդ ճերմակին վրայ. խռպոտ ձայներ մահուան ցուրտ երգը կ’երգեն եւ թախիծն ու կսկիծը հոգիս կը խանձե՜ն... եւ ոսկորներուս մինչեւ ծուծը կը դողա՛մ...։ Կը նայիմ դագաղիդ ու կ’ըսեմ. «Ի՞նչ եղար, Ոսկա՛ն, անհուն հոգի մը ունէիր, հրաբուխ սիրտ մը կ’այրուէր կուրծքիդ տակ. ի՞նչ եղաւ ան... ուրեմն ոչի՞նչ... ոչի՞նչ... ոչի՞նչ...»։ *** Դագաղիդ խուփը բացին. տեսա՜յ քեզի... «Որքա՜ն գեղեցկացուցեր էր քեզի մահը». տեսա՜յ անհունութեան պէս խորունկ նայուածքդ. կրած գերմարդկային տառապանքներդ այնքա՜ն կենդանի, այնքա՜ն վշտագին արտայայտող վերջին սե՜ւ նայուածքդ, որ մտաւ հոգւոյս մէջ ու կը մնայ...։ Նա կը հետեւի մտածումներո՛ւս, խորհուրդներո՛ւս, վշտերո՛ւս, ուրախու- թիւններո՛ւս. նա կը հետեւի ինծի ամէ՛ն տեղ ուր որ երթամ. ամէ՛ն տեղ, ուր որ կենամ...։ Տեսա՞ծ էք խաչին վրայ Մեծ Մարդասէրին դէպ ի3 երկինք վերցուցած չար- չարուողի ցաւագին բայց վսեմ նայուածքը՝ ուր արցունքը կը լճանայ... տեսաք ուրեմն Ոսկանը՝ իւր դագաղին մէջ...։ *** Բարեկա՛մ, աչքերդ բաց քաջաբար մահուան գալուստը դիտեցիր. ուզելով ցոյց տալ կարծես թէ չես վախնար իրմէն...։ Ա՜հ... մենք այդ գիտէինք, բայց մահը չէր գիտեր... որքա՜ն սքանչացաւ արդեօք վրադ...։ Ինչպէս քաջ կեցար մի՛շտ կեանքի ամենադառն եւ ամենատխուր պարագա- ներուն մէջ, այնպէս ալ քաջ մնացիր մահուան դէմ։ 1. «գեղեցիկ», Դէպի վեր, էջ 175։ 2. «տժգոյն», Դէպի վեր, էջ 176։ 3. «դէպի», Դէպի վեր, էջ 176։ 102
Հետաքրքիր՝ խուզարկու աչքերդ խոշոր բացած ուզեցիր տեսնել թէ ի՞նչ կայ մահէն անդին, երբ նա քեզ մօտ իր ահաւոր գաղտնիքներէն կը մերկանար...։ Ամեն բանէ առաջ, մենք գիտենք, քու պաշտած հայութեան անորոշ բաղդը, մութ ապագան ուզեցիր որոշ տեսնել, երբ մահը կը պատռէր վերջապէս անծա- նօթին քօղը քու բա՜ց աչքերուդ առջեւ...։ Ի՞նչ տեսար արդեօք, բարեկա՛մ, շուտով պիտի ծագի՞ ազատութեան արշա- լոյսը մեզի համար...։ Չարչարուողի այն վսեմ ու աղւոր նայուածքիդ մինչեւ խորերը ընկղմեցի իմ աչքերս ալ. բայց ափսո՜ս... չկրցի թափանձել գաղտնիքին...։ *** Սուրբ նպատակի՜ զոհ... ազնի՜ւ հոգի որ ազնիւ ապրեցար, մաքո՜ւր սիրտ որ մաքուր մնացիր. քու անձդ ի սպառ մոռցած, քայլ առ քայլ հետեւեցար թշուառ հայ ժողովրդի բաղդին, անոր խնդութիւններովը խնդացիր, անոր տառապանքնե- րովը տառապեցար, անոր արցունքներովը լացիր... Մէկ ձեռքդ սուր՝ սաստեցի՛ր, դողացուցի՛ր, պատժեցի՛ր. միւս ձեռքդ գրիչ՝ ձաղկեցիր, հարուածեցիր ու վար- ձատրեցի՛ր... Ատեցիր մահու չափ, բայց սիրեցիր նաեւ հոգւով չափ...։ Զրկանքները չտկարացուցին ամո՜ւր հոգիդ. տանջանքները չթուլացուցին երկաթէ կամքդ. դուն չինկար բնա՛ւ. մարդիկ չկրցին քեզ ձգել, միայն մահը տապալեց քեզ. հսկա՛յ կաղնի...։ Եւ մենք, քեզ հասկցող ու քու վրադ հիացող բարեկամներդ դագաղիդ մօտ տեսանք անհուն զոհաբերութեան ու գերմարդկային չարչարանքի լուսապսակը՝ որ ճակտիդ շուրջը կը շողար եւ մեր աչքերը շլացա՜ն...։ *** Նպատակիդ չհասած մեռար. աչքերդ բաց, անթարթ նայելով հեռուն՝ ուր պաշտեցեալ հայրենիք մը կը մխայ... հեռուն՝ ուր տանջուած մայրդ արիւն կուլայ, կ’այրի կը մրկի քու կարօտով...։ Բայց ի՞նչ փոյթ... դուն չէի՛ր այն հոգիներէն՝ որ տանջանքէ ետքը ուզեն փնտռել իրենց ինկած վայելքի բաժինը։ Դուն քեզի համար ընտրեր էիր միա՛յն տանջանքը. անուշը՝ ուրիշներուն՝ իսկ լեղին՝ քեզի, եւ այդ տանջանքներու գինով, ամբողջ ժողովրդի մը, ապագայի մէջ – ըլլա՛յ հեռաւոր – ճաշակելիք անհուն վայելքը երեւակայելով միայն երջանիկ էիր արդէն, եւ այդ կը բաւէր քու մեծ հոգւոյդ...։ Երիտասարդ՝ դեռ գարնան վարդը ճակտիդ՝ թառամեցար շուտով. սակայն դուն շա՜տ ապրեցար, բարեկա՛մ...։ Ան որ իրեն համար միայն կ’ապրի, միշտ քիչ կ’ապրի, նոյն իսկ որ դարերով 103
կեանք ունենայ. իսկ դուն այդ քանի մը տարուայ կեանքիդ մէջ միթէ վայրկեան մը քեզի համար ապրեցա՞ր...։ *** Ճերմակ դագաղիդ մօտ, այս մտածումները ունեցայ. ուզեցի ես ալ ճերմակ ծաղիկներ թափթփել վրադ. բայց «Ծաղիկը պաղ եւ անզգայ է»։ Ես քու վրադ կը թափեմ հոգւոյս եւ1 սրտիս խորերէն բրդած այս հառաչանքներն ու արցունքները. օ՜հ թէ զգայի՜ր ատոնց տաքութիւնը գերեզմանիդ խորէն։ Աղէքսանդրիա Արշալոյս, 27 Նոյեմբեր / 9 Դեկտեմբեր 1899, Ա. տարի, թիւ 38, էջ 1-2։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 175-178։ 1. «ու», Դէպի վեր, էջ 177։ 104
ՊԱՏՄՈՒԱԾՔՆԵՐ ՄԷՃԷ (Արաբական կեանքէ) ՄԱՌԻ Եւ1 եղաւ որ երկուքն ալ սիրեցին զ’Ան, գեղեցիկ եւ այրո՜ղ աղջիկը։ Անդրանիկը՝ իր կայտառ, վառվռուն ու բուռն բնութեան ամբողջ հրայրքովը, իսկ կրտսերը՝ բանաստեղծական, մելամաղձիկ ու խպնոտ զգայութիւններու ամբողջ փափկութեամբն ու շիկնումներովը։ Աղջիկը սիրեց Հասանը, վասնզի գեղեցիկ ու կրակոտ էր. ու մերժեց Նէճիպը իր չոր իրանին, նուաղկոտ աչքերուն2 եւ դողդոջ կերպարանքին համար։ Եւ այդ ծայրայեղօրէն զգայուն, ատելու բոլորովին անընդունակ սրտին մէջ, առաջին սոսկալի վիշտը սկսաւ իր խորունկ խոցը փորել։ 1. «Ու», Դէպի վեր, էջ 85։ 2. «ու մերժեց Նէճիպը իր նուաղկոտ աչքերուն», Դէպի վեր, էջ 85։ 105
Բերանը ժպտեցաւ՝ մինչ հոգին կ’արիւնէր. եւ իր բոլոր ցաւերը ամփոփեց հոն, իր բարի՜ սրտին մէջ, որ աշխարհի մը չափ լայն էր, համակ գութ ու սէր։ Ոչ ոք գիտցաւ իր գաղտնիքը, բայց միայն Ան՝ որ խմցուցեր էր իրեն դառնու- թեան բաժակը. եւ Հասան երազուն, սիրով արբշիռ, չնշմարեց տխրութեան այն թեթեւ ծալքերը որոնք սակայն օրէ օր կը փորուէին ու կը խորունկնային իր եղբօր ճակտին վրայ։ *** Առտուն կանուխ, շա՜տ կանուխ, երբ թեթեւ հովիկը մեղմիւ կը շարժէր ծառե- րու կատարները, թռչունները կը թռչտէին օդին մէջ ուրախ ճռուողիւններով, եւ աստղերը տժգունած կը փախչէին արշալոյսի առաջին շողերէն, Մէճէ եւ Հասան կը գտնէին զիրար, հոն, անտառին խորը, ծառի մը թաւուտ հովանիին տակ. եւ անձնատուր իրենց երջանկութեան, մոռցած աշխա՛րհն ալ, մարդի՛կն ալ, թռչուններէն աւելի զուարթ, եւ արեւէն աւելի մեծ կը զգային զիրենք։ Նոյն պահուն մօտակայ ծառին ճիւղերը կը շարժուէին լռիկ, եւ երկու տենդա- վառ աչքեր, խիտ տերեւներուն մէջէն կը նկատէին սիրահար տղաքը, անպատ- մելի յուսահատութեան եւ անհուն ցաւի նայուածքով մը։ Նէճիպն էր, որ ամեն առտու հոդ կը պահուըտէր գողի պէս, եւ վայրագ հեշտութիւն մը, սոսկալի վայելք մը կը զգար, դիտելով անյագ երկու սիրահար- ներու այրո՜ղ գգուանքները, լսելով անոնց պաշտումի փոխադարձ յայտարարու- թիւնները, սիրոյ երդումները...։ Խուլ հեծկլտանք մը երբեմն կը պոռթկար կուրծքէն դուրս, ու կը մարէր շրթունքներուն վրայ, եւ աղի ու լեղի արցունքներ հեղեղի պէս կը վազէին իր լղար1 երեսներն ի վար։ Եւ սակայն ատելու անընդունակ, սիրող սրտի մը բոլոր գուրգուրանքովը կը սիրէր իր եղբայրը, բաղդաւո՜ր ընտրելին... եւ աւելի քան երբէք կը պաշտէր Մէճէն, որ մերժումի արհամարհանքին տակ խորտակեր փշրեր էր իր փափո՜ւկ հոգին։ *** Եղաւ սակայն օր մը, որ այդ սիրոյ խորանին մէջ կատարուեցաւ ամենէն ահեղ եւ վսեմ տռամը, որը կարելի ըլլայ երեւակայել։ Արշալոյսին էր դարձեալ... Հասան ու Մէճէ հոն, ծառին տակն էին, աչք աչքի, ձեռք ձեռքի. խօսելով անհատնում սիրոյ լեզուն։ 1. «տխուր», Դէպի վեր, էջ 86։ 106
Ցանուցիր, անկապ, երազի մը պէս անոյշ բառեր, որոնք սկեպտիկներու խնդուքը գուցէ շարժեն, եւ խոհական ու լուրջ մարդոց մէկ թեթեւ ժպիտը, եւ որոնք ունին սակայն խորհուրդներու է՛ն մեծագոյնը, է՛ն խորիմաստը...։ Իր թաքստոցին մէջ Նէճիպ կծկտած, կը դիտէր զանոնք. ա՜խ, որքա՛ն գեղեցիկ էին. ինչո՞ւ չէր ինքն ալ բարձրահասակ, առողջ, վառվռուն, սիրուած ըլլալու համար անորմէ, կիներու է՛ն պաշտելիէն։ Յանկարծ սոսկալի մռնչիւն մը գոռացուց անտառը... Նէճիպ դողաց։ - Առիւծը՜..., գոչեց Հասան վախէն մեռելի պէս սառելով, առիւծը՜...։ Եւ ահա երեւաց, անտառներու թագաւորը, առիւծը, մեծափառ, ահաւոր իր յաղթ մարմնով ու տնկուած բաշերով. իր կրակէ նայուածքը պինդ գամած երկու տղոց սարսափէն լայնցած բիբերուն։ - Հասա՛ն... մրմնջեց աղջիկը աչքերը գոցելով, որպէսզի չտեսնէ ահռելի գազանը, Հասա՜ն, փրկէ՛ զիս... եւ պինդ փարելով սիրելւոյն վզին, իր սիրուն թուխ գլուխը ծածկեց անոր գրկին մէջ։ Առիւծը կը յառաջանար ծանր, ծանր։ Մէկէն Հասան, կարծես խենդեցած, գրկէն նետե՛ց Մէճէն, եւ խօլականի պէս սկսաւ վազել ծառերու մէջէն, թողլով որ կախուած ճիւղերը պատռտեն իր պուր- նուզը, ճանկռտեն իր երեսներն ու ձեռքերը, եւ քաշկռտեն ու փետռտեն իր մազերը։ Առիւծը կը մօտենար...։ - Հասա՜ն, գոչեց եղկելի աղջիկը, ողորմուկ ու սրտապատառ շեշտով մը, Հասա՜ն, փրկէ՛ զիս...։ Մօտակայ պուրակէն երիտասարդ մը դուրս ցատկեց. բայց Հասանը չէ՜ր...։ *** Նէճիպ հսկայ եաթաղանը ձեռքին, յուշիկ կը մօտենար առիւծին, պիշ պիշ նայելով անոր հրաշէ՛կ աչքերուն մէջ։ Առիւծը այդ անակնկալ երեւումէն յանկարծակիի եկած, իր որսը վայրկեան մը թողեր, եւ երկար բաշերը հովուն տուած լուռ կը նկատէր թշնամին։ Շփոթութեան այս վայրկեանը յարմար առիթ սեպեց Նէճիպ. մէկ ոստումով ցատկեց առիւծին վրայ, եւ մտածումէ աւելի արագ շարժումով մը, եաթաղանը մխեց անոր կոկորդը։ Գազանը տապալեցաւ արիւն փսխելով իր վիրաւոր կոկորդէն, եւ պոչովը ուժգին գետինը ծեծելով։ Իր մէկ թաթովը յաջողեր էր սակայն բռնել Նէճիպի ձախ թեւը, զոր կը տրորէր իր հոգեվարքի ճգնաժամին մէջ։ Կրած սոսկալի ցաւէն կատղած, Նէճիպ աջ ձեռքով եաթաղանը քաշեց վէրքէն 107
դուրս, եւ ուժգին մխեց գազանին փորը։ Առիւծը այս անգամ թուլացած թեւը թողուց։ Այն ատեն Նէճիպ ծռեցաւ, խոտի փունջեր փրցուց գետնէն, եւ անոնցմով փաթթեց իր արիւնաթաթաւ փշրուած թեւը։ Ապա մէկ ոտքը դրած առիւծին մարմնոյն վրայ, որը դեռ խորունկ սարսուռ- ներով կը դողար, առաջին անգամ նայուածքը վերցուց Մէճէի վրայ...1։ *** Դեռատի աղջիկը կրած սոսկալի յուզումէն դողդոջուն, կը խորհէր, ի՛ր մեծա- բաց գեղեցիկ աչքերը սեւեռած անթարթ Նէճիպի վրայ։ Երիտասարդը մեծցեր էր իր աչքերուն այն համեմատութեամբ՝ որով Հասան ինկեր էր, եւ բարձրացեր մինչեւ դասը ա՛յն քաջերուն՝ որոց գործերը կ’երգուէին արաբական ժողովրդային դիւցազներգութիւններուն մէջ։ Չէ՛. այն ճղճիմ, տխեղծ Նէճիպը չէր Ան, որը մերժեր էր ատենօք սիրել գերա- գոյն արհամարհանքով մը։ Նա դիւցազունն էր, առիւծէն աւելի հզօր, որուն յաղթեր էր, ծանօթ Խուան ցեղապետներէն աւելի՛ տոկուն, որը գիտցեր էր արհամարհել խորտակուած ու փշրուած թեւին ահռելի ցաւը, եւ կը ժպտէր մեղմիկ, մոռցած կարծես քիչ մը առաջուայ մղած սոսկալի պայքարը, եւ անխռով, կարծես ոչինչ պատահած ըլլար։ Եւ կ’ամչնար աղջիկը, ու կը կարմրէր հիմա իր ըրած ընտրութեան համար. ի՜նչ պիտի մտածէր Նէճիպ...։ Դիւցազնի սիրտ մը ոտքերուն տակ առեր կոխոտեր էր, եւ որո՞ւ համար...։ Սիրեր էր այդ տղայէ մը աւելի թոյլ ու երկչոտ էակը, որ զինքը գրեթէ նետեր էր առիւծին ճիրաններուն տակ եւ ինքը փախեր էր իր կեանքը փրկելու համար. օ՛ վատը...։ Եւ արեւելական բնութիւններու յատուկ, վայրկենական բուռն խանդով եւ յափշտակութեամբ վառուած, ոտքի ելաւ ան, եւ իր յաւերժահարսի քալուածքով մօտեցաւ Նէճիպի. - Դուն որ առիւծին յաղթեցիր, եւ Մէճէն փրկեցիր, ըսաւ այն մեղկ ու անուշ դարձուածքով, որը յատուկ է անապատի այդ ցեղերուն2, առիւծէն աւելի՛ մեծ եւ հզօր տղայ, թո՛ղ Ալլահը սա աւազի հատիկներուն պէս անհամար տարիներ պարգեւէ քեզ, եւ ծնրադրելով անոր առջեւ. 1. «Մէճէին...։», Դէպի վեր, էջ 88։ 2. «ըսաւ այն մեղկ ու անուշ դարձուածքով, որը յատուկ է անապատի այդ ցեղերուն»-ի փոխարէն՝ «ըսաւ իր անուշ եւ հնչուն ձայնով», Դէպի վեր, էջ 89։ 108
- Թո՛ղ իմ Տէրս ներէ, մրմնջեց, առնական գեղեցիկ ու կորովի կերպարանք մը աւելի՛ ազդեց Մէճէին1 վրայ, քան ազնիւ ու վեհ սիրտ մը. Մէճէ ճանչցաւ իր սխալը, ըմբռնեց իր յանցանքը, խօսէ՛, Տէր, կ’ուզե՞ս որ կինդ, գերիդ ըլլայ Մէճէն...։ Եւ իր անձկութեամբ լի ու սիրով բոցավառ գեղեցիկ նայուածքը վերցուց տղուն վրայ։ Նէճիպ սարսռաց, անճառ ուրախութիւն մը ճառագայթեց իր նիհար երես- ներուն վրայ, նայուածքը դարձուց դէպի այն պուրակը՝ ուր քանի մը վայրկեան առաջ դժոխքի տանջանքներով կը տապկուէր։ Տերեւներուն մէջէն երկու հրավառ աչքեր կը նայէին իրեն, Հասանի աչքերը։ Ցաւը, կսկիծն ու ամօթը վայրենի ցոլքեր կը նետէին հոն։ Տղան աչքերը դարձուց, գլուխը ծռեց կուրծքին վրայ, չափեց մեծութիւնն ու խորութիւնը տառապանքին անոր՝ որ իր եղբայրն էր, գութի արցունք մը դողդղաց իր արտեւանունքներուն ծայրը, եւ կամքի հրաշալի ուժով մը, ակնթարթի մէջ վռնտելով մտքէն ու սրտէն զգլխիչ մտածումը ապագայ դրախտի երանութեան, ա՛յն էակին հետ, որուն կը տենչար, եւ որմէ կը պաշտուէր հիմա, գլուխը բարձր բռնեց եւ թօթափելով ճակտին վրայ կուտակուած սե՜ւ ամպերը, ժպտեցաւ, եւ հանդարտ, գրեթէ բոլորովին անխռով ձայնով. - Չէ՛, պատասխանեց անոր, ալ չեմ սիրեր քեզ... քեզ եղբօրս կուտամ...։ *** Արեւը կը ծագէր հիմա... իր առաջին ճառագայթները շեշտակի կ’իջնէին Նէճիպի գլխուն վրայ, լուսեղէն պսակ մը բոլորելով երիտասարդին ճակտին շուրջը, այդ վայրկենին իտէականօրէն գեղեցիկ, եւ սրտի գերագոյն զոհողու- թիւնովը մեծափառ։ Արտէմիս, Յունուար 1902, Ա. տարի, թիւ 1, էջ 16-18։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 85-90։ 1. «Մէճէի», Դէպի վեր, էջ 89։ 109
ԿԵՍՈՒՐԸ (Գաւառական կեանքէ) ՄԱՌԻ Եւ թարմ ու ծիծաղկոտ, իր տասներկու գարուններով, գուրգուրանքի ու խան- դաղատանքի ջերմիկ մթնոլորտէն ինկեր էր ան, գահավէժ անկումով, խոժոռ տուն մը՝ ուր խիստ նայուածքներու, կոպիտ վարմունքներու միայն հանդիպեր էր... ինքը՝ որ մինչեւ այդ օրը համբոյրի, գգուանքի, մշտական ծիծաղի մէջ ապրեր էր...։ *** Արդարեւ ինչպէ՞ս կատարուեր էր այս յեղակարծ, դառն փոփոխութիւնը իր անո՜ւշ կեանքին մէջ. հազիւ աղօտ յիշատակը պահեր էր այդ դէպքին, թէպէտ երկար ժամանակներ ալ անցած չըլլային այն սե՜ւ օրէն ի վեր։ Այո՛... կը յիշեր թէ՝ օրին մէկը մայրը զինքը համբուրեր էր, շա՜տ յուզուած, ականջն ի վար սահեցնելով կարգ մը խորհրդաւոր խօսքեր, ու խրատներ՝ զոր անկարող էր ըմբռնելու եւ հասկնալու այն ատեն. հայրը՝ ձեռքը դրեր էր գլխին, օրհներ ու գրկեր էր զինքը արտասուալից աչքերով...։ Կը յիշեր թէ՝ իրեն հագցուցեր էին սիրուն կարմիր զգեստներ, եւ ինքը՝ ման- կական կայտռուն հրճուանքով, բոլորովին գրաւուած այդ նոր աղւոր հագուստ- ներուն պերճանքովը շատ քիչ ուշադրութիւն ըրեր էր իր հօրն ու մօրը արցունք- ներուն, ու չէր հարցուցեր նոյն իսկ թէ ինչո՞ւ եւ ի՞նչ բանի համար կը զարդարէին զինքը այսպէս։ Մէկ ալ գլխէն վար ձգեր էին աւանդական հաստ ու ծանր քօղը, եւ տարեր՝ մեծ սենեկին մէկ անկիւնը, պատուիրելով որ հանդարտ ու լուռ կենայ հոն։ Եւ ահա քիչ ետքը սկսեր էր խուռն բազմութիւն հաւաքուիլ իրենց տան մէջ. ազգականներ, բարեկամներ, դրացիներ. անոնք մօտեցեր էին իրեն, եւ իր ական- ջին փսփսացեր էին խորհրդաւոր ու կէս չարաճճի շեշտով մը. - «Աղջի՜կ, հարս պիտի ընենք քեզի...»։ Եւ ահա, սա պարզ խօսքը, մէկէն իմէկ լուսաւորեր էր այդ օրուայ սարսափելի գաղտինքը...։ Ահռելի իրականութիւնը մերկապարանոց տնկուեր էր իր աչքերուն առջեւ...։ Հա՜րս պիտի ըլլար.... ատո՜ր համար էր ուրեմն որ զինքը զարդարեր, պճներ, եւ հոդ՝ այդ անկիւնը կեցուցեր էին... ատո՜ր համար մայրը կուլար իրեն նայելով, եւ ամենքը տան մէջ, տարօրինակ վարմունք մը ունէին իրեն հետ. խանդագին գորով մը, անսովոր ըլլալու չափ կրկնուող եռանդոտ գգուանքներ, խառնուած 110
ցաւագին յուզմունքի մը, զոր մարդ կ’ունենայ իր մէկ սիրականէն բաժնուելիք պահուն...։ Հա՜րս... շա՜տ տարտամ միեւնոյն ժամանակ շա՜տ տխուր գաղափար մը ունէր ինք հարսնութեան վրայ...։ Ինքը կը ճանչէր դրացի Խեչօէնց հարսը, քեռի Մրտօին հարսը...։ Իրմէն քիչ մը մեծ էին անոնք տարիքով, բայց որքա՜ն տխուր, որքա՜ն լուրջ կ’երեւէին...։ Շատ անգամ տեսեր էր որ կուլային, երբ ինքը կը ստիպէր զանոնք իրեն հետ խաղալու...։ Երբ անոնց մօտ կը վազէր, կը քաշկռտէր անոնց մազերը, հագուստները... անոնք կը վախնային, ու կը փախչէին, մատերնին դնելով իրենց շրթունքներուն վրայ. «Հապա թէ տատը տեսնէ՞... հապա թէ մամը տեսնէ՞» կը մրմնջէին մեղմիւ, աչքերնուն մէջ ունենալով սակայն խաղալու, վազվռտելու, գզուըտելու տենչան- քին բոցը, խառնուած մամուն ու տատի առթած ահարկու սարսափին...։ Օր մըն ալ ճամբուն վրայ տեսեր էր Խեչօէնց հարսը, որ կռնակը փայտի խռիւներ բեռցած, տուն կը դառնար. վազեր էր անոր մօտը, ինքը չարաճճին, եւ ստիպեր էր որ վազվռտուք խաղայ իրեն հետ։ Հարսը հրապուրուեր էր։ Վախուն՝ նախ ուզեր էր դիմադրել այդ հրապուրանքին, ապա պատանեկան աւիւնը այս անգամ յաղթելով խոհեմութեան յորդորներուն, մէկ կողմ թողեր էր խռիւները, եւ սկսեր էր իրեն հետ վազվզել բաց դաշտին վրայ...։ Մէկ ալ յանկարծ ճամբուն անկիւնէն երեւցեր էր կեսուրը. դաժան նայուածքով, բարկութենէն կասկարմիր կտրած. եւ յարձակելով, անշարժ ու սարսափէն մեռելի պէս սառած հարսին վրայ, ձեռքի փայտովը ուժգին խփեր էր անոր գլխին։ Եւ Ալմաստ տեսեր էր, ի՜նչպէս անոր ճակտին սպիտակ մորթը ճեղքուելով, յանկարծ կարմիր արիւնը ցայտեր էր դուրս. եւ ի՜նչպէս խեղճ աղջիկը բարձրաձայն լալով, արիւնը արցունքին խառնուած, կարմիր ակօսներ գծելով երեսներն ի վար, խռիւները շալկեր՝ եւ կեսրոջը առջեւն ինկած՝ դարձեր էր տուն...։ Իր մանկական վառվռուն երեւակայութեան վրայ ահռելի կերպով ազդեր էր այդ տեսարանը. եւ շատ գիշերներ ընդոստ արթնցեր էր քունէն, լսելով դեռ կարծես խեղճ աղջկան ցաւագին հեծկլտանքները, եւ աչքերուն առջեւ կենդանի պատկերացած անոր արիւնով ու արցունքով թրջուած մարտիրոսի դէմքը...։ Այն օրէն, խորունկ սարսափ մը ունեցեր էր հարսնութենէ. եւ երբ ա՛յդ օրը, ի՛ր հարսնիքին օրը իրեն ըսեր էին, «Աղջի՛կ, հարս պիտի ընենք քեզ», Ալմաստ սարսռացեր էր իր կարմիր քօղին տակ, եւ յանկարծ սկսեր էր բարձրաձայն ճչալ. «Մայրի՜կ... ա՜խ... մայրի՜կ... զիս հարս մի՛ ընէք»։ Մայրիկը վազեր էր քովը, զինքը գրկեր, շաքար ու պտուղ տուեր էր իրեն, համբուրեր էր զինքը անուշ բառերով. «Աստուծոյ կամքը ա՛յս է որդի՛» ըսեր էր. եւ Ալմաստ կէս մը համոզուած աւելի՛ շաքարին ու պտուղին վայելքէն, քան մօրը 111
խօսքերէն ու խրատներէն, թողեր էր որ զինքը հարս ընեն...։ Քիչ ետքը եկեր էր ե՛ւ փեսան իրեններովը. տասնութ տարուան կտրիճ տղայ մը, սեւակն, սեւայօն, պարթեւ հասակով։ Որոշեալ ժամուն գնացեր էին տունորդօք, հարսնեւորներով, եկեղեցի, գիւղին միակ քահանան, ծերունի Տէր Մարտիրոսը պսակեր էր զիրենք, որմէ ետքը ի դարձին, «տավուլ»ն ու «զուռնա»ն գաւառական տաղեր ու խաղեր սկսեր էին հնչեցնել...։ Երիտասարդները պար էին բռներ, հարսառ եկողները գինիին ազդե- ցութեան տակ, քիչ մը տաքցած գլուխներով, սկսեր էին հարսին ուղղեալ տաղեր երգել։ Ճերմակ ճակտիդ կարմիր ոսկի Շարեմ նազերո՜վ... նազերո՜վ... Եւ իրօք ալ շարք մը կարմիր ոսկիներ քօղին վրայէն կապեր էին Ալմաստի ճակտին վրայ։ Հարսը տանելու ժամը հասեր էր. այն խորունկ յուզմունքներով ու մեծ խռովքներով փոթորկուող ժամը... ուր մէկ կողմէն բաժանումի դառն վիշտը, միւս կողմէն բացարձակ եւ օրինաւոր տիրացումի ուրախութիւնը, մէկ կողմէն արցունք, միւս կողմէն ժպիտ, այնքա՛ն հակասականօրէն զիրար կը խաչա- ձեւեն...։ Հարսնեւորները մօտեցեր էին հարսին միաբերան երգելով. Աղջի՛կ, քեզ ո՞ր մարն է բերեր... Այն սեւ աչուի մարն է բերեր. Մարն է բերեր մեզի համար, Մենք ենք եկեր քեզի՛ համար։ Եւ կտրիճները գրեթէ քաշելով Ալմաստը իրեններուն գրկերէն, կը տեղաւո- րէին զայն ձիուն վրայ, մինչ նա կը ճչար, «Մայրի՜կ... մայրի՜կ...»։ Եւ մայրիկը այդ պահուն նուաղած ինկեր էր արդէն գետին, եւ հայրիկին ալեխառն պեխերուն վրայ խոշոր արցունքներ կը գլորուէին մարգարիտներու պէս...։ Այո՛... կը յիշէր այդ իրեն համար սե՜ւ օրը՝ ուր տարեր, նետեր էին զինքը հոդ, հիմակուայ այդ մռայլ տունը, ուր խօլականի պէս դաժան կեսուր մը կը ցցուէր իր դէմ, ծայրայեղօրէն պահանջկոտ ու անտանելի, անժպիտ ծերունի տատ մը, որ իր սեւեռուն, զննող ու ցուրտ նայուածքներով կը խրտչեցնէր զինքը, կը սառեցնէ՜ր իր մանուկ սիրտը. տալուըտանք ու տաքրտիք, որոնք իր այդ տունը մտնելէն ի վեր, գէթ անգամ մը չէին խնդացեր երեսին... Հիմա հարս էր. ամուսին ունէր առանց գիտնալու սակայն թէ ի՛նչ է 112
ամուսինը... իր կեանքը փոխուած կը զգար, առանց որոշ ու ճշգրիտ գիտակցու- թիւնը ունենալու այդ փոփոխութեան. սա միայն կ’ըմբռնէր որոշակի թէ՝ ամուսնութիւնը գերեզմանը եղած էր իր զուարթ տարիներուն, եւ այդ՝ բաւ էր որ անիծէ՜ր զայն...։ Կը զգար թէ՝ ամուսնութեամբ՝ տանջանքներու նոր ու անծանօթ աշխարհ մը թեւակոխեր էր, իրեն համար դառնութիւններով լեցուն կեանք մը...։ Դեռ տասներկու կամ տասներեք տարեկան մատղաշ հասակին մէջ, ուր ժպտիլ, երգել, կայտռել միայն կը խնդրէ մանուկը, կը գտնէր ինքզինքը այդ մռայլ տան մէջ, ուր պիտի մարզուէր միայն լաւ հարս ըլլալու, խստաբարոյ կեսուրի մը հսկողութեան տակ, լաւ աշխատելու, առտուն ամենէն կանուխ ելնելու եւ իրիկու- նը ամենէն ուշ քնանալու, այդ տարիքին մէջ՝ ուր անուշ ու խոր քունը միայն պիտի կազդուրէ, ուռճացնէ, բազմացնէ իր մատա՜ղ մարմինը...։ Եւ իրերու բնական հետեւանքով, դժբաղդ աղջիկը, անգիտակից բոլորովին նշանակութեանը այն կապին՝ որ զինքը զուգած էր յաւիտենապէս անոր՝ որ իր ամուսինը, իր կեանքի ընկերն էր, կ’ատէ՜ր զայն հոգւով, իր ամենէն մեծ թշնամին նկատելով. վասն զի ան՝ զինքը բաժներ էր ծնողաց գրկերէն, եւ նետեր էր այդ սառուցիկ տան մէջ, չարչարելու համար իր մանկութիւնը, եւ բանտարկելու համար իր անմեղ ու երջանիկ տարիներու ազատութիւնը. օ՜, անգութը՜...։ *** Եւ հիմա հարս էր. վզին դրուած էին ծանր պարտականութիւններ, իր ուժէն շա՜տ վեր, զորս պէտք էր տանէր լռին, առանց հառաչի մը, առանց նոյն իսկ արցունքի մը...։ Եւ իրիկունը, հազիւ ազատուած իր չարչարանքներէն, գե՛տինը ծունկի վրայ նստած, երբ մանկական անդիմադրելի քունի մը ծանրութեան տակ կը փակուէին իր խոնջ արտեւանունքները, գլուխը կը տարուբերէր մէկ ուսէն միւսը, եւ անուշ երազի մը թեւերուն վրայ կը թռչէր դէպի իր մօր տունը, իր եղբայրներուն ու քոյրերուն գիրկը, ահա՛ ոտքի խիստ հարուած մը կը մշտէր իր կողը, եւ ընդոստ կ’արթնցնէր զինքը քունէն։ Ի՜նչ... երբ կեսուրը արթուն էր, երբ տատին չպուխին կրակը կը հանգչէր, ինքը կը քնանա՜ր... ու չէ՜ր փութար կրակը վառելու...։ Ի՞նչ պիտի ըսէին հարեւան Մկօէնք, եթէ տեսնէին իրենց հարսը այդպէս անպատկառ իր մեծերուն առջեւ... պիտի ձաղկուէ՜ր իրենց պատիւն ու արժանապատուութի՜ւնը. պիտի ծաղրուէ՜ր իրենց տունը...։ Եւ Ալմաստ կ’ելնէր ոտքի ամօթահար, տակաւին կէս քունի մէջ, երերալով իր ոտքերուն վրայ, շշմած, յանդիմանութիւններու ու մեղադրանքներու տարափի մը տակ. եւ կը վազէր տատին չպուխին կրակը արծարծելու, ապա կուգար կը 113
նստէր ծունկի վրայ, մինչեւ որ մեծերը երթային ննջելու։ Այո՛... պէտք էր սպասեր մինչեւ որ անոնք բարեհաճէին թոյլտուութիւն ընելու որ երթայ հանգստանայ ինքը...։ Օ՜... տխո՜ւր օրեր էին ասոնք. «Ա՜խ, մայրիկ», կը մնչէր Ալմաստ, գիշերները երբ առանձին կը մնար. եւ անկողնին մէջ, գլուխը դարձուցած դէպի այն կողմը, ուր գիտէր թէ լեռներու ու սարերու ետին հեռաւոր մշուշներու մէջ կորսուած, կը մխար իր հօրենական տան օջաղը, կը քնանար արցունքներով։ Այսպէս կ’անցնէր ահա Ալմաստ կեանքի առաջին գեղածիծաղ տարիները, որոնց յիշատակը ինչքան անուշ է մեզի՝ նոյնքան ե՛ւ դառն է գաւառացի հարսնե- րու համար։ Ցորչափ ազատ են անոնք, աղջիկ, իրենց ծնողաց թեւերուն տակ, ազատ թռչնիկներ են, անտառներու, լեռներու ու ծառերու վրայ թռչկտող, բայց որ անգամ մը ամուսնական կեանքը կը սկսի, ա՛լ խօսիլ չկայ, երգել, խնդալ, խաղալ ամօթ է հարսին համար, նա պարտաւոր է խեղդել իր մէջ պատանեկան տենչանքներն ու բնազդները. նա լուռ, հնազանդ, հլու, պէտք է տանի իր բեռը, փոյթ չէ՛ թէ ուսերը կքին, կորանան. տքալը իսկ արգիլուած է...։ Տակաւին մանուկ՝ չհասկցած, չըմբռնած թէ՝ ի՞նչ բանի համար կը պատ- րաստուի, ի՞նչ է իր կեանքի կոչումը. ահա՛ յեղակարծօրէն կը տեսնէ ինքզինքը իր կոչման ու պարտականութիւններուն մէջ։ Շուարած ու տատամսոտ կը սպասէ որ իրեն խօսին։ Կին է, ու կը սպասէ որ իրեն հրահանգներ տան, իր պարտականութիւնները իրեն ճանչցնեն։ Մայր է, ու կը սպասէ որ իր մանուկը խնամել սորվեցնեն իրեն։ Ընտանիք մը ունի, եւ այդ ընտանիքը կառավարելու համար կը սպասէ որ ճար մը, ճամբայ մը ցոյց տան իրեն։ Այդ տարաժամ ամուսնութիւնները մեր գաւառներուն մէջ, պատճառ կը դառնան մէկէ աւելի դժբաղդութիւններու, ատոնք՝ ընտանեկան լուրջ ու գիտա- կից կազմակերպութիւններ յառաջացնելէ շա՛տ հեռի են. աւելի մեքենական սովորութիւններ են դարձած գաւառի ամուսնութիւնները, ուր տուժողը կ’ըլլան թէ՛ ֆիզիքապէս եւ թէ՛ բարոյապէս մեր գաւառացի խեղճուկ ու պարզուկ աղջիկ- ները...1։ *** 1. Այս պարբերութիւնը՝ «Այդ տարաժամ... պարզուկ աղջիկները», ջնջուած է, Դէպի վեր, էջ 123։ Տրամաբանական է, քանի որ ասիկա Պէյլէրեանի մեկնաբանութիւնն է, որ կը խանգարէ պատմուածքին ընթացքը՝ անտեղիօրէն կտրելով զայն։ Թէեւ ան հետաքրքրական է իբրեւ պատմուածքի Պէյլէրեանի մեկնաբանութիւն (Հ.Ա.)։ 114
Արդէն երկու տարուան հարս էր Ալմաստ, երբ յղացաւ իր առաջին զաւակը։ Բայց իր այդ փափուկ վիճակը երբէք ո՛ եւ է փոփոխութիւն չբերաւ կեանքին մէջ։ Ըստ սովորականին պիտի ելնէր առտուն ամենէն կանուխ, հաւախօսի պահուն, օրն ի բուն չարաչար պիտի աշխատէր, եւ պիտի քնանար ամենէն ուշ։ Օրէ օր կը նիհարնար ու կը տժգունէր։ Առտու մը ինքզինքը շա՜տ ուժասպառ զգաց. ջուրի սափորը իրեն այնքան ծանր թուեցաւ որ գետնէն վերցնելու ճգնած պահուն, ձեռքերէն սահեցաւ եւ ահագին շառաչմամբ կոտրեցաւ։ ‒ Շա՛ն աղջիկ, գոռաց կեսուրը զայրագին, աչք չունի՞ս... եւ ուժգին ապտակ մը խփեց անոր երեսին։ Ալմաստի ամուսինը, Գրգօն հոն մօտը կը լուացուէր, տեսաւ կնոջը արցունք- ները, անիրաւ ու դառն նախատինքին տակ անոր սարսռացող մարմինը. եւ չդիմացաւ։ ‒ Մա՛յր, ըսաւ մեղմիկ, ինչո՜ւ կը զարնես. գիտութեամբ չըրաւ անշուշտ։ Եւ կարծես այս անսովոր ու յանդուգն միջամտութենէն ի՛նքն ալ շուարած, մեծ յանցանք մը գործածի պէս, աչքերը իսկոյն խոնարհեցուց...։ Իսկ մայրը, զարմանքէն բերանը լայն բացած, մռայլ դէմքով, եւ չարագուշակ նայուածքով. ‒ Ա՜յ հողը գլխիդ, գոչեց, սվոր նայէ՜. մօրդ դէմ կը խօսիս հա՞, շա՛ն լակոտ։ Այս միջոցին սակայն Ալմաստ վերցուցեր էր իր արտասուալից աղւոր աչքերը ամուսնոյն վրայ, որը յանդգներ էր ընել այն՝ ինչ որ աններելի սրբապղծութիւն մը կը նկատուէր գաւառի աւանդական բարքերուն ու սովորութիւններուն հա- մար. այն է՝ պաշտպանել կինը՝ մօրը դէմ...։ Սիրտը սկսեր էր աւելի արագ բաբա- խել կուրծքին տակ, թեթեւութիւն մը, յանկարծական սփոփանք մը, տեսակ մը անճառ ու խորունկ ուրախութիւն կը ճառագայթէր իր հոգւոյն խաւարին մէջ։ Ի՞նչ էր ատոր պատճառը. ինքն ալ չէր գիտեր տակաւին։ Այդ յանկարծական զգայութիւնը դեռ անծանօթ էր իրեն։ *** Օրերը կ’անցնէին անուշ երազի մը պէս Ալմաստին համար։ Գրեթէ ա՛լ չէր զգար իր տառապանքները։ Աղջկնութեան երգերն ու պարերը կը յիշէր, ու եթէ չքաշուէր կեսրոջմէն, առջի աշխոյժ ու վառվռուն աղջիկը պիտի դառնար դարձեալ։ Երկունքի դժնդակ ցաւերը, ծննդաբերութեան վտանգաւոր ժամը զինքը չէին վախցներ ալ եւս. ընդհակառակը ուրա՜խ կը զգար ինքզինքը. ուրա՜խ ու երջանիկ...։ Իր հոգեկան այս զուարթ վիճակին ազդեցութեանը տակ, ինքզինքը 115
տրամադիր կը զգար սիրելու ամենքը. մինչեւ իսկ բռնաւոր կեսուրը, եւ ներողա- միտ գրեթէ ժպտուն համբերութեամբ կ’ընդունէր անոր տուած ամեն մէկ վէրքերը, զրկանքներն ու ցաւերը։ Երբ կը տեսնէր իր ամուսին Գրգօին հոգածու եւ զգուշաւոր նայուածքը հանգչած իր վրայ, ամեն բան կը մոռնար Ալմաստ, եւ իր հոգւոյն ու սրտին մինչեւ խորերը կը սարսռար նոր, անծանօթ, բայց եւ այնպէս անբացատրելի կերպիւ անուշ զգացումի մը սարսուռներով։ Այն օրէն, երբ Գրգօն զինքը մօրը անիրաւ ու գազանական վարմունքին դէմ պաշտպանելու դիւցազնութիւնը ունեցեր էր, ինչ որ, ոչ ոք իր շուրջը իր ծանօթ- ներուն մէջ համարձակած էր ընել ցարդ. իր կուրծքին տակ յեղակարծօրէն բռնկեր էր տեսակ մը անգիտակից յարգանքի ու պատկառանքի խառնուած այն բուռն ու ջերմիկ զգացումը, որը տակաւին չէր կրնար որակել, այնքան տարբեր էր սա առաջին օրերուն մէջ, իր ամուսնոյն հանդէպ սնուցած սուր ու դառն զգայութիւններէն։ Հիմա երջանիկ կը զգար ինքզինքը. եւ կ’ըմբռնէր թէ՝ ա՛լ երանութիւններով զեղուն կեանք մը պիտի սկսէր իրեն համար, իր ամուսնոյն ու ծնելիք մանկան միջեւ. ու կը խայտա՜ր...։ *** Օ՜ այս տարի հողը արգասաւոր չէր եղեր. գրեթէ արդիւնք չէր տուեր, եւ Գրգօէնք պարտական մնացեր էին գիւղին Ռէս Խէչօին։ Տունորդօք տխուր էին. եւ կեսուրը աւելի՛ մռայլ ու դաժան դարձեր էր այն օրէն՝ երբ Ռէս Խէչօն եկեր էր վերջնապէս իրենց յայտնելու որ, եթէ երեք ամսուայ ժամանակամիջոցին մէջ պարտքը չհատուցանեն, պիտի գրաւէ անմիջապէս իրենց արտն ու այգին։ Իրիկուն էր. տնեցիք սեղանին շուրջը բոլորուած կը ճաշէին. Ալմաստ կը սպասաւորէր։ Ծերունի տատին դէմքը սովորականէն աւելի տխուր էր։ ‒ Տղա՛յ, ըսաւ նա յանկարծ Գրգօին դառնալով, ճար մը մտածեցի՞ր մեր օձիքը սա շանորդի Խէչօին ձեռքէն ազատելու համար։ ‒ Ի՞նչ մտածեմ, հա՛յր, դուն ինձմէ լաւ կը խորհիս, թոթովեց Գրգօն։ ‒ Ես մէկ ճար միայն գիտեմ, որդի՛, պատասխանեց ծերունին դողդոջուն ձայ- նով մը. դուն ուժով ու կտրիճ ես. վաղուընէ մայրդ թող կապէ անկողինդ, պանդխտութեան ելիր քանի մը ամսուայ համար. աշխատէ՛, ջանա՛ դրամ շահիլ, եւ մեր արտն ու այգին ազատել Խէչօին ճանկերէն...։ Գրգօն դեղնեցաւ եւ անգիտակցաբար աչքերը դարձուց Ալմաստին վրայ, որը այդ միջոցին հաց կը կտրէր։ Մէկէն արեան լայն շիթեր թրջեցին հացին շերտերը...։ ‒ Աղջի՛կ, ի՞նչ եղար, գոչեց տատը, արիւնը տեսնելով։ 116
Դժբաղդ աղջիկը, յուզումէն ու սրտադողէն հացը կտրելու պահուն՝ ձեռքը կտրեր էր։ Ահա ծունկերը դողդղացին ու չոքեցաւ գետնին վրայ...։ Այդ իրիկունն իսկ երկունքի տագնապներուն մէջ ինկաւ ան. եւ մեծ դժուարութեամբ ծնաւ իր առջինեկ զաւակը. աղւոր ու քաջառողջ աղջիկ մը...։ Աղջի՜կ... օտարի մալ. աւելորդ ուտող բերան... Յայտնի է, մանաւանդ գաւառներու մէջ թէ աղջիկ ծնանող հարսները ի՜նչ կծու պարսաւանքներու, դառն նախատինքներու, եւ անէծքներու նշաւակ կ’ըլլան...։ Սուգ կը տիրէ այն տան մէջ՝ ուր աղջիկ երախայ է ծներ. մինչ խաղ ու խնդում է հոն՝ ուր արու է երախան. տան հարազատն է նա... հաւատարիմը. տան սիւնը, հօրենական օջաղը վառ պահողը...1։ Եւ կեսուրը զայրոյթէն խենդի պէս վազվռտելով սենեակներուն մէջ. ‒ Քա՜ծ է բերեր, քա՜ծ... կը գոռար, սեւանա՜յ օրը... ճինսը կտրուի, ջահիլ տղուս օրը սեւացուց...։ ‒ Է՜հ, բան չկայ, որ մի անգամ ալ քած բերէ, տունէն դուրս կ’ընենք զինքը ‒ կ’ըսէր տատը իր կինը հանդարտեցնելու համար ‒ այնպէս չէ՞ Գրգօ։ ‒ Ես գոհ եմ Աստուծոյ պարգեւածէն, աղջիկ կամ տղայ ինձ համար նոյնն է, կը պատասխանէր Գրգօն. եւ այդ սառն ու լուրջ պատասխանը աւելի՛ եւս կը հրահրէր իր մօրը կատաղութիւնը։ Մի քանի օր ետքը Գրգօն դողդոջուն համբոյր մը դրոշմելով իր մանկան ճակտին վրայ, եւ գաղտագողի սիրավառ նայուածք մը նետելով իր կնոջ, ձեռք կ’առնուր պանդխտութեան գաւազա՛նը, ու կը հեռանար տունէն...։ *** Վիշտը, տագնապը, եւ ամուսնէն բաժնուելու ցաւը ‒ այն ամուսնէն՝ որը սկսեր էր սիրել դեռ նոր արթնցող կոյս սրտի մը բոլոր ուժգնութեամբն ու գուրգու- րանքովը, եւ որը իր պաշտպանը, իր բարեկամը, իր սիրելին էր միեւնոյն ժամա- նակ ‒ կաթը ցամքեցուցեր էր Ալմաստի ստինքներէն։ Մանուկը այծի կաթով սնանելու դատապարտուած էր։ Գաւառական բարքերու ու սովորութիւններու համեմատ, նորահարս մայրը պիտի քաշուի իր մանկան խնամքն ու հոգածութիւնը ստանձնելէ, դա՝ հայ կնոջ աւանդական պարկեշտութեան արատ՝ հետեւաբար եւ ամօթ է համարուած։ Նա՝ բոլորովին չէզոք դիրք պէտք է բռնէ ընտանեկան կեանքի մէջ եւ հանդէպ անոնց՝ որոնք իր կեանքին է՛ն սրբազան մասնիկները, իր հոգւոյն է՛ն թանկագին հատոր- ներն են։ 1. Այս պարբերութիւնը՝ «Յայտնի է... վառ պահողը», ջնջուած է, Դէպի վեր, էջ 126։ Նոյն տրամաբանութեամբ ինչ նախորդը։ 117
Ուստի եւ Ալմաստ ստիպուած էր գլուխ ծռել այդ անիրաւ ու անբնական պահանջքին առաջ, եւ իր սիրական մանուկը թողուլ խստաբարոյ կեսրոջը անտարբեր ու կամայական խնամքներուն...։ Ու արդարեւ ի՞նչ են սէրը, խնամքը անոնց՝ որոնք իրենք չեն ծներ զաւակը...։ Ադոնք ինչքան ալ գորովալի ինչքան ալ խղճմտալից ըլլան, միթէ կրնա՜ն հաւասարիլ մօր մը խորունկ անձնուիրութեանն ու գերագոյն խանդաղատանքին։ Ալմաստ կը տեսնէր որ մանկան մաքրութեանը հոգ չէր տարուեր. մանուկը բաւարար սնունդ չէր առներ, վասն զի կաթը հարկաւոր քանակութեամբ չէր տրուեր անոր. այնպէս որ խեղճը անօթի, եւ թաց ու աղտոտ շորերուն մէջ անհանգիստ, օրն ի բուն կը ճչար...։ Եւ Ալմաստ կը զգար թէ՝ մանկան կրած զրկումներուն ու չարչարանքներուն պատճառը՝ աղջի՜կ ըլլալն էր... անո՛ր մեռնի՜լը կ’ուզէին... օ՜հ, ա՛յդ ըսեր էր իրեն կեսուրը կատաղութեան վայրկենի մը մէջ...։ Ինչո՞վ էր նա մեղաւոր միթէ աղջիկն ալ Աստուծոյ ստեղծածը չէ՞...։ Անգամ մը, երբ կեսուրը նեղացած տղուն անդադրում ճիչերէն, կը պօռար ու կը գոռար, Ալմաստ դողդոջուն ձայնով մը վերջապէս յանդգներ էր ըսելու թէ՝ տրուած կաթին անբաւականութիւնն է տղուն լացին պատճառը, թէ մանուկը անօթի է։ Կեսուրը՝ վիրաւորուած իր մեծի, ու բանգէտ տանտիկնոջ արժանա- պատուութեանը մէջ։ ‒ Շա՛ն աղջիկ, գոռացեր էր, դո՞ւն եղար այսքան տարուայ կնկան խելք սորվեցնողը. ես իմ ըրածս չե՞մ գիտեր. սվո՛ր նայէ... կեսրոջը խրատ տալու ելեր է ‒ յետոյ զայրագին նայուածքով մը ‒ սե՜ւ է եղեր այն օրը որ դրանս սեմը ոտք կոխեր է քեզի պէս լկրտած հարսը։ Խեղճ աղջիկը նախատինքներու այդ տարափին տակ սասանած լռեր էր... եւ տղան միշտ կը ճչար... ո՜ւր էր նոր ծնած օրերուն այն աղւոր ու լեցուն դէմքը... նիհարցե՜ր... գունատե՜ր... տգեղցե՜ր... կմա՜խք էր դարձեր իր ճերմակ հացի պէս ճերմակ ու փափուկ մարմնիկը։ ‒ Աստուա՛ծ իմ... կ’աղօթէր թշուառ նորատի մայրը. Աստուա՜ծ իմ, գոնէ ա՛ռ հոգին, որ այսպէս, աչքերուս առջեւ անօթի, չարաչար տանջուիլը չտեսնեմ իմ խե՜ղճ զաւկիս... ու կուլա՜ր, կուլա՜ր... ծռած մանկան օրօրոցին վրայ... Արցունք- ները կը թրջէին տղուն դէմքն ու բերանը, որը կը ծծէր այդ աղին ու լեղին անյագաբար, կաթի տեղ...։ *** Գիշեր էր... Ամենքը քնացեր էին տանը մէջ։ Մանկան օրօրոցին քովիկը, Ալմաստ երկնցած կապերտին վրայ, բաց 118
աչքերով կ’երազէր...։ Մտքովը դէպ ի Գրգօն կը թռչէր այս պահուս...։ Ա՜խ... ի՞նչ կ’ընէր արդեօք ան հիմա. յաջողե՞ր էր ձեռնարկներուն մէջ, պիտի գա՞ր շուտով...։ Կ’երեւակայէր զայն օտարութեան մէջ, միս մինակ, տխո՜ւր... ծանր աշխա- տութիւններու բեռին տակ կորաքամակ, ուժասպառ...։ Իրա՛ւ, անցեալ օր նամակ մը առեր էր տատը անորմէ, բայց ինքը ամօթխած հարսի պարտաւորիչ նկատումներով չէր համարձակեր մանրամասն տեղեկու- թիւն հարցնել...։ Որչա՜փ կը տանջէր զինքը անստուգութիւնը, սիրելւոյն վիճակին մասին...։ Տկար ճիչ մը սթափեցուց զինքը իր թմրութենէն. իր զաւկին ճիչը...։ Ծունկերուն վրայ ելաւ ան. մոռնալով Գրգօն. եւ զգալով որ սիրող կին ըլլալէ առաջ մայր է ինքը. եւ ծռեցաւ մանկան վրայ...։ Աղւոր լիալուսին մը իր տխուր ու անուշ շողերով կը լուսաւորէր օրօրոցը։ Մանկան աչքերը բաց էին, շրջանակուած լայն սեւ ծիրով մը։ Հազիւ շունչ կ’առնէր ան։ Անբաւական սնունդէ նուաղած այն գեղեցիկ աչքերը, անօթութեան սոսկալի տանջանքը այնքան սուր ու կենդանի արտայայտող այդ խեղճ աչքերը, մինչեւ հոգւոյն խորը սարսռացուցին Ալմաստը։ Խենդի մը պէս ցատկեց ոտքի։ Ականջ տուաւ։ Խորունկ լռութիւն կը տիրէր տան մէջ, ընդմիջուած միայն քնացողներուն երբեմնակի խորդիւններով ու հառաչներով։ Յանդուգն որոշում մը, երկիւղով ու անձկութիւնով խառնուած կը լուսաւորէր իր մռայլ դէմքը։ Տղան անգամ մըն ալ ճչաց... աւելի՜ նուաղ...։ Ալմաստ տենդոտ շարժումով մը մազերը ժողվեց. հանեց ոտքէն մուճակները, ոտնաձայնը լսելի ընել չտալու համար, առաւ սեղանին վրայէն կաթին դատարկ գաւաթը եւ բոպիկ ոտքերով սահեցաւ սենեակէն դուրս, իջաւ վար, սողոսկեցաւ մինչեւ ախոռը, ուր եզներուն ու կովերուն մօտ, իր զաւակը սնուցանող այծը, ուլիկները չորս կողմը առած կը հանգչէր...։ Անոր ստինքները առաւ ձեռքերուն մէջ, եւ սկսաւ սեղմել։ Տաք ու թարմ կաթը առատ փրփուրներով կ’իջնէր գաւաթին մէջ...։ Ա՜խ... ինչպէ՜ս կը նախանձէր, ինքը, բանաւոր-մայրը, նայելով անբան-մօր վրայ... զգալով որ իրմէ՛ն աւելի ճշմարիտ մայր էր նա, իրմէ՛ն աւելի բուն իր դերին մէջ... մայրութեան է՛ն տարրական, է՛ն անհրաժեշտ պայմանը, ձագերուն սնունդը, առատօրէն մատակարարելով անոնց... Իսկ ի՞նչ էր ինքը... մայրութեան անարժան էակ մը, որը բնութիւնը մայր ըրած էր, անօթի զաւկին հոգեվարքին միայն ականատես ընելու համար զինքը...։ Ցաւի ու զայրոյթի արցունքներ կ’ողողէին իր դէմքը, երբ ոտքի ելաւ ան, կաթով լեցուն ամանը ձեռքին, եւ շունչը բռնելով, մտաւ իր սենեակը...։ Նոյն խորունկ լռութիւնը կը տիրէր տան մէջ...։ 119
Մանուկը լայն բացած աչքերովը կը նայէր իրեն սեւեռուն։ Ծնրադրեց Ալմաստ օրրանին մօտ, կաթով լեցուն գաւաթը պինդ սեղմած, անճառ երջանկութիւն մը ունենալով իր հալումաշ դէմքին վրայ։ Վերջապէս պիտի կշտացնէ՜ր զաւակը... վերջապէս անոր բերնին մէջ պիտի վազցնէ՜ր կենսատու հեղուկը, լայն շիթերով, առա՜տօրէն մինչեւ որ ա՛լ յափրա- նար ան...։ Յանկարծ սառեցաւ Ալմաստ իր յափշտակութեանը մէջ...։ Լուսնի մեղմիկ շողերովը տեսեր էր կեսուրը, ուրուականի մը պէս ճեպ ճերմակ, ցցուած մօտակայ սենեկին կիսաբաց դրանն առջեւ։ Զայրոյթն ու կատաղութիւնը ահռելի արտայայտութիւն մը տուեր էին անոր արդէն դաժան դէմքին։ Աւելի կը սուլէր, քան կը շնչէր...։ ‒ Սե՜ւ երես... շշնչաց ան սեղմուած ակռաներուն մէջէն. եւ մօտի աշտանակը յափշտակելով նետեց հարսին գլխին...։ Խուլ հեծկլտանք մը միայն եղաւ դժբաղդ աղջկան պատասխանը...։ Ու կեսուրը իր դիրքը, տիրականութիւնը, իր արհամարհուած դերն ու նշանակութիւնը ա՛յս արժանաւոր կերպովը յարգել տուած ըլլալուն համար հպարտ ու բարձրագլուխ, մտաւ դարձեալ անկողինը, եւ քնացաւ արդարներու քունով...։ *** Առտուն, երբ տնեցիք սովորական ժամուն արթնցան, նախ զարմացան չտեսնելով հարսը, որը շատ կանուխ ամենէն առաջ ոտքի վրայ կ’ըլլար, զբաղուած իր առօրեայ գործերովը։ Մտան իր սենեակը, եւ գտան զայն թմրած, մանկան օրօրոցին վրայ, կարկամած մատներուն մէջ դեռ պինդ սեղմած կիսով չափ թափուած կաթին գաւաթը։ Մանուկը մեռա՜ծ, եւ արդէն սառա՜ծ էր... իր մեծաբաց աչքերը ահարկու սեւեռումով մը գամած իրենց աչքին... եւ իր մանուկ-հոգեվարքի այդ խոժոռ ու տանջուած նայուածքին մէջ ունենալով կարծես սա՛ դժնդակ հարցումը. «Ինչո՞ւ կը տանջէք մայրս»։ Արտէմիս, Մարտ 1902, Ա. տարի, թիւ 3, էջ 88-96։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 117-130։ 120
ՎԵՂԱՐԱՒՈՐԸ (Բագրատ Վարդապետ Թաւաքալեանի յիշատակին)1 ՄԱՌԻ Ս... քաղաքի մայր եկեղեցին ահագին բազմութիւն մը խռնուեր էր այդ օրը։ Քաղաքին սիրուած ու յարգուած հարուստներէն ծերունի Բագրատեանի մինուճար տղան կուսակրօն եկեղեցականի սքեմ ու վեղար պիտի ընդունէր այդ օրը Հայոց Հայրիկէն. եւ այր ու կին, ծեր ու տղայ զիրար կը հրէին, կը հրմշտկէին տեսակ մը բիրտ աճապարանքով, միշտ աւելի առաջ, դէպի դասը անցնելու յամառ ճիգերով, ուր աւելի մօտէն պիտի տեսնէին արարողութեան բոլոր մանրա- մասնութիւնները, եւ որոշ պիտի լսէին Հայրիկին հոգեշունչ քարոզը։ Եկեղեցին իր ամենէն շքեղ ջահերը կախեր, եւ ամենէն հսկայ մոմերը վառեր էր. եւ սուրբերը իրենց ամենէն աղւոր զարդերը հագեր էին այդ օրը։ Խունկի բարդ բարդ քուլաներ վէտ վէտ ծփծփումներով կը բարձրանային կ’անօսրանային դէպի եկեղեցւոյն գմբէթը, փաթթելով զայն թափանցիկ ու խորհրդաւոր մշուշներու մէջ, զորս արեւուն ճառագայթները շեշտակի ծակելով, լուսեղէն լեզուներու պէս կուգային հանգչիլ խորանին առջեւ ծնրադրած երիտա- սարդին թխահեր գլխուն վրայ։ Ժողովուրդը արարողութեան յուզիչ եւ խորհրդաւոր վսեմութեան տակ խոնարհած, պատկառոտ ու լռիկ իր աղօթքները կը խառնէր դպիրներուն քաղցրաձայն երգերուն ու ալէլուներուն։ Եւ խորանին առջեւ Հայրիկը իր ճերմակ մազերուն լուսապսակին մէջ անգամ մըն ալ վեհ ու գեղեցիկ, երկու ձեռքերը դրած իր ոտքերուն տակ խոնարհած մատաղ գլխուն վրայ, կը մրմնջէր նուիրական աղօթքները, կը սրբագործէր ուխտը եւ կ’օրհնէր Քրիստոսի սեղանին վրայ դրուած այդ երիտասարդ, խանդով ու եռանդով զեղուն կեանքին զոհաբերութիւնը։ 1. Պատմուածքը գրուած է Ս. Էջմիածնի Սինօդի անդամ Բագրատ Վարդապետ Թաւաքալեանի մահուան առիթով, որ տեղի ունեցաւ 1902 Մայիս 12-ին, Պաքու։ Աւազանի անունով Աղեքսանդր Թաւաքալեան՝ ծնած 1850-ին, Տերպէնթ (Դերբէնտ), հռչակ վայելած է իբրեւ «ազգասէր վարդապետ»։ Ուսուցչական եւ հովուական պաշտօն- ներ ստանձնած է Թիֆլիս, Խառակոնիս գիւղ (Վան), Պաքու, Իգդիր, Ալաշկերտ, Իւչքիլիսէ- Բարեւանդ (ուր Ս. Յովհաննու վանքին մէջ 1889-ին ձեռնադրուած է վարդապետ Բագրատ անունով), ապա Էջմիածին, Սալմաստ, Գանձակ։ Ըլլալով յեղափոխական համոզումներու տէր, օգնած է յեղափոխականներուն եւ հայդուկներուն իրենց տեղափոխութիւններուն եւ գործունէութիւններուն համար։ (Բագրատ Վարդապետ Գէորգ-Թաւաքալեան, Արարատ, 1902, հատոր ԼԵ., թիւ Ե.-Զ., էջ 478-481։ Հայկ Աճէմեան, «Բագրատ Վարդ. Գէորգ-Թաւաքալեան», Վէմ, 1936, Դ. տարի, թիւ 1, էջ 25-36. թիւ 2, էջ 96-108։) (Հ.Ա.) 121
Ուխտը կատարուած վերջացած էր։ Նորընծան ոտքի ելաւ, եւ առաջին նայուածքը վշտագին ինկաւ դասին մօտիկ նստարանին վրայ, ուր կարծես փլած ըլլար եօթանասնամեայ ծերունի մը, արցունքներէ ուռած ու կարմրած աչքերով։ Նա՝ հայրն էր երիտասարդ Զաքէին։ Երկրորդ նայուածք մը աւելի՜ անուշ գնաց հեռուն ամբոխի ովկէանին մէջ փնտռելու պաշտուած դէմք մը. ու երեւի թէ գտաւ զայն, վասնզի թեթեւակի դողաց, եւ զինքը շրջապատող մոմերուն պէս ճերմկեցաւ. մինչ շրթունքներուն վրայ կը փթթէր իտէալին ճամբան իյնող գաղափարական մարդու գերագոյն ժպիտը, պարտականութեան եւ սրտի վեհագոյն ձգտումներուն հետեւող առաք- եալի գիտակից ու խորունկ ժպիտը, որը գուցէ միակ իրական գոհունակութեան ու երջանկութեան ժպիտն ըլլայ աշխարհի վրայ։ *** Առաջնորդարանի սրահին մէջ ծերունի Բագրատեանը աթոռի մը վրայ ինկեր էր լռիկ։ Քիչ մը հեռուն նորընծայ վարդապետը վեղարը գլխին, երկար սեւ պատմու- ճանը ձգած ուսերուն, ոտքի վրայ կը մնար։ Դէմքին ազնուական տժգունութիւնը անգամ մը եւս շեշտուեր էր վեղարին սեւ շրջանակին մէջ, եւ իր խոշոր սեւ աչքերուն նայուածքը անգամ մը եւս անուշ ու թափանցող դարձեր էր այն օրէն՝ երբ ուխտեր էր սրտի եւ հոգւոյ վէրքեր քննել ու բուժելու ջանալ այնուհետեւ, եւ բարեկամն ու պաշտպանը դառնալ բոլոր զրկուածներուն, տառապեալներուն ու դժբաղդներուն։ Եւ սակայն չէր կրնար առանց խորապէս յուզուելու տեսնել իր ծերունի հայրը, որուն ճերմակ մազերը, յուսահատութիւնն ու արցունքները չարաչար կը տան- ջէին իր փափուկ հոգին։ ‒ Զաւա՛կս, կանչեց մէկէն ծերունին առաջին անգամ ինքը խզելով ճնշող լռութիւնը... Երիտասարդ վեղարաւորը իսկոյն մօտեցաւ, ծնրադրեց հօրը ոտքերուն տակ, եւ դէմքը ծածկեց անոր ծունկերուն վրայ։ ‒ Չուզեցիր հօրդ ծերութեան օրերուն մխիթարութիւնը ըլլալ, զաւա՜կս, շարունակեց ծերունին դողդոջուն ձայնով. վաղը պիտի մեկնիս, թողլով զիս մինակ իմ ամայի տանս մէջ, որը կը յուսայի թէ օր մը պիտի շէնցնէիր թոռնիկ- ներու թրվռացող երամներովը... յուսախաբ ըրիր ծերունի հայրդ, մարեցի՛ր սիրտս, քանդեցիր մեր օջաղը... Վեղարաւորը գլուխը վեր առաւ, գեղեցիկ դէմքը թրջուած էր արցունքներով։ ‒ Ներէ՜ ինձ, հա՛յր, ըսաւ ան, չկրցի քու փափաքներդ իրագործել, աւա՜ղ... 122
կամքէս շա՛տ հզօր էր սրտիս ձայնը, որը կը գոռար թէ՝ անարժան բան մը ըրած կ’ըլլայի նուիրուելով միակ հօր մը, միայն ինձմէ ծնած զաւկըներու, մինչ անդին այնքա՛ն թշուառներ, խեղճեր, որբեր կան, որոնք բոլորն ալ իմ հայրերս, զաւակ- ներս, բոլորն ալ իմ քոյրերս ու եղբայրներս են... անոնք կը տառապին, կուլան, կ’արիւնին, հա՛յր։ Օ՜հ, թոյլ տուր ինձ, որ երթամ սրբելու անոնց արցունքները, բուժելու անոնց վէրքերը, մեղմացնելու անոնց տանջանքները։ Չեմ ուզեր անձնա- սէր մը ըլլալ միայն իմիններուս երջանկութեանն ու բարօրութեանը վրայ խորհե- լով։ Մանուշակը հասկցաւ զիս, քանի որ ինքն իր կամքով, այնքա՜ն ազնուօրէն խզեց մեր նշանախօսութեան կապը... դուն ալ հասկցիր զիս, հա՛յր, կը պաղատիմ, եւ ըսէ՛ ինձ «երթաս բարեա՜ւ»։ Ծերունին իր դողդոջուն ձեռքերը դրաւ երիտասարդին գլխուն վրայ։ ‒ Օրհնեա՜լ ըլլաս, մրմնջեց, օրնեա՜լ ըլլաս, զաւակս։ Ու երբ վեղարաւորը իր հօրը վերջին երկա՜ր համբոյրը ընդունելէ ետքը ոտքի ելաւ, ծերունին կրցաւ անոր ցոյց տալ հանդարտ ու պարզ ճակատ մը, որը քիչ առաջ այնքա՜ն ցաւագին յուզումներ կը փոթորկէին...։ *** Հիմա կը հեռանար Վեղարաւորը իր հայրենի երկրէն եւ Սեւ Ծովի վրայ կը թռչէր դէպի աւելի դժբաղդ, աւելի՜ տխուր աշխարհներ, իր հոգւոյն սնունդը հոն պիտի գտնէր։ Երջանիկ ու զուարթ աշխարհները իրեն պէտք չունէին. ինքն ալ անոնց պէտքը չունէր։ Կտրեց ծով ու ցամաք, քալեց դաշտ ու ձոր, մագլցեցաւ լեռ ու սար եւ հասաւ հոն՝ ուր շատ կանուխէն կը թռչէին իր երազները։ Սիրեց, Հաւատաց, Յուսաց, եւ Գործեց։ Աշուղները իրենց ամենէն գեղեցիկ երգերը նուիրեցին անոր. եւ ժողովուրդը իր սրտին ու բաղձանքներուն է՜ն մօտիկ հէքիաթներու մէջ խառնեց, հիւսեց անոր կեանքը, ցոյց տալով զայն փոխն ի փոխը մերթ մարմնացեալ հրեշտակի մը, մերթ ճերմակ մօրուս հրաշագործ սուրբի մը, մերթ քաղցր, արդարասէր եւ ողորմած թագաւորի մը պաշտուած կերպարանքին տակ։ Եւ սակայն խաւարի որդիքը կը հսկէին անոր շուրջը։ Եւ եղաւ որ ուզեցին սեւցնել անոր գործքերը...։ Մի՞թէ լոյսը կը սեւնայ։ Նա շարունակեց գործել, ու դիւցազնօրէն մաքառեցաւ լուսոյ թշնամիներուն դէմ։ Նա քարոզեց շարունակ եւ ամեն տեղ Բարին, Ճշմարիտը, Գեղեցիկը։ Միշտ ու ամեն տեղ նա բարեկամը մնաց աղքատին, պաշտպանը զրկուածին, 123
մխիթարիչ հրեշտակը տառապեալին։ Ու երբ կը խօսէր անառակին, գողին, ոճրագործին հետ նոյնքան քնքշութեամբ իր անուշ, թովիչ նայուածքը յառած անոնց կարմիր աչքերուն, կը բամբասէին զինքը իր թշնամիները թէ՝ չարերն են իր ընկերները։ ‒ Բարիները ինձ պէտք չունին, կը պատասխանէր ան. եւ կը շարունակէր իր ճամբան։ Նա Մեծ Վարդապետին կեանքը կ’ապրէր։ *** Մայիսի առտու մըն էր, մին այն թովիչ արշալոյսներէն, որոնք յատուկ են լեռնային երկիրներուն։ Վեղարաւորը կանուխ արթնցեր, կը պատրաստուէր իր սովորական պտոյտը ընել լեռներուն ու դաշտերուն վրայ։ Կը սիրէր ան կորսուիլ անտառներուն մէջ, աղօթել միս մինակ բնութեան հետ եւ իր մաքուր սրտին խունկը ծխել Ամենակալին առջեւ, բաց դաշտին վրայ։ Կը սիրէր խառնել իր սաղմոսերգութիւնները թռչուններու դայլայլիկներուն, մերթ տամուկ կանաչին վրայ թռչկոտող խատուտիկ թիթեռնիկներուն վրայ զմայլելով, մերթ ծաղիկներ փնջելով եւ վարդերու ու շահոքրամներու անուշ հոտէն գինովնալով։ Կը սիրէր յաճախ իր երկար պտոյտներէն ետքը՝ ծառի մը թաւուտ հովանիին տակ ընկողմանած, երկա՜ր ծփծփալ խոհերու ու խորհուրդներու մէջ, քննել իր ցարդ ըրածները, եւ ապագայ ընելիքներուն ծրագիրը մշակել։ Եւ ահա իր յափշտակութեան է՛ն քաղցր վայրկենին ցաւագին աղաղակ մը դէս ու դէն ցրուեց, տարտղնեց իր ոսկի երազները։ Վեղարաւորը ընդոստ ցատկեց տեղէն։ Աղաղակը կրկնուեցաւ, այս անգամ աւելի՛ ուժգին, աւելի կսկծալի։ Կնոջ մը ձայնն էր դա անկասկած, կնոջ մը որ բութ դանակով կը մորթեն։ Վեղարաւորը երագեց իր քայլերը. եւ ահա մօտակայ լերան ստորոտը տեսաւ երկու մարդակերպ գազաններ, որոնք կին մը բռնած մազերէն խուժդուժօրէն ու վայրագօրէն կը չարչարէին։ Առաջին նայուածքով Վեղարաւորը զգաց թէ ինկած կին մըն էր ան. հագուստներուն աչք ծակող գոյները ու չափազանցուած սեթեւեթը, ներկուած դէմքն ու աչքերը՝ ուր այդ պահուն սակայն սարսափը մարեր էր այն լկտի արտա- յայտութիւնը որը յատուկ է այդ դժբաղդ կանանց նայուածքին, յայտնապէս ու բացարձակապէս կը շեշտէին ատիկայ։ Ի՛նչ փոյթ սակայն։ Հոգի մըն էր որ կը տառապէր, եւ պէտքը ունէր իր օգնութեան։ 124
Այդ բաւական էր։ Վեղարաւորը մօտեցաւ։ ‒ Ինչո՞ւ կը տանջէք այդ կինը, հարցուց մեղմութեամբ խօսքը դահիճներուն ուղղելով, թողէ՛ք որ երթայ։ Անոնք դարձան դէպի Վեղարաւորը, եւ ապուշ նայուածքով մը սկսան դիտել այն գեղեցիկ ու սէգ դէմքը, որը այդ վայրկենին բարկութենէն կարմրեր էր։ Թշուառականները գինով էին։ Վեղարաւորը զգաց այդ։ ‒ Թողէ՛ք, կրկնեց քաղցրութեամբ, ինչո՞ւ կը չարչարէք այդ խեղճ կինը։ ‒ Մեզի խաբեց, թոթովեց անոնցմէ մէկը, հազիւ լեզուն բերնին մէջ դառնալով, դրամնիս առաւ ու քթերնուս խնդաց։ ‒ Թող մեռնի՛, թող մեռնի՛, մռնչեց միւսը գազանային զայրոյթով իր որսը աւելի պինդ սեղմելով։ Թշուառուհին գերմարդկային ճիգ մը ըրաւ։ Ինքզինքը քաշեց ազատեց զինքը չարչրկողին ձեռքերէն։ Ապա ձեռնամած ու պաղատագին վազեց ինկաւ Վեղարաւորին ոտքերուն տակ...։ ‒ Փրկէ՛ զիս, աղաղակեց յուսահատութեամբ փաթթուելով անոր վերարկուին քղանցքներուն, փրկէ՛ զիս ի սէր Աստուծոյ, որուն պաշտօնեան ես երկրի վրայ։ Գազանները կատղած ցատկեցին խեղճ կնոջ վրայ կարծես ուզելով բզքտել զայն։ ‒ Փրկէ՛ զիս կը պոռար թշուառուհին խենդի աչքերով նայելով Վեղարաւորին։ Չխօսեցաւ ան, վերարկուին տակէն վեցհարուածեան մը հանեց եւ սպառնա- լից փողը դարձնելով դէպի երկու հրէշները. ‒ Թողէ՛ք այդ կինը, որոտաց...։ Անոնք շտկուեցան սարսափած, եւ իսկոյն թողլով կինը արագ արագ հեռացան երերալով դեռ իրենց ոտքերուն վրայ։ Վեղարաւորը կը նայէր երկար անոնց ետեւէն մինչ ոչ եւս էին։ Կը խորհէ՜ր...։ Զէնքով սպառնացեր էր ի՜նքը, Խաղաղութեան պաշտօնեան, Սիրոյ զինուորը։ Չէ՞ որ Մեծ Վարդապետը Ինքն ալ սակայն խարազանով սպառնացեր էր Հօրը տունէն վռնտելու համար ամբարիշտներն ու աւազակները։ Իր աչքերուն մէջ բարկութիւնը տեղի տուեր էր անհուն գթութեան ու խորունկ ցաւի արտայայտութեան։ Այն թովիչ անուշութիւնը, որ վայրկեան մը թողեր էր իր նայուածքը ի տես գազանային վայրագութիւններու, եկեր էր դարձեալ տեղաւորուիլ հոն։ Նայեցաւ իր ոտքերուն տակ ինկած կնոջ վրայ։ Թշուառուհին կուլար տղու մը պէս բարձրաձայն հեծկլտալով։ Յորդ արցունքները լուացեր էին իր երեսին կարմիրն ու ճերմակը. եւ բնական 125
կաշին դեղնած կը դողդըղար խորունկ յուզմունքի մը սարսուռներով։ ‒ Հա՛յր... մրմնջեց վերջապէս երբ կրցաւ խօսիլ, հա՜յր... թողութիւն տուր ինծի։ ‒ Գնա՛ խաղաղութեամբ, զաւակս, պատասխանեց ան քաղցրութեամբ, գնա՛ եւ ալ մի՛ մեղանչեր. այնչա՜փ քաղցր է շիտակ ու պարկեշտ ճամբու մէջ քալելը... թող այս դէպքը փրկարար դաս մ’ըլլայ քեզի...։ ‒ Հա՜յր... կրկնեց տարաբաղդ կինը փաթթուելով անոր ծունկերուն եւ արցունքներովը թրջելով անոր ոտքերը... արդեօ՞ք Աստուած պիտի ներէ ինծի...։ ‒ Տղա՜յ... մրմնջեց ան խորապէս յուզուած թշուառուհւոյն խորունկ զիղջէն, Ան՝ որ այնքան քաղցրութեամբ ներեց անառակ կնոջը, միթէ՞ քեզի համար պիտի ըլլայ խստասիրտ...։ Եւ ձեռքերը դնելով անոր գլխուն վրայ արձակեց զանի իր մեղքերէն եւ օրհնեց անոր զղջումը։ Եւ վերջին նայուածք մը նետելով անոր, ուր կարծես խեղճ կնոջ բոլոր ցաւերը հալեցան, վեղարաւորը հեռացաւ ծանր ծանր։ Ու սրբուած կինը դեռ ծնրադիր նոյն դիրքին մէջ, յափշտակուած, գերագոյն անդորրութեան ու անխառն երջանկութեան արտայայտութիւն մ’ունենալով իր տանջուած դէմքին վրայ երկա՜ր կը նայէր անոր ետեւէն, ճիշդ այն նայուածքով, որով անառակ Մագթաղինէն կը նայէր Քրիստոսի մաքրագործումի վսեմ վայրկեանէն ետքը։ *** Լսեցին իր թշնամիները թէ՝ անառակ կին մը պաշտպաներ էր զէնքով, ինքը եկեղեցւոյ վարդապե՜տը... թէ երկար ատեն անոր հետ առանձին մնացեր էր հոն, լերան ստորոտը, ինքը՝ կուսակրօն‒եկեղեցակա՜նը։ Եւ բամբասանքն ու զրպարտութիւնը, պժգալի սուտերը, անամօթ ու լիրբ չարախօսութիւնները սկսան սանձարձակ պտտիլ իր անձին շուրջը, մնտռել իր մաքուր կեանքը։ Ու յաջորդ կիրակին երբ նա եկեղեցւոյ բեմը կ’ելլէր քարոզելու, սեւ հոգիներ՝ որոնք յաջողեր էին ժողովուրդին մի քանի տգէտ ու դիւրահաւան զաւակները որսալ, մի քանի մաքուր սրտեր պղտորել եւ փողոցային խայտառակ դաւադրու- թիւն մը սարքել, սկսան եկեղեցւոյն մէջ վայրենօրէն պոռչտալ. ‒ Անկցի՜ անարժան վարդապետը... անկցի՜ անառակ կղերականը...։ Չխօսեցաւ ան։ Կարծես իրեն համար չըլլային այդ անիրաւ նախատինքները։ Ժողովուրդին վրայ պտտցուց իր հանդարտ, քաղցր ու վեհ նայուածքը։ ‒ Սո՜ւտ է, սո՜ւտ, անմե՜ղ է ան... պօռաց իսկոյն ժողովուրդը միահամուռ, շլա- նալով այդ նայուածքին անմեղութեան, սրբութեան ու մեծութեան ճառագայթ- 126
ներէն, եւ այդ վսեմ աղաղակին մէջ խեղդելով ստութեան տխուր պոռչտուքը, ‒ Անմե՜ղ է ան, կը ստէք դուք, վատե՜ր... ա՛ն մեզի հաց տուաւ երբ անօթի էինք, ջուր տուաւ երբ ծարաւի էինք. մեզ խնամեց՝ երբ հիւանդ էինք, մեզ մխիթարեց երբ սգաւոր էինք ու վշտացեալ... անմե՜ղ է ան... անմե՜ղ է ան...։ Եւ սոսկալի վայնասուն մըն է փրթաւ։ Հինգ հարիւրէ աւելի հուժկու կուրծքերէ դուրս պոռթկացող այդ աղաղակները կը դղրդեցնէին Աստուծոյ տաճարը։ Վեղարաւորը զգաց վայրկենին ծանրութիւնը։ Ձեռքերը անգամ մը թափ տուաւ լռութեան հրաւիրելու համար իր հօտը։ Ու երբ լռեցին անոնք, լսուեցաւ ի՛ր ձայնը, իր առոյգ ու կորովի ձայնը, որ այնքան սրտեր կը յուզէր, այնքան մտքեր կ’ոգեւորէր ու կը խանդավառէր։ ‒ Ի՜նչ է այդ, գառնուկներս, ըսաւ մեղմիկ, միթէ՞ անարժան հայհոյանքներու եւ անկարեւոր խծբծանքներու համար կը վայելէ որ զիրար բզքտէք. թողէք որ ճշմարտութիւնը ինքնին պարզուի որը ինչքան ուշ փայլի այնքան պայծառ կը շողայ։ Եւ ժպտելով իր հօտին, սկսաւ քարոզը անխռով, որպէս թէ բնաւ ո եւ է յուզում կրած չըլլար, թէ բնաւ երբէք կարգ մը սեւ երես ապերախտներ ահռելիօրէն չարչարած չըլլային իր մեծ հոգին։ Ու այս անգամ իր քարոզը, որոյ բնաբանն էր «Աստուած սէր է» եղաւ այնքա՜ն սրտաշարժ, այնքա՜ն բաբախուն համակ զգացումով ու վսեմ թռիչներով, որ ժողո- վուրդը վերացած, թովուած անոր խօսքերէն, ցրուեցաւ մխիթարուած, մոռցած քիչ առաջուայ տեղի ունեցած տխուր ու անախորժ դէպքը, եւ աւելի քան երբէք պաշտող իր վարդապետին։ Իսկ նա երբ քաշուեցաւ իր սենեակը ծնրադրեց Խաչելութեան մեծ պատկերին առջեւ, որը իր մահճակալին ճակատը կը զարդարէր. եւ գլուխը ծածկած երկու ձեռքերուն մէջ. ‒ Աստուա՜ծ իմ... մրմնջեց արցունքներով, ուժ տուր ինձ տանելու այս երկաթէ խաչը։ Ու երկա՜ր աղօթեց ծունկի վրայ։ *** Մեկնեցաւ այն քաղաքէն ուր արդէն յաջողեր էր տիրել տալու Սէրն ու Խաղա- ղութիւնը, սփոփելու մեծ թշուառութիւնները։ Դպրոցներ, ընթերցարաններ էր բացեր, բարեգործական մէկէ աւելի ընկերու- թիւններ էր կազմակերպեր, կանանց համար աշխատանոցներ էր հիմներ, որպէսզի զրկանքէ ու անօթութենէ թուլացած՝ չըլլայ որ ինկած կեանք մը ապրին։ Հոն կ’աշխատէր ե՛ւ իր անկումէ փրկած կինը։ 127
Իր գործը վերջացած կը համարէր հոն. այլեւս իրեն պէտք չունէին, եւ հակա- ռակ ժողովրդեան թախանձանքին ու արցունքներուն օրին մէկը թողուց քաղաքը ու մեկնեցաւ։ *** Կտրեց ծով ու ցամաք, քալեց դաշտ ու ձոր, մագլցեցաւ լեռ ու սար եւ հասաւ հոն՝ ուր կ’ուզէր հասնիլ...։ Սիրեց, հաւատաց, յուսաց եւ գործեց։ Աշուղները իրենց ամենէն գեղեցիկ երգերը նուիրեցին անոր, եւ ժողովուրդը իր սրտին ու բաղձանքներուն է՛ն մօտիկ հէքիաթներու մէջ խառնեց, հիւսեց անոր կեանքը, ցոյց տալով զայն փոխն ի փոխը մերթ մարմնացեալ գեղեցիկ հրեշտակի մը, մերթ ճերմակ մօրուս հրաշագործ սուրբի մը, մերթ քաղցր, արդարասէր եւ ողորմած թագաւորի մը պաշտուած կերպարանքին տակ։ Եւ սակայն խաւարի որդիքը կը թափառէին անոր շուրջը։ Եւ եղաւ որ ուզեցին սեւցնել անոր գործքերը։ Միթէ՞ լոյսը կը սեւնայ։ Նա շարունակեց գործել, եւ դիւցազնօրէն մղեց մաքրագործումի եւ յառաջ- դիմութեան պայքարը լուսոյ թշնամիներուն դէմ։ Նա քարոզեց շարունակ եւ ամեն տեղ բարին, ճշմարիտը, գեղեցիկը։ Մի՛շտ ու ամեն տեղ նա բարեկամը մնաց աղքատին, պաշտպանը՝ զրկուածին, մխիթարիչ հրեշտակը՝ տառապեալին։ Ու երբ կը խօսէր անառակին, գողին, ոճրագործին հետ նոյնքան քնքշու- թեամբ, իր անուշ նայուածքը յառած անոնց կարմիր աչքերուն, կը բամբասէին զինքը իր թշնամիները թէ՝ չարերն են իր ընկերները։ ‒ Բարիները ինծի պէտք չունին, կը պատասխանէր ան, եւ կը շարունակէր իր ճամբան։ Նա Մեծ Վարդապետին կեանքը կ’ապրէր։ *** ‒ Գողցա՜ւ... սպաննե՜ց... կը պօռար ամբոխը, բռնեցէ՜ք...բռնեցէ՜ք...։ Եւ քսանէ աւելի կտրիճներ կը հալածէին թշուառականը, որը գլուխը բաց, քրտնաթոր շապիկը կռնակին փակած, ոտքերը բոբիկ, արիւնոտ մերկ դաշոյն մը ձեռքերուն մէջ պինդ սեղմած, խելայեղ վազք մը կը սուրար աջէն ձախ ոլոր մոլոր ճամբաներով։ Հայոց եկեղեցւոյն անկիւնէն դարձած պահուն՝ կուրծք կուրծքի զարնուեցաւ Վեղարաւորին հետ, որը վազեր էր դուրս, փողոց, աղմուկին պատճառը իմա- 128
նալու։ ‒ Մէկդի՜... գոչեց փախստականը իր դաշոյնը սպառնալից վերցնելով անոր վրայ։ Վեղարաւորը տեղէն չշարժեցաւ. նայեցաւ ուշադիր թշուառականին այլայլած երեսին։ ‒ Եկո՛ւր, ըսաւ պարզապէս թեւէն բռնելով, եւ չնայած որ կը դիմադրէր ան, գրեթէ բռնի քաշեց տարաւ իր սենեակը։ Դուրսը աւելի՛ եւ աւելի ուժգին կը լսուէր ամբոխին աղաղակը։ ‒ Գողցա՜ւ... սպաննե՜ց... բռնեցէ՜ք... բռնեցէ՜ք...։ ‒ Զիս պիտի բռնեն, մրմռաց ոճրագործը, որուն ակռաները կը կափկափէին վախէն, ինչո՛ւ զիս բերիր հոս, պիտի մատնե՜ս զիս անոնց ձեռքը, օ՛... վա՜յ քեզի։ Ու դաշոյնը անգամ մըն ալ շողացուց անոր աչքերուն առջեւ։ Վեղարաւորը պատասխան չտուաւ. բացաւ վերարկուն, եւ մերկացնելով իր կուրծքը. ‒ Ահա՛ կուրծքս, ըսաւ քաղցրութեամբ, զա՛րկ... Ոճրագործը սարսռաց. այդ հրեշտակային քաղցրութիւնը յանկարծակի յեղա- շրջեց իր հոգեկան ներքին աշխարհը. մէկ վայրկենի մէջ մեղմացուց կարծրու- թիւնը իր սրտին, հալեցուց սառնութիւնը իր հոգւոյն, ամոքեց օրերէ՜ ի վեր իր սրտին մէջ կուտակուած ատելութեան լեղին, տառապանքներէ պրկուած ջղերը թուլցան եւ չոր ու տենդավառ աչքերը յեղակարծօրէն թրջուեցան։ Արցունքի խոշոր կաթիլներ բարերար ցօղերու պէս առատօրէն թափեցան իր մացառուտ մօրուքին վրայ եւ զովացուցին իր այրած սիրտը։ ‒ Դուն բարի ես, ըսաւ անոր դողդոջուն ձայնով մը, դուն ներել գիտես. բայց ես ալ գէշ մարդ մը չէի. եղած են ատեններ երբ «բարի մարդ է» կ’ըսէին ինծի համար ալ. զիս գէշ ըրին... գող ու ոճրագործ ըրին. մեղքը իրենց վիզը. իմ արդար իրաւունքս ձեռքէս յափշտակեց այն գազանը... արիւնս քամելէ ետքը օջաղս քանդեց. զիս մոխիրի վրայ նստեցուց. տունս ձեռքէս քաշեց առաւ. զաւկներս փողոցը մնացին, անոնցմէ երկուքը անօթութեան ցուրտի չդիմանալով մեռան, խենդեցա՜յ... հա՜յր էի... գացի անոր մօտ աղաչեցի, լացի, արցունքներս ծաղրեց, եւ ոտքովը զիս մէկդի հրեց շան մը պէս... ա՛լ ինքզինքիս տէրը չեղայ... կարմիր տեսայ շուրջս... առանձին էինք... վրան ինկայ... մէկ ձեռքովս կոկորդը սեղմեցի միւսովը գրպանները խուզարկեցի գտած դրամս առի, զաւկներուս կ’ուզէի հաց տանիլ այդ օրը... անօթի՜ էին եւ ես հա՜յր էի... զինքը սպաննել չէր միտքս. կ’ուզէր պօռալ, վախցա՜յ... դանակս մէջքս էր... կարծեմ սպաննեցի զայն, վասնզի ալ լռեց ու չշարժեցաւ... ինքզինքիս տէրը չէի...։ Վեղարաւորը լուռ ու խորապէս յուզուած կը լսէր տխուր խոստովանութիւնը, զոր թշուառը ծունկի վրայ ինկած, ցաւագին հեծկլտանքներու ընդ մէջ կ’ընէր իրեն կցկտուր, անկապ բառերով։ 129
‒ Ոտքի ելիր, ըսաւ անոր մեղմիկ, եւ մի՛ վախնար... գթած է Աստուած։ Այս անուշ եւ առոյգ ձայնը, մխիթարութեան ու քաջալերութեան այս կազդու- րող բառերը, զոր առաջին անգամ կը լսէր իր չարչրկուած կեանքին մէջ, նոր հոգի տուին թշուառին։ Աչքերը վեր բարձրացուց, եւ տեսաւ Վեղարաւորը՝ որ կուլար։ ‒ Կուլա՜ք... մրմռաց խեղճ մարդը... ինծի՜ համար կուլաք...։ ‒ Ոտքի ելիր թշուա՜ռ մարդ... կրկնեց Քրիստոսի պաշտօնեան, դուն չե՜ս մեղաւորը... բռնութիւնը, անիրաւութիւնը շատ անգամ հրեշտակ մարդը հրէշ կը դարձնէ, եւ քեզի պէս շատե՜ր մեղաւոր դատուած անմեղներ են այսօր։ Այն օրը՝ ուր Սէրը, Արդարութիւնը, Իրաւունքը պիտի թագաւորեն վերջնապէս աշխարհի վրայ, այն օրը ոճիրներն ալ ինքնին պիտի պակսին... Ոտքի ելիր, աւա՜ղ անոնք որ իրենց անիրաւ ու անգութ գործերով ոճիրը գործել կուտան, ոճրագործներէն աւելի՜ մեղաւորներ են շատ անգամ։ ‒ Ոճրագո՛րծը... ահա՛ հոն է հոն, վերը, հայր սուրբին մօտ, բռնեցէք, կը պօռար ամբոխը դուրսէն։ ‒ Զաւակնե՜րս, մրմնջեց թշուառը մօտալուտ վտանգին հանդէպ իսկոյն յիշե- լով զանոնք. Հա՜յր կը խոստանա՞ք պաշտպանել զանոնք, եթէ զիս մեռցնեն։ ‒ Տղա՜յ... ըսաւ Վեղարաւորը, մի՛ վախնար։ Եւ իջաւ վար իսկոյն առաջնորդարանի դրանն առջեւ։ Ամբոխը լռեց ի տես այդ պաշտելի գլուխին։ ‒ Զաւակներս, յարեց Վեղարաւորը, ի՛նչ կ’ուզէք։ ‒ Ոճրագործը... Հա՛յր, ոճրագո՜րծը, նա գողցա՜ւ, սպաննե՜ց, գոռաց ամբոխը։ ‒ Իմ մօտս է, եւ ես զինքը ընդունեցի, իրեն ներեցի, շարունակեց ան, վասնզի մինակ, լքեալ ու թշուառ էր։ ‒ Նա գողցա՜ւ, սպաննե՜ց... մրմնջեց ամբոխը։ ‒ Վասնզի ունեցածը գողցան, իր զաւակները սպաննեցին, յարեց Վեղարա- ւորը, եւ յայտնապէս արդարութեան, օրէնքի սուրբ անուններուն ետեւ կծկտած գործեցին այդ քստմնելի ոճիրը. եւ հիմա մեռածներէն զատ դեռ կենդանի զաւակներ ալ ունի ան. կ’ուզէ՛ք որբ թողուլ այդ թշուառները...։ ‒ Իրաւունք ունի, մրմռաց ամբոխը, իսկոյն գրաւուած իր Վարդապետին յու- զիչ պերճախօսութենէն, սպանուածը ուրիշ երկու ընտանիքներու տունն ալ աւրեր է կ’ըսեն, արդարութիւն է որ սուրով մեռնէր։ ‒ Գացէ՛ք ուրեմն, զաւակներս, շարունակեց Վեղարաւորը, եւ թողէք որ Աստուած լուսաւորէ այդ թշուառին սիրտը, որ արդէն զղջման համար բացուած է... մի՛ քարացնէք զայն նոր բիրտ ու անգութ վարմունքներով, գիտցէք որ սէրը, գութը, քաղցրութիւնը միայն կրնան կակղացնել նոյն իսկ ապառաժէ սրտերը...։ Եւ գորովագին նայելով իր հօտին, որը տակաւ առ տակաւ կը ցրուէր իր խօսքերուն բարերար ազդեցութեանը տակ, օրհնեց զայն մտովի, ապա վեր իր 130
սենեակն ելաւ արտօրնօք։ Ոճրագործը մնացեր էր նոյն դիրքին մէջ, եւ կը սպասէր իրեն դառն անձկու- թեամբ։ ‒ Մի՛ վախնար, ըսաւ իսկոյն, քեզի համար վտանգ չկայ հիմա, բայց հեռացիր շուտով այս քաղաքէն, ո՜վ գիտէ կրնայ դժբաղդութիւն մը պատահիլ վաղը։ Նստաւ իր գրասեղանին առջեւ, յանձնարարական նամակ մը գրեց անոր համար եւ իր ունեցած բոլոր դրամը տուաւ անոր։ ‒ Ա՛ռ ասոնք, ըսաւ, ժողվէ՛ պզտիկներդ, եւ գնա՛ հոն՝ ուր ես էի ատեն մը. քեզի համար գրեր եմ, հոն հոգ պիտի տանին քեզի. գնա՛ եւ ալ մի՛ մեղանչեր. արցունք- ներդ քեզ մաքրեցին հիմա թափած արիւնէդ եւ Աստուած ներեց քեզ, վասնզի շատ տառապեցար։ Թշուառը խոնարհեցաւ, երկա՜ր համբոյր մը դրոշմեց Վեղարաւորին ձեռքե- րուն վրայ, եւ առնելով նամակն ու դրամը հեռացաւ։ *** Ահագին աղմուկ հանեց այս դէպքը գիւղին մէջ։ Չարախօսութիւններն ու բամբասանքները լայն ասպարէզ գտան դարձեալ իրենց առջեւ։ Կարգ մը անարգ արարածներ կառավարութեան աչքին սուրբը իբրեւ ոճրագործներու պաշտպան եւ իբրեւ գողօնաթաքոյց ներկայացնելու չափ յառաջ գացին։ Եւ օրին մէկը դատարան հրաւիրուեցաւ ան։ Ահագին բազմութիւն խռնուած էր դատարանի ընդարձակ սրահին մէջ այդ օրը։ Ամենքն ալ իր ոչխարները, զորս այնքան գուրգուրանքով կ’արածէր։ Անոնք եկեր էին ազատելու իրենց Վարդապետը եթէ հարկ ըլլար՝ իրենց կեանքին գինովը։ Իւրաքանչիւր հարցումներուն, զորս դատաւորը կ’ուղղէր իր պաշտելի հովիւին, ժողովուրդը ինքն էր որ միաձայն կը պատասխանէր։ ‒ Սո՜ւտ է... սո՜ւտ, անմե՜ղ է ան... ա՛ն մեզ կերակրեց երբ անօթի էինք, մեզի ջուր տուաւ՝ երբ ծարաւի էինք, մեզ մխիթարեց՝ երբ սգաւոր էինք ու վշտացեալ։ Անմե՜ղ է ան... անմե՜ղ է ան...։ Նա պէտք չունեցաւ արդէն ինքզինք պաշտպանելու։ Իր պատկառելի գեղեցիկ դէմքը, ուր անմեղութեան հանդարտութիւնը այնքա՛ն պայծառօրէն կը ճառագայ- թէր, իր ազնուական կեցուածքը, եւ միւս կողմէն ժողովուրդին միաբերան ու միաձայն վկայութիւնը պէտք եղածէն աւելի պերճախօսութեամբ կը հաստատէին իր սրբութիւնը։ Իսկոյն անպարտ արձակուեցաւ. եւ ժողովուրդը զայն գրկած, յաղթական կեցցէներով ու ցնծութեան աղաղակներով տարաւ մինչեւ իր բնակա- րանը։ Եւ սակայն ճշմարտութեան այդ փառաւոր յաղթանակէն ետքը՝ երբ առանձին 131
մնաց ան իր սենեկին մէջ, գնաց ծնրադրել Խաչելութեան այն մեծ պատկերին առջեւ, որը իր մահճակալին ճակատը կը զարդարէր. եւ գլուխը առնելով իր երկու ձեռքերուն մէջ, «Աստուա՜ծ իմ, մրմնջեց արցունքներով, ոյժ տուր ինձ տանելու այս երկաթէ խաչը»։ *** Եւ նա երկար ատեն իր Տիրոջը պէս հրեշտակային համբերութեամբ եւ գերմարդկային արիութեամբ վերցուց այդ երկաթէ խաչը, մարդոց ապերախ- տութեան, վատութեան, չարութեան խաչը եւ գնաց մի՛շտ յառաջ։ Մտաւ շա՜տ գիւղեր, շա՜տ քաղաքներ. եւ ուր որ մտաւ, իրեն հետ մտան նաեւ Լոյսն ու Յառաջդիմութիւնը, Երջանկութիւնն ու Խաղաղութիւնը։ Դպրոցներ բացաւ, ընթերցարաններ հիմնեց, բարեգործական ընկերութիւններ կազմակերպեց, թշուառներու, անկարներու հոգատար, աղքատախնամ մարմիններ ստեղծեց։ Սիրեց, սիրուեցաւ ամեն տեղ՝ ուր որ գնաց, ամեն տեղ՝ ուր որ գործեց։ Ամեն տեղ հանդիպեցաւ սակայն սեւ երես վատերու, եւ ցած ու գձուձ հոգի- ներու։ Իր բարոյական կորովը երբէք չթուլցաւ, բայց ֆիզիքական ուժերը սպառեցան կատարելապէս։ Զգաց մահուան մօտալուտ գալուստը, եւ ուզեց հայրենի հողին վրայ, իր հօրենական տանը մէջ մեռնիլ։ Սրտի անհուն ցաւով մը թողուց այն տեղերն ու աշխարհները, որոնց նախախնամութիւնն էր եղեր։ Անցաւ անգամ մըն ալ բոլոր այն գիւղերէն ու քաղաքներէն, ուր լոյս եւ կեանք էր սփռեր։ Տեսաւ որ օրը օրին կը բարգաւաճէին, կը ծլէին ու կը ծաղկէին. խոպան երկրի վրայ սերմ չէր ցաներ. եւ անճառ ուրախութեամբ խայտաց իր հոգին։ ‒ Փա՜ռք քեզ, Աստուած, ըսաւ խորունկ երախտագիտութեան շեշտով մը, հունձքը շա՜տ առատ ըրիր մէկ մշակի համար։ Երբ հասաւ հոն, ուր առաջին անգամ իր գործունէութեան ասպարէզն էր ընտրեր, ա՛լ մնաց. կուրծքին ցաւը սաստկացեր եւ տկարութիւնը հսկայաքայլ յառաջդիմեր էր։ Ըմբռնեց թէ՝ անկարող պիտի ըլլար շարունակելու իր ճամբոր- դութիւնը. եւ ինկաւ անկողին, հոն այն սենեկին մէջ ուր երազեր, խորհեր, գործունէութեան իր առաջին ծրագիրները պատրաստեր էր մեծ իտէալներ իրականացնելու համար...։ Ժողովուրդը՝ զոր այնքան սիրեր էր, եւ որուն սիրոյն համար կը տուժէր իր թանկագին կեանքը, սենեկին դրանն առջեւ խռնուած, սրտմաշուք անձկութեամբ, եւ դառն արցունքներով կը հսկէր իր պաշտելի հովիւին վերջին վայրկեաններուն վրայ։ Եթէ բժշկին խիստ պատուէրները չըլլային, արդէն հոն, անկողնոյն շուրջը պիտի թափուէին ամենքն ալ, գրկելու համար պաշտելի ոտքերն անոր, որ զիրենք կերակրեր էր՝ երբ անօթի էին, ջուր էր տուեր՝ երբ ծարաւի էին, մխիթարեր՝ երբ սգաւոր էին ու վշտացեալ։ *** 132
Վերջապէս հնչեց սեւ ժամը... Վեղարաւորը կը մաքառէր մահուան հետ. ‒ Դեռ շա՜տ գործեր ունիմ կատարելիք, կ’ըսէր, թո՛ղ զիս. դեռ շատ աշխարհ- ներ ունիմ այցելելիք, շա՜տ արցունքներ ունիմ չորցնելիք...։ ‒ Չէ՛ կը պատասխանէր դժնեայ մահը եկո՛ւր գիրկս...։ Ու միակ անոր չկրցաւ յաղթել ինքը մարմնացեալ գաղափարը, ինքը անյաղ- թը։ Դուրսը՝ սենեկին դրանն առջեւ իրարանցումը կը մեծնար...։ ‒ Թողէ՛ք, կը գոչէր կին մը, թողէ՛ք վերջին անգամ տեսնեմ զինքը։ Ուժգին մղումի մը տակ դուռը մէկէն տեղի տուաւ եւ կռնակի վրայ բացուեցաւ։ Եւ մահամերձին մարելու մօտ աչքերը տեսան այն մեղաւոր կինը, որը փրկեր էր եւ սրբացուցեր։ ‒ Հա՜յր, կը գոչէր խեղճ կինը սոսկալի յուսահատութեամբ գլուխը զարնելով մահճակալին երկաթներուն, թող ե՛ս մեռնէի քու տեղդ, ե՛ս... անօգուտ կին մը, որ ցեխերուն մէջէն քաշեցիր հանեցիր...։ ‒ Հա՜յր, կը մրմնջէր տարիքն առած մարդ մը մօտենալով անկողնին, որը Վեղարաւորը իսկոյն ճանչցաւ. սա այն ոճրագործն էր, որը փրկեր էր անպատուութենէ ու մահուանէ...։ Հա՛յր թող ե՛ս մեռնէի քու տեղդ. տե՛ս, Հաւատ- քի, Յոյսի, ու Սիրոյ կեանքը՝ որը ինձ վերադարձուցիր, զաւակներս երջանի՜կ են։ ‒ Հա՜յր, կ’ըսէր ուրիշ մը արցունքներով թրջելով անոր պաղած ձեռքերը, անօթութենէ, անպատուութենէ անկումէ փրկեցիր զիս. օրհնեա՜լ ըլլաս, օրհնեա՜լ ըլլաս։ Եւ ամենքը միաբերան արցունքներու եւ հեծկլտանքներու մէջէն կը կրկնէին։ ‒ Օրհնեա՜լ ըլլաս, օրհնեա՜լ ըլլաս...։ Եւ ինքը իր օրհասականի տագնապներուն մէջէն կը ժպտէր ամենուն, գոհ ու երջանիկ ժպիտով մը. «Աստուա՜ծ իմ, եղաւ իր վերջին խօսքը, օրհնեա՜լ ըլլաս. ալ հիմա չեմ ցաւիր. բաւակա՛ն ապրեր եմ...»։ *** Իր դագաղը պսակներով ծածկուած էր։ Պսակներ դրեր էին եւ անոնք՝ որ զինքը հալածեր, չարչրկեր, վռնտեր ու մատներ էին։ .............................................. Բարիներու անունը թող օրհնութեամբ յիշատակուի։ Արտէմիս, Մայիս-Յունիս 1902, Ա. տարի, թիւ 5-6, էջ 161-170։ Վերատպուած՝ Մառի Պէյլէրեան, Դէպի վեր, Իզմիր, Տպագր. Մամուրեան, 1914, էջ 1-18։ 133
ԶԱՒԱԿԸ (Իրական կեանքէ)1 ՄԱՌԻ Երբ բաժնուեցաւ նէ2 իր առաջին ամուսնէն, դեռ հազիւ տասնութ տարուան էր. երիտասարդութեան է՛ն գեղածիծաղ, գեղեցկութեան է՛ն թարմ ու շքեղ փթթումին մէջ։ Ա՛լ չդիմացաւ վայրագ բնազդներուն անոր՝ որը ճակատագրին մէկ անգութ խաղովը իր ամուսինն էր եղեր. ա՛լ չկրցաւ տոկալ կոշտ ու կոպիտ վարմունք- ներուն անոնց՝ որոնք իր կեսուրն ու տալուըտանքն էին. եւ յուսահատութեան մէկ դժնդակ ժամուն, տառապանքի յիմարեցնող մէկ վայրկեանին աչքերը սեւցած, թողուց տուն ու տեղ, թողուց, աւա՜ղ, եւ իր միամեայ սիրուն Լէյլան, միա՛կ ծաղիկը իր կեանքի անապատին, միա՛կ սփոփանքը իր չարչրկուած սրտին, որը երկրին օրէնքը անողոք իր պաղատանքներուն ու արցունքներուն, չթոյլատրեց տանիլ իրեն հետ, եւ հեռացաւ գնա՜ց որոնելու նուազ խոժոռ բաղդ մը, գտնելու թերեւս աւելի՛ փափուկ ու կարեկից հոգի մը։ Իր Լէյլաէն բաժնուելուն սուր կսկիծը շուտով դալկացուց սակայն այտերուն վառ վարդերը, շուտով փոսացան նշաձեւ մեծ3 աչքերը. ու երկա՜ր ժամեր կիսա- մերկ, փաթթուած միայն իր ցանուցիր մազերուն սեւ մետաքսին մէջ, կը մնար ոտքի վրայ իր խցիկին պատուհանին առջեւ դիտելով անթարթ հեռո՜ւն, կապոյտ ներկուած այն խոշոր տունը, իր երբեմնի տանջարանը, որուն պատերուն ետին թաղեր էր իր է՛ն դառն արցունքը ու միեւնոյն ժամանակ է՛ն երջանիկ ժպիտը։ Օ՜հ որքա՜ն կը զղջար հիմա. որքա՜ն կ’անիծէր յուսահատութեան այդ յիմար վայրկեանը որ զինքը մղեր էր գործելու ոճիրներու աններելի՜ն, ոտնակոխ ընել տալով իրեն սրբագոյն պարտականութիւնը կնոջ, մայրութի՜ւնը...։ Նուիրուելու ու զոհուելու վսե՜մ կոչումը։ Որո՞ւ թողեր էր արդեօք այդ զաւակը. չէ՞ որ այդ տան մէջ ինքը միակ սիրտն էր զայն սիրող ու անոր վրայ գուրգուրացող. չէ՞ որ ինքը միա՛կ պաշտպանն էր այդ հէքին։ Ինչքա՜ն պզտիկ հոգի մը, ինչքա՜ն անարժան մայր մը կը զգար ինքզինքը, որ չէր գիտցեր համբերել ու տառապիլ սիրոյն համար անոր՝ որը իրմէն կեանք չէր խնդրած, եւ որուն սակայն ինքը կեա՛նք տուեր էր, եւ ատով՝ աւելի քան երբէք իր խղճին վրայ կը ծանրանար ահաւոր պատասխանատուութիւնը անոր կրած զրկանքներուն...։ 1. «Զաւակը (Պատկեր արաբական կեանքէ)», Դէպի վեր, էջ 263։ 2. «ան», Դէպի վեր, էջ 194։ 3. «խոշոր», Դէպի վեր, էջ 194։ 134
Այդ տան մէջ կը տանջուէր, իրա՛ւ, բայց մի՞թէ հիմա չէր տանջուեր հազար անգամ աւելի՛ անգթօրէն...։ Մի քանի հարուածներ աւելի՛ իր կռնակին, մի քանի հայհոյութիւններ աւելի՛ իր երեսին, ի՜նչ էին բաղդատմամբ հիմակուայ կարօտի ու մա՛նաւանդ խղճի խայթի սուր տանջանքին՝ որը այնքա՜ն դաժանօրէն կը կրծէր իր սիրտը1։ Ինկաւ անկողին, շա՛տ հիւանդ. ու երբ աղւոր օր մը բաղդը իրեն դէմ հանեց երիտասարդ Ֆուատը, որը իր հազարապետի ոսկեճամուկ համազգեստին մէջ անգամ մըն ալ սէգ ու գեղեցիկ, այնքա՛ն փարթամ գեղուհիներու եւ ազնուազարմ իշխանուհիներու սրտեր էր փոթորկեր, Ֆաթիմէի ստուերը միայն մնացեր էր։ Շատեր զարմացան Ֆուատի այս անկարելի ընտրութեանը վրայ. մէկէ աւելի պառաւներ ճիներու մատը տեսան այս գործին մէջ։ Ի զուր անոր մայրը լալով Ալլահին է՛ն սիրելի մօլլաներուն գրած նուիրական «նուսխաները» կարեց գաղտնապէս որդւոյն վերարկուին քղանցքներուն մէջ, զայն փրկելու համար չարին հմայքէն. «նուսխաները» ցոյց չէին տար իրենց հրաշ- քը, եւ Ֆուատ անդրդուելի կը մնար մօրը պաղատանքներուն եւ արցունքներուն դէմ։ ‒ Նէ2 թշուա՜ռ է, կ’ըսէր, թո՛ղ մայր, քիչ մը գութ ու գորով, քիչ մըն ալ խնամք գուցէ կրնան դեռ զինքը փրկել։ Անկողնէն հանեցին Ֆաթիմէն «նիքեահին» արարողութիւնը կատարելու հա- մար. այնքա՜ն տժգոյն էր ու դողդոջուն, կարծես մեռել մը ըլլար գերեզմանէն փախած։ Ֆուատ այդ իրիկունը տեսաւ համարձակ անոր բաց երեսը, ու գութէն դողաց։ Երբ հարսանիքի խրախճանքը վերջ գտաւ, նա բռնեց կնոջը ձեռքէն ու տարաւ մօրը քով։ ‒ Պահէ՛ այս խեղճ կինը, ըսաւ ներա մեղմիւ3. խնամէ՛ իբրեւ հարազատ զաւակդ. երբ կ’առողջանայ, կը դառնայ իմ իսկական կինը, իսկ եթէ մեռնի՝ թող Ալլահը իր «ճէննէթին» հուրիներուն մէջ համրէ...։ *** 1. «Այդ տան մէջ կը տանջուէր, իրա՛ւ, բայց մի՞թէ հիմա չէր տանջուեր հազար անգամ աւելի՛ անգթօրէն...։ Իր մարմինը աւելի՛ պիտի խոշտանգուէր գուցէ. մի քանի լուտանքներ աւելի՛ իր երեսին պիտի նետուէին բայց ի՞նչ էին ատոնք բաղդատմամբ հիմակուայ կարօտի ու մա՛նաւանդ խղճի խայթի սուր տանջանքին՝ որը այնքա՜ն դաժանօրէն կը կրծէր իր սիրտը։», Դէպի վեր, էջ 195։ 2. «- Անիկայ», Դէպի վեր, էջ 196։ 3. «ըսաւ մեղմիւ», Դէպի վեր, էջ 196։ 135
Օրեր անցան. Ֆաթիմէ դեռ պառկած էր անկողնին մէջ։ Իր մռայլ տխրութեանը յաջորդեր էր անուշ մելամաղձութիւն մը։ Երբեմն խնդութեան երկչոտ ճառագայթ մը մեղմիւ կը խաղար իր ճերմակ ճակտին վրայ ու թեթեւակի կը լուսաւորէր իր աղւոր դէմքը։ Գտե՜ր էր այն տաք սէրը1, որուն կը տենչար. գտե՜ր էր այն փափուկ ու կարե- կից հոգին՝ որը ելեր էր որոնելու...։ Ա՜խ... եթէ քովը ըլլար իր Լէյլա՜ն, ալ ի՞նչ կը պակսէր իր երջանկութեանը. դժոխքէն ետքը դրախտն էր որ պիտի բացուէր իրեն համար։ Օրէ օր իր այտերը2 կը հագնէին առաջուայ վառ գոյները, աչքերը՝ իրենց շող- շողուն փայլը. ստուերը մարմին կ’առնէր, մարմիններու է՛ն գիրգը, է՛ն պաշտե- լին. դիակը յարութիւն կ’առնէր, յարութիւններու է՛ն փառաւորը...։ Եւ Ֆուատի մայրը, բարի պառաւ մը ինքն ըստ ինքեան, սրտովին կը խայտար այդ հատնելու մօտ մանուկ կեանքին վերածնութիւնը տեսնելով։ *** Եւ սակայն Ֆաթիմէի գաղտնի վիշտը մութ ամպ մը կը ձգէր իր կեանքի պայծառ երկնքին վրայ։ Իր է՛ն ուրախ վայրկեաններուն, յանկարծ հովի մը պէս արագ աչքերուն առջեւէն կ’անցնէր Լէյլան ճիշտ այնպէս՝ ինչպէս կ’երեւակայէր ինքը, ու կը տեսնէր խռովայոյզ երազներու մէջ։ Լէյլան գունատ, հիւանդ, տառապանքով լեցուն սեւ նայուածքը տնկած մօրը վրայ, իր արցունքներուն լռիկ ու ահաւոր յանդիմանութիւնը կը նետէր ներա3 երեսին զինքը մինա՜կ թողած ըլլալուն համար...։ Եւ ահա, Ֆաթիմէի շրթունքներուն վրայ երերացող ժպիտը իսկոյն կը սառէր եւ տաք արցունքներ կրակի պէս կ’այրէին իր աչքերը։ Կը սոսկա՜ր հիմա իր երջանկութենէն. ի՜նչ զարհուրելի գինով ձեռք բերեր էր զայն... ի՛ր զաւկին, ի՛ր աղիքներէն փրթած այդ հէ՜ք էակին մարտիրոսութեան գինո՜վը... ինքը՜, մայրը՜ որ ընտրեր էր անուշը իրեն համար, ու զաւկին թողեր էր լեղի՜ն...։ Ինչպիսի՜ խորունկ զզուանք մը կը զգար ինքնիրմէն, մտածելով որ ամենէն ստորին անասուններէն աւելի՛ ցած էր ինքը. վասն զի անոնք՝ իրմէ՛ն աւելի ճշմարիտ մայրեր, անսահման գուրգուրանքով մինչեւ իրենց վերջին շունչը կը մաքառին պաշտպանելու համար իրենց ձագուկները ցուրտին, անօթութեան եւ 1. «այն սէրը», Դէպի վեր, էջ 196։ 2. «Օրէ օր այտերը», Դէպի վեր, էջ 196։ 3. «անոր», Դէպի վեր, էջ 197։ 136
յաճախ թշնամիին դէմ... իսկ ինքը՜... գրեթէ հազիւ կեանք տուած իր ձագուկին, թողեր փախեր էր զայն, ի՛ր անձին երջանկութիւնը որոնելու համար միայն. օ՜ գարշելի անձնասէրը...։ Ֆուատ իր կնոջ այլայլուն դիմագծերուն վրայ որոշ կը կարդար վիշտը։ Քանի՜ցս անոր աչքերուն մէջ նշմարած էր մատնիչ արցունքը, թէպէտ Ֆաթի- մէ իսկոյն դարձուցած էր երեսը ծածկելու համար զայն։ Ի զուր կը խնդրէր կնոջմէն պաղատանքով բանալ սիրտը, յայտնել գաղտնիքը իր վշտին։ Չէր համարձակեր Ֆաթիմէ, վախնալով անոր մտքին մէջ արծարծելէ մոռցուած յիշատակը միութեան մը, որուն պտուղն էր այդ զաւակը։ Անփափ- կանկատ չպիտի՞ երեւէր, եւ նախանձու թունաւոր խայթոցը չպիտի՞ մխէր անոր սիրտը, երբ խօսէր այդ զաւակի մասին, որը այնքան որոշակի պիտի շեշտէր թէ ինքը սիրած էր ու պատկանած էր ուրիշ մարդու մըն ալ...։ Ու Ֆուատ անգէտ իր կնոջ հոգեկան սուր տագնապներուն ու անգութ վարանքներուն այս պատճառին, սոսկալի կասկածով մը կը տառապէր. «զիս չսիրէր, կ’ըսէր, ա՛յս պէտք է ըլլայ իր վշտերուն աղբիւրը. երախտագիտութիւնն է միայն որ զինքը կապած է ինծի». եւ օր ըստ օրէ մռայլ տխրութիւն մը կը սեւցնէր իր զուարթ ճակատը։ Ֆաթիմէ այն հրաշալի բնազդումով՝ որը յատուկ է ջերմօրէն սիրող կիներու, զգաց իսկոյն անոր կասկածիլը իր սիրոյն մասին։ Դառն ու անիրաւ ցաւ մըն էր այդ իր արդէն վիրաւոր սրտին. եւ ա՛լ չդիմացաւ։ Օրին մէկը բացաւ իր սիրտը, յորդ արցունքներով լուանալով ձեռքերն անոր՝ որ թշուառութենէ, մահուանէ փրկեր՝ ու սիրե՜ր էր հէ՜ք լքեալը...։ Ֆուատ լսեց ներա լռիկ, այդ խեղճ մանկամարդ կնոջ կրած բոլոր յուսախաբութիւնները, բոլոր տառապանքները մի առ մի չափեց, կշռեց, իր զաւկին համար զգացած վառ սէրը եւ զայն թողած ըլլալուն խորունկ զղջումը գնահատեց, եւ նոյն իսկ ատիկայ՝ աւելի՛ բարձրացուց զնէ1 իր աչքերուն առջեւ։ Երկա՜ր սեղմեց իր կինը սրտին վրայ։ ‒ Օ՜... տէ՜ր իմ, մրմնջեց նէ2, տեսնե՜մ զաւակս, ու մեռնի՜մ...։ ‒ Տղա՜յ... ըսաւ ան քաղցրութեամբ, մի՛ լար, մե՜ծ է Ալլահին ողորմութիւնը, համբերէ՛ եւ յուսա՛...։ *** 1. «զանի», Դէպի վեր, էջ 198։ 2. «ան», Դէպի վեր, էջ 198։ 137
Եւ Ալլահը ողորմեցաւ։ Ֆուատի ջանքերը պսակուեր էին, յաջողեր էր ձեռք անցնելու կառավարութենէն վաւերացուած հրամանագիր մը, որով Ֆաթիմէ ազատ համարձակ պիտի կրնար իր զաւակը տեսնելու։ Եւ վեհոգի երիտասարդը, հրճուելով իր կնոջ պատճառելիք այս նոր մեծագոյն ուրախութեանն համար, կը վազէր տուն հեւ ի հեւ։ Սանդուղները չորս առ չորս ցատկեց, գրեթէ շնչասպառ մտաւ կնոջը սենեա- կը, ու ձեռքը բռնած թուղթը յաղթութեան դրօշակի մը պէս պարզելով անոր զար- մացկոտ նայուածքին առջեւ, ‒ Ահա՜, ըսաւ, ահա՜ հրամանագիրը. վերջապէ՜ս յաջողեցայ. գնա՜, տե՜ս վաղը զաւակդ...։ Ֆաթիմէ ճերմկեցաւ մոմի պէս, ծունկերը դողդոջեցին եւ պատին կռթնեցաւ չիյնալու համար։ ‒ Տէ՜ր իմ... մրմնջեց. ո՜վ իմ բարի տէրս, ինչո՞վ երբէք պիտի կրնայ փոխարի- նել քեզ քու աղախինդ, ինչ որ դուն ըրիր ու կ’ընես ներա1 համար...։ ‒ Զիս շա՛տ սիրելով, եւ ինծի հաւատարիմ մնալով, պատասխանեց Ֆուատ անոր մազերը շոյելով։ Ֆաթիմէ լուռ մնաց. բայց սիրով ու երախտագիտութեամբ լեցուն այնպիսի՜ խորունկ նայուածք մը նետեց անոր, որ Ֆուատ արդէն շա՜տ իսկ վարձատրուած գտաւ իր յոգնութիւնները։ *** Հետեւեալ օրը Ֆաթիմէ կը պատրաստուէր երթալ տեսնելու իր Լէյլան։ Չորս տարիէ ի վեր չէր տեսեր. արդեօք ինչքա՜ն մեծցած ու գեղեցկացած էր հիմա։ Ու դեռատի մօր երեւակայութիւնը մտածումէ աւելի արագ կը թռչէ՛ր արդէն իր զաւկին մօտը. մտքին ու սրտին աչքերովը կը տեսնէր ներա2 սեւ, աղւո՜ր նայուածքը, խարտեաշ գանգուր խոպոպները ճակտին մէջտեղէն երկուքի բաժնուած, եւ այնքան սիրուն անփութութեամբ մը թափուած ներա ուսերուն3 վրայ։ Ահա՛, դեռ հազիւ ոտքի ելած, աջ ու ձախ օրօրուելով կուգար Լէյլան իր շու- շան թեւերը փաթթելու չարչրկուած մօրկանը վզին. եւ Ֆաթիմէ սիրտն ուռած հեծկլտանքներէ, թեւերը կը բանար անհուն կարօտով սրտին վրայ պինդ սեղմելու զաւակը...։ 1. «անոր», Դէպի վեր, էջ 199։ 2. «անոր», Դէպի վեր, էջ 199։ 3. «թափուած ուսերուն», Դէպի վեր, էջ 199։ 138
Յանկարծ ամպ մը կը սեւցնէր իր պայծառ ճակատը, եւ բաց թեւերը թուլցած՝ կը կախուէին կողքերն ի վար։ ‒ Հապա եթէ զիս մոռցա՜ւ... կ’ըսէր, հապա եթէ զիս կ’ատէ՜... ի՞նչ գոյներով արդեօք պատկերացուցին զիս զաւկիս... Ու կուլա՜ր... արցունքները ոլոռն ոլոռն1 կը թափուէին իր դեղնած այտերն ի վար։ Կառքը կը սպասէր իրեն։ Ֆաթիմէ երկու ձեռքերովը կը սեղմէր կուրծքը, ջանալով զսպել սրտին ուժգին բաբախումները. իջաւ վար, մտաւ կառքը, եւ նախկին ամուսնոյն բնակարանին ճամբան բռնեց։ Ինչքա՜ն ծանր էր հիմա իրեն համար տեսնելը այն ատելի դէմքերը Լէյլաին քովիկը. պիտի կրնա՞ր արդեօք համարձակ բանալ իր թեւերը, գրկել, համբուրել զաւակը... ատոնց զզուելի ներկայութիւնը չպիտի՞ կաշկանդէր իր սրտին թռիչ- ները, իրեն չպիտի՞ տար բռնազբօսիկ կերպարանք, մինչ ինքը կ’ուզէր ամիսներէ ի վեր սրտին մէջ կուտակուած սէրը, կարօտը ազատօրէն պոռթկալ, զաւկին հետ մի՛ս մինակ...։ Կառքը կանգ առաւ։ Խորունկ սարսուռ մը ցնցեց Ֆաթիմէի ամբողջ մարմինը. ինքզինքը անկարող զգաց ոտքի ելնելու...։ Յեղակարծօրէն ահա՛ իր աչքերուն առջեւէն անցաւ Լէյլաին պայծառ դէմքը՝ որ կը ժպտէր իրեն։ Նոր ուժ առաւ. իջաւ վար կառքէն2, եւ իր դողդոջուն ձեռքը կրցաւ համարձակ քաշել դրան զանգակը։ Դուռը իսկոյն բացուեցաւ. կ’երեւի թէ կը սպասէին իրեն, վասնզի սպասաւորը առանց ո՛ եւ է ընդդիմութեան թողուց որ վեր ելնէ։ Մտաւ Ֆաթիմէ այն սենեակը՝ որը իրենն էր երբեմն...։ Տխո՜ւր, ցաւագի՜ն յիշատակներ խառն ի խուռն կը խուժէին իր արդէն խորապէս յուզուած մտքին մէջ...։ Կարծես դեռ երէկ էր իր նորհարսնութիւնը, իր առաջին միամիտ ու փափուկ սէրը, անգթօրէն բզկտուած այն մարդուն ձեռքով՝ որը իր ամուսինն էր եղեր։ Իր վարդ յոյսերուն մի առ մի վայրագօրէն փեթռտուիլը՝ անոր դաժան մատնե- րովը, իր ոսկի երազներուն խեղճօրէն ջարդ ու կտոր փշրուիլը անոր ոտքերուն տակ, թափած արիւնն ու արցունքը, ապա իր զաւկին ծնունդը, անոր առաջին ժպիտը, որը իրեն մոռցնել կուտար շա՜տ տանջանքներ...։ Կը յիշէր աւա՜ղ, շատ պայծառ կը յիշէր յուսահատութեան այն սե՜ւ օրը, յորում խենդի պէս թողեր էր տուն ու տեղ, թողեր էր եւ իր սիրական զաւակը, ու փախեր էր գլուխը բաց, ոտքը բոբիկ։ 1. «հատիկ հատիկ», Դէպի վեր, էջ 199։ 2. «իջաւ կառքէն», Դէպի վեր, էջ 200։ 139
Մի՛ս մինակ այդ սենեկին մէջ, մտքովը ապրելով անցեալի այդ ահռելի վայրկեանները, կը սոսկար հիմա, երբ ահա՛ ներս մտաւ սեւամորթ սպասուհին պզտիկ Լէյլաին ձեռքէն բռնած։ Ֆաթիմէի ամբողջ արիւնը սիրտը խուժեց. եւ աչքերը աւելի՜ խոշոր, աւելի՜ սեւ դէմքին ահաւոր տժգունութեանը մէջ, յառեց անթարթ զաւկին վրայ։ ‒ Լէյլա՜... պօռաց, Լէյլա՛ զաւա՜կս...։ Եւ տեսնելով որ տղան անշարժ ու սահմռկած կը նայէր, վախցած իր այլայլուն կերպարանքէն, ինքը ցատկեց ոտքի, խենդի պէս վազեց տղուն վրայ, թեւերուն մէջ առաւ զայն, եւ համբոյրներով ու արցունքներով սկսաւ ծածկել անոր կարմրուկ այտերն ու ոսկի գանգուրները։ ‒ Զաւա՜կս, կ’ըսէր, սիրակա՜ն զաւակս, չճանչցար ինծի, ե՜ս եմ, քու մայրդ. քու թշուա՜ռ մայրդ... ժպտէ՛ ինծի, անուշի՜կ զաւակս, օ՜հ, որքա՜ն գեղեցկացեր է իմ Լէյլաս... փա՜ռք քեզ Աստուած... տեսա՜յ զաւակս, փա՜ռք քեզ...։ Ու կը խօսէ՜ր... բառերը յորդ կը հոսէին բերնէն անկարգ, անկապ, մերթ սեղմելով տղան ջղաձգօրէն իր թեւերուն մէջ, մերթ համբոյրներու նոր տարափի մը տակ խեղդելով զայն, եւ մանուկը կէս մը շնչասպառ այդ բուռն գգուանքներէն, սկսաւ յանկարծ լալ, իր մանրիկ թաթիկներովը փորձելով հեռացնել այդ անծանօ- թուհւոյն երեսը իր երեսէն։ Օ՜հ, զիս մոռցեր է... մրմնջեց հէք մայրը արտասուքի նոր հեղեղ մը դուրս տալով իր աչքերէն, իրաւո՜ւնք ունի, արժանաւոր պատիժս է, վա՜յ ինձ, անիծեալ մայր մըն եմ ես։ Եւ դնելով տղան իր քովը բազմոցին վրայ, սկսաւ լռիկ դիտել, պաշտումի այնպիսի՜ խորունկ նայուածքով մը՝ ուր իր ամողջ կարօտը կը հալուէր։ ‒ Է՜հ, ալ ժամանակ է, հանըմ, ըսաւ սեւամորթ սպասուհին յանկարծ ոտքի ելնելով, մէկ ժամէն աւելի տեւեց ձեր այցելութիւնը։ ‒ Թո՛ղ... վայրկեան մըն ալ թո՛ղ... աղերսեց մայրը, նորէն գրկելով Լէյլան. թո՛ղ կշտանա՜մ զաւկէս...։ Սեւամորթ կինը խոժոռեցաւ, եւ խիստ ձայնով մը. ‒ Ինծի հրամայուած է աւելի երկար չթողուլ տղան ձեր մօտը, ըսաւ, բռնելով տղուն թեւերէն եւ գրեթէ բռնի քաշելով մօրը գրկերէն։ Տղուն պզտիկ դէմքը ցաւէն կծկուեցաւ, սկսաւ լալ. եւ տարաբաղդ մայրը տեսաւ թէ ինչպէ՛ս սպասուհին, առանց իր ներկայութենէն քաշուելու, քանի մը անգամներ ուժգին զարկաւ անոր բերնին լռեցնելու համար զայն։ ‒ Օ՜հ, պոռաց գլուխը ծածկելով երկու ձեռքերուն մէջ, Աստուա՜ծ իմ, գթա՛ ինծի, զաւա՜կս կը չարչարեն...։ *** 140
Ֆաթիմէ աւելի քան երբէք կը տառապէր յորմէ հետէ կ’երթար տեսնելու Լէյլան։ Ինչ որ իրեն գերագոյն մխիթարութիւնը ու երջանկութիւնը երազեր էր, ցաւե- րու ու տառապանքներու նոր աղբիւրներ դարձան իրեն համար։ Երբ իր աչքերէն հեռու էր զաւակը, կը յուսար թէ՝ կեսուրն ու տալուըտանքը ‒ թէպէտ այնքա՜ն անխիղճ, այնքա՜ն անգութ դէպի ինքը ‒ տկար մանկան վրայ գթան թերեւս, եւ անոր մատղաշ տարիքին պահանջած հոգն ու խնամքը տանին։ Առաջին այցելութենէն, արդէն խաբուած ըլլալը զգաց։ «Սրտի տեղ քա՛ր է դրեր Աստուած անոնց կուրծքին տակ», մրմնջեց արցունք- ներով։ Իր աչքերովը կը տեսնէր հիմա թէ՝ ինչքա՜ն անխնամ թողուած էր տղան, վարձկան ձեռքերու տակ, ինչքա՜ն կը չարչրկուէր ու կը զրկուէր անոր մանկու- թիւնը։ Երբէք գութ ու սէր չէր ճանչցեր, մի՛շտ ծեծն ու հայհոյանքը1 եղեր էին իր բաժինը։ Ատելութեան նշաւակ եղեր էր այն օրէն՝ յորմէ հետէ թողեր փախեր էր իր մայրը տունէն. ինչո՞վ էր սակայն ինքը մեղաւոր... բացակայ մօրմէն ցածօրէն վրէժ կը լուծէին զաւակը չարչարելով, անմեղը, տկարը, որը չէր կրնար խօսիլ, չէր կրնար ինքզինքը պաշտպանել. օ՜ վատերը...։ Իր հօրեղբօր որդիքը շաքարով ու մեղրով, գգուանքներով ու համբոյրներով կը յղփանային, իսկ այդ հէքը, անկիւն մը կծկտած, վզիկը ծուռ, մի՛ս մինակ, կը դիտէր անոնց երջանիկ մանկութիւնը արցունքներէ ուռած ու կարմրած աչքերով։ Ինչո՞ւ էր ինքը այդպէս զրկուած... ինչո՞ւ զինքը չէին սիրեր, չէին գգուեր ու համբուրեր ուրիշ ամեն տղոց պէս։ Հարցում մը՝ որը իր մանկական ուղեղը կը չարչրկէր, ու չէր կրնար ատոր պատասխանը գտնել...։ Անգամ մը ինքն ալ սիրուելու, համբուրուելու մանկական անզուսպ տենչովը վառուած, վազեր էր հօրաքրոջը վրայ թեւաբաց, եւ ուզեր էր գրկել ներա2 վիզը։ ‒ Կորի՛ր, գոչեր էր հրէշ կինը մէկդի հրելով զայն. կորի՛ր քածին զաւակը, եւ վերցնելով մօտը խաղացող տղան, համբուրեր էր զայն հոտուըտալով3. ‒ Ահա՛ իմ տղաս, ըսեր էր շեշտով անգթօրէն, իմ աղւո՜ր տղաս։ Լէյլա այս վայրագ մերժումէն խորտակուած, դողդոջուն, աչքերը լեցուած, սակայն արցունքը այն գազանին ցոյց չի տալու հպարտութեամբը դեռ հզօր, յուշիկ յուշիկ հեռացեր էր քովէն, ու անգամ մըն ալ չէր գացեր մօտը։ Տղայք բնականաբար անգութ կ’ըլլան. մանաւանդ եթէ այդ բնազդը չխեղդեն ծնողք իրեն սաղմին մէջն իսկ, օր մը կը դառնան անոնք ահաւոր պատուհասներ 1. «լուտանքը», Դէպի վեր, էջ 202։ 2. «անոր», Դէպի վեր, էջ 203։ 3. «գուրգուրանօք», Դէպի վեր, էջ 203։ 141
մարդկութեան գլխին1։ Լէյլաի հօրեղբօրորդիքը քաջալերուած իրենց մայրերուն օրինակովը, հազար ու մէկ չարութիւններով կը տանջէին խեղճուկը, եւ շատ անգամներ կը ծեծէին զայն անպատիժ։ Մօրը յանցանքը թանգ կը տուժէր զաւակը...։ *** Իր մօրը երեւումը սակայն շա՛տ բան փոխեց տղուն կեանքին մէջ։ Կը սկսէր ճանչնալ գորովը, որը ջերմիկ ու կենսատու արեւն է մանկան գոյութեան համար, եւ օրըստօրէ աւելի՛ վարժուած, աւելի՛ ընտանեցած կը խաղար ներա2 ծունկերուն վրայ, նոր փայլուն խաղալիքներով՝ զորս իւրաքանչիւր այցելութեանը կը բերէր իրեն մայրը։ Առաջին ուրախութիւնն էր զոր կը զգար տղան ի տես այդ խաղալիքներուն որ իրենն էին. ո՛չ ոք իրեն բան մը ընծայեր էր մինչ ցարդ։ Իր հօրեղբօրորդիքը հակառակ իր աղերսներուն, միշտ կը մերժէին փոխ տալ իրենց խաղալիքները, նոյն իսկ քանի մը վայրկենի համար. ու երբ անոնք կը խաղային, խեղճ տղան անյագ նայուածքով մը կը դիտէր այն փայլուն ու գեղեցիկ զինւորները շարք շարք բարեւի կեցած, հրացանները իրենց ուսերուն վրայ, կամ արագ սուրացող շոգեկառքերը եւ մա՛նաւանդ ճոխ հագուած դեղին մազերով ու սեւ աչքերով սիրուն պէպէքը՝ զոր անգամ մը գրկելու, համբուրելու համար հոգի կուտար։ Ուստի իր ուրախութիւնը չափ չունէր հիմա որ իր բացարձակ տրամադրու- թեանը տակ ունէր պէպէքներու է՛ն շքեղը։ Թռչունի պէս անհանդարտ մէյ մը կը ցատկէր մօրը վզին կը փարէր, մէյ մը պէպէքը կը սեղմէր կուրծքին վրայ, կ’օրրէր զայն իր թեւերուն մէջ, քնացնելու համար օրօրներ երգելով անոր։ Իսկ դեռատի մայրը վերացած, երջանկութեամբ արբշիռ կը դիտէր զայն, կը մասնակցէր այդ մանկական խաղերուն. մերթ պէպէքը հագուեցնելով, խաղցնե- լով, մերթ իր զաւկին խարտեաշ խոպոպները շոյելով։ Այնքա՜ն զբաղուած էր նէ3 իր զաւակով որ չլսեց դրան բացուելուն թեթեւ շռինդը, մինչեւ հազի խռպոտ ձայն մը դարձնել տուաւ իրեն գլուխը։ Ֆաթիմէ սառեցաւ։ Իր նախկին ամուսինն էր որ կը կենար հոն, իր մօտը, ժպիտը շրթունքներուն վրայ...։ 1. «Տղայք բնականաբար անգութ կ’ըլլան. Լէյլաի հօրեղբօրորդիքը քաջալերուած իրենց մայրերուն օրինակովը, հազար ու մէկ չարութիւններով կը տանջէին խեղճուկը, եւ շատ անգամներ կը ծեծէին զայն անպատիժ։», Դէպի վեր, էջ 203։ 2. «անոր», Դէպի վեր, էջ 203։ 3. «ան», Դէպի վեր, էջ 204։ 142
Չորս տարիներէ ի վեր առաջին անգամն ըլլալով կը տեսնէր այդ հրէշը՝ որ զինքը այնքա՜ն տառապեցուցեր էր։ ‒ Կ’երեւի թէ շա՜տ կը սիրես զաւակդ, ըսաւ ան կնոջը, ջանալով անուշ հանել ձայնը։ Թշուառ կինը դողաց. ակնթարթի մէջ իր կրած բոլոր չարչարանքները պատ- կերացան մի առ մի աչքերուն առջեւ. իր ամբողջ ատելութիւնն ու զայրոյթը պոռթկալու, զայն է՛ն կծու բառերով նախատելու եւ իր ծայրայեղ արհամար- հանքը անոր երեսին թքնելու անզուսպ տենչանք մը բացաւ բերանը, բայց աչքերը հանդիպեցան Լէյլաին աղւոր աչքերուն, եւ ինքզինքը զսպեց։ ‒ Անիծեա՜լ ըլլաս, մրմնջեց, դո՛ւ1 բաժնեցիր զիս զաւկէս։ ‒ Կրնաս անոր միանալ եթէ կ’ուզես, տունը քուկդ է, եւ ամուսինդ քեզ գրկա- բաց ընդունելու պատրաստ է դարձեալ։ ‒ Երբէ՜ք, գոչեց նէ2 գլուխը ուժգին թօթուելով, երբէ՜ք...։ Աչքերը դարձուց Լէյլաին վրայ։ Մանուկը երբէ՛ք այնքա՜ն տխուր, այնքա՜ն անուշ նայած չէր իրեն։ Իր սեւ խորունկ նայուածքովը կարծես կ’աղերսէր մօրը որ չբաժնուի՜ քովէն, չթողո՜ւ զինքը։ Աչքերը գոցեց չտեսնելու համար այդ նայուածքը։ ‒ Երբէ՜ք, մրմնջեց դարձեալ, եւ արագ համբոյր մը դրօշմելով մանկան այտե- րուն վրայ թողուց այդ փորձիչ սենեակը եւ դուրս վազեց առանց ետեւը նայելու։ Իսկ նա կռուփը ցոյց տալով գոց դրանը։ ‒ Պիտի խորտակե՜մ քեզ, գոչեց, քա՛ծ... ծնկան վրայ շնորհ պիտի խնդրես ինձմէ...։ *** Ֆաթիմէ սոսկալի գիշեր մը անցուց։ Զարհուրելի մղձաւանջներով ընդհատուած ծանր քուն մը զինքը ուժասպառ կը գամէր անկողնին վրայ։ Ահա՛ իր աչքերուն առջեւ կը ներկայանար նախկին դահիճը, կեղծ ժպիտը շրթունքներուն, համոզիչ խօսքեր լեզուին վրայ, զաւկին հետ յաւիտենապէս միանալու անպատում երջանկութիւնը ցոյց տալով իրեն. եւ խեղճ կինը կը տապլտկէր անկողնին մէջ ջանալով մէկդի ընել ձեռքերովը դաժան ստուերը. կ’ուզէր ոտքի ելնել, ու չէր կրնար, գլուխը կը թաղէր բարձերուն տակ, մատներո- վը կը թխմէր3 ականջները չլսելու համար անոր փորձիչ խօսքերը։ 1. «դո՛ւն», Դէպի վեր, էջ 204։ 2. «ան», Դէպի վեր, էջ 204։ 3. «կը գոցէր», Դէպի վեր, էջ 205։ 143
‒ Թո՛ղ զիս, կը գոչէր, աչքերը գոցելով, թո՛ղ զիս։ Ատելի ստուերը քիչ քիչ կը սահէր կ’աներեւութանար մութին մէջ, եւ յեղա- կարծօրէն կը պատկերանար Լէյլան, խարտեաշ խոպոպները փռած ուսերուն, արտասուալից սեւ աչքերը աղերսագին յառած իր վրայ. կարծես ըսելու համար. ‒ Եկո՛ւր կ’աղաչեմ, քեզի՜ կը սպասեմ, շա՜տ կը տառապիմ։ Ու Ֆաթիմէ այս անգամ թեւերը կ’երկնցնէր։ ‒ Կուգա՜մ, կ’ըսէր, կուգա՜մ, սիրո՛ւն աղջիկս։ Լէյլան կը ժպտէր, եւ անոր ժպտուն պատկերին մօտ ահա՛ կը տնկուէր Ֆուատի տրտում ու խոժոռ կերպարանքը։ ‒ Վա՜տ, վա՜տ, վա՜տ, կը սուլէր ան իր երեսն ի վեր, սեղմուած ակռաներուն մէջէն...։ *** Տժգոյն, շա՜տ հիւանդ կ’երեւէր Լէյլան այս անգամ. ակնարկ մ’իսկ չէր նետեր այն աղւոր պտուղներուն ու շաքարներուն վրայ, զոր մայրը բերեր էր իրեն։ Սրտաթունդ, անհուն ցաւով մը համակուած, մայրը թեւերուն մէջ առաւ տղան։ ‒ Ի՜նչ ունիս, զաւա՜կս, հարցուց գորովագին, ինչո՞ւ չես խաղար, ո՞ւր է պէ- պէքդ։ Ձեռքէս առի՜ն... թոթովեց մանուկը, ցնցող հեծկլտանքի մը մէջ։ ‒ Ո՞վ առաւ աղջի՜կս։ ‒ Անշէ՜ն...։ Անշէն հօրաքրոջը պզտիկ աղջիկն էր, իրմէն երկու տարով մեծ։ ‒ Խե՜ղճ զաւակս, մրմնջեց մայրը, շրթունքներովը չորցնելով անոր այտերուն վրայ թափուող արցունքները, մի՛ լար, ես քեզի հատ մը աւելի գեղեցիկը կը բերեմ։ Լէյլան տրտմալի խոշոր աչքերը դարձուց մօրը վրայ։ ‒ Ի՞նչ ընեմ, ըսաւ վհատութեամբ թօթուելով իր խարտեաշ խոպոպները, դարձեալ ձեռքէս պիտի առնեն։ Եւ յանկարծական շարժումով մը թեւերը փաթթելով մօրը վզին, ‒ Ինծի կ’ըսես թէ՝ դուն իմ մայրս ես, մրմնջեց մեղմիւ. քանի որ մայրիկս ես, ինչո՞ւ չես կենար իմ մօտս. ուրիշ ամեն տղաքներու մայրիկները իրենց քովիկն են. ես օր մը հարցուցի հայրիկիս, «ինչո՞ւ մայրիկս չի մնար իմ քովս», ըսաւ, «նէ1 չա՛ր մայր է»։ Տարաբաղդ մայրը լռիկ կը լսէր զաւկին սրտէ՛ն զարնուած։ ‒ Զիս հոս կը չարչարեն, կը ծեծեն, կը զրկեն, շարունակեց տղան, մէկը ինծի 1. «նա», Դէպի վեր, էջ 206։ 144
չսիրեր. ամենքը Անշէն ու Ալին կը սիրեն, ամե՛նքը... ամե՛նքը... դո՛ւն մինակ կը սիրես ինծի, ու դուն քովս չե՛ս, ըսէ՛, ինչո՞ւ չես մնար իմ քովս։ Եւ տեսնելով որ կը լռէր մայրը. ‒ Չե՞ս ուզեր հոս մնալ, շեշտեց մանկական անգութ յամառութեամբ, անգի- տակցօրէն տանջելով իր մայրը, ուրեմն ա՛ռ զիս ալ տա՛ր հետդ։ ‒ Հապա հա՞յրդ... հարցուց Ֆաթիմէ։ ‒ Օ՜հ, ա՛ն... ա՛ն ամենէն շատ կը ծեծէ ինծի. «քածին զաւակը» կը պօռայ երեսիս. ես կը վախնա՜մ... մայրի՛կ... շա՜տ կը վախնամ հայրիկէս։ Ֆաթիմէ չկրցաւ ինքզինքը զսպել, յորդ արցունքներով գրկեց համբուրեց իր աղջիկը։ ‒ Իմ քովս կեցիր, կ’աղերսէր տղան, իմ քովս կեցի՛ր, մայրի՜կ։ Ֆաթմիմէ վճռեց...։ Տենդոտ շարժումով մը սրբեց արցունքները, անգամ մըն ալ համբուրեց Լէյ- լան, այդ համբոյրին մէջ փնտռելով ընելիք գերագոյն զոհողութեանն համար պէտք եղած ահաւոր ուժը։ ‒ Զաւա՛կս, ըսաւ հաստատուն ձայնով մը, ալ մի՛շտ քովդ պիտի կենամ։ Եւ նոյն իրիկունը իր տունը չվերադարձաւ. ուզելով անդարմանելի բան մը դնել ի՛ր եւ իր պաշտած երիտասարդին սրտին մէջտեղ։ Երկտող մը գրեց անոր1. «Ա՛լ քեզի հետ չեմ կրնար ապրիլ, կ’ըսէր, ներէ՛ ինծի, առաջին սէրը միշտ աւելի զօրաւոր է եղեր, ա՛յդ զգացի, յորմէ հետէ տեսայ վերստին զաւկիս հայրը. ան սիրեր եմ միայն, եւ անոր մօտը մնալու պարտաւոր եմ. դո՛ւն որ իմ նա- խախնամութիւնս եղար, զիս մի՛ անիծեր»։ Գոց նամակ մը եկաւ իրեն պատասխան։ Դողդոջուն ձեռքով բացաւ զայն։ Երեք բառ միայն կար հոն գրուած, երեք բառ խոշոր տառերով, որ հրեղէն շամբուրներու պէս այրելով ծակեցին իր սիրտը։ «Վա՜տ, վա՜տ, վա՜տ»։ *** Դահիճին հրէշային ծրագիրը կատարուեր էր, կրնար յոխորտալ. բաժներ էր վերջապէս կինը այն ազնիւ ու վեհ երիտասարդէն, որը իրա՛ւ անոր նախախնա- մութիւնը, փրկիչը եղեր էր։ 1. «Եւ նոյն իրիկունը իր տունը չվերադարձաւ եւ ուզելով անդարմանելի բան մը դնել ի՛ր եւ իր պաշտած երիտասարդին սրտին մէջտեղ, երկտող մը գրեց անոր։», Դէպի վեր, էջ 207։ 145
Չարիքը գործեր էր չարիք գործելու հաճոյքին համար միայն, ո՛չ մէկ արդարացում ունէր։ Ուզեր էր վրէժ լուծել կնոջմէն նոր չարչարանքներէ փախուստ տուած ըլլա- լուն համար. ուզեր էր վրէժ լուծել Ֆուատէն, որը հիւրընկալեր, սիրեր էր թշուառուհին, եւ յաջողեր էր, իր չար կամքին հակառակ, օրէնքին ուժովը, տարա- բաղդ մայրը արժանացնել զաւկին տեսութեանը։ Եւ առտու մը երբ Ֆաթիմէ իր Լէյլաին քունը կ’օրրէր արեւելական անուշ ու տխուր մեղեդիներով, ուր իր սրտին լացը կը խառնէր դառն շեշտերով, դահիճը մտաւ ներա1 սենեակը. հէգ կինը անոր վրայ բարձրացուց իր սեւ նայուածքը2։ Դիւային ժպիտ մը արձակեց ան կնոջը երեսին։ ‒ Թողուցի՞ր սիրահարդ, ըսաւ վերջապէս, յագեցած վրէժխնդրութեան այն- պիսի՜ վայրագ շեշտով մը, որ նորատի կինը սոսկումէն դողաց. թողուցի՞ր զայն, եւ եկե՞ր ես հիմա ամուսնոյ մը հովանաւորութեան տակ նոր սիրահար մը ճարե- լու, այն ամուսնոյն՝ որը լքեցիր ու անպատուեցիր։ ‒ Ո՞վ էր մեղաւորը, պատասխանեց նէ3 կիրք ելած, եւ ներքին խորունկ յուզու- մէն թեթեւակի կարմրելով, անիծեա՜լ ըլլաս. ա՞րդեօք օր մը ուզեցիր նայիլ սրտիս խորը, քննել ու չափել տուած վէրքերուդ ծանրութիւնը, ու գէթ սիրալիր բառով մը, անուշ նայուածքով մը ամոքել զանոնք. ա՜խ... ամեն վայրկեանս ամեն օրս տանջանք մը, դժոխք մը դարձուցիր, մերթ նոր սիրականի մը անգութ ծաղրան- քին, մերթ ատելի նախանձորդի մը ցած լուտանքներուն ու հայհոյութիւններուն4 զիս նշաւակ ընելով, եւ որպէս թէ բաւական չըլլային հոգիս բզքտող ահռելի չարչարանքները, անտանելի ծեծի տակ մարմինս ալ չարչարելով. մինչ այնքա՛ն դիւրին էր քեզ համար զաւկիս մօտ եթէ ոչ անուշ գոնէ հանդարտ կեանք մը ստեղծել ինծի...։ ‒ Կեղծաւո՜ր... գոչեց հրէշը զայրացած կնոջը արդար ըմբոստացումէն, քու ուզածդ սիրահար մը գտնել, իմ ուզածս ալ քեզի սիրահարէդ բաժնել էր, գան- գատներ լսելու չեկայ մօտդ. կորի՛ր հիմա տունէս կորի՛ր, այս վայրկենիս։ ‒ Զաւա՜կս, մրմնջեց խեղճ կինը ձեռնամած ծնկան վրայ իյնալով, ի սէր Աստուծոյ, զիս մի՛ բաժներ զաւկէս։ ‒ Միթէ՞ մտածեցիր զաւակդ իրմէն բաժնուած պահուդ։ Ու երբ Նէ5 արցունքներէն կուրցած կ’ուզէր գրկել վերջին անգամ Լէյլան, դահիճը մօտեցաւ. խուժդուժօրէն քաշեց տղան ներա6 թեւերէն, եւ մղեց 1. «անոր», Դէպի վեր, էջ 208։ 2. «իր նայուածքը։», Դէպի վեր, էջ 208։ 3. «ան», Դէպի վեր, էջ 208։ 4. «լուտանքներուն», Դէպի վեր, էջ 208։ 5. «ան», Դէպի վեր, էջ 208։ 6. «անոր», Դէպի վեր, էջ 208։ 146
սենեկէն1 դուրս դէպի սանդուղները։ ‒ Մայրի՜կ... մայրի՜կ... կը պօռար Լէյլան ետեւէն։ Վայրենի պոռչտուք մը, մի քանի խուլ հարուածներ, մանկական խղդուկ հեծկլտանքներ, եւ ահա՛ սենեկին մէջ տիրեց անդարմանելի տխրութիւններու յաջորդող մե՜ծ լռութիւնը...։ *** Թշուառ մայրը տանը մեծ դրանը առջեւ, կարծեց թէ գետինը խոյս կուտար իր ոտքերէն։ Ա՛լ իր խորհելու անկարող մոլորուն մտքին մէջ, մէկ գաղափար միայն որոշ ու պայծառ կը դառնար ու կը դառնար. մահուան գաղափարը...։ Ի՜նչ անուշ էր յաւիտենական հանգիստը կանաչ խոտին տակ. ի՜նչ բաղդաւո- րութիւն էր մշտնջենապէս դադրիլը՝ խորհելէ, զգալէ, տառապելէ...։ Քայլերը ուղղեց դէպ ի ծովեզրը. մտածելով որ նեղ փոսին մէջ քնանալէ շա՜տ աւելի անուշ կ’ըլլայ քնանալը հոն, կապոյտ ջուրերուն տակ, պճլտուն, զուարթ, անհուն գերեզման մը, ուր իր տանջուած մարմինը ‒ ամբողջ կեանքին մէջ այն- քան բրտօրէն կաշկանդուած ‒ պիտի կրնար ազատ համարձակ տարածուիլ, եւ որը իր ալիքներու մի՜շտ շարժող օրրանին մէջ, մեղմիւ պիտի օրրէր իր մշտնջե- նաւոր քունը։ Եւ անսահման յոգնութենէ մը ետքը, արդէն տիրացուած ցանկալի հանգիստին պէս ուրախացուց զինքը այս մտածումը։ Յանկարծ փայլակի մը պէս աչքերուն2 առջեւէն անցաւ Լէյլան։ Մանուկը արցունքոտ աչքերով, երկու պզտիկ ձեռքերը միացուցած կը պաղատէր իրեն։ ‒ Քեզմէ ուրիշ ո՞վ ունիմ, կ’ըսէր, զիս մի՛ թողուր, մայրիկ...։ ‒ Աւա՜ղ... մրմնջեց թշուառ կինը, մեռնելու իրաւունք ալ չունիմ...։ Գնաց նստաւ ծովեզրը, եւ գլուխը առած երկու ձեռքերուն մէջ, սկսաւ խորունկ խորունկ մտածել, ելք մը փնտռելով այս անել դրութենէն ազատելու համար։ ‒ Աստուա՜ծ, կ’ըսէր, ներշնչէ՛ ինծի։ Եւ Աստուած ներշնչեց ներա3 գողնալ զաւակը, եւ փախչիլ ի տար աշխարհ. հոն՝ կրնար ապրիլ անծանօթ. ոչ ոք կուգար փնտռելու զինքը ու խանգարելու իր հանգիստը։ Մի քանի կտոր թանկագին ադամանդներ ունէր, բաւական լաւ կար կը կարէր, կ’ասեղնագործէր, ուստի եւ կը յուսար իր ձեռքերուն աշխատութեամբը ապրեցնել զաւակն ու ինքզինքը։ 1. «մղեց կինը սենեկէն», Դէպի վեր, էջ 208։ 2. «աչքին», Դէպի վեր, էջ 209։ 3. «իրեն», Դէպի վեր, էջ 210։ 147
Ապրի՜լ իր աշխատութեամբը... ի՜նչ անուշ պիտի ըլլար այն ատեն հացը՝ որը պիտի ուտէր ու կերցնէր զաւկին։ Առաջին անգամն էր որ այս գաղափարը կ’արթննար իր մտքին մէջ։ Զգաց թէ՝ գեղեցիկ ու վեհ բան մը ըլլալու էր սեփական աշխատութեամբ պահպանելը իր գոյութիւնը, ինքը որ ցարդ ծոյլ մը, թոյլ ձրիա- կեր մը եղած էր միայն։ Աշխատութեան մէջ նա գտաւ պատուաւոր անկախու- թիւն, կեանքի ահարկու կռիւներու դէմ նոր անյաղթելի ուժ. եւ իր մէջ զգալով կոչումը մղելու այդ կռիւը, ազնիւ հպարտութեամբ ժպտեցաւ։ Ալ իրեն կը մնար ծրագրել փախուստի միջոցները։ Հրամանագիրը դեռ ձեռքն էր, ուստի եւ կրնար մի՜շտ իր զաւակը տեսնել։ Երբեմն մա՛նաւանդ կը պատահէր որ տղան ամբողջ ժամ մը առանձին կը մնար իրեն հետ. սպասուհին զբաղուած կ’ըլլար. մտածեց առանձնութեան այդ սուղ վայրկեաններէն օգուտ քաղել եւ որոշեց շուտով պատրաստուիլ։ *** Սեղանատան մէկ անկիւնը գետնին վրայ կծկտած, Լէյլան լուցկիներով լեցուն տուփ մը ձեռքը կը խաղար առանձին։ Հաճոյք կը զգար լուցկիները մի առ մի բռնկցնելով, եւ անոնց արձակած պայծառ բոցին վրայ զմայլելով՝ կը խնդար մի՜ս մինակ։ Ահա բռնկած լուցկիներէն մէկը ինկաւ յարդէ բազմոցին վրայ։ Տղան ուշա- դրութիւն չդարձուց եւ շարունակեց վտանգաւոր խաղը։ Բազմոցը կ’այրէր սակայն. ծուխը կը թանձրանար եւ կը ճնշէր հետզհետէ սենեակին օդը։ Տղան ամբողջ էութեամբը խորասուզուած իր սիրական զբաղումին մէջ, բան մը չէր զգար, բան մը չէր տեսներ, երբ շղարշէ թեթեւ վարագոյրները յանկարծ կրակ առին, եւ պայծառ բոց մը բարձրացաւ մինչեւ առաստաղը։ Այս անգամ տղան ցատկեց ոտքի սարսափած. եւ ծուխէն կէս մը խեղդուած, սկսաւ լալ ու պօռալ։ Տղուն սուր աղաղակներէն, եւ մանաւանդ խանձի կծու հոտէն, որը մինչեւ վերի յարկը տարածուեր էր, հայրը վար վազեց։ Տեսաւ բազմոցը կիսովին այրուած, վարագոյրները մոխիր դարձած, գետինը սեփ սեւ, եւ լուցկիներ՝ ցրուած դէս ու դէն։ Ամեն բան հասկցաւ։ Եւ մինչ սպասաւորները ներս դուրս կը վազվռտէին շուարած, ջանալով հրդեհը իր սկզբնաւորութեան մէջ խեղդել, ինքը բարկութե- նէն դողդղալով հանեց գրպանէն խոշոր զմելի մը եւ յարձակելով վախէն1 սասանած ու մեռելի պէս անշարժ մանուկին վրայ՝ 1. «ինքը բարկութենէն դողդղալով բռունցքը վերցուց եւ յարձակելով վախէն», Դէպի վեր, էջ 211։ 148
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
