bolgeplani2014_2023web

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARAvrupa 2020 Stratejisi Mevcut işgücünün nitelik ve becerilerinin geliş- tirilmesi ve yoksulluğun azaltılması için orta-Avrupa Birliği ülkelerinin ekonomik dönüşüm ya konulacak politikalar kapsayıcı büyümeninve 2020 stratejisinin ele alındığı “Avrupa 2020 temel dayanakları arasında yer almaktadır.Strateji Belgesi” temel olarak üç ana eksenden Avrupa Birliği ülkelerini ve dolayısı ile üyelikoluşmaktadır. Bunlar; bilgi ve yeniliğe dayalı sürecinde olan ülkemiz için de önemli olan bubir ekonomi bağlamında “akıllı büyüme”, daha stratejiler ülke geneli uygulanacak politikalarverimli kaynak kullanan yeşil ve rekabet ede- üzerinde son derece önemli etkilere sahip ola-bilir bir ekonomi için “sürdürülebilir büyüme” caktır. İstihdamın, verimliliğin, ekonomik-sos-ve ekonomik ve sosyal bütünleşmenin olduğu yal ve çevresel uyumun bir arada olduğu akıllı,“kapsayıcı büyüme” olarak belirlenmiştir. Ülke- sürdürülebilir ve kapsayıcı bir topluluk olaraklerin mevcut potansiyellerinin en üst düzeyde ortaya çıkmayı hedefleyen Avrupa Birliği dahadeğerlendirilmesi amacıyla, Ar-Ge ve yenilikçi- güçlü, derin ve yenilikçi bir pazarın yaratılması-lik, eğitim, mesleki eğitim ve hayat boyu öğren- nı ve yolla birlik ülkelerinin refahının en üst dü-me öncelikleri ile birlikte ve bilgi ve iletişim tek- zeye çıkarılmasını hedeflemektedir.nolojilerinden azami ölçüde yararlanılmasınıamaçlayan hedefler akıllı büyüme stratejilerinin Bursa Eskişehir Bilecik 2014-2023 Bölge Pla-temelini oluşturmaktadır. İklim değişikliklerinin nını hazırlarken plan kararlarını etkileyecek vegöz önüne alındığı, temiz ve verimli enerji kulla- hazırlık aşamasında değerlendirilen üst ölçeklinımının ön plana çıktığı çevresel hassasiyetlere sektörel ve tematik politika, plan ve strateji bel-ek olarak, sektörel anlamda rekabet edebilirliğin geleri aşağıda yer almakta olup Ek 1’de özetlen-sağladığı fırsatların değerlendirildiği sürdürüle- miştir.bilir büyüme gelişme ekseni de ekonomik, sos-yal ve çevresel bileşenlerin odak noktalarındanbiri olarak karşımıza çıkmaktadır. 30

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARTablo 5. Üst Ölçekli Politika, Plan ve Strateji Belgeleri 2023 İhracat Stratejisi ve Eylem Planı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) 2013-2015 Türkiye Sanayi Strateji Belgesi ve Eylem Planı (2010-2014) Mesleki ve Teknik Eğitim Strateji Belgesi ve Eylem Planı (2013-2017) Ulusal İstihdam Stratejisi (2012-2023) Ulusal Bilim, Teknoloji ve Yenilik Stratejisi (UBTYS) 2011-2016 Türkiye Otomotiv Sektörü Strateji Belgesi ve Eylem Planı (2011-2014) Türkiye Makine Sektörü Strateji Belgesi ve Eylem Planı (2011-2014) Türkiye Seramik Sektörü Strateji Belgesi ve Eylem Planı (2012-2016) Türkiye Girişimcilik Stratejisi ve Eylem Planı (2014-2016) Türkiye Turizm Stratejisi 2023 KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı 2011-2013 Verimlilik Stratejisi ve Eylem Planı (2014-2017) Ulusal Deprem Stratejisi ve Eylem Planı (2012-2023) Bütünleşik Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı (2010-2023) Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023 Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Plan Çalışması Sonuç Raporu (2010) Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Stratejik Plan (2013-2015) Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı Avrupa Birliği Entegre Çevre Uyum Stratejisi (UÇES) Ulusal Havza Yönetim Stratejisi ve Eylem Planı (2012-2023) Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020) Enerji Verimliliği Strateji Belgesi (2012-2023) Birleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedefleri (2012) Ulusal Gençlik ve Spor Politikası Belgesi (2013) Özel Yetenekli Bireyler Strateji ve Uygulama Planı (2013 – 2017) Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı (2007) Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planı (2007-2010) Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013) Türkiye Obezite (Şişmanlık) ile Mücadele ve Kontrol Programı (2010-2014) Avrupa Konseyi Özürlüler Eylem Planı (2006 – 2015) Ulaşılabilirlik Stratejisi ve Ulusal Eylem Planı (2010-2011) Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi Kırsal Kalkınma Planı 2010-2013 Bilecik Doğa Turizmi Master Planı 2013 Bursa Doğa Turizmi Gelişim Planı 2013-2017 Eskişehir İli Doğa Turizmi Master Planı 2013-2023 Tarım Stratejisi 2006-2010 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Stratejik Planı 2013-201731

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARBÖLGE PLANI HAZIRLAMA SÜRECİ veKATILIMCILIK2014-2023 yılı TR41 Bölge Planı çalışmaları ka- nelinden ve farklı meslek disiplinlerinden olan 8tılımcı bir anlayışla gerçekleştirilmiş, planının kişilik bir Bölge Planı Çalışma Grubu oluşturul-hazırlanması sürecinde Ajansımız tarafından muştur. Görevlendirilen ajans uzmanları önce-araştırma, tespit, analiz ve değerlendirme ça- likle bölge planı çalışmaları için süreç haritasınılışmaları yapılmıştır. ortaya konulması ve ajans tarafından yapılabi- lecek olan analizler için yöntem belirleme göre-Çalışmanın ilk aşamasında sadece ajans perso- vini üstlenmiştir.Şekil 4. Bölge Planı Süreç HaritasıPaydaş Sosyo- Anketler Taslak GZFT Vizyon Yönetim BölgeselAnalizi ekonomik Mevcut Analizleri/ ve Plan Kurulu Gelişme analizler Durum Sektörel ve Kararlarının onayı Komitesi/ Analizi Tematik Öncelik Oluşturulması Yüksek Raporu ve Stratejiler Bölge Taslak Kurulu Onayı Mevcut Bölge Bölge İlçe Ziyaretleri Özel İhtisas Durum Planı Planı Komisyonu Analizi Çalıştayı Toplantıları Raporu Mevcut Durum Analizi Bölge Planı Onay SüreciPaydaş Analizi ri ve önem derecelerine göre analiz edilmiş ve paydaş analizi hazırlanmıştır.Bölge planı hazırlama süreçlerine paydaşlarıntam katılımı ve katkı sağlaması, bölge planının Bölgedeki önemli paydaşlara ziyaretler yapılmışsahiplenilmesi ve uygulamanın gerçekleştiril- BEBKA’nın faaliyetleri ve bölge planlama sürecimesi açısından özel önem taşımaktadır. Bu se- hakkında bilgi verilmiştir. Bölge Planı sürecindebeple bölge planı çalışmalarına paydaş analizi rol alacak paydaşlar özel ihtisas komisyonlarıile başlanmıştır. Bölgedeki kamu, özel kesim, ve bölge planı çalıştayına davet edilmiştir.üniversite ve sivil toplum kuruluşları bölge planıkararlarından etkilenme ve etkileme düzeyle- 32

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARMevcut Durum Analizi Mevcut durum analizleri kapsamında mekân- sal analizler de geniş kapsamlı şekilde ele alın-Öncelikle mevcut durum tespitine yönelik lite- mıştır. Bursa Eskişehir Bilecik illerinde yerleşimratür taraması yapılarak tüm ilgili verilerin top- yerleri, tarım alanları, orman alanları, korumalanması, iller bazında bir araya getirilerek der- alanları, ulaşım bağlantıları, çevre altyapısı,lenmesi ve analiz edilmesi sağlanmıştır. turizm ve sanayi alanlarına ilişkin mekânsal analizlerde yapılarak hem Bölge Planının gör-Mevcut durum analiz çalışmaları kapsamında sel açıdan zenginleşmesi hem de mekân odaklıbölge planının üst kademesinde yer alan ulu- stratejiler üretilmesine yönelik altyapı hazırlan-sal plan, sektörel/tematik planlar ve AB uyum ması sağlanmıştır.sürecinde hazırlanan dokümanlarda yer alanbölgeye ve sektörlere ilişkin öngörü ve strateji-ler taranmıştır. Ayrıca, bölge planı ölçeğinin altkademesinde yer alan; 100.000 ölçekli İl ÇevreDüzeni Planları da değerlendirilmiştir.İlçe Ziyaretleri Kuruluşları temsilcileri ziyaret edilmiştir. An- ketlerde yer alan “Türkiye ve TR41 Bölgesi’ninBölge Planı çalışmalarına katkı sağlamak ama- kalkınmasında öncelikli olarak görülen tematikcıyla, aynı zamanda 10. Kalkınma Planı ve Böl- alanlar” paydaşların görüşleri doğrultusundagesel Gelişme Ulusal Stratejisi (BGUS) hazırlıkları belirlenmiştir.kapsamında, 27 Ağustos – 12 Ekim 2012 tarih-leri arasında ilçe ziyaretleri gerçekleştirilmiştir. Merkez ilçeler dışında 33 ilçeye ziyaret yapıl-Ziyaretler sırasında ilçede öne çıkan sorunlar, mış, Kaymakam, Belediye Başkanı, TSO, Zira-ihtiyaçlar ve çözüm önerilerine ilişkin görüşler at Odası, STK’lar vb. kurumlarla yüz yüze 102alınmıştır. İlçe ziyaretlerinde kapsamında baş- mülakat gerçekleştirilmiştir. İstatistiki veriler veta İlçe Kaymakamı, İlçe Belediye Başkanı, İlçe mülakatların derlenmesi sonucu 33 ilçe raporuMüdürleri dâhil olmak üzere kamu kurumların- hazırlanmıştır.dan temsilciler, İlçe Ticaret ve Sanayi Odası, İlçeZiraat Odası vb. meslek kuruluşları temsilcileriile ilçede aktif olarak görev yapan Sivil Toplum33

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARMevcut durum analizi aşağıda bulunan 11 başlıkta toplanarak bir rapor oluşturulmuştur (Ek 2). Sosyal Sermaye ve Kurumsal Yapı Belediyeler, sivil toplum ve meslek kuruluşlarıDemografik Yapı Demografik yapı, nüfus, göçSosyal ve Kültürel Yapı Gelir dağıllımı, sosyal dışlanma, eğitim, sağlık, sosyal hizmetler, gençlik ve spor, kültürel varlıklarİşgücü Yapısı ve İstihdam İşgücü, istihdam, işsizlikEkonomik Görünüm ve Ekonomik görünüm, sektörel yapı, sanayi sektörleri, tarım, finans, inşaat, turizm Sektörel YapıLojistik Gümrükler, lojistik odaklar, limanlar, limanların art alanları, antrepolarMekansal Gelişme ve Yerleşimler Arazi kullanımı, yapılaşma, yerleşim yerleri kademelenmesi, mekansal gelişimUlaşım ve Haberleşme Karayolu, demiryolu, havayolu, denizyolu, kentiçi ulaşım, bilgi teknolojileri, iletişimÇevre Doğal kaynaklar, koruma alanları, çevre kirliliği ve çevre yönetimi, temiz üretimEnerji Enerji üretimi, enerji tüketimi, yenilebilir enerji kaynakları, enerji verimliliğiYatırımlar Kamu yatırımları, uluslararası doğrudan yatırımlar, yatırım teşvikleri 34

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARGemlik Kaymakamlığı Ziyareti, Eylül 2012 Mahmudiye Belediye Başkanlığı Ziyareti, Eylül 2012Mustafakemalpaşa Ticaret ve Sanayi Odası Ziyareti, Eylül 2012Kalkınma Endeksi verebilecek geniş kapsamlı bir gösterge havuzu oluşturulmuştur. 2007-2011 yıllarına ait, Türki-Bölgedeki sosyo-ekonomik gelişmelerin takip ye, TR41 Bölgesi ve TR41 illeri için oluşturulanedilmesi ve değerlendirilebilmesi amacıyla böl- kalkınma göstergelerinin ve istatistiklerin su-gesel kalkınma göstergeleri seti oluşturulması nulduğu ‘Kalkınma Göstergeleriyle 2007-2011’ve düzenli olarak bu göstergelerin takibi hedef- yayımlanmıştır.lenmiştir. 2007-2011 yıllarına ait, Türkiye, TR41Bölgesi ve TR41 illeri için kalkınma göstergele- Kalkınma göstergeleri çalışmasının hemen ar-rine ait verilerin elde edilmesi çalışması yürü- dından, bölge illerinin gelişmişlik düzeyinin yıllartülmüştür. Bu çalışma çerçevesinde yıllık ola-rak düzenli üretilebilecek ve bölgeyle ilgili bilgi35

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARitibariyle takip edilmesini sağlamak üzere bölge erişilebilirlik 17 gösterge olmak üzere toplam 69illeri için ‘Bölgesel Kalkınma Endeksi’ çalışma- göstergeden oluşturulmuştur. Temel Bileşen-sı yapılmıştır. 2008-2011 yılları için ayrı ayrı ler Analizi kullanılarak oluşturulan endeksinoluşturulan endeks “Beşeri gelişmişlik”, “Sos- sonuçları 81 ilin sıralamasına göre değerlendi-yo-kültürel gelişmişlik”, “Ekonomik gelişmişlik”, rilmiş, faktörlere göre alt endekslerde en etkili“Yenilikçilik” ve “Yaşam kalitesi ve Erişilebilirlik” göstergeler sunulmuştur. Sunumda, TR41 illeriolmak üzere beş ayrı alt endeksten oluşmakta- olan Bursa, Eskişehir ve Bilecik illerinin tüm illerdır. ‘Kalkınma Endeksi’, beşeri gelişmişlik için içindeki sıralaması ve dört yıl içindeki değişimi,29 gösterge, sosyo-kültürel gelişmişlik için 5 alt endekslere göre illerin farklı alanlardaki du-gösterge, ekonomik gelişmişlik için 10 gösterge, rumları ayrıntılı olarak irdelenmiştir.yenilikçilik için 7 gösterge ve yaşam kalitesi ve BEBKA tarafından 2011 yılı ikinci çeyreğindeKümelenme Analizleri başlatılan kümelenme analizleri faaliyetlerinin ilk aşamasında ilgili kurum ve kuruluşlardanÖnemli sanayi kuruluşlarının bulunduğu TR41 analizlerde kullanılacak istatistiki bilgiler talepbölgesi hem üretim hem de istihdam açısından edilmiştir. Bu verilerin birbiri ile kıyaslanabilirTürkiye’nin ön planda olan bölgelerinin başında ve örtüşebilir olması açısından ajansgelmektedir. Bu anlamda işletmeler, hem bünyesinde yoğun bir çalışma gösterilmiş veulusal hem de uluslararası ölçekte rekabet TR41 Bölgesi için başta istihdam verileri olmakgücünün artırılması için birçok alanda işbirliği üzere sektörel ihracat verileri de her üç il içinoluşturmakta ve bu faaliyetlere büyük önem standart bir sınıflama kapsamına getirilmiştir.vermektedir. Teknik analizlerin yoğun olduğu kümelenme analizlerinin ilk bölümü tamamen Ajansİlgili üst ölçekli planlar ve strateji belgelerinde personeli tarafından yürütülmüş olup ilgilide önemle üzerinde durulduğu üzere bölgesel analizlere ilişkin değerlendirme toplantıları daölçekte sektörel analizlerin yapılması ve Ajans tarafından koordine edilmiştir. İllerdekümelenme faaliyetlerine kaynaklık edecek ayrı ayrı düzenlenen bu toplantılarda yerelstratejik araştırmalar, uygulanacak makro paydaşların da değerlendirmeleri sonucundapolitikaların ve sektörel kümelenmeyi ön ortaya konulan ve kümelenme potansiyelineplanda tutarak rekabeti artırmayı hedefleyen sahip olduğu düşünülen sektörler belirlenmiştir.mevcut teşvik sisteminin etkinliği açısından Bu analizler ve toplantı sonuçlarına ilişkinson derece önemlidir. İller bazında ortaya raporlar hazırlanmış ve bölgemizin kümelenmekonan kümelenme analizleri bölge planı potansiyelini ortaya koyan, yapılan teknikçalışmalarında sanayi sektörüne yönelikstratejilerin şekillenmesinde büyük yarar 36sağlamıştır.

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARanalizleri ve yöntemleri içeren il raporları Toplantılarda öncelikle ajans tarafındanhazırlanmıştır. yürütülen kümelenme analizlerinin genel kapsamı, izlenen yöntem, genel metodolojiKümelenme Analizi çalışmaları kapsamında yanında iller özelinde yapılacak analizleresanayi kuruluşlarının temsilcileri başta oluşturulacak kümelenme grubununolmak üzere üniversiteler ve sivil toplum yapacağı katkının önemi gibi konular üzerindekuruluşlarından da yetkililerin katılımıyla durulmuştur.her üç ilde toplantılar gerçekleştirilmiştir.Eskişehir Kümelenme Toplantısı Bilecik Kümelenme Toplantısı Bursa Kümelenme ToplantısıTeknik analizler sonucunda ortaya konulan “Küme Tanılama Rehberi” ilk aşamadasektörlerin saha analizlerinin yöntemi ile ilgili bölgemizde küme yapısı taşıyan seramikolarak Kalkınma Bakanlığı düzeyinde ve UNDP ve mobilya sektörlerinin saha incelemesiişbirliği ile “Küme Değerlendirme” çalışmaları yapılmıştır.başlatılmıştır. Proje kapsamında oluşturulanÇevre Durum Analizi hakkında fikir sahibi olmak amacıyla Bölge ge- nelinde detaylı bir anket çalışması gerçekleşti-Bölgedeki çevre problemleri ile ilgili farkında- rilmiştir. Çalışma kapsamında Bursa, Eskişehirlığın artırılması, bölge illerindeki mevcut du- ve Bilecik illerindeki çevre il müdürlükleri ilerumu ve sorunları tespit ederek ilgili kurum ve karşılıklı ziyaretler, belediye ve Organize Sanayikuruluşların işbirliğinde BEBKA tarafından 2011 Bölge (OSB) ziyaretleri gerçekleştirilmiştir. Çev-yılında TR41 Bölgesi Çevre Durum Raporu ha- re konusunda ne tür problemler var ve ne türzırlanmıştır. çalışmalar yapılabilir konusunda karşılıklı fikir alışverişinde bulunulmuştur.TR41 Bursa Eskişehir Bilecik Bölgesinin çevreproblemlerini genel olarak ortaya koymak, buproblemlerin çözümleri ve tahmini maliyetleri37

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR26 - 27 Mayıs 2011 tarihlerinde Bursa’da “Ulusal lıklı olarak değerlendirilmiş, çevre problemleri,Çevre Politikalarının Yerel Yansımaları Çalışta- çözüm önerileri ve proje konuları üzerinde gö-yı” düzenlenmiştir. Çalıştay ile bölge genelinde rüş alışverişinde bulunulmuş ve çevre raporuçevre alanında ilgili bütün kurum ve kuruluşlar hazırlanması için önemli veri girdileri teminbir araya getirilerek sorunlar yerinde ve karşı- edilmiştir.Ulusal Politikaların Yerel Yansımaları Çalıştayı, Mayıs 2011 yılında bölge planı hazırlık çalışmaları kapsa- mında il belediyeleri ile İl Çevre ve ŞehircilikOSB ziyaretleri, çalıştay sonuçları ve literatür Müdürlüklerine gönderilerek güncellenmiştir.taraması sonucunda “Çevre Durum Raporu”hazırlanmıştır. Raporda bulunan veriler 2013Özel İhtisas Komisyonu Toplantıları2014-2023 dönemini kapsayacak olan yeni ve Tabii Kaynaklar, Sosyal Yapı, Mekânsal Ge-Bölge Planı çalışmaları yine kamu kesimi, özel lişme ve Erişilebilirlik alanlarında 6 ihtisas ko-sektör ve sivil toplum kuruluşlarının azami ka- misyonu oluşturulmuş olup 18 toplantı gerçek-tılımı ile hazırlanmıştır. Bu amaçla planlama sü- leştirilmiştir. Toplantılarda ilgili alanlarda illerinrecine tüm kesimlerin öneri ve katkılarının alı- ve bölgelerin 2023 vizyonu ele alınırken, ortayanabileceği özel ihtisas komisyonları kurulması konulan sorunların, oluşturulan strateji ve he-ve plan kararlarının bu komisyonlar marifetiyle deflerin tüm bölgenin ortak ürünü olması ama-oluşturulması hedeflenmiştir. cıyla bölge paydaşlarının bu toplantılara en üst düzeyde katılım sağlaması hedeflenmiştir.Bütün bölge illerinde Sanayi; Turizm; Tarım, Ta-rıma Dayalı Sanayi ve Ormancılık; Çevre, Enerji 38

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR Yer Özel İhtisas Komisyon adı Tarih ve toplantı yeri Bursa Eskişehir Sanayi 30.05.2013 / Merinos AKKM Bilecik Turizm 29.05.2013 / Merinos AKKM Tarım, Tarıma Dayalı Sanayi ve Ormancılık 29.05.2013 / Merinos AKKM Çevre, Enerji ve Tabii Kaynaklar 28.05.2013 / Merinos AKKM Mekânsal Gelişme ve Erişilebilirlik 27.05.2013 / Merinos AKKM Sosyal Yapı 28.05.2013 / Merinos AKKM Sanayi 11.04.2013 / Anadolu Üniversitesi Turizm 10.04.2013 /Anadolu Üniversitesi Tarım, Tarıma Dayalı Sanayi ve Ormancılık 07.05.2013 /Anadolu Üniversitesi Çevre, Enerji ve Tabii Kaynaklar 16.05.2013 / Anadolu Üniversitesi Mekânsal Gelişme ve Erişilebilirlik 15.05.2013 / Anadolu Üniversitesi Sosyal Yapı 14.05.2013 / Anadolu Üniversitesi Sanayi 25.04.2013 / İl Genel Meclisi Turizm 24.04.2013 / İl Genel Meclisi Tarım, Tarıma Dayalı Sanayi ve Ormancılık 26.04.2013 / İl Genel Meclisi Çevre, Enerji ve Tabii Kaynaklar 22.05.2013 / İl Genel Meclisi Mekânsal Gelişme ve Erişilebilirlik 30.04.2013 / İl Genel Meclisi Sosyal Yapı 09.05.2013 / İl Genel MeclisiKatılımcı bir Bölge Planı oluşturulması süre- şanması beklenen temel gelişme ve eğilimlericinde son derece önemli bir görev üstleneceği ortaya koymaları istenmiştir.düşünülen özel ihtisas komisyonları toplantılarıtemel olarak 3 oturum üzerinden gerçekleşti- İlk oturumda ortaya konulan temel gelişme verilmiştir. İlk oturumda, Ajans uzmanları tara- eğimler ajans personeli tarafından sınıflandırıl-fından bölge planı süreci ile ilgili katılımcılara mış ve bir sonraki oturumda bu temel gelişmebilgiler verilmiş; toplantıların amaç ve yöntemi ve eğilimler “Güçlü-Zayıf-Fırsat-Tehdit” (GZFT)hakkında açıklamalar yapılmıştır. Daha sonra analizlerinde kullanılmıştır. Bir önceki oturum-ilgili sektör kapsamında, dünya genelinde, ülke da yapılan sınıflandırma, bu oturumda ele alı-bazında, bölgesel ve il ölçeğinde yaşanan ge- nan konuların daha odaklı ve stratejik olmasınalişmelerden bahsedilmiş, yine ajans personeli yardımcı olduğu söylenebilir. “World Cafe (Dün-tarafından bölge planına altlık oluşturması için ya Kafe)” yönteminin kullanıldığı GZFT analiz-hazırlanmış olan sektörel mevcut durum ana- lerinde, katılımcılar iki gruba ayrılmış olup, ilklizlerinin kısa sunumları yapılmıştır. Sunumların aşamada birinci grubun ilin “Güçlü olduğu veakabinde, katılımcılardan il ve bölge genelinde- Fırsatlarının bulunduğu” alanları ortaya kon-ki yaşanan ve önümüzdeki 10 yıllık süreçte ya- ması istenmiştir. Paralel olarak diğer grubun39

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARBursa Tarım, Tarıma Dayalı Sanayi Eskişehir Mekânsal Gelişme ve Bilecik Sanayi Özel İhtisas Komisyonuve Ormancılık Özel İhtisas Komisyonu Erişilebilirlik Özel İhtisas Komisyonu ToplantısıToplantısı Toplantısıda ilin “Zayıf olduğu ve mevcut olan Tehditler” Toplantıların son oturumunda da, yine temelkapsamında fikirlerini beyan etmesi beklen- eğilim ve gelişmeler bağlamında güçlü-za-miştir. Daha sonra bu iki grup yer değiştirerek yıf-fırsat ve tehditler de göz önüne alınarakaynı konuları bu sefer de farklı grupların ça- sektörel önceliklerin, strateji ve hedeflerin be-lışması istenmiştir. Ajans personeli, bir önceki lirlenmesi sağlanmıştır. Tam gün boyunca sü-grupta ortaya konulan hususlar hakkında yeni ren bu komisyon toplantıları sonucunda ilgiligruba bilgi vermiş ve yeni gruptan gelecek yeni sektörlere yönelik geniş kapsamlı bilgiler eldefikirleri sunmaları istenmiştir. Bu şekilde bütün edilmiş olup, sektörlere yönelik temel eğilimler,komisyon katılımcılarının her iki konu üzerinde GZFT analizleri, temel amaç ve hedefler dışındagörüşlerinin alındığı bir sistem oluşturulmuştur. bölge planının mevcut durum analizlerinde kul- lanılmak üzere önemli bilgi ve eğilimler de elde edilmiştir.Bölge Planı ÇalıştayıBölgenin vizyonunun ve bu vizyona hizmet tasarlanmış ve ortak akıl yaratmayı amaçla-edecek projelerin belirlenmesi amacıyla 18 Ha- mıştır. Çalıştay, bölge vizyonunu bir diğer de-ziran 2013 tarihinde Bursa’da ilgili paydaşların ğişle TR41 Bölgesini 2023’deki başarı tanımını,katılımıyla Bölge Planı Çalıştayı gerçekleştiril- bu başarıyı netleştirecek temel kavramları vemiştir. bu başarıya ulaştıracak vizyon projelerinin saptanması için katılımcı bir toplantı olarak ta-BEBKA bölgesi vizyonunu ve vizyon projeleri sarlanmıştır.oluşturma toplantısı arama konferansı şeklinde 40

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARKamu, yerel yönetim, özel sektör, üniversiteler beyin fırtınası ile saptanması, ikinci aşamadave sivil toplum kuruluşlarını temsilen yaklaşık bölgenin vizyonu ve vizyon kavramları, son110 kişinin katıldığı çalıştay üç aşamada ger- aşamada ise vizyon projeleri geliştirilmiştir. Ça-çekleştirilmiştir. İlk aşamada bölgeyi, Türkiye’yi lıştay boyunca uygulanan çalışma sistematiğihatta dünyayı etkilemesi beklenen akımların şematik olarak aşağıda gösterilmiştir.Şekil 5. Bölge Planı Çalıştay Süreci Akımlar Akımlar Vizyon Geliştirme Bütünleştirme Değerlendirme Bölgeyi ve Beyin Fırtınası Grup Toplantısı Dünyayı Gelecek Tasarımı Etkileyecek Yöngörü Akımlar, Vizyon Akımlar Değerlendirme Gelecek Tasarımı Önceliklendirilmiş Projeler Kriterleri Vizyon Akımlar, Vizyon Kavramları, Değerlendirme Vizyon Kriterleri Proje Geliştirme Vizyon Projeleri Grup Toplantısı Önerileri ve Tanımlar Genel Oturumlar Arama Danışmanlık Çıktılar41

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARİnternet Sitesi mında yürütülen çalışmaların paylaşıldığı bir platform olarak kullanılmaya devam edecektir.Bölge Planı hakkındaki güncel bilgilerin, yürü- Bölge 2023 temasıyla yayına giren siteyetülmekte olan çalışmaların, özel ihtisas komis- www.bursaeskisehirbilecik2023.comyonları toplantı detaylarının yer aldığı, anket- adresinden ulaşılabilmektedir.lerin yapıldığı ve etkinliklerin duyurulduğu birinternet sitesi hazırlanmıştır. Bu site bölge planısüreci tamamlandıktan sonra da plan kapsa-Bölgesel Kalkınma Öncelikleri Anket ÇalışmasıBölge Planı çalışmaları kapsamında, kalkınma lerinin nüfus dağılımı, bölgenin sanayi, tarım,sürecinde katılımcılığın artırılması ve paydaş- hizmetler yoğunlaşması ve sanayide sektörellardan gelen fikirlerin plana yansıtılması ama- dağılım dikkate alınmıştır. Örneklem seçim yön-cıyla “Bölgesel Kalkınma Öncelikleri” konulu temi ve dağılımı hakkında bilimsel ve istatistikibir anket çalışması yürütülmüştür. Anket Bölge metotlara uygun bir çalışma yapılarak toplam-2023 web sitesinde yayınlanmış ayrıca 742 ki- da 742 anket yapılmıştır. Ticaret ve Sanayi Oda-şiye telefon ile ulaşılmıştır. Çalışma için hizmet larında yapılan anketin sektör gruplarına görealımı yapılmıştır. de ayrımı gözetilmiştir.Hedef kitle olarak Kalkınma Kurulu üyeleri, tica- Sahada yapılan anketlerin bilgisayar ortamındaret ve sanayi odalarına kayıtlı işletme sahipleri, veri girişleri ve verilerin toplulaştırılması sonu-ziraat odaları üyeleri, bölgede bulunan tüm üni- cu ankette yer alan her sorunun ayrı ayrı ana-versitelerin öğretim üyeleri ve BEBKA’ya proje lizleri yapılmış; “Bölgesel Kalkınma Öncelikleribaşvurunda bulunan kurumlar belirlenmiştir. Anketi” sonuçları raporlanmıştır.Örneklem alınırken, Bursa Eskişehir Bilecik il- 42

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALARPESTLE Analizi Anket ÇalışmasıOnline anket sitesi üzerinden yapılan PESTLE bir ölçeğe, olma ihtimalini ise “imkânsız”, “za-analizi anketine 47’si Bursa, 25’i Eskişehir ve yıf”, “muhtemel”, “kuvvetle muhtemel” olarak22’si Bilecik olmak üzere toplam 94 Özel İhtisas dağılan dört basamaklı bir ölçeğe göre değer-Komisyonu ve Kalkınma Kurulu üyesi katılım lendirmeleri istenmiştir. Etki ve olma ihtimalisağlamıştır. değerlerinin çarpımlarının aritmetik ortalama- larına göre etkenlerin önemi tespit edilmiştir.Paydaşların politik, ekonomik, sosyal, tekno- Anketin sonuçları analiz edilerek planın önceliklojik, yasal ve çevresel etkenlerin etkisini “çok ve tedbirlerine yansıtılmıştır.olumsuz”, “olumsuz”, “etkisiz”, “olumlu”, “çokolumlu” seçeneklerinin olduğu beş basamaklıBölge Planı Faaliyetleri Sürecinde Katılımcılık İlçe Ziyaretleri • 33 ilçe ziyareti • 102 yüzyüze görüşme • 33 ilçe raporu Özel İhtisas Komisyonları • 18 toplantı • 317 kurum • 335 katılımcı • 2500 saatlik çalışma • 30 tematik başlıkta GZFT, öncelik ve stratejiler • 18 Özel İhtisas Komisyonu Raporu43

ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR Bölge Planı Çalıştayı • 110 katılımcı • 10 vizyon • 9 başlıkta belirlenen 23 proje Bölgesel Kalkınma Öncelikleri Anket Çalışması • İnternet üzerinden 101 anket • Telefon ile 742 anket • E-posta yoluyla 346 anketPESTLE Analizi Anket Çalışması • İnternet üzerinden 94 anketOnay Süreci toplantısında kabul edildikten sonra Kalkınma Bakanlığına görüş için sunulmuştur.Ajans tarafından nihai şekli verilen2014-2023 taslak Bölge Planı, 8 Temmuz 2013tarihinde gerçekleşen Ajans Yönetim Kurulu 44

BÖLGENİNYAPISI veEĞİLİMLER



BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERDemografik Yapı1. TR41 Bölgesi 3.682.037 kişilik nüfusu ile Özellikle Bursa ili 1980 sonrası sanayinin geliş-Türkiye toplam nüfusunun % 4,87’sini oluş- mesi ve aldığı göçlerle hızlı bir nüfus artışı ya-turmaktadır. Bölgede yıllara göre nüfus sürekli şamıştır. 2023 yılı nüfus projeksiyonuna bakıl-artış göstermekle beraber son yıllarda Bilecik dığında ise bölgedeki her üç ilde de nüfus artışıilinin nüfusunda azalma olduğu görülmektedir. öngörülmektedir.Tablo 6. TR41 Bölgesi ve İllerinin 1965-2012 Yılları Arası Nüfus artış eğilimi ve 2023 Nüfus Projeksiyonu (2012-2023)Kaynak: TÜİK Nüfus Projeksiyonları, 2012Tablo 7. TR41 Bölgesi Demografik Göstergeler Toplam Nüfus (kişi) Yıl Bursa Eskişehir Bilecik TR 41 Türkiye Şehirleşme Oranı (yüzde) 2012 2.668.171 789.750 204.116 3.682.037 75.627.384 Nüfus Yoğunluğu (km2’ye düşen kişi sayısı) 2012 90,00 75,91 Yıllık nüfus artış hızı (binde) 2012 89,35 88,75 77,28 Doğurganlık Hızı (adet) 2012 258 57 47 129 98 Medyan Yaş 2012 13,50 10,83 1,31 12,25 12,01 2011 1,83 1,44 1,74 1,74 2,08Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 31,87 33,90 32,51 29,7047

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERTablo 8. TR 41 Bölgesi Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus 2. Bölgedeki nüfus artışının önemli bir bölü-(2012, Bin Kişi) münü bölge dışından yapılan göçler oluştur- maktadır. Türkiye geneli nüfus göstergeleri ile TR41 Bölgesi kıyaslandığında; bölgenin nüfus artışı ülke genelinin üstünde olmasına rağmen doğurganlık hızı ülke ortalamasının oldukça al- tında kalmıştır.Kaynak: TÜİK -ADNKS 3. TR 41 Bölgesinde yıllar itibari ile doğur- ganlık hızı, ülke geneline oranla daha hızlı düşüş göstermektedir. Ayrıca bölge nüfusu- nun göç alarak artıyor olması bölgenin Türkiye ortalamasından daha hızlı yaşlandığı sonucu- nu doğurmaktadır. Yıllar itibariyle Medyan yaş değişimine bakıldığında, TR41 bölgesinde ülke geneline oranla medyan yaşın daha yüksek olması bu durumun neticesi olarak ortaya çık- maktadır.4. Ülkemizdeki bölgeler arası gelişmişlik far- lar oluşturmaktadır. Toplam nüfusunun % 56’lıkkının sebep olduğu göç neticesinde bölge il- kısmı Bursa nüfusuna kayıtlıdır. Eskişehir ve Bi-lerinde farklı illerden göçle gelenler nüfusun lecik illerinde kendi illerine kayıtlı olanların ora-önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. TR41 nının daha yüksek olmasına rağmen bu illerinBölgesinde en fazla nüfusa sahip olan Bursa nüfusunun yaklaşık %35’ini diğer illere kayıtlılarilinde nüfusun % 44’ünü diğer illere kayıtlı olan- oluşturmaktadır.Tablo 9. İkamet edilen illere göre nüfus (2012)Kaynak: TÜİK –ADNKS, 2013 48

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER5. TR41 Bölgesi yoğun göç alan bir bölge 6. Ülkemizdeki göç yapısının zaman içindekonumundadır. Net göç hızı 4,23 ile diğer değişmesi ile ülkenin doğusundan batısınabölgeler içinde 8. sırada yer almaktadır. Tablo10 olan göç yavaşlamıştır. Bu doğrultuda, TR41incelendiğinde bölgede sayı olarak en fazla Bölgesi’ndeki iller İstanbul, Ankara ve İzmirgöçü Bursa ili aldığı, net göç hızında ise Bilecik gibi büyükşehirlerden ve çevre illerden göçilinin birinci sırada olduğu görülmektedir. alıp vermektedirler. Yalnızca Bursa ilinin geçmiş yıllarda yoğun göç aldığı Erzurum, Muş, Samsun, Van ve Diyarbakır gibi illere yüksek oranda göç verdiği görülmektedir.Tablo 10. Alınan Göç, Verdiği Göç, Net Göç ve Net Göç Hızı (2011-2012 Dönemi) 2012 Nüfusu Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Net Göç Hızı 67.736 61.520 6.216 2,32Bursa 2.688.171 32.363 25.299 7.064 8,98 10.387 8.118 2.269 11,18Eskişehir 789.750 102.835 87.286 15.549 4,23 0 0Bilecik 204.116 2.142.580 2.142.580TR41 3.682.037Türkiye 75.627.384Kaynak: TÜİK ADNKSTablo 11. TR41 Bölgesinin En Fazla Göç Aldığı ve Verdiği İller (2012) Bursa Eskişehir Bilecik Aldığı göç Verdiği göç Aldığı göç Verdiği göç Aldığı göç Verdiği göçİstanbul 16,89% İstanbul 13,52% İstanbul 13,08% Ankara 11,38% Eskişehir 17,87% İstanbul 19,40%Ankara 5,72% Balıkesir 5,12% Ankara 12,11% İstanbul 9,97% İstanbul 13,46% Bursa 12,75% 4,35% Afyon 5,36% Afyon 5,49% Bursa 11,44% Eskişehir 8,88%Balıkesir 5,26% Erzurum 4,00% İzmir 5,22% Bursa 5,42% Ankara 5,10% Sakarya 4,56% 3,96% Bursa 5,02% İzmir 4,86% Sakarya 4,72% Ankara 3,99%İzmir 4,58% Muş 3,66% Kütahya 4,13% Bilecik 4,48% Kütahya 4,04% Kocaeli 3,98% 3,25% Antalya 4,07% Konya 3,58% Kocaeli 3,60% Kütahya 3,10%Kütahya 4,20% Ankara 2,64% Bilecik 3,64% Antalya 3,57% İzmir 2,61% İzmir 2,21% 2,47% Konya 3,48% Kütahya 3,41% Van 2,07% Balıkesir 2,14%Van 4,03% İzmir 2,44% Balıkesir 2,38% Samsun 2,43% Afyon 1,98% Van 1,96% 2,25% Kocaeli 2,25% Kocaeli 2,23% Balıkesir 1,81% Antalya 1,54%Kocaeli 3,63% Samsun 2,11% Şanlıurfa 2,12% Balıkesir 2,21% Antalya 1,43% Adana 1,52%Eskişehir 2,85% VanAntalya 2,20% KocaeliÇanakkale 2,19% KütahyaBilecik 2,15% DiyarbakırKonya 2,12% AğrıKaynak: TÜİK ADNKS7. TR41 Bölgesinde, bölge dışından yaşanan birlikte İnegöl göç alan merkezler olup ilgöçün yanında bölge içinde de kırsal merkezine uzak diğer ilçeler göç vermektedir.kesimden şehir merkezine büyük oranda Buna benzer durum Eskişehir ve Bilecik’te degöç yaşanmaktadır. Bursa’da merkez ilçelerle yaşanmaktadır.49

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERBeşerî Gelişme ve Kurumsal Yapı8. Kalkınma Bakanlığı tarafından 2011 yılın- yo-kültürel gelişmişlik, ekonomik gelişmişlik,da yapılan SEGE-2011 çalışmasına göre sos- yenilikçilik, yaşam kalitesi ve erişilebilirlik gibiyo-ekonomik gelişmişlik açısından Bursa 6, beş bileşeni kapsayan genel kalkınma endek-Eskişehir 7 ve Bilecik ise 27. sıradadır. BEBKA sinde ise Bursa 3. Eskişehir 7. ve Bilecik ise 26.tarafından yapılan ve beşeri gelişmişlik, sos- sırada bulunmaktadır. Şekil 6. BEBKA Kalkınma Endeksine Göre İllerTablo 12. TR41 Bölgesi İllerininSosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi Sıralamaları (2003-2011) SEGE 2003 SEGE 2011 6Bursa 5 7 27Eskişehir 6Bilecik 18Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2012Tablo 13. BEBKA Kalkınma Endeksi Sıralaması 2008 2009 2010 3Bursa 54 7 26Eskişehir 66Bilecik 16 24Kaynak: BEBKA Kalkınma Endeksi Çalışması, 20129. Önemli derecede iç göç alan ve nüfus yo- Kaynak: BEBKA Kalkınma Endeksi Çalışması, 2012ğunluğunun hem TR41 ve hem de Türkiyeortalamasının üzerinde olduğu Bursa’da Aile yönetimlere bağlı 13 sosyal hizmet kuruluşuve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü’ne bağlı daha bulunmaktadır. Eskişehir’de Aile ve Sosyaltoplam 21 kuruluşta çocuk ve gençlik hizmet- Politikalar İl Müdürlüğü’ne bağlı olarak faaliyetleri, yaşlı hizmetleri, bakım ve rehabilitasyon gösteren toplam 22 sosyal hizmet kuruluşu bu-hizmetleri ile aile, kadın ve toplum hizmetleri lunmaktadır. Ayrıca yerel yönetimlere bağlı 10verilmektedir. Bu kurumlar dışında ilde yerel sosyal hizmet kuruluşu daha bulunmaktadır. Bilecik’te ise 3 sosyal hizmet kuruluşu hizmet vermektedir. 50

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERTablo 14. Bursa Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü’ne Bağlı KuruluşlarKuruluş Türü Sayı Kapasite Kayıtlı Kişi Fiilen Bakılan Hizmetten Yararlanan Sayısı Kişi Sayısı Kişi Sayısı (Gündüzlü)Çocuk Yuvası (0-6) 1 40 (Yatılı) 101 30 -Çocuk Evi (0-12) 10 54 55 55 - 320 - -ÇOGEM Gündüzlü 1- - - - 127 49 -Gözlem Evi (İlk Adım İstasyonu) 1 10 54 24 - 66 22 -Erkek Yetiştirme Yurtları 1 60 - - - 30 30 -Kız Yetiştirme Yurtları 1 40 - - 1398 60 60 363Bakım ve Sosyal Rehabilitasyon Merkezi 1 48 181 104 -Huzurevi (Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi) 1 316Kadın Konukevi 1 30Toplum Merkezi 1-Bakım Rehabilitasyon ve Aile Danışma Merkezi 1 60Sevgi Evleri (07-12 Karma, 13-18 Kız) 1 100Kaynak: Bursa Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü, 2013 NisanTablo 15. Eskişehir Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü’ne Bağlı KuruluşlarKuruluş Türü Sayı Toplam Kayıtlı Fiilen Bakılan Kişi Hizmetten Kapasite Kişi Sayısı Sayısı (Yatılı) Yararlanan KişiÇocuk Yuvası (0-12)Çocuk Yuvası (7-12) 1 118 112 55 SayısıÇocuk Evi (7-18) 1 72 80 55 136Erkek Yetiştirme Yurdu (13-18) 7 36 35 35 59Kız Yetiştirme Yurtları 1 81 111 54 35ÇOGEM (Çocuk ve Gençlik Merkezi) (7-18) 1 60 64 33 115Toplum Merkezi (Gündüzlü) 1 15 9 2 69Huzurevi 1- - - 19Yaşlı Yaşam Evi 3 210 215 215 -Yaşlı Hizmet Merkezi (Gündüzlü) 232 13 3 3Kadın Konukevi 1- 32 - 3 22 Kadın 22 Kadın 26 2 30 10 Çocuk 34 Kadın 10 ÇocukKadın İlk Kabul Birimi 1 14 4Kadın 4Kadın 11 Çocuk 2Çocuk 2Çocuk 63 KadınBakım ve Sosyal Rehabilitasyon Merkezi 1 45 38 Çocuk 45 45 45Kaynak: Eskişehir Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü, 2013 Nisan51

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERTablo 16. Bilecik Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü’ne Bağlı Kuruluşlar Kuruluş Türü Sayı Kapasite Kayıtlı Kişi Fiilen Bakılan Kişi Erkek Yetiştirme Yurdu 1 50 51 46 Kız Yetiştirme Yurdu 1 75 29 23 Huzurevi (Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi) 1 80 79 79Kaynak: Bilecik Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü, 2013 NisanTablo 17. Ülke ve Bölgedeki Okur-Yazarlık Oranları 2012 (%) Bursa Kadın Erkek Toplam Eskişehir 94,28 98,86 96,56 Bilecik 95,7 99,25 97,47 TR41 95,2 99,03 97,18 Türkiye 94,64 98,95 96,79Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), 2012 98,56 95,78 9310. TR41 Bölgesi’nde okur-yazarlık oranları 11. Okul öncesi eğitim okullaşma oranlarındaülke ortalamasından daha yüksektir. Ayrı- da TR41 Bölgesi’nin ülke ortalamasının ol-ca TR41 Bölgesinde de kadınların okur-yazar- dukça üstünde, yüksek bir seviyede olduğulık oranı, ülke genelinde olduğu gibi erkeklerin gözlenmektedir. Bu yüksek düzeydeki okullaş-okuryazarlık oranına göre daha düşüktür. manın derslik ve öğretmen takviyesine ihtiyaç duyduğu görülmektedir.Tablo 18. 2012-2013 Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretimde Brüt ve Net Okullaşma Oranları (%) Okul öncesi İlköğretim  (4-5 yaş arası) (5 yaş) Brüt Net Kadın  Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek 99,16 99,34 98,89Bursa 41,54 49,30 62,52 60,27 108,23 109,49 98,99 98,39 98,52 98,81Eskişehir 52,69 50,84 78,01 77,03 107,33 107,50 98,95 98,56 98,77Bilecik 52,52 52,76 78,40 79,95 106,15 107,07TR41 48,92 50,97 72,98 72,42 107,24 108,02Türkiye 44,56 43,50 66,20 65,16 108,21 108,65Kaynak: Milli Eğitim İstatistikleri Örgün Eğitim 2012-201312. TR41 Bölgesi meslekî ve teknik eğitimdeki sayılarıyla birlikte ele alındığında, bölgedeki ta-okullaşma oranlarıyla Türkiye ortalamasının lebe cevap vermek için meslekî ve teknik eğitimüzerinde iyi bir durumdadır. Bu okullaşma ve- hizmet kapasitesinin yükseltilmesi gerektiği an-rileri, öğretmen ve derslik başına düşen öğrenci laşılmaktadır. 52

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERTablo 19. 2012-2013 Ortaöğretim Kurumlarında Okullaşma Oranları (%)Bursa Genel Ortaöğretim Meslekî ve Teknik Ortaöğretim Toplam Ortaöğretim Brüt Net Brüt Net Brüt Net Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 42,09 47,85 28,85 34,31 61,68 50,06 48,26 40,96 103,76 97,92 77,11 75,27 108,69 105,58 87,27 84,91Eskişehir 47,74 62,26 36,47 50,15 60,95 43,32 50,80 34,75 111,97 107,10 91,35 90,14 108,14 103,53 85,24 83,44Bilecik 43,47 50,17 30,47 38,97 68,51 56,93 60,88 51,17 95,68 89,26 68,53 66,14TR41 44,43 53,43 31,93 41,14 63,71 50,10 53,31 42,29Türkiye 52,08 51,67 33,80 36,54 43,60 37,59 34,73 29,60Kaynak: Milli İstatistikleri Örgün Eğitim 2012-201313. Bölgede üçü Bursa’da, ikisi Eskişehir’de ise bölgenin ekonomik gelişimine paralel olarakve birisi de Bilecik’te olmak üzere toplam altı üst düzey bir teknik eğitim alt yapısını hedef-üniversite vardır. Bu üniversitelerden Bursa lemektedir. Öte yandan, Anadolu ÜniversitesiOrhangazi Üniversitesi vakıf üniversitesi olup uzaktan öğretim modeli aracılığıyla ülke bazın-diğerleri ise devlet üniversitesidir. 2007 yılında da açık öğretim ihtiyacını karşılayan öncü birkurulan Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi ve kurum niteliğindedir.2011 yılında kurulan Bursa Teknik ÜniversitesiTablo 20. Bölgedeki Üniversiteler ve Bağlı BirimlerUludağ Üniversitesi Fakülte Enstitü Yüksekokul MYO MerkezBursa Teknik Üniversitesi 4 3 15 19Orhangazi Üniversitesi 11 2 1 --Anadolu Üniversitesi 6 2 1 -1Eskişehir Osmangazi Üniversitesi (ESOGÜ) 3 8 4 4 32Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi 16 5 2 4 24TR41 9 2 - 71 3 23 11 30 77 48 de bölgede özel eğitime ihtiyaç duyan bireylereKaynak: ÖSYM Yükseköğretim İstatistikleri, 2012 yönelik hizmet altyapısı anlamında önemli bir işlev görmektedir. Üniversite bünyesinde engel-14. Ulusal politikalara paralel olarak TR41 lilere ve üstün zekâlı çocuklara yönelik hizmetBölgesinde de özel eğitim altyapısı giderek veren özel birimler mevcuttur.güçlenmektedir. 2010 yılında 32 olan özel eği-tim kurumu sayısının 2013 yılında 75’e yüksel-miş olması bu alanda önemli bir gelişme kay-dedildiğini göstermektedir. Anadolu Üniversitesi53

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERTablo 21. Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma Hizmeti Veren KurumlarÖzel Eğitim Uygulama Okulu I. Kademe Bursa Eskişehir Bilecik TR41Özel Eğitim Uygulama Okulu II. Kademe 7 3 1 11Özel Eğitim İş Uygulama Okulu 6 2 1 9Özel Eğitim Meslekî Eğitim Merkezi 7 2 1 10İşitme Engelliler İlkokulu 10 2 2 14İşitme Engelliler Ortaokulu 2 1 - 3Özel Eğitim İlkokulu 2 1 - 3Özel Eğitim Ortaokulu 3 1 2 6BİLSEM (Bilim ve Sanat Merkezleri) 3 1 2 6RAM (Rehberlik Araştırma Merkezleri) 2 1 1 4Toplam 5 2 2 9 47 16 12 75Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2013 NisanTablo 22. Bebek Ölüm Hızı (Bin Canlı Doğumda)Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Türkiye 15. TR41 Bölgesi 2012 yılı itibariyle temel sağ- lık göstergelerinden bebek ölüm oranında,2010 9,76 9,35 7,51 9,57 12,15 Türkiye bebek ölüm hızı olan binde 11,6 değe- rinden çok daha iyi bir noktada bulunmakta-2011 9,99 9,95 8,10 9,89 11,69 dır.2012 8,52 9,75 10,16 8,82 11,60 16. Son üç yılda TR41 Bölgesi illerinin bebek ölüm oranında önemli gelişmeler gösterdiğiKaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikleri veritabanından ölüm görülmektedir. Bu alanda, Bursa ili ‰ 8,52 be-ve doğum verileri kullanılarak BEBKA tarafından hesaplan- bek ölüm hızı ile en iyi durumdadır.mıştır, Ağustos 2013.Şekil 7. Bebek Ölüm Hızının Yıllara Göre Değişimi(Bin Canlı Doğumda) 17. TR41 Bölgesi’nde toplam 37 kamu hastane- si, 24 özel hastane ve 3 üniversite hastanesi bulunmaktadır. Yataklı tedavi hizmeti veren bu kurumlar dışında aile sağlık merkezi (sağlık ocağı), sağlık evi, aile hekimliği birimleri de bu- lunmaktadır.Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikleri kullanılarakBEBKA tarafından hesaplanmıştır, Ağustos 2013. 54

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERTablo 23. Sağlık Kuruluşu Sayıları   Bursa Eskişehir Bilecik TR41Hastane Sayısı (Kamu + Üniversite) 23 13 4 40Hastane Sayısı (Özel) 18 6 0 24Aile Sağlığı Merkezi (2008’den önce Sağlık Ocağı) 178 67 24 269Sağlık Evi Sayısı 140 21 32 193AÇS/AP Sayısı 2 1 1 4Dispanser Sayısı 7 1 1 9Toplam Yatak Sayısı (fiili) 10.49410.000 Kişiye Düşen Yatak Sayısı 6.644 3.545 305 29Yatak İşgal Oranı (%) 25 45 15 58Eczane Sayısı 68 67 39 1182Toplum Sağlığı Merkezi 816 312 54 39Aile Hekimliği Birimi 17 14 8 1021Ağız Diş Sağlığı Merkezi 738 223 60 5 4 0* 1Kaynak: İl Sağlık Müdürlükleri, 2013 Nisan, *Eskişehir’de bulunan bir adet Ağız ve Diş Sağlığı Hastanesi,hastane sayısına dâhil edilmiştir.18. Sağlık personeline erişim açısından Eski- likle hekim sayılarında Türkiye ortalamasınınşehir en avantajlı konumdaki ildir. Nüfusu di- altında kalırken Eskişehir’in ise bütün kategori-ğer iki ile oranla çok az olmasına rağmen sağlık lerde ortalamanın üzerinde bir insan kaynağınapersonelinin en yetersiz olduğu ilin Bilecik oldu- sahiptir.ğu görülmektedir. Bursa ve Bilecik illerinin özel-Tablo 25. 100.000 Kişi Başına Düşen Sağlık Personeli Sayıları Tablo 24. GHSİM Spor Tesisi Sayıları Hekim Sayısı Diş Hemşire ve Eczacı Gençlik Hizmetleri ve (Toplam) Hekimi Ebe Toplamı Spor İl Müdürlüklerine Ait Tesis SayılarıBursa 151 28 248 34 Bursa 68Eskişehir 201 33 339 45 Eskişehir 31Bilecik 110 18 251 3 Bilecik 28TR41 159 27 193 34 TR41 127Kaynak: İl Sağlık Müdürlükleri, 2012, *Türkiye verisi Kaynak: Spor Genel Müdürlüğü 2012T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2011’den alınmıştır.19. TR41 Bölgesinde Spor Genel Müdürlüğü’ne illeri arasında tesis sayısı ve çeşitliliği açısındanbağlı 150 adet spor tesisi bulunmaktadır. TR41 en iyi durumda olan il, Bursa ilidir.55

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Şekil 8. İşgücüne Katılım Oranı (15-64 Yaş) veİşgücü Yapısı ve İstihdam İşgücüne Katılmama Sebepleri20. Avrupa Birliği ve OECD ülkelerindeki iş-gücüne katılım oranları ile kıyaslandığında,TR41 Bölgesinde işgücü katılım oranlarınınçok düşük düzeyde kaldığı görülmektedir.Bölge özellikle 2009 krizinin etkisini belirgin birşekilde yaşamış ve bu kriz neticesinde erkek-lerde işgücüne katılım oranını azaltırken, kadın-ların ev gelirine destek olmak için iş piyasasınagirişini artırmıştır.21. Ülke genelinde olduğu gibi TR41 Bölgesin-de de ev işleri ile meşgul olmaları sebebiylebaşta kadınlar olmak üzere birçok insan iş-gücü piyasasına katılamamaktadır. Bu grubuemekliler ve eğitim nedeniyle işgücüne katıla-mayanlar takip etmektedir. Ayrıca özürlülük,yaşlılık ve hastalık sebebi ile işgücüne katıla-mayanların hem ülke hem de bölge genelindeazımsanmayacak derecede bir paya sahiptir.Eskişehir’de özellikle eğitim-öğretim nedeniyleişgücüne katılmayanlar diğer bölge illerine veülke geneline kıyasla daha yüksektir. Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü İstatistikleri 2011Tablo 26. TR41 Bölgesi Cinsiyete Göre İşgücü Yapısı Erkek Kadın Toplam 2011 2011 2012 2010 2011 2012 2010 382 2012 2010 1.339 1.404 1.002 345 27,5 402 1.268 48,6 49,0TR41 İşgücü (Bin kişi) 923 957 69,9 25,5 4,86 28,1 47,1 5,01 5,14 5,20 4,67 7.859 4,91 4,95 26.725 27.339İşgücüne katılma oranı (%) 68,9 70,1 19.147 7.383 28,8 8.192 25.641 49,9 50,0 71,0 27,6 29,5 48,8İşgücünün ülke içindeki payı (%) 5,06 5,07Türkiye İşgücü (Bin kişi) 18.257 18.867İşgücüne katılma oranı (%) 70,8 71,7Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Durumu Bölgesel Anketi 56

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER22. Bölgedeki iş piyasasının genel olarak di- konumunda iken, Bursa’da sanayi Bilecik’te denamik bir yapıya sahip olması bu anlamda tarım sektörünün diğer illere kıyasla ön planaişgücü arzı ile örtüşmektedir. Bölge geneline çıktığı görülmektedir.bakıldığında, genç işgücünün emek piyasasınakatılım oranlarının ülke ortalamasının üzerinde 24. Yaş grupları itibariyle istihdamın dağılı-olduğu görülürken bu oranlar yaş ortalaması mına bakıldığında TR41 Bölgesi ülke genelineartıkça ülke ortalamasının altına gerilemiştir. paralel bir dağılım göstermektedir. 15-24 ve 25-34 yaş aralığında istihdam edilenler ülke23. TR41 Bölgesi düşük istihdam oranlarına ortalamasının üzerinde oranlara sahiptir. 33-54sahip bölgeler arasında yer almaktadır. Böl- yaş aralığında istihdam edilenlerin oranı ülkegede hizmetler sektöründe istihdam edilenler ortalamasının altında yer alırken, bölgede 55 ve44,7% ile istihdam içinde en büyük grubu oluş- üzeri yaştaki istihdam edilenler ülke ortalama-tururken, sanayi sektörü 40,2%’lik pay ile hiz- sının altındadır. Bölgede özellikle ücretli veyametler sektörünü takip etmektedir. İller özelinde yevmiyeli çalışanların sayısının oransal olarakistihdamın dağılımına bakıldığında, her ilde hiz- istihdamda ana grubu oluşturduğu ortaya çık-metler sektörü en çok istihdam yaratan sektör maktadır.Şekil 9. Yaş Gruplarına Göre İstihdam Oranları (2012) TR 41 55 55 + 9% 15-24 13% 15-24 21% 18% 35-54 25-34 35-54 25-34 33% 37% 34% 35%Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri, 13.05.2013 Bursa ve Eskişehir ise sırası ile 7,0% ve 6,6% ile nispeten daha yüksek işsizlik oranlarına sahip27. 2009 Krizi sonrası TR41 bölgesinde istih- olsa da Türkiye ortalaması olan 7,9% değerinindamda yaşanan iyileşme süreci ülke geneline altında yer almaktadır. Ayrıca ülke genelinde ol-göre daha hızlı gerçekleşmiştir. duğu gibi bölge genelinde kadın işsizlik oranla-2012 yılında bölge işsizlik oranı 7,4% dolayla- rının erkek işsizlik oranlarından yüksek olduğurına kadar inmiştir. Bölge illeri işsizlik oranları görülmektedir.ele alındığında 2011 yılında Bilecik ili 5,3% iş-sizlik oranı ile ülke genelinde de en düşük işsiz-lik oranına sahip iller arasında yer almaktadır.57

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERHarita 5. İllere Göre İşsizlik Oranları≤5,86 5,86 - 8,22 İşsizlik (%) 10,58 - 12,94 ≥12,94 8,22 - 10,58Kaynak: TÜİK Nüfus ve Konut Araştırması 201128. TR41 bölgesinde genç işsizlik oranları Bireylerin aldıkları eğitim düzeyi artıkça iş seç-yüksektir. Özellikle 15-24 ve 24-35 yaş grupları me eğilimlerinin artması özellikle yüksek eğitimen yüksek işsizliğin olduğu yaş grupları olup bu almış gruplarda işsizlik oranlarını yükseltmek-durum ülke geneli ile paralellik göstermektedir. tedir.Ekonomik Görünüm ve Sektörel Yapı29. TR41 Bölgesinde hizmetler ve sanayi sek- ülke genelinde olduğu gibi, tarım sektöründekitörleri önemli düzeyde katma değer yarat- azalış ve hizmetler sektöründeki artış dikkatmaktadır. Özellikle sanayi sektörün yaratmış çekmektedir. Bölge, aynı zamanda, ülke içindeolduğu katma değer ülke ortalamasının olduk- en fazla katma değer yaratan ilk 5 bölge arasın-ça üzerinde yer almaktadır. Yıllar itibariyle böl- da sanayi katma değeri açısından İstanbul’dangenin sektörel katma değerleri incelendiğinde, sonra ikinci sırada gelmektedir. 58

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERŞekil 10. Sektörel Katma DeğerlerKaynak: TÜİK Ulusal Hesaplar30. Bölgede faaliyet gösteren büyük ölçekli 31. Toplam işletme sayısında Bursa (%8), İs-firmaların birçoğunun merkezlerinin farklı tanbul’dan (%31) sonra ülke genelinde ikincişehirlerde olması vergi gelirlerinin az görün- sırayı almaktadır. Toplam sanayi işletmesi içe-mesine neden olmaktadır. TR41 bölgesi ülke risinde % 0,8’lik bir orana sahip olan Eskişehirgeneli toplam tahsil edilen gelirlerin %3,33’ünü sanayi bakımından önde gelen iller arasındaoluşturmaktadır. Ülke geneli tahsil edilen vergi- yer alırken, % 0,3’lük bir orana sahip olan Bi-lerin %2,78’ine sahip olan Bursa, tahsilat mikta- lecik de sanayisi gelişmekte olan iller arasındarı ve oranlarında diğer bölge illerine kıyasla ön konumlandırılmaktadır. Bölgede genel olarakplanda yer almaktadır. mikro ve küçük ölçekli firmaların yoğunlaştığı görülmektedir.Tablo 27. İşletme Büyüklükleri (%)Bursa Mikro Ölçekli Küçük Ölçekli Orta Ölçekli Büyük ÖlçekliEskişehir 50 38 10 2Bilecik 34 46 15 5 27 47 19 7Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2011, 81 İl Durum Raporu.59

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER32. TR41 bölgesinde sanayi işletmeleri ve 35. Özel sektörün Ar-Ge çalışmalarını özen-istihdam belli başlı sektörlerde yoğunlaş- dirmek, üniversite-sanayi ve sanayi-sanayimıştır. İşletme sayısına göre Bursa’da tekstil, işbirliklerini artırmak, ortak çalışma kültü-makine-metal, mobilya; Eskişehir’de gıda, ma- rünü yaygınlaştırmak amacıyla önemli çalış-kine-metal, madencilik ve taş ocakçılığı; Bile- malar yapılmaktadır. Bu anlamda başvurusucik’te metal dışı mineral ürünler ve gıda sektörü yapılan TEYDEB projelerinde genel olarak İs-ön plana çıkmaktadır. İstihdam sayısına göre tanbul ve Ankara illerini ön plana çıkarken buBursa’da tekstil, otomotiv ve makine-metal; Es- illeri Kocaeli (7,7%) ve Bursa (7,5%) takip etmek-kişehir’de metal, gıda, mineral ürünler, elektrikli tedir. TR41 Bölgesi illerinden Eskişehir toplamteçhizat ve giyim; Bilecik’te de metal dışı mine- projeler içindeki payı 1,3% ile en fazla proje baş-ral ürünler, ana metal ve diğer metal eşya üreti- vurusu yapan 10. il konumundadır. Bilecik de enmi en fazla istihdam sağlayan sektörlerdir. fazla proje başvurusuna sahip 17. şehir olarak karşımıza çıkmaktadır.33. Bölge illerindeki Ar-Ge merkezleri, böl-gede yoğunlaşan sektörler ile paralellik gös- 36. Bölgede başta üniversiteler olmak üzeretermektedir. Bursa’da kurulmuş olan 19 Ar-Ge kurum ve kuruluşlarda girişimcilik ve yeni-merkezi otomotiv ana ve yan sanayi, tekstil, lik kültürünün geliştirilmesine ihtiyaç vardır.makine ve dayanıklı tüketim mallarına yöne- Başta üniversiteler ile YÖK, TÜBİTAK, Bilim Sa-lik faaliyet gösterirken, Eskişehir’de dayanıklı nayi ve Teknoloji Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı,tüketim malları, savunma sanayi ve gıda sek- Türk Patent Enstitüsü, KOSGEB, TTGV ve TÜBAtörlerine yönelik 4 adet araştırma ve geliştirme olmak üzere 8 kurumun katkısıyla Girişimcimerkezi bulunmaktadır. Bilecik’te ise cam ve ve Yenilikçi Üniversite Endeksi hazırlanmıştır.seramik sektörüne yönelik bir Ar-Ge merkezi Endeks ile üniversiteler, bilimsel ve teknolojikyer almaktadır. araştırma yetkinliği, fikri mülkiyet havuzu, iş- birliği ve etkileşim, girişimcilik ve yenilikçilik34. Patent, faydalı model, marka ve endüstri- kültürü ile ekonomik katkı ve ticarileşme bo-yel tasarım faaliyetlerinde TR41 Bölgesi ülke yutları altında 23 göstergeye göre sıralanmıştır.genelinde ön plana çıkmaktadır. Özellikle Bur- 2014 Girişimcilik ve Yenilikçilik Endeksine göre,sa ili, fikri mülkiyet hakları başvuru ve tescille- Anadolu Üniversitesi 13., Uludağ Üniversitesi 19.rinde ülke genelinde İstanbul, Ankara ve İzmir ve Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 42. sıradaile başı çekmektedir. TR41 Bölgesinden yapılan yer almıştır. 2012 yılından bu yana endeks de-başvuru ve tescillerde Bursa yıllar itibariyle ge- ğerleri incelendiğinde bahsi geçen üniversitele-nel olarak 80-90% düzeylerinde bir paya sa- rin belirtilen alanlarda ilerleme kaydettiği gö-hiptir. rülmektedir. Sıralamaya giremeyen diğer bölge üniversiteleri ise bu alanlarda gelişime ihtiyaç duymaktadır. 60

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERTablo 28. Üniversitelerarası Girişimcilik ve Yenilikçilik Endeksi 2014 SıralamasıÜniversite Adı Genel Bilimsel ve Teknolojik Fikri İşbirliği ve Girişimcilik Ekonomik Sıralama Araştırma Yetkinliği Mülkiyet Etkileşim ve Yenilikçilik Katkı ve Havuzu Sıralaması Ticarileşme Sıralaması Sıralaması Kültürü Sıralaması 14 SıralamasıAnadolu Üniversitesi 13 40 20 19(Eskişehir) 19 37 21 1 42 34 13 26Uludağ Üniversitesi (Bursa) 47 32 46 23Eskişehir Osmangazi 37ÜniversitesiKaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı37. TR41 Bölgesinde sanayinin ihtiyaç duy- bu sıralamada 28. ve Bilecik’in de 34. sırada yerduğu nitelikli eleman ihtiyacının karşılan- alması bölgenin girişimcilik konusuna önemleması, teknik bilginin geliştirilmesi ve pratiğe eğilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.dökülmesi amacıyla bölgemizde önemli üni-versite sanayi ve kamu işbirliğine örnek olan 39. TR41 Bölgesinde mesleki ve teknik eği-yapılar mevcuttur. Bursa’da faaliyet gösteren timde ülke ortalamasının oldukça üzerindeBursa Tasarım ve Teknoloji Geliştirme Mer- değerlere sahiptir. Son dönemde ülke gene-kezi (BUTGEM), Bursa Tekstil ve Konfeksiyon linde 25%’lere kadar yükselen mesleki ve tek-Ar-Ge Merkezi (BUTEKOM), Üniversite Sanayi nik okullaşma oranları, TR41 Bölgesi illerindenİşbirliğini Geliştirme Merkezi (ÜSİGEM), Uludağ Bursa ve Eskişehir’de 45%ler dolayında iken,Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Merkezi (ULU- Bilecik’te bu oran 55%lerin üzerine çıkmıştır. BuTEK); Eskişehir’de yer alan Seramik Araştırma değerler de TR41 Bölgesinin mesleki ve teknikMerkezi (SAM), Anadolu Teknoloji Araştırma anlamda nitelikli işgücü yetiştirme potansiyeli-Parkı (ATAP), Sanayi Geliştirme Merkezi (SAN- nin üst düzeylerde olduğunu göstermektedir.GEM) gibi kuruluşlar bu alanda ön plana çıkar- Bursa, Eskişehir ve Bilecik illeri mesleki ve tek-ken, Bursa ve Eskişehir’de geleneksel olarak nik okullaşma oranlarında ülke ortalamasınındüzenlenmeye başlayan Ar-Ge Proje Pazarları, oldukça üzerinde yer almakla birlikte bölgedeüniversite ve sanayi ortak çalışma kültürünün sıklıkla dile getirilen nitelikli personel ihtiyacı,geliştirilmesinde önemli roller üstlenmektedir. mesleki ve teknik eğitimin sektörel ihtiyaçları tam olarak karşılayamadığını ortaya koymak-38. TR41 Bölgesi girişimcilik anlamında po- tadır.tansiyelini gerçekleştirememektedir. TOBBtarafından 2012 yılı için iller bazında yapılan 40. TR41 Bölgesi kümelenme girişimlerininve yeni girişimci çıkarmada lider sıralamasın- ve potansiyelinin yüksek olduğu bir bölgedir.da Ankara, İstanbul ve TR41 Bölgesi illerinden Mevcut durumda, Eskişehir’de tüzel kişilik ka-Eskişehir ilk 3 sırayı almaktadır. Fakat Bursa’nın zanmış olan Eskişehir Bilecik Kütahya Seramik61

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERŞekil 11. Net Mesleki ve Teknik Okullaşma Oranları içinde kalan katma değerinin yükseltilmesi için önemli bir ihtiyaç haline gelmiş olan otomotiv test merkezinin (Bursa) kurulması çalışmaları başlatılmıştır.Kaynak: TÜİK Milli Eğitim İstatistikleri Yayınları, 42. Girdilerini büyük oranda yerli tedarikçi-2008-13 Yılları lerden sağlayan mobilya sektörü, katma de- ğeri bölge içinde kalan bir üretim yapısınaKümelenmesi, Havacılık Kümelenmesi ve Raylı sahiptir. Bu bakımdan sektör bölgede dış ticaretSistemler Kümelenmesi Dernekleri mevcuttur. fazlası veren sektörlerin başında gelmektedir.Bunlara ek olarak bölge için yapılan kümelen- Bursa’nın İnegöl ilçesi başta olmak üzere Eski-me analizlerinde Bursa’da otomotiv, şehir’de de önemli bir potansiyeli olan sektörde,tekstil, mobilya, makine-metal ve gıda; Eski- markalaşma konusunda bölgedeki mobilya fir-şehir’de beyaz eşya, Bilecik’te de mermer sek- maları tarafından yürütülen çalışmalar önemlitörüne yönelik kümelenme potansiyeli olduğu aşama kaydetmiştir. Fakat özellikle tasarım vegörülmektedir. marka haklarının korunmasına yönelik yapıla- cak çalışmaların geliştirilmesi ve fikri mülkiyet41. Bölgede önemli bir istihdam, katma değer haklarının korunmasına yönelik ciddi tedbirle-ve ihracat payı olan otomotiv sektörü Bur- rin alınması, sektörün öncelikli ihtiyaçları ara-sa’da yoğunlaşmıştır. Ana metal sanayi başta sındadır.olmak üzere, otomotiv yan sanayi, kimya veplastik sanayi gibi birçok sektörle bağlantıları 43. Karo üretimi, sağlık gereçleri, sofra ve süsolan sektörün rekabet gücünün artırılmasına eşyası, refrakter ve teknik seramik olarak eleyönelik yoğun çalışmalar yapılmaktadır. “Yerli alınan seramik sektöründe TR41 Bölgesi ülkeotomobil” üretimi için ülkedeki en uygun şartları genelinde söz sahibi olduğu gibi uluslararasıbarındıran bölge konumunda olan TR41 Bölge- alanda da tanınır bir konumdadır. Eskişehir vesinde, sektörün özellikle uluslararası piyasada Bilecik’te seramik sektörü istihdamı, ülke genelirekabet gücünün artırılması ve sektörün ülke seramik sektörü istihdamının 25%’ini oluştur- maktadır. Firmalar arası işbirliği, ortak alım, or- tak üretim ve lojistik alanlarında belli başlı stra- tejilerin ortaya konulması ve uygulanması, aynı zamanda kümelenmiş olan sektörün hedefle- diği kazanımların somutlaştırılmasında büyük fayda sağlayacaktır. 62

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER44. TR41 Bölgesinde tekstil, hazır giyim ve faaliyet gösteren bazı firmaların (özellikle ray-deri sektörü önemli ölçüde istihdam ve dış ti- lı sistemler alanında) önemli çalışmalar imzacaret fazlası yaratmasına rağmen küresel re- attığı görülmektedir. Özellikle, Bursa’da 2012kabet için acil dönüşüme ihtiyacı bulunmak- yılında Türkiye’nin ilk yerli tramvayı üretilmiştadır. Sektörün önemli problemleri arasında, olup bu tramvayın önümüzdeki dönemde serikayıt dışı istihdamın oldukça yüksek olması, fa- üretimi hedeflenmektedir.son üretime yönelik üretim anlayışının yaygın-lığı yanında kayıt dışı firmaların da yoğun ola- 46. TR41 Bölgesi doğal taş rezervleri ve üreti-rak faaliyet göstermesi, sektörün rekabetçiliğini mi açısından oldukça zengindir. Özellikle Bile-de olumsuz yönde etkilemektedir. Bu anlamda cik ili bu alanda ön plana çıkmaktadır. Bursa vesektörün mevcut üretim anlayışı ve yapısından Eskişehir illeri de hem üretim hem de istihdamdaha üst teknolojik ve teknik üretime yönelme- açısından bu sektörde önde gelen illerdendir.si, sektördeki mevcut rekabetçiliğin düzeyinin Bilecik Beji ve Gemlik Diyabaz, uluslararası pi-artırılması için önem arz etmektedir. yasada en çok tanınan ve bölge ile özdeşleşmiş mermer çeşitleri arasında yer almaktadır. Üre-45. Havacılık ve raylı sistemler sektörü ağır- tim kalitesindeki artışa paralel olarak, bu sek-lıklı olarak Eskişehir’de ön plana çıkmakta- törde çalışan teknik ve idari personelin satış,dır. Havacılık sektörü, dış ticaret fazlası veren pazarlama ve verimlilik alanlarında da ivmeve yüksek katma değer yaratan bir sektör ola- kazanmış olması, markalaşma ve tanıtım ilerak karışımıza çıkarken raylı sistemler sektörü birlikte bu sektörün gerçek potansiyelinin orta-bir kamu kuruluşu olan TÜLOMSAŞ etrafında ya konulmasına olanak sağlayacaktır.şekillenmektedir. Havacılık ve raylı sistemlersektörlerinin, özellikle savunma sanayi, taşı- 47. Bölgemizde en fazla istihdamın sağlan-macılık ve ulaşım açısından önümüzdeki yıl- dığı ikinci sektör makine-metal sektörüdür.larda önemli bir atılım yapması beklenmektedir. Bursa ili makine üretimi yanında özellikle takımBu kapsamda Eskişehir’in Alpu ilçesinde raylı tezgâhları imalatı ile de ön plana çıkmaktadır.sistemler sektörüne yönelik bir mükemmeliyet Özellikle yassı, vasıflı, paslanmaz, kaplanmışmerkezi kurulması planlanmaktadır. Bölgede63

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERveya daha özel demir-çelik ürünlerine yöne- istihdam edilenlerin 10%’undan fazlasına sahiplim artmış olmakla birlikte ülkemizde ve bölge- olmakla birlikte firma sayısı olarak da bu oranmizde belli başlı firmalar dışında, genel olarak 7%’ye yaklaşmaktadır. Ülke içinde olduğu gibihala miktar üretimi odaklı bir anlayışın mevcut bölgede de kimya sektörünün ithalat bağımlılı-olduğu görülmektedir. Sektörde özellikle ülke ğı oldukça yüksektir. Kimyasal ürünlerin temelihtiyaçlarını karşılamaya yönelik dönüşümün hammaddelerinin petrol ürünleri kaynaklı ol-sağlanması başlıca sektörel hedeflerdendir. ması ve ülke genelinde buna yönelik kaynakla- rın oldukça sınırlı olması, hem ülke hem de böl-48. TR41 bölgesinde, özellikle Eskişehir’de gede bu sektörde dış ticaret açığı oluşmasınaönde gelen elektrikli makine ve teçhizat üre- neden olmaktadır.timi ana ve yan sanayisi ile birlikte ciddi birkatma değer ve istihdam kaynağı oluştur- 50. Un ve unlu mamuller, et ve süt ürünleri,maktadır. Özellikle Eskişehir’de beyaz eşya ana meyve ve sebzelerin işlenmesi, çikolata veve yan sanayinin sektörünün önemli bir yoğun- şekerleme üretimi TR41 bölgesinin ülke gene-laşma göstermektedir. Bölge genelinde özellikle linde ön plana çıktığı gıda sanayi alanlarıdır.elektrik motoru, jeneratör, transformatörler ile Bölge genelinde, her üç ilde de ihracatta özel-elektrik dağıtım ve kontrol cihazları ithalatının likle işlenmiş sebze ve meyve ürünleri ön planaihracat miktarlarına kıyasla oldukça yüksek ol- çıkarken Bursa’da bunun dışında özellikle sütduğu görülmektedir. Dolayısı ile bu alanda ya- ve süt ürünleri ile alkolsüz içecekler, maden vepılacak Ar-Ge ve üretim çalışmaları, hem bölge memba suları; Eskişehir’de fırın ürünleri, kakao,ihtiyacına cevap verebilecek hem de dış ticaret çikolata ve ürünleri; Bilecik’te Bursa’da olduğuönemli katkı yapacaktır. gibi süt ürünleri gıda sanayinin önemli ihracat alanlarından biridir. Bölgede en çok öğütülmüş49. Bölgemizde, çok çeşitli sanayi dallarının tarım ürünleri ile bitkisel ve hayvansal sıvı vevar olması bu sektörlere önemli derecede katı yağların ithalatı yoğun olup bu alanlardagirdi sağlayan kimya sektörünü kilit sektör- yapılacak yatırımların sektöre ivme kazandıra-lerden biri konumuna getirmiş ve gelişmesi- cağı görülmektedir.ne olanak sağlamıştır. TR41 Bölgesi, 2012 yılıverilerine göre ülke kimya sanayi sektöründe 64

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERTarım, Ormancılık ve BalıkçılıkTablo 29. Sektörlerin Gayri Safi Katma Değerdeki (GSKD) 52. TR41 Bölgesi tarım sektöründe 2007-Payı 2007-2008 08 döneminde GSKD içindeki payı %5,8’den %5,5’e gerilemiştir. Yıllar itibariyle TR41 Bölge- Tarım Sanayi Hizmetler sinde özellikle kırsal nüfus için önemli bir gelir 27,8 63,7 kaynağı olan tarım sektöründe düşüş gözlem-2008 2007 TR Türkiye 8,5 43,6 50,5 lense de Türkiye açısından TR41 Bölgesi hala 27,2 64,3 tarım sektörü anlamında önemli bir katma de- TR41, Bursa, 5,8 42,1 52,4 ğer sağlayıcısıdır. Eskişehir, Bilecik TR Türkiye 8,5 TR41 Bursa, 5,5 Eskişehir, BilecikKaynak: TÜİK- Ulusal Hesaplar51. TR41 Bölgesinde belde ve köylerin nüfusu 53. TR41 illerinin tümünde 2012 yılına kadarazalma eğilimindedir ve 26 Düzey 2 bölge- tarım ihracatında önemli bir artış olmuştur.leri içinde en düşük belde ve köy nüfus artış Bu bağlamda 2012 yılı TR41 bölgesi tarım ih-oranına sahip 7. bölgedir. TR41 Bölgesi, düzey racatının %75,3’ü Bursa iline, %4,27 Bilecik iline2 bölgeleri arasında, kırsal nüfus bakımından aittir. Tüm TR41 illerinde tarım ihracatının top-daha az öneme sahip gibi görünmesine rağ- lam ihracat içindeki oranını koruduğumen, iller düzeyinde kıyaslamalar yapıldığında, gözlemlenmekle birlikte Eskişehir ve Bilecikkırsal nüfusuyla önemli bir yere sahiptir. illerinin tarımdaki ihracatı, son beş yıl içinde önemli bir artış yaşamıştır. Eskişehir tarım ihra-Tablo 30. Tarım İhracatı 2008-2012, bin $ catı 2,7 katına çıkarken, Bilecik ihracatı yaklaşık on dokuz katına çıkmıştır. Yıllar Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2008 10 297 030 200 389 175 367 24 300 722 2009 10 242 840 215 765 175 655 38 602 1 507 2010 11 528 536 305 943 240 533 58 774 6 637 2011 13 784 187 352 055 260 195 80 156 11 704 2012 14 585 283 323 834 243 911 66 105 13 818Kaynak: TÜİK Dış Ticaret İstatistikleriNot: STIC (Standard International Trade Classification-Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması) ve Dünya Ticaret Örgütütanımlarına göre gıda ürünleri ve canlı hayvanlar kapsanmıştır. İhracat miktarları, ihracat yapan işletmelerin vergi kimliknumaralarının ait olduğu yere göre verilmiştir.54. TR41 illeri genelinde tarım alanında itha- bat ürünleri iken, aynı zamanda bu ürün grubulat ve ihracat dengesine bakıldığında, bölge üçüncü sırada ithalatı yapılan ürün grubudur.net dış ticaret fazlası vermektedir. Bölge ola- 2012 yılı ihracatına göre, Bursa ve Bilecik’terak en çok ihracatı yapılan tarım ürünleri mey- meyve sebze ihracatı öne çıkarken, Eskişe-ve ve sebzeler iken en çok ithalatı yapılan ise hir’de hububat ve hububat ürünleri ihracatı önehayvanlar için gıda maddeleridir. İkinci sırada çıkmaktadır.ihracatı yapılan ürün grubu hububat ve hubu-65

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERŞekil 12. 2012 Yılı TR41 Bölgesi Tarım İthalat ve İhracatı Meyve ve sebzeler Hububat, hububat ürünleri Süt, süt ürünleri ve yumurtalar Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri Et ve et ürünleri Canlı hayvanlar Hayvanlar için gıda maddeleri Tütün ve tütün mamülleri-176 000 -126 000 -76 000 -26 000 24 000 74 000 124 000 174 000 bin DolarNot: STIC (Standard International Trade Classification-Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması) ve Dünya Ticaret Örgütütanımlarına göre hazırlanmıştır.Kaynak: TÜİK Dış Ticaret İstatistikleri55. TR41 Bölgesi, 26 Bölge içinde 2011 yılı değeri incelendiğinde, 2011 yılı itibariyle toplamitibariyle bitkisel üretim değeri açısından tarımsal üretim değerinin (bitkisel üretim, hay-TR22 Balıkesir, Çanakkale bölgesinden sonra vansal üretim ve canlı hayvanlar değeri topla-onuncu sırada, canlı hayvan ürün değeri açı- mı) %65,09’u bitkisel üretimden gelmekte, hay-sından on sekizinci sırada, hayvansal ürün vansal üretim ve canlı hayvanlar değeri toplamdeğeri açısından yirmi ikinci sırada yer al- tarımsal üretim değerinin sırasıyla %28,3 vemaktadır. TR41 bölgesi olarak tarımsal üretim %6,61’ini oluşturmaktadır. 66

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER56. 2012 yılı itibariyle Türkiye toplam tarım ve üzüm; Eskişehir’de kiraz, elma ve üzüm; Bi-alanının %3,73’üne karşılık gelen 886 701 lecik’te de şeftali, ayva ve kiraz üretimi ön plan-hektar tarım alanı TR41 bölgesindedir. Bu dadır.alanının %60,74’ü ekilen alan, %20,46’sı nadasalanı, %11,38’i uzun ömürlü bitki alanı (meyve 59. TR41 Bölgesi, 26 bölge içinde örtü altı üre-bahçeleri, zeytinlik ve bağ), %7,37’si ise sebze timinde altıncı bölgedir. Bilecik ili, TR41 Bölge-alanıdır. Bursa ili sebze alanı ve uzun ömürlü sinin örtü altı üretiminin yaklaşık yarısına sahipbitki (meyve bahçeleri, zeytinlik ve bağ) alanı bir il olarak, 81 il içinde en yüksek üretime sahipile öne çıkarken, Eskişehir ekilen alan ve nadas onuncu ildir. Bursa’da örtü altı üretimi, örtü altıalanı ile öne çıkmaktadır. Bilecik ilinde de Bursa tarımına uygun daha sınırlı alanlarda yapıla-ili gibi uzun ömürlü bitki alanı ağırlıkta, ikinci sı- bilmektedir. Eskişehir’de örtü altı üretimi sonrada ise sebze alanı gelmektedir. yıllarda önem kazanmış olup örtü altı sebze ve meyve üretimi açısından TR41 illeri arasında57. TR41 bölgesi tarımda mekanizasyon açı- Bilecik’ten sonra ikinci sıradadır.sından iyi konumdadır. 26 bölge içinde TR41bölgesi traktör sayısı açısından dördüncü sıra- 60. TR41 Bölgesi büyükbaş ve küçükbaş hay-da, biçerdöver sayısı açısından da altıncı sıra- vancılık sektörlerinde az da olsa potansiyeldadır. Traktör başına düşen tarım arazisi ince- barındırmakla birlikte ülke genelinde bu sek-lendiğinde Türkiye genelinde bin hektar tarım törlerde sahip olduğu pay oldukça düşüktür.arazisi başına yaklaşık 50 traktör düşerken Ağırlıklı olarak büyükbaş hayvancılık alanındaTR41 bölgesinde 79 traktör düşmektedir. Özel- sığırcılığın yapıldığı bölgede, bunun yanındalikle Bursa ve Bilecik traktör açısından Türkiye bölgenin manda varlığının %79’una sahip Bursaoranının üzerinde bir orana sahiptir. ili ağırlıklı olmak üzere manda yetiştiriciliği de yapılmaktadır. Bursa ve Bilecik illerinde ağır-58. Bölge illerinde belli başlı bitkisel üretimi lıklı olarak yerli koyun yetiştiriciliği yapılırken,yoğunlaşmış olup illere göre çeşitlilik göster- Eskişehir’de ağırlıklı olarak merinos koyun ye-mektedir. Bursa ilinin sebze ürünleri grubunda- tiştiriciliği yapılmaktadır. Keçi yetiştiriciliğinde,ki en önemli ürünü domates ve özellikle de sal- tüm bölgede kıl keçisi yetiştiriciliği ön planaçalık domatestir. Eskişehir ili için üretim miktarı çıkarken, Eskişehir’de ağırlıklı olmak üzere Es-anlamında en önemli ürün kuru soğan olarak ön kişehir ve Bilecik’te tiftik keçisi yetiştiriciliği deplana çıkarken, Bilecik ilinin sebze ürünleri gru- mevcuttur.bundaki en önemli ürünü yine domates olarakkarşımıza çıkmaktadır. Tarla ürünleri açısından 61. TR41 Bölgesi, hayvan varlığıyla beraberBursa ilinin en önemli ürünü silajlık mısır, Eski- hayvansal ürünlerin üretiminde de önemlişehir’de şekerpancarı, Bilecik’te ise buğdaydır. bir bölgedir. Bursa, 2012 yılı itibariyle TürkiyeMeyvecilik alanında da Bursa’da armut, şeftali süt üretiminin %1,47’sini gerçekleştirmekte 81 il67

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERiçinde 26. sırada bulunmaktadır. Bursa, Türkiye ye’de üretilen koyun sütünün %2,43’ünü karşı-manda sütü üretiminde de tüm iller içinde 20. lamaktadır. Koyun sütü üretiminde 81 il arasın-Sırada yer alırken, Eskişehir 42, Bilecik ise 66. da Eskişehir 31. sırada, Bursa 34. sırada, Bileciksıradadır. 2012 yılına göre, TR41 Bölgesi, Türki- ise 66. sıradadır.Tablo 31. Süt Üretimi 2012 Toplam (ton) İnek sütü (ton) Keçi sütü (ton) Koyun sütü (ton) Manda sütü (ton)Türkiye 17 401 262 15 977 837 369 429 1 007 007 46 989TR41 465 566 431 940 8 574 24 439 613Bursa 250 056 234 435 4 391 10 728 502Eskişehir 172 391 158 201 2 660 11 422 108Bilecik 43 119 39 304 1 523 2 289 3Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Hayvancılık İstatistikleri62. 2012 yılı itibariyle TR41 Bölgesi, et tavu- tadır. Et tavuğu varlığının %46,23’ü Bursa’da,ğu varlığı bakımından TR31 İzmir Bölgesi’n- %44,43’ü Eskişehir’de ve %9,34’ü Bilecik’te-den sonra 5. sırada, yumurta tavuğu varlı- dir. Yumurta tavukçuluğunda da Bursa ili öneğı açısından da TR22 Balıkesir, Çanakkale çıkmakta, yumurta tavuğu varlığının %74,01’iBölgesi’nden sonra yine 5. sıradadır. Türkiye Bursa’da, %22,29’u Eskişehir’de, %3,7’si ise Bi-et tavuğu varlığının %5,66’sı, yumurta tavuğu lecik’te bulunmaktadır.varlığının %6,71’i TR 41 Bölgesi’nde bulunmak-Tablo 32. Kanatlı Hayvan Sayısı 2008-2012 Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik2008 249 043 739 11 148 824 6 270 609 3 022 153 1 856 0622009 234 082 206 10 630 288 5 872 112 3 520 762 1 237 414 772 8032010 238 972 961 9 806 922 5 586 221 3 447 898 869 715 1 108 2212011 241 498 538 14 211 961 7 951 241 5 391 0052012 257 505 341 15 421 558 8 691 424 5 621 913Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Hayvancılık İstatistikleriNot: Kanatlı Hayvan Sayısı: Kümes hayvanları sayısına tavuk, hindi, kaz ve ördek sayıları dâhil edilmiştir.63. 26 Düzey 2 bölgesi içinde arıcılık yapılan itibariyle TR41 Bölgesi’nde üretilen balın %73,4’üköy sayısı açısından 13. Sırada olan TR41 Böl- Bursa ilinde gerçekleşmektedir.gesi, bal üretimi açısından da 21. sıradadır. 64. TR41 bölgesi genelindeki tarım koope-İller ayrı ayrı bal üretimine göre değerlendiril- ratifleri içinde yaklaşık %69 oranla tarımsaldiğinde, 81 il içinde Bursa 29. Sırada, Eskişehir kalkınma kooperatifleri bulunmaktadır. Koo-72. Sırada ve Bilecik ise 78. Sıradadır. 2012 yılı peratifler açısından en zengin TR41 ili ise Bursa 68

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERilidir. Bursa’da ve Bilecik’te sayı olarak tarımsal 67. TR41 Bölgesinde belli alanlarda balıkçılıkkalkınma kooperatifleri öne çıkarken, Eskişe- da gelişmiştir. Bölgede deniz balıkçılığı (Bursahir’de sulama kooperatifleri ağırlıktadır. ilinin başta Mudanya, Karacabey, Gemlik ilçele- ri), iç su balıkçılığı (İznik Gölü, Uluabat Gölü başta65. Ürünlerin geleneksel özelliklerinin ko- olmak üzere doğal göllerde, baraj ve göletlerde,runmasına yönelik en önemli araçlardan biri nehir ve çaylarda) ve kültür balıkçılığı (alabalıkolan Coğrafi İşarettir. TR41 bölgesinde ‘Gem- ve aynalı sazan ağırlıklı) yapılmaktadır.lik Zeytini’ coğrafi işaretini almış, ‘Gemlik Zey-tin’inin Bursa Gemlik yöresinde yetişen zeytin 68. TR41 Bölgesi, atçılık konusunda Türki-fidanlarından yapılıp işlenmesiyle elde edildiği ye’de önemli işletme ve tesislere sahip bironaylanmıştır. Bölgeden coğrafi işaret başvu- bölgedir. Bursa’daki Karacabey Harası ve Mah-rusu yapılmış, başvuru aşamasında bulunan, mudiye Harası yanında Türkiye Jokey KulübüTR41 Bölgesinin diğer bir tarım ürünü de ‘Bozü- Karacabey ve Mahmudiye Pansiyon Haraları,yük Helvacı Balkabağı’dır. Türk atçılığı adına önemli işletmelerdir. Karaca- bey Daimi Pansiyon Harası, Türkiye’de safkan66. Ormanlar, orman içi köylere ve ormana İngiliz cinsi yarış atı yetiştiriciliğinde, Mahmu-bitişik köylere sağladığı ormancılık faaliyeti diye Harası ise safkan Arap atı yetiştiriciliğindeolanakları ile kırsal kalkınma alanında diğer ilk sırada yer almaktadır.gelir getirici faaliyetler arasında önemli biryere sahiptir. Orman 2012 yılında orman alan- Şekil 13. TR41 Bölgesi Orman Alanı Dağılımı (2012)larına göre TR41 Bölgesi Türkiye ormanlarının%4,91’ine ev sahipliği yapmaktadır. TR41 illeriolarak değerlendirildiğinde, Bursa ili Türkiye or-manlarının %2,23’üne, Eskişehir ili %1,62’sine,Bilecik ili ise %1,05’ine sahiptir. TR41 Bölgesi debölge içi orman çeşitliliğine bağlı olarak odundışı orman ürünleri açısından oldukça zengin-dir. Kaynak: Orman Genel Müdürlüğü, 201269

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERHizmetler di tutarlarının mevduat tutarlarından yüksek olduğu görülmektedir. Toplam krediler içindeki69. TR41 Bölgesi’ndeki firmaların birçoğunun sektörel kredi oranları Bursa, Eskişehir ve Bi-kanuni merkezlerinin bölge dışında olması lecik illeri için sırasıyla % 32, %26 ve % 18’direkonomik göstergelere olumlu yansıyan faa- Bu oran Türkiye için %36’dır. Takipteki krediliyetlerin finansal gelişmişliğe katkısının dü- tutarlarının en yüksek olduğu sektörler aile şir-şük olmasına neden olmaktadır. TR41 Bölgesi keti niteliğindeki küçük ölçekli işletmelerin vefinans sektörü yerel birim sayısı bakımından şahıs işletmelerinin yoğun olduğu sektörlerdir.Türkiye toplamının % 5’ini, ortalama çalışan sa- TR41 Bölgesi’nde kredilerin mevduata dönüşmeyısı bakımından % 4’ ünü kapsamaktadır. TR41 oranları Türkiye ortalamasına yakındır. TR41Bölgesi’ndeki Sigorta ve Reasürans faaliyeti % Bölgesi’ndeki tasarruf mevduatı hesap adedi8,7’lik oran ile bölgedeki finans faaliyetleri ara- Türkiye ortalamasının % 5’i iken mevduat tutarısında Türkiye toplamın a göre en yüksek orana %3,05’i, toplam kredi miktarı ise % 4,17’si ora-sahip olan faaliyettir. nındadır.70. İl bazında kullandırılan krediler ve mev-duatlar yıllar itibariyle artmakla birlikte kre-Şekil 14. 2012 Yılı Toplam Mevduat ve Toplam Kredi, milyon TL 7 1.630 1.2 625 0.8 5 0.420 4 0.015 3 2008 2009 2010 2011 2012 Bilecik10 2 Mevduat Kredi5 10 0 2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012 BursaMevduat Kredi Mevduat KrediKaynak: Türkiye Bankalar Birliği, Nisan 201371. İnşaat sektörünün önümüzdeki yıllarda çalışan sayısı bakımından Bursa’daki payı %yurtiçi ve yurtdışı pazarlarda büyük gelişme 10, Eskişehir’de %14, Bilecik’te %17’dir. TR41göstermesi beklenmektedir. Sektörün Bölgesi, Türkiye maden, taşocağı ve inşaat 70

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERmakineleri ihracatından %13’lük bir pay Bilecik ve Eskişehir’in ise mermer ve seramiktealmaktadır. Toplam yapı ve inşaat malzemeleri daha yüksek oranda ihracat yaptıklarıihracatından aldığı pay ise % 4’tür. Bursa’nın görülmektedir. Sektörde kayıt dışı istihdaminşaat malzemeleri ihracatında Eskişehir ve önemli bir sorundur. Bu sorun aynı zamandaBilecik illerine göre imalat sanayiine dayalı iş sağlığı ve güvenliği alanındaki sorunları dayapı malzemeleri ve makinelere yoğunlaştığı, beraberinde getirmektedir.Şekil 15 . Konut Satış İstatistikleri (Bin) 72. Konut satış istatistikleri dikkate alındığında 2012 TR41 Bölgesi’nde konut satışlarının Türkiye’ye oranının artış gösterdiği görülmektedir. 2012 yılında ülke genelinde %6,5’lik satış payına sahip olan TR41 Bölgesinde bir önceki yıla göre konut satışları %7 artmıştır. 2012 yılında ikamet amaçlı ve ikamet amaçlı olmayan binalar için alınan yeni yapı ruhsatı sayısında da Bursa ve Eskişehir’de azalma olmuş, Bilecik’te ise artış görülmüştür.Kaynak: TÜİK 73. TR41 Bölgesi turizm potansiyeliŞekil 16. Mahalli İdare Belgeli ve Turizm İşletme Belgeli açısından gösterdiği çeşitlilikle ön planaKonaklama Tesislerinde Ortalama Geceleme Süreleri çıkmakla birlikte ziyaretçi akımları(Gün, 2011) dönemsellik göstermekte ve il merkezlerinde yoğunlaşmaktadır. Bursa, Bilecik ve EskişehirKaynak: Turizm Bakanlığı Verileri ve Türkiye İstatistik Kurumu illeri doğa turizmi, kültür, tarih ve inançTurizm Veri Tabanındaki verilerden turizmi ile termal ve sağlık turizmi alanlarındafaydalanılarak hesaplanmıştır. önemli potansiyele sahiptir. Ziyaretçi sayısı bakımından ülke genelinde Bursa 10., Eskişehir71 25., Bilecik 75. sırada bulunmaktadır. Son dönemde TR41 Bölgesi’nin önemli sayıda ziyaretçi kaybettiği ortaya çıkmaktadır. Bu durum, doğa turizmi ve kıyı turizmi dışında bütün yıla yayılabilme özelliği gösteren kültür tarih turizmi ve kongre turizminin sektör için taşıdığı önemi göstermektedir. Yüksek oranda dönemsellik gösteren turist akımları, ulaşım ve tesis yatırımlarının kârlılığını düşürdüğünden yatırımların kârlılığını olumsuz etkilemektedir.

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER74. Bölgenin yabancı turist çekim gücü düşük 75. Bursa, Eskişehir ve Bilecik illerinin önemliolup gelen yabancı turistin kalma süresi sayıda tarihi eseri barındırmakla birlikteoldukça kısadır. Tesislere geliş sayılarına ücretli ziyaretçi sayısı Türkiye ortalamasınınbakıldığında yabancı/yerli turist oranının gerisindedir. Türkiye genelinde ücretli ziyaretçiçok düşük olduğu görülmektedir. Bursa’daki sayısı toplam ziyaretçilerin % 77’si iken TR41mahalli idare ve turizm işletme belgeli tesisler Bölgesi’nde bu oran %8’dir. Düzenlenen çokiçin 2011 yılına ait yabancı turist geliş sayısının sayıda fuarın önemli kısmını sektörel fuarlartoplam turist geliş sayısına oranı 0,14, Eskişehir oluşturmasına rağmen, fuarların turizm veiçin 0,05, Bilecik için 0,07 iken bu oran Türkiye kültür altyapısı ile sosyal hayat üzerindeiçin 0,47’dir. Ortalama geceleme süresinin olumlu etkiler yarattığı bilinmektedir.Türkiye ortalamasına göre düşük olması yerlive yabancı turistlerin bölgemizi günübirlikziyaret edip konaklama yapmadan gittiklerininbir işaretidir.Mekânsal Gelişme ve Yerleşimler76. TR41 Bölgesinde arazi kullanımında or- orman ve yarı doğal alanların en geniş alanaman ve yarı doğal alanlar oldukça geniş yer sahip olduğu görülmekle birlikte Eskişehir’dekaplamaktadır. 2006 yılı arazi kullanımı in- tarımsal alanlar ilk sırada yer almaktadır.celendiğinde Bursa ve Bilecik illerinde oran ileŞekil 17. TR41 Bölgesi İllerinde Arazi Kullanım OranlarıKaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Arazi Kullanımı Verileri, 2006 72

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER77. TR41 Bölgesi şehirleşme oranlarında Bile- hir olup bu ili sırasıyla Bursa ve Bilecik takipcik ili hariç ülke ortalamasının oldukça üze- etmektedir. Tepebaşı ve Odunpazarı ilçelerinirinde yer almaktadır. 2012 yılı itibari ile TR41 kapsayan merkez ilçe ilde en geniş ilçe alanı-Bölgesi illeri arasında şehirleşme oranı en yük- na sahiptir. Bursa’da Mustafakemalpaşa alansek olan il %90,01 ile Eskişehir’dir. Bursa %89,35 olarak en büyük ilçe konumundayken, ilin enşehirleşme oranı ile ikinci sırada olurken, Bilecik küçük ilçesi Yıldırım’dır. Bilecik Türkiye’nin deili %75,91 oranı ile şehirleşme oranı en düşük il- küçük illerinden biri olmakla birlikte ilde ilçelerdir. 2007-2012 yılları arası şehirleşme oranları arasında en geniş alana merkez ilçe sahiptir.incelendiğinde ise en fazla artış Bursa ilindegerçekleşmiştir. Kentsel yerleşimler il merkezin- 79. Bölge illerinde belli alanlarda önemli de-de yoğunlaşırken, kırsal yerleşimler düşük yo- recede sanayi yoğunlaşması bulunmaklağunluklu ve dağınık olarak ilçelere yayılmıştır. birlikte planlı sanayileşmenin gelişmesi ve altyapı imkânları açısından bölge önemli bir78. Bölgede alan olarak en büyük il Eskişe- OSB ve KSS altyapısına sahiptir. TR41 BölgesiHarita 6. TR41 Bölgesinde Şehirleşme Oranları (%)Kaynak: TÜİK- ADNKS verileri kullanılarak BEBKA tarafından hesaplanmıştır.73

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERHarita 7. TR41 Bölgesinde Sanayi Bölgeleri ve Doluluk/Boşluk OranlarıKaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, OSB Bilgi Portalı, OSB Müdürlüklerimevcut 22 sanayi bölgesi ile ülke içinde böl- 80. Bölge genelinde uluslararası öneme sa-geler arasında ilk sıradadır. TR41 Bölgesi’nde hip koruma alanları bulunmaktadır. Bursa’daillere göre Bursa’da 13, Eskişehir’de 3 ve Bile- Uluabat Gölü, İznik Gölü ve Kocaçay Deltası,cik’te 6 adet olmak üzere toplam 22 ihtisas ve Eskişehir’de Sakarya Nehri üzerinde bulunannormal organize sanayi bölgesi bulunmakta- Balıkdamı Sulak alanı bölgede bulunan önemlidır. Organize sanayi bölgelerinin bir kısmının sulak alanlar arasındadır. Eskişehir’de bulunanaltyapı, kamulaştırma ve tahsis edilmiş ancak Yazılıkaya Frig Vadisi, doğal sit alanı olarak tes-kullanılmayan parsellerin faaliyete açılması cil edilerek koruma altına alınmış olup yine buçalışmaları devam etmektedir. TR41 Bölgesinde ildeki Odunpazarı Semti, “Odunpazarı Tarihi veBursa’da 15, Eskişehir’de 9 ve Bilecik’te 7 tane Kentsel Sit Alanı” olarak tescil edilerek korun-olmak üzere toplam 31 tane de KSS bulunmakta maya alınmıştır. Bilecik ilinde ise Kınık Höyük,ve alanlarda bölgede 35.000’e yakın çalışan is- Aharköy Höyük ve Kandilli / Bahçehisar Höyü-tihdam edilmektedir. ğü koruma alanları arasında yer almaktadır. 74

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER81. Bölge son dönemde arazi kullanım alan- ve bu oran %24,6 olan Türkiye ortalamasınınları değişiminde yapay alanların artışı dik- üzerindedir. Eskişehir il geneli incelendiğindekat çekmektedir. Bursa’da kentleşmeye bağlı %25,9 ile hane halkının en çok 2001 ve sonra-olarak tarım alanlarında bir azalma görülürken sı yapılan binalarda yaşamakta olup bu değergüney kesimlerde bulunan platolardaki orman Bursa’da olduğu Türkiye ortalamasının üzerin-tahribatı sonucu ormanlarda da bir miktar dedir. Bilecik il geneli incelendiğinde %20,2 ileazalma meydana gelmiştir. Eskişehir’deki ya- yapılaşmanın en çok 2001 ve sonrası yapıldığıpay bölgelerdeki artışın önemli bir bölümünün gözlemlenmektedir. Bu durum özellikle Bur-sanayi alanları ve maden alanlarındaki artış sa’da kentsel dönüşüm çalışmalarını destekle-oluşturmaktadır. Bilecik’te ise madenciliğin ge- yici bir özellik taşımaktadır.lişmesine bağlı olarak yapay bölgelerde bir artıştespit edilmiştir. Ayrıca yeni yapılan inşaatların 84. Bölge illeri incelendiğinde oda başına dü-miktarındaki artış da arazi kullanım alanların- şen kişi sayısı Türkiye ortalamasının altındadaki değişimin önemli bir nedenini oluşturmak- kaldığı görülmektedir. Bölgede ikamet edentadır. hane halkları şehirleşmenin yoğun olmasının etkisi ile genel olarak 3 ve 4 odalı evlerde otur-82. Bölgede deprem riskini en fazla taşıyan il maktadır. Bölge illerinin hepsinde ev sahipliğiBursa’dır. Başta şehir merkezi olmak üzere bir- oranı kiracı oranından yüksektir. Bursa ve Es-çok ilçe, “Aktif Kuzey Anadolu Fayı” ile “Bursa kişehir illeri ev sahipliğinde Türkiye ortalaması-Fayı” etki alanında olduğu ve bu konumundan nın altında kalmaktadır. Bilecik ili ise ev sahipli-dolayı “Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası”nda ğinde Türkiye ortalamasının üzerindedir.I. Deprem bölgesinde yer almaktadır. Eskişehirilinde ikinci, üçüncü ve dördüncü derece dep- 85. Bölgede illerin merkez ilçelerinin geliştiği,rem bölgeleri yer almaktadır. Bilecik ilinde de 1. kentsel hizmetlerin de bu ilçelerde yoğun-ve 2. Derece deprem bölgeleri yer almakla bir- laştığı görülmektedir. BEBKA tarafından 2012likte özellikle ilin güney kesimleri kuzey kesim- yılında 24 gösterge kullanılarak yapılan TR 41lerine göre daha az deprem riskine sahiptir. İlçe Kalkınma endeksi çalışmasında; 1. derece gelişmiş ilçeler; Bursa ilinde Osmangazi, Nilüfer,83. Bölge illerinde nüfusun önemli bir bölümü Yıldırım, Gemlik, İnegöl, Eskişehir ilinde Tepe-deprem riski taşıyan binalarda ikamet et- başı, Odunpazarı, Bilecik ilinde ise merkez ilçemektedir. Bursa il geneli incelendiğinde %28,2 ve Bozüyük olarak ortaya çıkmıştır. İllerde tekile hane halkının en çok 1991-2000 yılları arası merkezli gelişme eğilimi devam etmektedir.yapılan binalarda yaşadığı gözlemlenmektedir (Ek 3).75

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERTablo 33. Oda Başına Düşen Kişi Sayısı ve Mülkiyet Durumu MÜLKİYET DURUMU (%)İL ADI ODABAŞINA DÜŞEN KİŞİ SAYISI Ev sahibi Kiracı Lojmanda Ev sahibi değil oturan ama kira ödemiyorBURSA 0,99 62,7 24,9 11,7ESKİŞEHİR 0,85 65,2 26,5 0,7BİLECİK 0,89 67,8 22,9 6,8TÜRKİYE 1,07 67,3 23,8 1,6 6,7 2,5 7,3 1,5Kaynak: TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, 2011Harita 8. TR41 Bölgesi Fay HatlarıKaynak: TR 41 İlleri Çevre Düzeni Planları ve AFAD verileri kullanılarak BEBKA tarafından hazırlanmıştır.tUlaşım olan TR41 ili, Bursa iken bin kişi başına motorlu kara taşıtı sayısı göstergesi açısından Eskişe-86. Bölge illerinde farklı ulaşım ve ulaştırma hir önde gelmektedir. Trafik kazalarının toplammodları gelişmiş olmakla birlikte karayolu içindeki paya bakıldığında Bilecik ili en düşükulaşımı ön plandadır. Bin km2 başına otoyoluzunluğu göstergesi açısından en iyi durumda 76

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERpaya sahiptir. Demir yolu uzunluğu 2008 – şanarak toplamda %28 oranında azalma ger-2010 yılları arası Eskişehir ilinde düzenli artış çekleşmiştir. Eskişehir Anadolu Havalimanındagöstermiş ve 2010 yılında Eskişehir bölge illeri ise iç hatlarda %77 azalma yaşanırken dış hat-arasında ilk sıraya yükselmiştir. Bin km2 başına larda ise %50 artış gerçekleşerek toplamda %13demiryolu uzunluğu göstergesine göre de aynı artış gözlemlenmiştir. Ayrıca, bölgeye çok yakınşekilde 2008 yılında Bilecik ilk sırada iken 2010 bir konumda bulunan ve Kütahya’da açılan Za-yılında ilk sırayı Eskişehir almaktadır. fer Havalimanın bu illerdeki havayolu faaliyet- lerini olumsuz etkilemesi beklenmektedir.87. TR41 bölgesinde, ülke genelinde olduğugibi, toplam araç sayılarında artış yaşan- 90. Bursa, TR41 Bölgesinde Marmara Deni-maktadır. İllere göre motorlu kara taşıtları sayı- zi’ne kıyısı olması sebebiyle denizyolu taşı-ları incelendiğinde, 2011-2012 yılları arası Türki- macılığı yapılan tek ildir. Deniz ulaşımı içinye genelinde olduğu üzere motorlu kara taşıtları kullanılan yolcu iskelesi Mudanya olup uzunarasında otomobil en fazla paya sahiptir. TR41 yıllar boyunca Bursa’nın yolcu ve araç trafiğininilleri arasında Bursa en fazla taşıta sahip ildir. denizyolu ile karşılanması buradan sağlanmış-Bin kişi başına otomobil sayıları incelendiğinde tır. 2007 yılından itibaren Güzelyalı’daki BursaTürkiye genelinde olduğu üzere 2007-2012 yıl- Feribot İskelesi’ni kullanarak araç ve yolcu ta-ları arası tüm TR41 illerinde artış gerçekleştiği şımacılığı alanında faaliyet gösteren İstanbulgörülmektedir. TR41 illeri içerisinde ise en yük- Deniz Otobüsleri ile birlikte Bursa Büyükşehirsek oran Eskişehir iline aittir. Belediyesi tarafından faaliyete geçirilen Bursa Deniz Otobüsleri (BUDO) seferleri yolcu taşıma-88. TR41 Bölgesinde demiryolu ulaşımı Eski- cılığı alanında yine Mudanya’dan yapılmakta-şehir ve Bilecik illerinde ön plana çıkmaktadır. dır.446 km. ile en uzun hatta Eskişehir’in sahip ikenBilecik ili 110 km. ile ikinci sırada yer almaktadır. 91. Bölge illerinde farklı kent içi ulaşım mod-Bursa il merkezinde demiryolu bulunmazken, ları bulunmaktadır. Bursa ilinde Bursa Büyük-Kütahya il sınırından geçen 16 km’lik demir yolu şehir sınırları içindeki kentsel ulaşım karayolu,hattı Bursa il sınırlarında yer almaktadır. Kon- otoyol, hafif raylı sistem ve yerleşim alanlarıvansiyonel trenlerde yapılan yolcu taşımacılığı içindeki yollarla sağlanmaktadır. Eskişehir kentyanında yüksek hızlı tren ulaşımında Eskişe- içinde otobüs, minibüs ve tramvay ile ulaşım önhir-Ankara hattı ülke genelinde en fazla yolcu planda iken Bilecik ilinde raylı sistem bulunma-taşınan hatların başında gelmektedir. makta ve kent içi ulaşım otobüs ve minibüs ile sağlanmaktadır.89. Bölge illerinden Eskişehir ve Bursa’da ha-valimanları bulunmasına rağmen bu alanlar 92. Bölge genelinde, hem bölge içi hem deetkin şekilde değerlendirilememektedir. TR41 çevre bölgelerle ulaşım bağlantılarının ge-Bölgesi havalimanları yolcu trafiğinde 2011- lişmesine önemli katkılar sağlayacak çalış-2012 yılları arası Bursa Yenişehir Havalimanı iç maları devam eden önemli karayolu ulaşımhatlarda %19, dış hatlarda ise %42 azalma ya- projeleri mevcuttur. Tamamlanmış projelerden77

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLERBursa Çevre Yolu Projesi toplam 80 km uzun- tısı sağlanması amaçlanmaktadır. Ankara-İz-luğunda olup yolun tamamı trafiğe açılmıştır. mir Otoyol Projesi de Ankara’dan başlayacakSamanlı Bağlantı yolundaki (6 km) çalışmalar ve Eskişehir üzerinden İzmir’e ulaşacaktır. An-tamamlanma aşamasındadır. Gebze’den başla- kara-İzmir Otoyol Projesi kapsamında Ankarayan Gebze-Orhangazi-İzmir (İzmit Körfez Geçişi ile İzmir arasında yer alan Eskişehir, Afyon, Kü-Dâhil) Otoyolu mevcut Bursa Çevre Yolu ile bir- tahya ve Uşak’ın sahip olduğu ticari ve turistiklikte ücretli yol olarak işletilmesini kapsayacak- kapasitenin faal hale getirilmesi için yapılacaktır. Bursa-Sivrihisar Yolu Projesi’yle Marmara olan otoyolun büyük fayda sağlaması hedef-Bölgesi ile Ege Bölgesinin otoyol ağı ile bağlan- lenmektedir.Harita 9. Bölgede çalışmaları devam eden başlıca karayolu ulaşım projeleri Bursa-Sivrihisar Otoyol ProjesiGebze-Orhangazi-İzmir Otoyolu Bursa Çevre Yolu Projesi 78

BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER93. Bölgede demiryolu ulaşımının geliştiril- kombine taşımacılık yapılması da planlanmak-mesi amacıyla son dönemde önemli büyük tadır. Eskişehir-Antalya Hızlı Tren Hattı Proje-ölçekli yatırım çalışmaları başlatılmıştır. si de İstanbul-Ankara hattını Eskişehir’e kadarAnkara-Eskişehir ve Eskişehir-İstanbul hatla- ortak kullanmak suretiyle İstanbul-Ankara-An-rı olmak üzere iki etaptan oluşması planlanan talya arasında hızlı tren bağlantısını sağlamayaAnkara-İstanbul Hızlı Tren Hattının Ankara-Es- amaçlamaktadır. Ayrıca bu hat üzerinden An-kişehir etabı 2007 yılında faaliyete geçmiş ol- talya Limanına demiryolu bağlantısı sağlamakmakla birlikte Eskişehir - İstanbul hattı inşaat amacı ile proje çalışmalarına başlanmıştır.çalışmaları 2014 yılında tamamlanarak hizme-te açılmıştır. Böylece, Ankara-İstanbul hızlı tren 94. Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansıhattı tamamlanmış olup 2014 yılı içerisinde tarafından hazırlanan Yaşam Kalitesi ve Eri-hizmet vermeye başlamıştır. Bandırma-Bur- şilebilirlik Alt Endeksinde Eskişehir TR41 illerisa-Osmaneli Hızlı Tren Projesi ile Ankara, İzmir, arasında en iyi performansa sahip il olarakİstanbul ve Bursa gibi metropollerin arasında- ortaya çıkmaktadır. Erişilebilirlik alanında ile-ki ulaşımın kolaylaştırılması amaçlanmakta- tişimle ilgili iki gösterge olan Bin Kişi Başına Cepdır. Mart 2013’te açılışı gerçekleştirilen Eskişe- Telefonu Abone Sayısı ve Bin Kişi Başına İnter-hir-Konya YHT seferleri iki şehir arası seyahat net Abone Sayısı göstergelerinin her ikisinde desüresini oldukça düşürmüş olup bu hat üzerinde TR41 illeri arasında en iyi değerler Eskişehir ili-Bursa-Konya arasında YHT ile otobüs bağlantılı ne aittir.Çevre ve Doğal Kaynaklar95. Bölgede önemli sulak alanlar mevcut kazanımı amacıyla sulak alanların drene edi-olup, zengin biyoçeşitlilik ve doğal kaynaklar lerek veya doldurularak kurutulması; sanayiyetarımsal faaliyetler, evsel ve endüstriyel kir- bağlı kirlilik, tarım ve hayvancılık faaliyetlerinelenme, erozyon ve avlanma nedeniyle tehdit bağlı kirlilik, bilinçsiz ve usulsüz avcılık; yanlışaltındadır. Bursa’da Uluabat Gölü, İznik Gölü arazi kullanımları, kaçak yapılaşma ve turizmve Kocaçay Deltası, Eskişehir’de Sakarya Nehri kaynaklı tahribat adı geçen sulak alanlarınüzerinde bulunan Balıkdamı Sulak alanı bölge- önemli problemleri arasında yer almaktadır.de bulunan önemli sulak alanlar arasındadır.Genel anlamda ekonomik nedenlerle ve arazi79