พระบรมสารีริกธาตุ น้อมนำปัญญา สู่สัมมาปฏิบัติ

พระบรมสารรี ิกธาตุ นอ มนําปญญา สูสัมมาปฏิบัติ วดั ตาลเอน อ.บางปะหัน จ.พระนครศรีอยธุ ยา

พระบรมสารีริกธาตุ นอ มนาํ ปญญา สูสมั มาปฏบิ ตั ิ วัดตาลเอน อ. บางปะหัน จ. พระนครศรีอยุธยา ท่ีปรกึ ษา : พระครสู มหุ จ ิรยุทธ อธิฉนโฺ ท รวบรวม : อายุบวร ภาพปก : อรรถนติ ิ ลาภากรณ ภาพประกอบ : ภาพลายเสนโดย อรรถนิติ ลาภากรณ ภาพถา ยพระบรมสารีรกิ ธาตโุ ดย ศภุ ฤกษ ปน สุวรรณบตุ ร ออกแบบปก : ภาพถายเหตกุ ารณโดย คณะญาตธิ รรม วัดตาลเอน รปู เลม : วรญั ญป วีร ผองเมอื งปก ประสานงาน : เฌตม ประชาศิลปชยั , ภาริษา มธุรพงศากลุ , พนู สุข สุภากรณ พิมพค ร้งั ที่ : วรรณภา พพิ ฒั นางกูร, ภาริษา มธุรพงศากุล พมิ พท่ี : ๑ เดือน มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๕๕๕ จาํ นวน ๓,๕๐๐ เลม บริษัท เอส.พ.ี เอน็ . การพิมพ จํากดั โทร. ๐-๒๕๓๙-๐๗๐๔-๖ ผใู ดตอ งการจะพิมพห นงั สือเลม น้แี จกเปนธรรมทาน ตดิ ตอที่ พูนสุข สุภากรณ ๐๘๕-๔๐๗-๖๔๖๙ “ความดี สง ตอใหก ันได ไมสงวนลิขสิทธิ์ ความดี” Dhammaintrend รว่ มเผยแพรแ่ ละแบง่ ปนั เป็นธรรมทาน ๒

คาํ อนโุ มทนา เรื่องของพระธาตุเสด็จเปนเร่ืองอจินไตย บางคนเชื่อ บางคนไมเชื่อ อยูท่ีสติ ปญญา และศรัทธา ของชาวพุทธ อยางไรกต็ ามอาตมาขอฝากขอ คิดไว ดงั นี้ ไหวพระพุทธ อยาไปสะดุดทีท่ องคาํ ไหวพ ระธรรม อยาไปขยํ้าท่ีใบลาน ไหวพระสงฆ อยา ไปคดิ เปน ลูกชาวบา น ไหวพระธาตุ ก็ขอใหถ งึ ธรรมธาตุ ขอใหก ารบูชาแตละคร้งั โปรดมุงจิตสศู รัทธา นอมนําปญญาสสู มั มาปฏิบตั ิ ขออนุโมทนากับผูรวบรวม ผูจัดพิมพ ผูประสานงาน และผูบริจาคทุกทาน พรอมกันน้ันตอง ขอขอบพระคุณทานพระมหาสมชาย ปภัสฺสโร วัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร เปนอยางย่ิง ท่ีไดอนุญาตใหนํา บทความธรรมะของทา นมาลงพิมพใ นหนังสือเลมน้ี ขอขอบคณุ เจาของบทความทกุ ๆ ทานท่ไี ดรวมกนั จรรโลงพระพุทธศาสนา นอมนําปญญาสูสัมมา ปฏิบตั ิ ขอพระสทั ธรรมของพระพุทธเจา จงดํารงอยสู น้ิ กาลนานเทอญ ธรรม พร สนั ติ พระครสู มุหจิรยุทธ อธิฉนฺโท เจา อาวาสวัดตาลเอน สํานักปฏิบตั ธิ รรมประจําจงั หวัดพระนครศรีอยุธยา แหงที่ ๑๕ ๓

สารบัญ ชวงที่ ๑ จากพระโพธสิ ัตว ... สูพระพุทธเจา ๖ ชวงที่ ๒ ประสตู ิ ๙ ดรณุ วยั ๑๐ ออกบรรพชา ๑๑ บําเพญ็ เพยี ร ๑๓ ตรัสรู ๑๔ เสวยวิมุตตสิ ุข ๑๖ ปฐมเทศนา ๑๗ พุทธกจิ ๔๕ พรรษา ๑๘ ปรนิ ิพพาน ๒๒ ๒๔ จากพระพุทธเจา ... สูพระบรมสารรี กิ ธาตุ ๒๕ พระบรมสารรี ิกธาตุ ๒๗ การแจกพระบรมสารรี ิกธาตุ ๒๙ ประเภทของพระบรมสารีริกธาตุ ๓๓ ลักษณะและขนาดของพระบรมสารีริกธาตุ ๓๖ ความสาํ คญั ของพระบรมสารรี ิกธาตใุ นประเทศไทย ๓๙ คติความเช่ือเรอ่ื งปาฏหิ าริยข องพระบรมสารรี ิกธาตุ ๔๐ การปฏบิ ัติตอองคพระบรมสารรี กิ ธาตุ ๔

ชว งที่ ๓ จากพระบรมสารรี กิ ธาตุ ... สูศ รัทธาแหงมหากษัตรยิ  ๔๔ ชว งท่ี ๔ จากศรัทธาแหงมหากษตั ริย ... สูธรรมะปฏิบัตขิ องมหาชน ๔๙ ชวงท่ี ๕ ธรรมบรรยาย โดยพระครูสมุหจ ริ ยทุ ธ อธิฉนฺโท ๖๕ ในวันท่ี ๑๔ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๕๕๓ จากธรรมะปฏิบัตขิ องมหาชน ... สูประสบการณพ ระธาตเุ สดจ็ พระธาตุเสดจ็ ที่ ประเทศศรีลังกา (คร้ังที่ ๑) ๖๖ พระธาตุเสด็จที่ ประเทศศรีลังกา (ครั้งที่ ๒) ๘๓ พระธาตเุ สด็จที่ จ. นครศรีธรรมราช และ สหภาพพมา ๑๕๒ พระธาตุเสดจ็ ที่ หนากุฏิ ๑๖๒ เรอื่ งของผูมจี ติ ศรัทธา สง มารวมปน ประสบการณ ๑๖๙ บทสงทา ย ๑๘๖ ภาคผนวก ๑ ภาพพระบรมสารรี กิ ธาตุ และพระอรหนั ตธาตุ ภายในพระอุโบสถวดั ตาลเอน ต. ตาลเอน อ. บางปะหัน จ. พระนครศรอี ยุธยา ๑๘๘ ภาคผนวก ๒ แผนพบั ประวตั พิ ระอบุ าลมี หาเถระ ทีญ่ าตธิ รรมไทยไดพมิ พถวาย วดั บปุ ผาราม ประเทศศรีลงั กา ๑๙๙ รายนามผูบรจิ าค ๒๐๗ ๕

ชว งที่ ๑ จากพระโพธสิ ัตว . . . สูพ ระพทุ ธเจา เรียบเรียงโดย พระมหาสมชาย ปภสั สฺ โร วัดประยุรวงศาวาสวรวหิ าร ๖

พระพุทธศาสนามีแหลงกําเนิดอยูในดินแดนท่ีรูจักกันในครั้งพุทธกาลวา “ชมพูทวีป” อันไดแก ทวีปที่มีลักษณะสัณฐานคลายใบชมพูหรือใบหวา ในปจจุบัน ชมพูทวีปมีฐานะเปนเพียง อนุทวีป (Subcontinent) แหงเอเชียใต ประกอบดวยดินแดนของประเทศอินเดีย ปากีสถาน เนปาล และ บังคลาเทศ แตในคร้ังพุทธกาล ภาคพ้ืนชมพูทวีปถูกแบงเปนประเทศใหญนอย ซ่ึงเรียกกันวา รัฐหรือ แควน จํานวนไมนอยกวา ๒๑ แควน เฉพาะแควนมหาอํานาจในสมัยน้ันมี ๔ แควนคือ มคธ โกศล วังสะ และอวนั ตี กลา วถงึ พระบรมโพธสิ ัตวเจา ครั้นบังเกิดเปน สันตุสิตเทวราช เสวยทิพยสมบัติอยูในรัตนวิมาน สวรรคช้ันดุสิตเทวโลก ครั้งนั้น ทาวมหาพรหมและเทวราชในสวรรคทั้ง ๖ ชั้นฟา ชวนกันไปเฝากราบทูล อาราธนาพระบรมโพธิสัตวเจา จุติลงไปบังเกิดเปนมนุษยในมนุษยโลก เพื่อจะไดตรัสรูเปน พระสัพพัญูสัมพุทธเจา แสดงธรรมสั่งสอนประชากรใหรูธรรมและประพฤติธรรม สมดังท่ีพระองคได บาํ เพญ็ บารมตี ามท่ตี ้ังพระทยั ไวแ ตแรกพระบรมโพธสิ ตั วเ จา ยังมิไดรับอาราธนาของทวยเทพท้ังหลายโดย ทนั ที แตทรงพิจารณาดู ปญ จมหาวิโลกนะ ๕ ประการ กลา วคอื ๑. กาลเวลา คือ กาลเวลาแหง “อายุของมนุษย” คือ ถามนุษยมีอายุมากเกินแสนปขึ้นไป หรือ ต่ํากวารอยปลงมา ก็ไมใชกาลที่จะลงมาตรัสรู เพราะยุคสมัยที่มนุษยอายุมากเกินไปก็ไมอาจเห็นพระไตร ลกั ษณ หรอื หากอายุสนั้ เกนิ ไปกม็ ีกิเลสหนามากไมอาจเห็นธรรม แตใ นยคุ นเี้ ปน ยคุ ทมี่ นุษยมีอายุรอยป จึง เปน กาลท่ีจะลงมาตรสั รูได ๒. ทวีป ทรงเห็นวา “ชมพูทวีป” เปนทวีปท่ีเหมาะสมที่จะลงมาตรัสรู เพราะถือเปนทวีปที่ เจริญรุงเรืองที่สุดในยุคน้ัน พระพุทธเจาท้ังปวงในอดีตลวนประสูติในมัชฌิมประเทศ และกรุงกบิลพัลดุ แควนสักกะนั้นก็ตั้งอยูในมัชฌิมประเทศแหงชมพูทวีป เหตุนี้พระบรมโพธิสัตวซึ่งบังเกิดเปนสันดุสิต เทวราช เสวยทพิ ยสมบัติอยใู นสวรรคช้ันดสุ ติ เลอื กลงมาจตุ ใิ นชมพทู วีป ๓. กาลประเทศ ทรงเห็นวา “มัชฌิมประเทศ” คือทองถ่ินรวมกลาง “ชมพูทวีป” ซึ่งบัดน้ีอยูใน อินเดีย และปากสี ถานเปนสวนมาก เลยเขาไปในเนปาลบาง เชน สถานท่ีประสูติอยูในเนปาล เปนสถานที่ เหมาะท่ีจะลงมาตรัสรู มีแควนเล็กแควนหน่ึงชื่อวา สักกชนบท เปนดินแดนของชนชาติผูเรียกตนเองวา ศากยะ พระราชาผูปกครองแควนน้ีในครั้งนั้นมีพระนามวา พระเจาสุทโธทนะ พระองคมีชื่อโคตรหรือ สกุลวา โคตรมะ บางครั้งมีผูเรียกพระองคดวยพระนามเต็มวา พระเจาสุทโธนะ โคตมะ ราชสํานักของ พระองคต ง้ั อยูในเมืองหลวงชือ่ วา กรุงกบิลพสั ดุ ๔. ราชตระกูล ทรงเห็นวงศ “ศากยราชตระกูล” และพระเจาสุทโธทนะจะทรงเปนพระราชบิดา ได ๗

๕. พระราชมารดา คือ “พระนางสิริมหามายา” ผูมีศีลและบารมีธรรมซึ่งไดทรงอบรม บม บําเพ็ญเพียรสงั่ สมมาเปน เวลา ๑ อสงไขย และนบั แตนจ้ี ะมีพระชนมชพี เหลืออีกเพียง ๑๐ เดือนกับอีก ๗ วัน ซึ่งสมควรเปนพระราชมารดาได พระนางจะมีพระชนมสืบไปจากเวลาท่ีพระโอรสประสูติเพียงเจ็ด วัน สัตวอ่ืนไมอาจอาศัยคัพโภทร (ครรภ) บังเกิดไดอีก ทั้งนี้พระนางสิริมหามายาเทวียังเปนผูรักษา เบญจศลี าจารวัตรอนั บริสทุ ธ์ิ เม่ือพระบรมโพธิสัตวเจาเห็นวาอยูในสถานท่ีควรจะเสด็จจุติลงได ดวยจะสําเร็จดังมโนปณิธานท่ี ทรงตัง้ ไว จงึ ไดท รงรบั คําทูลเชิญของมวลเทพนิกร หลังจากนั้นในราตรีกาล วันอาสาฬหปุรณมี เพ็ญเดือน ๘ น้ัน พระบรมโพธิสัตวเจาเสด็จลงปฏิสนธิในพระครรภพระนางเจาสิริมหามายา และในวันเพ็ญ วิสาขะ (เดือนหก) พระบรมโพธิสัตวเจาก็ไดประสูติจากมาตุคัพโภทรเพื่อทรงเปนที่พ่ึงของสัตวโลกทั้งหลายสืบ ตอไป ๘

ประสูติ พระเจาสุทโธทนะมีพระอัครมเหสีทรงพระนามวา มหามายาเทวี ทั้งสองพระองคทรงอยูรวมกัน มาดวยความผาสุก จนกระทั่งพระเทวีทรงมีพระครรภ เม่ือพระครรภแกจวนจะประสูติ พระนางไดรับ พระบรมราชานุญาตจากพระสวามีใหแปรพระราชฐานไปประทับท่ีกรุงเทวทหะเปนการชั่วคราว ทั้งน้ีก็เพ่ือ ประสูติในตระกูลของพระนางตามประเพณีนิยมสมัยนั้น พระเทวีเสด็จออกจากกรุงกบิลพัสดุพรอมดวย ขาราชบริพารในเวลาเชา ของวนั เพ็ญเดือน ๖ กอนพุทธศักราช ๘๐ ป เมื่อขบวนเสด็จผานมาถึงสวนลุมพินี อันตัง้ อยูกึ่งกลางทางระหวางกรงุ กบิลพัสดุ และกรุงเทวทหะตอกัน พระนางทรงมีพระประสงคจะประพาส อุทยาน ขา ราชบริพารจึงเชิญเสด็จแวะไปประทับพักผอ นอิริยาบถใตสาละ ขณะประทับอยูที่สวนลุมพินีนั้น พระนางไดประสูติ พระโอรสภายใตตนสาละ เม่ือพระเจาสุทโธทนะทราบขาวประสูติ จึงตรัสส่ังใหเชิญ เสดจ็ พระนางพรอ มดวยพระราชกุมารกลบั คนื กรงุ กบิลพัสดโุ ดยดวน ขาวการประสูติแพรไปถึงอสิตดาบส ผูอาศัยอยูในอาศรมเชิงเขาหิมาลัย ดาบสทานน้ีมี ความคนุ เคยกบั ราชสาํ นักของพระเจาสุทโธทนะ พอทราบขาวประสตู ขิ องพระราชกุมาร ดาบสจึงลงจากเขา เขาไปเยี่ยมเยียนราชสํานัก ทานมีความรูเกี่ยวกับการทํานายมหาปุริสลักษณะ พอเห็นพระราชกุมารก็ ทาํ นายไดท นั ทวี า นี่คอื ผจู ะตรสั รูเปน พระสัมมาสัมพุทธเจา จึงกลาวพยากรณวา “พระราชกุมารนี้จักบรรลุ พระสัพพัญุตญาณ เห็นแจงพระนิพพานอันบริสุทธิ์อยางย่ิง ทรงหวังประโยชนแกชนเปนอันมาก จะประกาศธรรมจักร พรหมจรรยของพระราชกุมารน้ีจักแพรหลาย” แลวกราบลงแทบพระบาทของ พระราชกุมาร พระเจาสุทโธทนะทอดพระเนตรเห็นเหตุการณน้ัน ทรงรูสึกอัศจรรยและเปยมลนดวยปติ ถึงกับทรุดพระองคลงอภวิ าทพระราชกมุ ารตามอยา งดาบส เมื่อพระราชกุมารประสูติได ๕ วัน พระเจาสุทโธทนะทรงโปรดใหประกอบพิธีเฉลิมฉลองรับขวัญ และขนานพระนาม โดยเชิญพราหมณ ๑๐๘ คนผูเชี่ยวชาญไตรเพทมาบริโภคโภชนาหาร ณ ที่ประชุมของ พราหมณไ ดถ วายพระนามวา “สิทธัตถะ” แปลวา “สมประสงค” กลาวคือ พระราชกุมารจะทรงปรารถนา สิง่ ใด ก็จะไดส ่งิ น้นั ตามความปรารถนา คนสวนมากมักเรยี กพระองคตามช่ือโคตรวา “โคตมะ” ตอจากนั้น พราหมณ ๘ คนผูรูการทํานายลักษณะ ไดตรวจสอบลักษณะของพระราชกุมารแลวพบวาพระราชกุมารมี ลักษณม หาบุรษุ ๓๒ ประการ จึงใหคําทํานายชีวิตในอนาคตของพระราชกุมาร พราหมณ ๗ คนทํานายวา สทิ ธัตถราชกมุ ารพระองคน ้ี หากครองเพศฆราวาสจะไดเปนถึงพระเจาจักรพรรดิ แตหากออกผนวช จะได เปน พระสมั มาสัมพุทธเจา ศาสดาเอกของโลก แต โกณฑัญญะ พราหมณคนท่ี ๘ ใหคําทํานายยืนยันหนัก แนนเปนคตเิ ดยี ววา พระราชกุมารจะตองออกผนวชและตรัสรเู ปน พระสัมมาสมั พุทธเจา ในวันท่ี ๗ นับแตวันประสูติ พระนางมหามายาเทวีผูเปนพระราชชนนีของพระราชกุมารไดเสด็จ ทิวงคต ทั้งนี้เพราะ “พระราชมารดาของพระโพธิสัตวมีชนมายุนอยนัก เม่ือพระโพธิสัตวประสูติได ๗ วัน พระราชมารดาของพระโพธิสัตวยอมทิวงคตไปบังเกิดในสวรรคชั้นดุสิต” นับแตน้ันมา พระราชกุมาร- สิทธัตถะจงึ อยูในความดูแลของพระนางมหาปชาบดีโคตมี พระนานางของพระองคซึ่งเปนพระมเหสีของ พระเจาสุทโธทนะสืบตอมา ๙

ดรุณวยั คําพยากรณของพราหมณท่ีวา ถาพระราชกุมารอยูครองเพศฆราวาสแลวจะไดเปนพระเจา จักรพรรดินั้นสรางความปติยินดีแกพระเจาสุทโธทนะ ผูปรารถนาจะเห็นสักกชนบทซึ่งเปนอาณาจักรเล็ก ที่ตองสยบยอมตออํานาจของมหาอาณาจักรเพ่ือนบานชื่อแควนโกศล พระองคปรารถนาจะเห็นพระราช โอรสสรางสักกชนบทใหมีอํานาจเกรียงไกรเหนือแควนมหาอํานาจในสมัยนั้น แตพระองคยังทรงหว่ัน พระทยั วา พระราชโอรสอาจเลอื กการออกบรรพชาเปนจุดหมายสําคัญกวาการครองราชยตามคําพยากรณ ในมติที่สอง เพราะพระองคเปนกษัตริยจึงตองพยายามดําเนินการใหพระราชกุมารไดขึ้นครองราชย สืบสันตติวงศ และทรงกระทําทุกวิถีทางเพ่ือปองกัน มิใหพระราชกุมารมีพระทัยนอมไปในการบรรพชา ทรงรับสั่งใหขาราชบริพารบํารุงบําเรอโลกียสุขแกเจาชายสิทธัตถะอยางเต็มที่ ไมมีอะไรท่ีพระราชกุมาร ปรารถนาแลว จะไมไ ด พระราชกุมารจึงเปน พระยุพราชผูสุขมุ าลชาติอยางยง่ิ ดงั มบี ันทกึ กลาวถงึ ไววา “ภิกษุทั้งหลาย! เราเปนผูละเอียดออน ละเอียดออนมาก ละเอียดออน ที่สุด พระชนกรับสั่งใหขุดสระโบกขรณี ๓ สระสําหรับเราไวในพระราชวัง ใหปลูกอุบลบัวขาบสระหน่ึง ปลูกปทุมบัวหลวงสระหนึ่ง ปลูกปุณฑริกบัวขาว สระหน่ึง ไมเพียงแตเราจะใชไมจันทนแควนกาสีเทาน้ัน ทั้งผาโพก เส้ือ ผานุง ผาหมของเราลวนทําในแควนกาสี มีคนคอยก้ันเศวตฉัตรใหเราตลอดคืน ตลอดวัน ดว ยหวังวา หนาวรอ น ธลุ ี หญา หรอื นาํ้ คา งอยา ได กลา้ํ กรายเรา” แมพระราชบิดาจะไดพยายามทุกวิถีทางเพ่ือชักจูงพระราชกุมารใหติดอยูในเสนหย่ัวยวนใจของ เพศคฤหัสถ ก็ดเู หมอื นวาความพยายามนั้นจะไมสามารถทําลายพระอุปนิสัยใฝธรรมของพระราชกุมารได ดงั มเี หตกุ ารณห นงึ่ เกิดขึ้น กลาวคือ คร้ังหนึ่งมีการจัดงานพืชมงคลแรกนาขวัญ พระเจาสุทโธทนะเสด็จ แรกนาดวยพระองคเอง โปรดใหเชิญเสด็จพระราชกุมารไปดวย และใหแตงท่ีประทับอยูภายใตตนหวา ครั้นถึงเวลาแรกนาขวัญ พวกนางสนมพ่ีเลี้ยงนางนมพากันไปดูพิธีแรกนาขวัญ ปลอยพระราชกุมารเพียง ลําพัง พระราชกมุ ารประทบั นั่งขัดสมาธิเจริญอานาปานสติกรรมฐานจนไดปฐมฌาน ขณะน้ันเปนเวลาบาย เงาของตนไมอ่ืนไดชายไปตามดวงตะวัน ยกเวนเงาของตนหวาซึ่งหยุดอยูกับท่ีเสมือนหน่ึงเปนเงาขณะ เท่ียงวัน ปรากฏเปนอัศจรรยประจักษแกพี่เล้ียงนางที่กลับมาเห็น จึงรีบนําความไปกราบบังคมทูล พระราชบิดา พระเจาสุทโธทนะเสด็จไปทอดพระเนตรเห็นเหตุการณ ทรงเล่ือมใสพระราชโอรสเปน อยางมาก ถึงกับยกพระหัตถขึ้นถวายอภิวาทพระราชกุมารอันเปนการอภิวาทคร้ังที่ ๒ นับแตการอภิวาท ครัง้ แรก เมอ่ื คร้ังที่อสิตดาบสเขาเย่ยี มพระราชกุมาร เมื่อพระราชกุมารทรงเจริญวัยพอที่จะเขารับการศึกษาได พระราชบิดาทรงพาไปมอบไวในสํานัก ครูวิศวามิตรเพ่ือใหทรงศึกษาศิลปวิทยาตาง ๆ ท่ีจําเปนสําหรับรัชทายาทท้ังหลาย พระราชกุมารทรง ศึกษาอยางรวดเร็วมาก ไมนานนักก็จบหลักสูตร คร้ันถึงคราวตองแสดงความสามารถตอหนาพระที่นั่ง ๑๐

พระองคก็แสดงไดดีเลิศล้ําหนาพระราชกุมารอ่ืนๆ อันนําความชื่นชมโสมนัสมาสูพระราชบิดาและพระ ประยูรญาติ เม่ือเจาชายสิทธัตถะมีพระชนมายุครบ ๑๖ พรรษา เปนเวลาสมควรแกการอภิเษกสมรส พระราชบดิ าตรัสสง่ั ใหส รา งปราสาท ๓ หลงั ชอื่ วา สุจนั ทะ โกกนุทะ และโกญจะ เพ่ือเปนท่ีประทับของพระ ราชโอรสใน ๓ ฤดู คือ ฤดูหนาว ฤดูรอน ฤดูฝน แลว ทรงขอเจาหญงิ ยโสธรา (พิมพา) พระราชบุตรีของ พระเจาสุปปพุทธะ ในเทวทหนคร มาอภิเษกเปนพระชายาของพระราชกุมาร ชีวิตของเจาชายสิทธัตถะ ในชวงนี้เพยี บพรอมดว ยโลกยี สขุ ดังพระพทุ ธดํารัสตรสั เลาภายหลังวา “เมื่อกอนสมัยเราเปนคฤหัสถครองเรือน เปนผูอิ่มหนําเพียบพรอม ดวย กามคุณหา บําเรอตนดวยรูป เสียง กลิ่น รสสัมผัสท่ีนาปรารถนารักใคร ชอบใจ นารัก ประกอบดว ยกาม เปน ทตี่ ั้งแหง ความกําหนัด ปราสาทของเรานั้น มีถึงสามหลัง คือ ปราสาทหน่ึงเปนที่อยูในฤดูฝน ปราสาทหนึ่งเปนท่ีอยูในฤดู หนาว ปราสาทหน่ึงเปนที่อยูในฤดูรอน เราน้ันถูกบําเรอดวยดนตรี มีแตสตรี ไมมีบุรุษเจือปนอยูบนปราสาทสําหรับฤดูฝนตลอดสี่เดือน ไมเคยลงจาก ปราสาทเลย” ออกบรรพชา แมเ จาชายสิทธตั ถะจะทรงดําเนินชีวิตอันสมบูรณพูนสุขอยางนั้น ความเบื่อหนายในเพศฆราวาสก็ บังเกิดขึ้น จนทําใหพระองคตัดสินพระทัยออกบรรพชาเม่ือมีพระชนมายุ ๒๙ พรรษา อะไรคือสาเหตุที่ แทจริงของการออกบรรพชายังเปนปญหาท่ียังไมมีขอยุติ นักปราชญสวนใหญเชื่อตามแนวทางมหาปทาน สูตร ๑๓ ท่ีวาเจาชายสิทธัตถะเสด็จประพาสพระอุทยาน ๔ คร้ัง ทรงพบเทวทูต ๔ คือ คนแก คนเจ็บ คนตาย และสมณะ ตามลาํ ดับในการประพาสแตละคร้ัง การพบเทวทูตหรือความทุกข ๔ มิติของชีวิตทํา ใหพระเนตรสวางพอท่ีจะหย่ังรูถึงความไมเที่ยงแทและไรแกนสารของชีวิต พระองคทรงเก็บเอาภาพของ คนแก คนเจ็บและคนตายมาเปนเรื่องที่จะตองครุนคิดจริงจัง ทําใหลดความมัวเมาในความเปนหนุม ความมีสุขภาพดี และความมัวเมาในชีวิต ทรงเตือนพระองคเองวา พระองคหนีความแก ความเจ็บและ ความตายไมพ น แตยงั มีทางหลุดพนเหลอื อยสู ายหนึง่ นั่นคือการเลือกใชชีวิตแบบสมณะนักบวชอันปลอด จากภารกิจทเ่ี ปนเครือ่ งถวงไมใ หค น พบโมกษธรรม พระองคท รงดํารวิ า “ชีวิตฆราวาสคับแคบ เปนทางมาแหงฝุนละออง การบวชเปนทาง สะดวกปลอดโปรง การท่ีบุคคลผูครองเรือนจะประพฤติพรหมจรรยใหบริบูรณ บริสุทธเ์ิ ต็มท่ีเหมือนสังขขัด ไมใชทําไดงาย อยางไรก็ดี เราควรจะปลงผม โกน หนวด นงุ หมผากาสาวพัสตร สละบา นเรือน ออกบวชเปน บรรพชติ ” ๑๑

เมื่อไดทรงตัดสินพระทัยออกผนวชแลว เจาชายสิทธัตถะทรงรอเวลาอยูจนกระทั่งทราบขาว พระนางพิมพาประสูติพระโอรส ผูตอมาไดพระนามวา “ราหุล” เพราะในวันประสูติ เจาชายสิทธัตถะทรง เปลงอุทานวา “ราหุลํ ชาตํ พนฺธนํ ชาตํ” (บวงเกิดแลวเครื่องพันธนาการเกิดแลว) ตกเวลากลางคืน ของวันประสตู ินัน้ พระสทิ ธัตถราชกมุ ารทรงนัดแนะกบั นายฉนั นะ ใหนํามากัณฐกะเตรียมรอนําเสด็จออก บรรพชา พระองคเสด็จไปทอดพระเนตรพระราหุลกุมาร และพระนางพิมพาผูกําลังบรรทมหลับ แลวทรง มา กัณฐกะพรอมนายฉนั นะเสด็จออกจากพระราชวัง ในคืนท่ีเสด็จออกบรรพชานั้น เจาชายสิทธัตถะทรงมี พระชนมายุ ๒๙ พรรษา เมื่อเสด็จออกพนพระราชวังแลว เจาชายสิทธัตถะทรงเขาเขตแดนแควนโกศลและแควนวัชชี เวลาใกลรุงเสด็จถึงฝงแมนํ้าอโนมานที แมนํ้าสายน้ีอยูระหวางเขตแดนของสามแควนคือ แควนสักกะ แควนโกศล และแควนวัชชี พระองคทรงมาขามฝงแมน้ํา แลวเสด็จลงจากหลังมาไปประทับน่ังบนกอง ทราย ทรงเปล้ืองเคร่ืองทรงมอบใหนายฉันนะนํากลับพระนคร ทรงตัดพระเมาลีดวยพระขรรค ครองผา กาสาวพัสตรแลวอธิษฐานใจบวชเปนบรรชิต ทรงสงนายฉันนะกลับ เสด็จลําพังองคเดียวมุงพระพักตรไป ยังแควน มคธ ในท่ีนีม้ ขี อควรสงสยั บางประการเก่ียวกับอาการกิริยาท่พี ระสิทธตั ถราชกุมารเสด็จออกผนวช นั่นก็ คือ ตามเรื่องราวท่ีบรรยายมาน้ัน พระกุมารเสด็จหนีออกผนวชในเวลากลางคืน โดยที่พระราชบิดา และ พระประยูรญาติไมทรงทราบ แตพระไตรปฎกไดบันทึกไววา พระราชบิดาและพระประยูรญาติทรงทราบ แตไมอ าจทกั ทวงหามปราม ดังท่ีพระพุทธเจาทรงเลาไววา “สมัยเม่ือเรายังเปนหนุม มีผมดําสนิท อยูในวัยที่กําลังเจริญเติบโต เปน ปฐมวัย เมื่อมารดาบิดาไมปรารถนา (จะใหบ วช) รอ งไหนํ้าตานองหนาอยู เราได ปลงผมโกนหนวด นุง หม ผากาสาวพัสตร สละเรือนออกบวชเปน บรรพชติ ” พระราชดํารัสน้ีแสดงวา พระเจาสุทโธทนะทรงทราบดีวาเจาชายสิทธัตถะจะออกผนวช แตไมอาจ ทักทว งหา มปรามได จึงเกดิ คาํ ถามขึ้นวา เหตุใดจงึ ทักทว งหามปรามไมได? คงจะมีเหตุจําเปนบางประการ เกิดข้นึ แตไมไดรบั การบันทึกเปน หลักฐาน ถา เช่ือตามมตวิ า พระราชกุมารเสด็จหนีออกไปผนวช พระราช บดิ าทรงทราบก็นา จะสง คนไปตดิ ตามออ นวอนใหกลบั พระนคร แตก ็ไมปรากฏวา มีการกระทาํ เชน นน้ั เลย อยางไรก็ตาม ประเด็นสําหรับประนีประนอมในท่ีน้ีนาจะเปนวา เจาชายเสด็จหนีไปในเวลา กลางคืน พระราชบิดามาทราบเรื่องราวในเวลาเชา เม่ือนายฉันนะกลับมากราบทูลวาพระราชกุมารไดปลง ผมโกนหนวดอธิษฐานเพศเปน บรรพชติ แลว พระราชบิดาจึงกรรแสงดวยความโทมนัส แตไมอาจสงคนไป ตามเสด็จกลับวังได เพราะพระราชกุมารตัดพระเมาลีเสียแลว สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยา วชิรญาณวโรรสทรงประทานการวินิจฉัยไววา “บางทีการตัดพระเมาลีน้ันเองเปนเหตุใหพระราชบิดาและ พระญาติวงศส ิ้นหวงั ในพระองค เพราะไดยินวา คนในคร้ังนั้นถือการตัดผมวาเปนจัญไร คนผูตัดหรือโกน ผมแลวเปน ทดี่ หู มิน่ ของคนทง้ั หลาย” ๑๒

บาํ เพญ็ เพยี ร ภายหลังการบรรพชา พระสิทธัตถะไดเสด็จดําเนินถึงแควนมคธ แลวไปสมัครเปนศิษยของ คณาจารยใหญ ๒ ทาน คือ อาฬารดาบส และอุทกดาบส ฝกปฏิบัติกรรมฐานหรือโยคะในสํานักของ อาจารยทานแรกจนไดรูปฌาน ๔ และอรูปฌาน ๓ คือไดข้ันอากิญจัญญายตนะ และไดรูปฌานที่ ๔ คือ เนวสัญญานาสัญญายตนะ ซ่ึงเปนช้ันท่ีจบหลักสูตรหมดภูมิรูของอาจารย แมอาจารยท้ังสองจะเชิญใหอยู ในสาํ นักตอไปดวยตําแหนง ฐานะเทาเทียมอาจารย พระสิทธัตถะก็ไมทรงปรารถนา ทรงอําลาจากสํานักไป เพราะพิจารณาเห็นวาลาํ พังฌานสมาบัตทิ ไี่ ดมา ยังไมใ ชสมั มาสมั โพธิญาณ หนังสือพุทธประวัติภาษาไทยสวนมาก นิยมกลาวถึงเหตุการณตอนนี้ไววา พระโพธิสัตวไดทรง ทดลองปฏิบัติในลัทธิท้ังสองน้ันแลว ทรงดําริวาทางปฏิบัตินี้มิใชหนทางพระโพธิญาณ การบันทึกเชนนี้ เทากับแสดงวา การบําเพ็ญสมาธิถึงข้ันอรูปฌาน ๔ ไมไดเปนประโยชนเกื้อกูลแกการบรรลุพระนิพพาน มแี ตจะออกนอกทางทําใหเ สียเวลาไมตางจากการบาํ เพ็ญทุกกรกิริยาในอนั ดับถดั ไป เมื่อพิเคราะหดูแลวจะพบวา การปฏิบัติสมาธิจนไดอรูปฌาน ๔ ไมถือวาออกนอกทางนิพพานแต อยางใด แมที่จริงน้ันการไดฌานสมาบัติเปนการอยูครึ่งนิพพาน เพราะไดเพียงสิกขา ๒ ขอ คือ ศีลกับ สมาธิ แตยังขาดปญญา สิ่งที่อาฬารดาบสและอุทกดาบสสอนสาวกคือสิ่งที่เรียกวา โยคะ ซึ่งเปนวิธีเจริญ สมาธิภาวนานนั่ เอง ผลของโยคะ เทา กับหรอื เปน อันเดยี วกันกบั ผลของ สมถกรรมฐานในพระพุทธศาสนา อันนเ้ี ปนการยนื ยันวา สมถกรรมฐานมีอยูแลวในศาสนาอ่ืนสมัยพระพุทธเจา แตสมถกรรมฐานอยางเดียว ไมทําใหถึงนิพพาน พระพุทธองคทรงใชสมาธิที่ไดจากการปฏิบัติสมถกรรมฐานมาเปนบาทแหงการเจริญ วิปสสนากรรมฐาน จึงไดปญญาการตรัสรู ดังนั้นวิปสสนากรรมฐานจึงเปนคําสอนพิเศษที่มีเฉพาะใน พระพุทธศาสนาเทานั้น แตเนื่องจากพระองคไมไดปฏิบัติวิปสสนากรรมฐานตอจากการไดอรูปฌานในสํานักของ อุทกดาบส พระองคจึงไมไดตรัสรู ทรงพิจารณาเห็นวาอรูปฌานน้ี “ไมเปนไปเพ่ือเบ่ือหนาย เพ่ือคลาย กาํ หนัด เพือ่ ดบั สนทิ เพอ่ื สงบระงบั เพือ่ ความรยู ่ิง เพ่ือตรัสรู เพ่ือนิพพาน (แต) เปนไปเพียงเพื่อใหอุบัติ ในแนวสญั ญานาสัญญายตนพรหมเทา นัน้ ” พระองคทรงหยดุ การบาํ เพญ็ เพียรทางใจซึ่งพาพระองคมาครึ่ง ทางนิพพาน ทรงหันไปบําเพ็ญเพียรทางกายซึ่งพาเฉออกนอกทางนิพพาน การบําเพ็ญเพียรทางกายนั้นมี ชอื่ เรียกวา ทกุ กรกริ ยิ า เม่ือเสด็จออกจากสํานักของดาบสท้ังสองแลว พระสิทธัตถะไดเสด็จไปยัง ตําบลอุรุเวลาเสนา นิคม บําเพญ็ ทกุ กรกริ ิยาหรือการทรมานตนในทน่ี ั้น การบาํ เพ็ญทุกกรกิริยานี้แบง เปน ๓ ระยะ คือ ระยะท่ี ๑ ทรงกดพระทนตดวยพระทนต กดพระตาลุ (เพดาน) ดวยพระชิวหาไวใหแนนจน พระเสโท (เหงื่อ) ไหลออกจากพระกัจฉะ (รกั แร) เสร็จแลวทรงทดลองทําวิธีทสี่ อง ระยะที่ ๒ ทรงผอนกล้ันลมหายใจเขา-ออก เมื่อลมเดินไมสะดวกทางชองพระนาสิก (จมูก) และชองพระโอษฐ (ปาก) ก็เกิดเสียงดังอูทางชองพระกรรณ (หู) ทั้งสอง ทําใหปวดพระเศียรอยาง แรง มีอาการเสียดพระอุทร (ทอง) และรอนพระวรกายเปนที่สุด แมทรงทรมานกายเพียงน้ีก็ยังไม บรรลุโพธญิ าณ จงึ เปล่ยี นเปนวธิ ที ี่ ๓ ๑๓

ระยะท่ี ๓ ทรงอดพระกระยาหาร โดยลดอาหารลงทีละนอยๆ จนไมเสวยพระกระยาหารเลย พระวรกายเหี่ยวแหง พระฉวี (ผิว) เศราหมอง พระอัฐิ (กระดูก) ปรากฏท่ัวพระวรกาย เม่ือทรงลูบ พระวรกาย เสน พระโลมา (ขน) ก็หลุดติดพระหัตถ พระกําลังลดนอยถอยลง เม่ือเสด็จดําเนินไปทาง ไหนก็ถึงกับซวนเซลมลงสลบ พอฟน คืนสติข้ึนมาทรงดําริวา การทรมานตนอยางมากท่ีสุดก็ทําไดแคน้ี เราทาํ หมดแลว แตย ังไมต รสั รู การบาํ เพญ็ ทกุ กรกิริยาจึงไรผล ไดตัดสินพระทัยเลิกบําเพ็ญทุกกรกิริยา เสวยพระกระยาหารตามปกติ และทรงหันกลับมาบาํ เพญ็ เพยี รทางใจอีก เม่ือเจาชายสิทธัตถะทรงออกผนวช พราหมณโกณฑัญญะผูเคยทํานายลักษณะพระราชกุมาร ในวันขนานพระนามวา พระกมุ ารจะตองออกบวชและตรสั รูเปน พระพุทธเจา ไดชักชวนบุตรของเพื่อน ๔ คนออกบวชตามเสดจ็ เพราะเชื่อมน่ั วา พระสทิ ธัตถะจะตองไดตรัสรูเปนพระอรหันตสัมมาสัมพุทธ- เจา นักบวชท้ังหาที่มีโกณฑัญญะ เปนหัวหนามีชื่อเรียกวา ปญจวัคคีย พวกปญจวัคคียนี้ไดปรนนิบัติ รับใชพระโพธิสัตวขณะที่ทรงบําเพ็ญทุกกรกิริยา จึงสามารถเปนพยานไดวา พระสิทธัตถะทรมาน พระองคมากนอยเพียงไร คร้ันเห็นวา พระสิทธัตถะเลิกบําเพ็ญทุกกรกิริยา หันกลับมาเสวย พระกระยาหารอกี พระปญจวคั คียไดตาํ หนิพระสทิ ธัตถะวาลมเหลวและกลายเปนคนมักมาก ตางรูสึก ผดิ หวงั จึงพากนั ละทิ้งพระสทิ ธัตถะหนีไปอยู ณ ปาอิสิปตนมฤคทายวัน เมอื งพาราณสี การจากไปของพระปญจวัคคียนับเปนสิ่งท่ีดี เพราะจะไดไมมีใครรบกวนสมาธิของ พระสิทธัตถะ พระองคจึงสามารถบําเพ็ญเพียรทางใจไดเต็มที่ และการบําเพ็ญเพียรครั้งนี้ทําให พระองคต รสั รู ตรสั รู ในเวลาเชาของวันเพญ็ เดอื น ๖ พระสทิ ธัตถะประทับนงั่ ใตโคนตน ไทร นางสุชาดานําถาดอาหารมา เพ่ือแกบนรุกขเทวดาประจําตนไทร พบพระสิทธัตถะก็เขาใจวาเปนเทวดาน่ังรอเคร่ืองพลีกรรม จึงนํา ขาวมธุปายาสไปถวายท้ังถาด พระสิทธัตถะรับของถวายแลวถือถาดไปยังริมฝงแมนํ้าเนรัญชรา สรงสนานพระวรกายแลวขึ้นมาประทับนั่งเสวยขาวมธุปายาสจํานวน ๔๙ ปนจนหมด จากน้ันเสด็จไป ประทับในดงไมสาละ จนเวลาเย็นจึงเสด็จไปที่ตนมหาโพธิ์ ทรงปูลาด หญาคา ๘ กําท่ีโสตถิยพราหมณ ถวายในระหวางทางลงใตตนมหาโพธิ์ ประทับน่ังขัดสมาธิ ผินพระพักตรไปทางทิศตะวันออก หัน พระปฤษฎางคเ ขาหาตน มหาโพธ์ิ ทรงอธิษฐานวา “แมเ นอ้ื และเลอื ดจะเหือดแหงไป เรายังไมบรรลุสมั มาสัมโพธิญาณตราบใด จะไมล กุ ขน้ึ จากทีน่ ่ีตราบนั้น” ๑๔

จากน้นั ทรงเจรญิ สมาธิภาวนาจนจิตเปนสมาธิไดฌานท่ี ๔ แลวบําเพ็ญภาวนาตอไปจนไดฌาน ๓ คอื : W ในยามท่ีหน่ึงของคืนนั้น--ทรงไดปุพเพนิวาสนุสติญาณ คือ ระลึกชาติปางกอนของ พระองคเองได W ในยามท่ีสอง--ทรงไดจุตูปปาตญาณ คือมีตาทิพย สามารถเห็นการจุติและอุบัติของ วญิ ญาณทั้งหลาย W ในยามสดุ ทาย--ทรงไดอ าสวกั ขยญาณ คือ ตรัสรูอริยสัจ ๔ วาอะไรคือ ทุกข สมุทัย นิโรธ มรรค ความรนู ที้ ําใหกเิ ลสาสวะหมดสิ้นไปจากจติ ใจ พระองคต รัสรเู ปน พระสัมมาสัมพุทธเจาในเวลาท่ีแสง เงิน แสงทองเร่ิมจับขอบฟา รวมระยะเวลาท่ีบําเพ็ญเพียรต้ังแตออกผนวชจนตรัสรูได ๖ ป ขณะที่ตรัสรู พระองคมีพระชนมายุ ๓๕ พรรษา ๑๕

เสวยวมิ ุตตสิ ุข เมื่อตรสั รูแลว พระพทุ ธเจาเสด็จประทับเสวยวิมุตติสุขอยูใตตนมหาโพธิ์ และบริเวณขางเคียงเปน เวลา ๗ สัปดาห คอื W สัปดาหท่ี ๑ ประทับนั่งใตตนมหาโพธ์ิตอไปอีก ๗ วัน ทรงใชเวลาทบทวนปฏิจจสมุปบาท ที่พระองคเพิง่ ตรัสรู W สัปดาหท่ี ๒ เสด็จออกจากตนมหาโพธิ์ไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ประทับยืนเพงตน มหาโพธิโ์ ดยมไิ ดกระพรบิ พระเนตรตลอด ๗ วนั สถานที่นั้นมีช่อื ในสมยั ตอมาวา ‘อนมิ ิสเจดีย’ W สัปดาหท ี่ ๓ เสด็จกลับมาประทับอยูในที่กึ่งกลางระหวางอนิมิสเจดีย และตนมหาโพธิ์ ทรง จงกรมอยทู นี่ ัน่ ตลอด ๗ วัน ที่จงกรมน้นั มชี อื่ เรียกวา ‘รตั นจงกรมเจดยี ’ W สัปดาหที่ ๔ เสด็จไปทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของตนมหาโพธิ์ประทับนั่งขัดสมาธิ พิจารณาอภิธรรมปฎ กตลอด ๗ วนั สถานทน่ี นั้ มีชื่อเรียกตอ มาวา ‘รตั นฆรเจดยี ’ W สัปดาหที่ ๕ เสด็จไปทางทิศตะวันออกของตนมหาโพธิ์ ประทับอยูใตตนไทรซ่ึงเปนท่ีพัก ของคนเลีย้ งแพะอันไดชื่อวา อชปาลนิโครธ ทรงเสวยวมิ ุตตสิ ขุ ตลอด ๗ วนั W สัปดาหที่ ๖ เสด็จไปทางทิศตะวันออกเฉียงใตของตนมหาโพธ์ิประทับนั่งท่ีควงไมจิกหรือ มจุ ลินท เสวยวิมตุ ตสิ ขุ ท่ีนนั่ อกี ๗ วัน W สปั ดาหท ่ี ๗ เสดจ็ ไปยงั ตนเกดหรือราชายตนะ ซึ่งอยูทางทิศใตของตนมหาโพธิ์ ทรงเสวย วิมุตติสุขอยูที่น่ันเปนสัปดาหสุดทายในสัปดาหนี้มีพอคา ๒ พี่นองชื่อ “ตปุสสะ” และ “ภัลลิกะ” เดิน ทางผานมาพบจึงนําเสบียงกรังเขาไปถวาย แลวประกาศตนเปนอุบาสกคนแรกที่เขาถึงพระรัตนะสอง คือ พระพทุ ธและพระธรรมเปน สรณะ คร้ันเสวยวิมุตติสุขครบ ๗ สัปดาหแลว พระองคเสด็จกลับมาประทับท่ีควงไมไทรช่ือ อชปาล- นโิ ครธอกี ทรงดําริวา ธรรมทีพ่ ระองคตรัสรเู ปน ของลึกซึง้ ยากท่ผี อู ืน่ จะรตู าม ทอ พระทัยในอนั ที่จะประกาศ ธรรม แตอ าศัยทท่ี รงมพี ระกรณุ าในหมสู ตั ว ประกอบกับพิจารณาทราบชัดถึงความแตกตางระหวางบุคคล ๔ ประเภท อนั เปรียบไดก ับบวั ๔ เหลา คือ ๑. อุคฆฏติ ัญู ผมู ีปญญาดีและมกี เิ ลสนอ ย สามารถเขา ใจฉบั พลันเพยี งเพราะไดย นิ หวั ขอธรรม ท่ียกขึน้ แสดง เหมือนดอกบัวที่พนนํา้ พอตอ งแสงอาทติ ยก็บานทันที ๒. วปิ จติ ญั ู ผูม ีปญ ญาปานกลางและมีกเิ ลสปานกลาง สามารถเขาใจธรรมไดถ ามกี ารอธิบาย ความใหพสิ ดารออกไป บคุ คลประเภทน้เี ปรยี บไดกับดอกบัวทีอ่ ยเู สมอนาํ้ พรอ มจะบานในวันรุง ขึน้ ๓. เนยยะ ผูมปี ญญานอ ยแตม กี ิเลสหนา สามารถเขา ใจธรรมไดก็ตอเมอ่ื มีการพร่าํ สอนย้ําแลว ย้ํา อกี เหมือนดอกบวั ท่ีอยูใตน ้ํารอโอกาสบานในวันตอ ๆ ไป ๔. ปทปรมะ บคุ คลไรปญญา เรยี นหวั ขอธรรมไดบางแตไมอาจเขา ใจความหมายของคํา เปรียบ ไดกบั ดอกบัวทีเ่ พ่งิ งอกขึน้ ใหม ยังอยูในโคลนตม มักจะตกเปนอาหารของปลาและเตา ในจํานวนบคุ คล ๔ ประเภทน้ี สามประเภทขา งตนยังเปนผูท่ีพระองคพอจะสอนใหต รัสรูตามได ทรงพิจารณาเหน็ ดังนี้แลวจงึ ตดั สินพระทยั แสดงธรรม ๑๖

ปฐมเทศนา เมื่อไดต กลงพระทัยวา จะประกาศศาสนาแลว ทรงนกึ ถงึ บุคคลทีส่ มควรจะแสดงธรรมโปรดกอนซ่ึง จะตองเปนประเภทดอกบัวพน น้ํา ทรงนึกถงึ อาฬารดาบสและอุทกดาบส แตทราบวาทานทงั้ สองส้ินชีพแลว จึงตัดสินพระทัยโปรดปญจวัคคีย แลวเสด็จไปปาอิสิปตนมฤคทายวัน ถึงที่นั่นในเวลาเย็นของวัน ข้ึน ๑๔ คํ่า เดือน ๘ เม่ือแรกพบพระพุทธองค พวกปญจวัคคียแสดงอาการไมเคารพเชื่อฟงพระศาสดา ตอเม่อื พระองคต รสั เตือนแลว จงึ ตัง้ ใจฟงพระธรรมเทศนากัณฑแรกท่ีพระพุทธเจาทรงแสดงในวันรุงขึ้นมี ช่ือวา ธรรมจักกัปปวัตตนสูตร พระสูตรน้ีเปนพระธรรมเทศนากัณฑแรกจึงมีความหมายมาก เพราะถา หากไมมีใครสามารถเขาใจไดก็จะทําใหพระองคทอพระทัยไปวา พระธรรมนั้นลึกซ้ึงเกินกวาคนท่ัวไปจะ หยั่งถึง ฉะน้ัน เม่ือทานโกณฑัญญะไดดวงตาเห็นธรรมสําเร็จเปนพระโสดาบันในเวลาจบเทศนา พระพทุ ธองคจงึ เปลงอทุ านวา “อฺญาสิ วต โภ โกณฺฑฺโญ” (ทานผูเจริญ! โกณฑัญญะไดรูแลวหนอ) เพราะอุทานนท้ี า นโกณฑัญญะจึงมีชื่อเพิ่มข้ึนวา “อัญญาโกณฑัญญะ” ทานไดทูลขอบรรพชาอุปสมบทใน วันนั้นเอง พระองคทรงบวชใหดวยเอหิภิกขุอุปสัมปทา โดยเปลงพระวาจาวา “ทานจงเปนภิกษุมาเถิด (เอหิ ภิกฺขุ) ธรรมอันเรากลาวดีแลว ทานจงประพฤติพรหมจรรยเพื่อทําที่สุดทุกขโดยชอบเถิด” ทานอัญญาโกณฑัญญะสําเร็จเปนพระภิกษุดวยพระวาจาน้ี ทานเปนพระสงฆองคแรกในพระพุทธศาสนา อีก ๔ วันถัดมาปญจวัคคียที่เหลือไดบรรพชาอุปสมบทท้ังหมด ในวันแรม ๕ คํ่า เดือน ๙ พระพุทธองค ทรงแสดงอนัตตลักขณสูตรโปรดพระปญจวัคคียจนทั้ง ๕ ทานไดสําเร็จเปนพระอรหันต นับวามี พระอรหันตเกดิ ข้นึ ในโลก ๖ องคร วมทงั้ พระพทุ ธเจา ๑๗

พุทธกิจ ๔๕ พรรษา ตอจากนั้นพระพุทธเจาทรงประกาศศาสนาโดยไมมีการหยุดพักเปนเวลา ๔๕ พรรษา พุทธกิจ ที่พระองคบาํ เพญ็ ตลอดเวลานี้มมี ากมาย พอจะสรุปไดต ามลําดับพรรษา ดังนี้ W พรรษาที่ ๑ พระพุทธองคท รงเสด็จจําพรรษาที่ปาอิสิปตนมฤคทายวันพรอมพระปญจวัคคีย ขณะประทับอยูท่ีน้ันไดแสดงธรรมโปรดยสกุลบุตรและใหอุปสมบทดวยเอหิภิกขุอุปสัมปทาแกยสะและ สหายอกี ๔ คน ทุกคนไดฟ งธรรมสําเรจ็ เปนพระอรหันตสว นบิดามารดาและอดตี ภรรยาของพระยสะได ประกาสตนเปน อุบาสกอบุ าสิกาผถู ึงรัตนตรัยเปนสรณะ นับเปนอุบาสกอุบาสิกาคนแรกท่ีถึงพระรัตนตรัย เปนสรณะ ในขณะน้ันมีพระอรหันตในโลก ๑๑ องค มีพุทธบริษัท ๓ คือ ภิกษุ อุบาสก อุบาสิกา ใน พรรษาน้นั เองสหายอ่นื ๆ ของพระยสะ ๕๐ คนเปน ชาวชนบท ไดทราบขา ววา พระยสะบวชจึงมาขอบรรพชา อปุ สมบทไดฟ งธรรมสาํ เร็จเปนพระอรหันตท กุ ทาน ทาํ ใหจํานวนพระอรหันตในพรรษาท่ี ๑ มีท้ังสิ้นรวม ๖๑ องค พอพนฤดูฝนปนั้น พระศาสดาทรงสงพระอรหันตสาวก ๖๐ องคไปประกาศพระศาสนาดวย พระดํารัสวา “ภิกษุท้งั หลาย! เธอทงั้ หลายจงเทยี่ วจาริกไป เพอ่ื ประโยชน เพ่ือความสุข แกชนเปนอันมาก เพื่อความเอ็นดูแกโลก เพ่ือประโยชนเก้ือกูล เพ่ือความสุขแก เทวดาและมนุษยทั้งหลาย แตอยาไปทางเดียวกันถึงสองรูป ภิกษุทั้งหลาย! พวกเธอจงแสดงธรรมใหงดงามในเบ้ืองตน ทามกลางท่ีสุด จงประกาศ พรหมจรรย (ศาสนา) พรอมท้ังอรรถ และพยัญชนะใหบริสุทธ์ิบริบูรณส้ินเชิง สัตวท้ังหลายที่มีธุลีในดวงตาแตเล็กนอยก็มีอยู สัตวพวกน้ียอมเส่ือมจากคุณที่ ควรไดเ พราะไมไ ดฟ งธรรม ผูรูทั่วถึงธรรมจักมีเปนแน แมเราเองก็จะไปยังตําบล อุรุเวลาเสนานคิ มเพ่ือแสดงธรรม” คร้ันพระสาวกแยกยายกันไปประกาศพระศาสนาแลว พระศาสดาเสด็จเพียงลําพังไปยังตําบลอุรุ เวลาเสนานิคม ในระหวางทางทรงแสดงธรรมโปรดชายหนุม ๓๐ คนชื่อวาพวกภัททวัคคีย จนชายหนุม ทั้งหมดบรรลุอรหัต ประทานอุปสมบทแลวสงไปประกาศพระศาสนา จากน้ันเสด็จตอไปยังตําบลอุรุเวลา เสนานิคม ใชเวลา ๒ เดือน จึงปราบทิฐิของ หัวหนาชฎิล ช่ือ อุรุเวลกัสสปะ พรอมทั้งบริวาร ๕๐๐ คน แลวไดแ สดงธรรมสง่ั สอนชฎิลนองชายอีก ๒ ทาน คือ นทีกัสสปะ ผูมีบริวาร ๓๐๐ คน และ คยากัสสปะ ผูมีบริวาร ๒๐๐ คน ทรงประทานอุปสมบทแกชฎิลท้ังหมด ทรงพาภิกษุชฎิล ๑,๐๐๓ รูปไปท่ีตําบลคยา สสี ะ แสดงอาทติ ตปรยิ ายสูตรโปรดจนทุกรูปสาํ เร็จเปนพระอรหันต จากตําบลคยาสีสะ พระพุทธองคทรง พาพระอรหันต ๑,๐๐๓ องคไปกรุงราชคฤหนครหลวงแหงแควนมคธ ประทับอยูในดงตาลหรือลัฏฐิวัน พระเจาพิมพิสารทรงทราบขาวจึงเสด็จพรอมดวยขาราชบริพารจํานวนมากไปเฝาพระศาสดา เนื่องจาก ประชาชนท่ีไปเฝาสวนมากเคยนับถือลัทธิชฎิลมากอน พระพุทธองคจึงรับสั่งใหพระอุรุเวลกัสสปะแสดง ความไมมีแกนสารของลัทธิชฎิลใหที่ประชุมทราบ แลวพระองคจึงทรงแสดงอนุปุพพิกถา พระเจา ๑๘

พมิ พิสารและขา ราชบริพารสวนมากไดดวงตาเห็นธรรม สวนขาราชบริพารที่ไมบรรลุธรรมวิเศษก็ปฏิญาณ ตนเปนพทุ ธมามกะ วันรุงข้ึน พระพุทธเจาพรอมดวยพระภิกษุสงฆไดไปฉันในพระราชวังตามคําอาราธนาของ พระเจาพิมพิสาร ในวันน้ันพระเจาพิมพิสารทรงถวายพระราชอุทยานเวฬุวัน (สวนไผ) เปนท่ีอยูของ พระสงฆ วัดเวฬุวันจึงเปน วดั แหงแรกในพระพุทธศาสนา จากเรื่องราวที่บรรยายมา พอจะจับเปนประเด็นสําคัญอันเน่ืองดวยวิธีประกาศศาสนาของ พระพุทธเจา ในขั้นตนพระองคมุงเอาชนะเจาลัทธิอยางชฎิลสามพี่นองใหไดกอน จากน้ันจึงแสดงธรรม โปรดพระเจาพิมพิสารผูเปนกษัตริยครองแควนมคธซึ่งมีอํานาจยิ่งใหญไมแพแควนโกศล ศรัทธาท่ี พระองคไ ดร ับจากประมุขของอาณาจักรเปน หลกั ประกันวา พระศาสนาจะแพรหลายไปสปู ระชาชนชาวมคธ ไดโดยงาย น่ีคอื เหตุผลวา ทําไมพระพุทธศาสนาจึงแพรหลายรวดเร็วจนเอาชนะศาสนาพราหมณในสมัยน้ัน ได เมอื่ ผนู าํ ยอมรับนับถือพระพุทธศาสนา ประชาชนยอมดําเนนิ รอยตาม ขณะประทับอยู ณ พระเวฬุวันวิหารน้ันกลุมปริพาชกมีหัวหนาช่ืออุปติสสะ และโกลิตะไดมา เฝาพระพุทธเจา อุปติสสะและโกลิตะเคยฟงธรรมจากพระอัสสชิมากอนจนไดสําเร็จเปนพระโสดาบัน พระพุทธเจาประทานอุปสมบทแดปริพาชกท้ังหมดและแสดงธรรมโปรดพระบวชใหมทั้งหมดยกเวน พระอุปติสสะกับพระโกลิตะสําเร็จเปนพระอรหันต พระโกลิตะเปนพระอรหันตเม่ือบวชได ๗ วัน สวนพระอุปติสสะใชเวลา ๑๕ วันจึงสําเร็จเปนพระอรหันต ตอมาพระอุปติสสะไดรับยกยองเปน พระอัครสาวกเบื้องขวา ไดนามใหมวาพระสาริบุตร สวนพระโกลิตะไดนามใหมวาพระโมคคัลลานะ ไดรับยกยองเปนพระอัครสาวกเบื้องซาย เม่ือพระพุทธเจาประทับอยูที่วัดเวฬุวันไดมีมหาสันนิบาต คือ การประชุมใหญของพระสาวก เรียกวา จาตุรงคสันนิบาต แปลวา การประชุมประกอบดวยองค ๔ อรรถกถาทีฆนขสตู ร ไดแสดงไววา องค ๔ นัน้ คือ ๑. พระสาวกไดม าประชุมกันในวนั มาฆปณุ ณมี คอื วนั เพญ็ เดอื นมาฆะหรือเดือนสาม ๒. พระสงฆ ๑,๒๕๐ องคม าประชุมในวนั นัน้ โดยมไิ ดนดั หมาย ๓. พระสงฆเ หลานั้นเปน พระอรหันตผ ไู ดอ ภิญญา ๖ ๔. พระสงฆทั้งหมดลวนเปนเอหิภิกขุ คือ ไดรับอุปสมบทที่พระศาสดาประทานเอง ใน โอกาสท่มี ีการประชุมใหญน้ี พระพุทธองคไ ดทรงแสดงโอวาทปาฏิโมกข ทีก่ ลาวมาทัง้ หมดเปนพุทธกิจในพรรษาที่ ๑ D พรรษาท่ี ๒, ๓ และ ๔ พระพุทธเจาเสด็จประทับอยูท่ีวัดเวฬุวัน พุทธกิจสําคัญในชวงนี้คือ การเสด็จเยือนกรุงกบิลพัสดุในพรรษาที่ ๒ แสดงพระธรรมเทศนาโปรดพระเจาสุทโธทนะจนไดบรรลุ อนาคามิผล พระมหาปชาบดีโคตมีและพระนางพิมพาไดบรรลุโสดาปตติผล โปรดใหพระสารีบุตร บรรพชาราหุลกุมาร เปนสามเณรรูปแรกในพระพุทธศาสนา ในระยะนี้กษัตริย ๖ พระองค คือ พระภทั ทยิ ะ พระอนรุ ทุ ธะ พระอานนท พระภัคคุ พระกมิ พลิ ะ และพระเทวทัต ไดออกผนวชพรอมกับชาง กลั บกช่อื อุบาลี ในระยะท่ีพระพุทธเจาประทบั อยู ณ วัดเวฬวุ ันน้ัน เศรษฐีชาวกรุงสาวัตถี แควนโกศล มีช่ือ วา อนาถปณฑิกะ ไดเดินทางมากรุงราชคฤห และไดสดับพระธรรมเทศนาของพระศาสดาจนไดดวงตา เห็นธรรม กราบทูลอาราธนาพระพุทธเจาใหเสด็จไปประทับท่ีกรุงสาวัตถี ตนเองกลับไปกอนเพ่ือเตรียม ๑๙

สรางวัดรอรับเสด็จ บริจาคทรัพย ๕๔ โกฏิ ซ้ือที่ดินของพระเจาเชตกุมารสรางพระเชตวันมหาวิหารถวาย เปนท่ีประทับของพระพุทธองคและพระภิกษุสงฆ พระพุทธองคมักประทับจําพรรษาอยูที่พระเชตวันมหา วิหารนีน้ านทส่ี ุดรวมได ๑๙ พรรษา W พรรษาที่ ๕ พระพุทธเจาเสด็จประทับจําพรรษานี้ท่ี กูฏาคารศาลา ปามหาวัน กรุงเวสาลี อันเปนเมืองหลวงของแควนวัชชี ในขณะประทับอยูในที่น้ัน ทรงทราบขาวประชวรหนักของพระพุทธบิดา คือพระเจาสุทโธทนะ จึงรีบเสด็จพรอมพระภิกษุสงฆไปยังกรุงกบิลพัสดุ ทรงแสดงพระธรรมเทศนาโปรด พระพทุ ธบดิ าอยู ๗ วนั ในวันสุดทาย พระเจาสุทโธทนะบรรลุพระอรหัตและนิพพาน ภายหลังการถวาย พระเพลิงพระบรมศพ พระนางมหาปชาบดีทูลขออุปสมบทเปนภิกษุณีถึงสามคร้ังก็ไดรับการปฏิเสธจาก พระพุทธเจาถึงสามคร้ัง เม่ือพระศาสดาเสด็จกลับกรุงเวสาลี พระนางมหาปชาบดีไดพาเจาหญิงสากิยานี เปนอนั มากตามเสด็จไปขออปุ สมบทอกี พระอานนทไ ดช ว ยทลู ขอใหพระศาสดาอนุญาตการอุปสมบทพระ ภิกษุณี ในท่ีสุดพระพุทธเจาทรงอนุญาตโดยมีเงื่อนไขวา พระนางมหาปชาบดีตองยอมรับครุธรรม ๘ ประการ ซึ่งพระนางก็ยินดรี ับครธุ รรมน้ัน และไดอปุ สมบทดวยการยอมรบั ครุธรรมนั่นเอง นับวาพระนาง มหาปชาบดีเปนพระภิกษุณีรูปแรกในพระพุทธศาสนา ในพรรษานี้จึงมีพุทธบริษัทครบสี่ใน พระพุทธศาสนา คือ ภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก อุบาสิกา เม่ือพระมหาปชาบดีผนวชแลว ประชาชนและเสนา อํามาตยไดพรอมใจกันอัญเชิญพระเจามหานาม โอรสของพระเจาอมิโตทนะเปนกษัตริยแหงกรุง กบิลพัสดสุ บื ตอ จากพระเจา สทุ โธทนะ ฝายพระนางพมิ พาไดเสดจ็ ออกผนวชเปนพระภกิ ษณุ ีในระยะนี้ W พรรษาที่ ๖ พระพุทธเจาเสด็จจําพรรษาที่มกุฏบรรพต “ทรงทรมานหมูอสูร เทพยดา และ มนษุ ยใ หเ สียพยศอันรายแลว และใหเ ล่อื มใสในพระพทุ ธศาสนา” W พรรษาที่ ๗ พระพุทธเจา ทรงแสดงยมกปาฏิหาริยที่กรุงสาวัตถีในวันเพ็ญเดือน ๘ จากนั้น เสดจ็ ข้นึ ไปประทับจาํ พรรษาบนสวรรคชั้นดาวดงึ ส ตรัสแสดงอภิธรรมปฎกทั้ง ๗ คัมภีรแกเทวดาและ พระพุทธมารดาผูเสด็จมาจากสวรรคชั้นดุสิตเพื่อสดับธรรมเม่ือออกพรรษาแลว พระพุทธเจาเสด็จลง จากสวรรคช้นั ดาวดึงสม ายงั โลกมนุษยท ่ีเมอื งสงั กสั สะ วันทเี่ สดจ็ ลงมานั้นเรียกวา วนั เทโวโรหณะ W พรรษาท่ี ๘ พระพุทธเจาเสด็จประทับจําพรรษาท่ี เภสกฬามิคทายวัน ปาไมสีเสียด เขตนครสุงสมุ ารคิระ ในแควนภัคคะ ซึ่งในสมัยน้ันโพธิราชกุมารผูเปนพระโอรสของพระเจาอุเทนเปนเจา ครองนคร พระพุทธเจาแสดงโพธิราชกุมารสูตร ในพระสูตรน้ีพระพุทธเจาตรัสประวัติของพระองคเอง ตั้งแตอ อกผนวชจนแสดงปฐมเทศนา W พรรษาท่ี ๙ พระพุทธเจาทรงรับอาราธนาของโฆสกเศรษฐีไปประทับจําพรรษา ณ วัดซ่ึง เศรษฐีเปนผูสรางชื่อวา โฆสิตาราม ท่ีกรุงโกสัมพี นครหลวงของแควนวังสะ อันมีพระเจาอุเทนเปน กษตั ริยปกครอง ขณะประทับอยูท่ีน่ัน พระพุทธเจาแสดงธรรมโปรดพระนางมาคันทิยา แตพระองคตอง เผชิญการกล่ันแกลงจากพระนางมาคันทิยา ผูจางคนตามดาพระองค นอกจากน้ันพระนางมาคันทิยา ยัง จา งคนวางเพลิงตําหนักของพระนางสามาวดี จนพระนางสามาวดถี ูกไฟครอกสิ้นพระชนม เพราะกรรมอัน นั้นพระนางมาคันทิยาถกู ลงโทษประหารชีวิต ๒๐

W พรรษาท่ี ๑๐ พระภิกษุชาวเมืองโกสัมพีทะเลาะกันจนแตกเปน ๒ กลุมใหญ คือ ฝาย พระวินัยธร และพระธรรมธร พระพุทธเจาตรัสเตือนใหสามัคคีปรองดองกันก็ไมมีใครเช่ือฟง ทรงเบื่อ หนายระอาพระทัยจึงเสด็จไปอาศัยบานปาลิไลยกะ เสด็จจําพรรษาท่ีควงไมสาละ ในราวปารักขิตวัน ชาง ปาลไิ ลยกะมาอุปฏฐาก W พรรษาท่ี ๑๑ เสด็จไปจาํ พรรษาท่ใี กลบ า นนาลายพราหมณ W พรรษาท่ี ๑๒ ทรงจําพรรษาท่ีปุจิมัณฑพฤกษ คือรมไมสะเดาที่นเฬรุยักษสิงอยู ใกลเมือง เวรญั ชา ในพรรษาน้ที รงบัญญตั ิพระวนิ ยั ต้งั สกิ ขาบทเปนขอปฏิบัตสิ าํ หรับพระภกิ ษุเปนครัง้ แรก W พรรษาท่ี ๑๓ ทรงจาํ พรรษาท่ีปาลไิ ลยบรรพต W พรรษาที่ ๑๔ เสด็จไปจาํ พรรษา ณ พระเชตวันมหาวหิ าร พระนครสาวัตถี W พรรษาที่ ๑๕ เสด็จไปประทับจําพรรษา ที่นิโครธาราม ริมฝงแมนํ้าโรหิณี ในพรรษานี้พวก เจาศากยะแหงกรุงกบิลพัสดุยกทัพไปประชิดกองทัพของเจาโกลิยะแหงกรุง เทวทหะ เพื่อรบแยงชิง กรรมสิทธเ์ิ หนือแมนาํ้ โรหณิ ี พระพทุ ธเจาเสด็จไปหา มทัพไดส ําเร็จ W พรรษาท่ี ๑๖ เสด็จประทับจําพรรษาท่ีเมืองอาฬวี ณ อัคคาเสวเจดีย เพ่ือโปรดอาฬวกะ ยักษ ขณะประทับอยูทน่ี ่ัน ไดแสดงเทศนาหลายเรื่องเชน อาฬวกสตู ร นิกขนั ตสูตร หตั ถสตู ร วังคีสสูตร W พรรษาท่ี ๑๗, ๑๘ และ ๑๙ เสดจ็ ประทับจาํ พรรษาที่วดั เวฬวุ นั กรงุ ราชคฤห ขณะประทับ อยูที่น่ันไดแสดงเทศนาเร่ืองหัตถิกสูตรโปรดหัตถกราชกุมารชาวเมืองอาฬวี และไดแสดงธรรมโปรดธิดา ของชา งหูกคนหน่งึ ในเมืองอาฬวี W พรรษาท่ี ๒๐ ถึง พรรษาท่ี ๔๔ พระพุทธเจาเสด็จประทับจําพรรษาที่เชตวันมหาวิหาร และ บุพพารามสลับกัน กลาวคือทรงจําพรรษาท่ีเชตวันมหาวิหารที่อนาถปณฑิกเศรษฐีสรางถวาย ๑๙ พรรษา และท่ีบุพพารามซ่ึงนางวิสาขาสรางถวาย ๖ พรรษา รวมได ๒๕ พรรษา ในพรรษาท่ี ๒๐ มีเหตุการณ สาํ คญั คอื พระพุทธเจาไดแตงต้ังพระอานนทไวในตําแหนงพระอุปฏฐากประจําพระองค และไดปราบโจร องคุลมิ าลจนหมดพยศ ขออุปสมบทในพระพุทธศาสนา และตอมาบรรลุอรหัตผล ในพรรษาท่ี ๓๕-๓๖ อชาตศัตรูกุมารเช่ือคํายุยงของพระเทวทัตไดแยงราชสมบัติจากพระเจาพิมพิสารและปลงพระชนม พระราชบิดาในเวลาตอ มา ขึน้ ครองราชยในแควนมคธ ไดส ดบั สามัญญผลสตู รทพ่ี ระพุทธเจาทรงแสดงใน ราวพรรษาท่ี ๓๗ ในพรรษาท่ี ๔๔ พระอัครสาวกท้ังสองคือ พระสารีบุตรและพระโมคคัลลานะนิพพาน ในระยะนี้ พระเจาวิฑูฑภะ อุปราชแหงแควนโกศลคบคิดกับ ทีฆการายนะอํามาตยแยงชิงราชสมบัติจาก พระเจาปเสนทิโกศลเปนผลสําเร็จ ครั้นไดขึ้นเสวยราชยแลว พระเจาวิฑูฑภะยกกองทัพไปทําลายลาง พวกเจาศากยะแหงกรุงกบิลพัสดุจนเกือบจะสิ้นราชวงศ แลวยกกองทัพกลับมาพักพลท่ีชายหาดริมฝง แมนํ้าอจิรวดี ในเวลากลางคืนถูกน้ําทวมสิ้นพระชนม แควนโกศลจึงตกอยูภายใตการปกครองของแควน มคธอันมพี ระเจาอชาตศัตรเู ปน กษตั รยิ  ๒๑

ปรนิ ิพพาน ในพรรษาที่ ๔๕ เปนพรรษาสุดทายของพระพุทธเจาผูมีพระชนมายุในขณะน้ันได ๘๐ พรรษา ในพรรษาน้ีพระองคไดเสด็จประทับจําพรรษา ณ เวฬุวคาม ใกลเมืองเวสาลี แควนวัชชี ในระหวาง พรรษานี้ พระองคทรงประชวรอยางหนัก มีความเจ็บปวดอยางรุนแรงถึงกับจะปรินิพพาน แตพระองค ทรงระงบั ความเจบ็ ปวดทรมานดว ยการเขาเจโตสมาธิอันไรนิมิต ในวันเพ็ญเดือนสามภายหลังพรรษาน้ัน พระพุทธเจาเสด็จไปประทับ ณ ปาวาลเจดีย ตรัสบอกพระอานนทวา พระองคไดตัดสินพระทัยวาจะ ปรนิ ิพพานในเวลา ๓ เดอื นนับแตวันน้นั การตดั สนิ พระทัยเชน นเ้ี รยี กวา ปลงพระชนมายสุ ังขาร “อานนท เอย ! บัดน้ีสังขารอันเปนเหมือนเกวียนชํารุดนี้เราไดสละแลว เรื่องทจ่ี ะดงึ กลบั คนื มาอกี นั้นมใิ ชวสิ ยั แหง ตถาคต อานนท ! เรามไิ ดป รักปรําเธอ เธอเบาใจเถิด เธอไดทําหนาที่ดีท่ีสุดแลว บัดน้ีเปนกาลสมควรท่ีตถาคตจะจาก โลกนไ้ี ป แตย งั เหลือเวลาอีกถึง ๓ เดือน บัดน้ีสังขารของตถาคตเปนเสมือนเรือ รั่ว คอยแตเวลาจะจมลงสูทองธารเทานั้น อานนท ! เราเคยบอกเธอแลวมิใช หรือวา บุคคลยอมตองพลดั พรากจากสิง่ ทร่ี กั ท่ีพึงใจ เปนธรรมดาหลีกเลี่ยงไมได อานนทเอย ! ชีวิตน้ีมีความพลัดพรากเปนที่สุด ส่ิงทั้งหลายมีความแตกไป ดับ ไป สลายไป เปนธรรมดา จะปรารถนามิใหเปน อยางท่ีมันควรจะเปนน้ัน เปน ฐานะที่ไมพึงหวังได ทุกส่ิงทุกอยางดําเนินไปเคลื่อนไปสูจุดสลายตัวอยูทุก ขณะ” พุทธพจนบทน้ี ทรงตรัสแกพระอานนท พุทธอุปฏฐาก หลังจากที่ไดทรงปลงพระชนมายุสังขาร เปนทเ่ี รยี บรอ ยแลว ต้ังแตว ันน้ันเปนตนมา พระพุทธองคเสด็จออกจากเมืองเวสาลีแสดงธรรมในท่ีตางๆ จนถึงวันข้ึน ๑๔ ค่ําเดือน ๖ เหลืออีกเพียง ๑ วันจะครบ ๓ เดือน พระองคเสด็จถึงเมืองปาวา ประทับอยูในสวน มะมวงของนายจนุ ทะ ทรงแสดงธรรมโปรดนายจนุ ทะใหไ ดบ รรลุโสดาปต ติผล และนายจุนทะไดอาราธนา พระพุทธองคพรอมดวยพระภิกษุสงฆไปฉันภัตตาหารท่ีบานของตนในวันรุงข้ึน พระพุทธองคทรงรับ อาราธนา วันรุงขึ้นตรงกับวันเพ็ญเดือน ๖ เสด็จไปฉันภัตตาหารที่บานนายจุนทะ ซ่ึงเปนการรับ บณิ ฑบาตคร้ังสุดทาย พระองคฉันสูกรมัททวะ ท่ีนายจุนทะทําถวาย ทรงหามมิใหภิกษุอื่นฉันสูกรมัททวะ น้ัน หลังจากอนุโมทนาแลว เสด็จออกจากบานนายจุนทะ ในระหวางทางทรงประชวรหนักข้ึนถึงลง พระโลหิต แตทรงบรรเทาทุกขเวทนานั้นดวยกําลังอธิวาสนขันติและฌานสมาบัติ เสด็จเดินทางตอไป ทรงพักเหน่ือยเปนระยะๆ จนลุถึงเมืองกุสินารา เสด็จเขาไปยังดงไมสาละ รับส่ังใหปูลาดเสนาสนะ ระหวางไมส าละคหู น่ึงแลวเสดจ็ บรรทมสหี ไสยาโดยมิไดค ิดจะลุกขึ้นอีก เวลาน้ันตนสาละทั้งคูผลิดอกบาน เตม็ ตนโปรยดอกหลนตองพระพุทธสรีระ ประดุจเปนการบูชาพระพุทธองค ขณะประทับในอิริยาบถน้ัน ๒๒

ทรงแสดงธรรมตลอดเวลา ทรงแนะนําพระอานนทใหปฏิบัติตอพุทธสรีระเชนเดียวกับการปฏิบัติ พระบรมศพของพระเจาจักรพรรดิ ในคืนนั้นสุภัททปริพาชกไดขอเขาเฝาทูลถามปญหาตางๆ พระองค ทรงตอบปญหาใหเปนที่พอใจ สุภัททปริพาชกเลื่อมใสทูลขอบรรพชาอุปสมบท พระองคทรงอนุญาตการ อปุ สมบทใหเปน พิเศษ สภุ ัททะจึงไดบ วชเปนพระภิกษุ นับเปน สาวกองคส ุดทาย น่ีคือหลักฐานยืนยันวา พระพทุ ธองคทรงบําเพ็ญพุทธกิจจนนาทีสุดทา ยแหงพระชนมชีพ จากนัน้ พระพทุ ธองคทรงเปลงวาจาเปน ปจฉมิ โอวาทวา “ภกิ ษทุ ้ังหลาย บดั นี้ เราขอเตอื นพวกเธอวา สังขารทั้งหลายมีความเสื่อม ไปเปน ธรรมดา พวกเธอจงยงั ประโยชนใหถึงพรอมดว ยความไมประมาทเถดิ ” สิ้นพระสุรเสียงน้ีก็มีแตความเงียบสงบ พระองคเสด็จดับขันธปรินิพพานในยามสุดทายแหงคืน พระจนั ทรเต็มดวงของเดือนวิสาขะ พระพุทธเจา ประสูติ กลางดิน ภายใตต นสาละ ในวันเพญ็ เดอื นหก ตน มหาโพธิ์ ในวันเพญ็ เดือนหก ตรัสรู กลางดนิ ภายใต ภายใตต น สาละ ในวนั เพญ็ เดือนหก. และปรินิพพาน กลางดิน ๒๓

ชวงท่ี ๒ จากพระพุทธเจา . . . สพู ระบรมสารีริกธาตุ เรยี บเรียงโดย พระมหาสมชาย ปภสั สฺ โร วดั ประยรุ วงศาวาสวรวิหาร ๒๔

พระบรมสารรี กิ ธาตุ ประเทศไทยไดนับถือพระพุทธศาสนาเถรวาทแบบลังกาวงศมาต้ังแตสมัยสุโขทัย โดยไดมีการ สรางพระสถูปสําหรับบรรจุพระบรมสารีริกธาตุข้ึนเปนหลักของวัดตามคติความเช่ือของชาวพุทธใน ประเทศศรีลังกา และมีการเขียนตํานานพระบรมสารีริกธาตุกํากับไวดวย ทําใหชาวพุทธเชื่อวา บรรดา พระบรมสารีริกธาตุท่ีแจกไปยังเมืองตางๆ เมื่อคร้ังถวายพระเพลิงพระพุทธสรีระนั้นไดรับการรักษาและ สักการบูชาสืบมาโดยลําดับ ในประเทศไทยก็มีการสรางพระสถูปเจดียสําหรับบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ เพ่ือใหประชาชนสักการบูชา และการสรางพระเจดียนี้ถือเปนรูปแบบสถาปตยกรรมอยางหนึ่งของไทยซ่ึง ไดรับอิทธพิ ลมาจากความเชื่อเรอื่ งพระบรมสารรี ิกธาตุ พระบรมสารีริกธาตุ โดยความหมายก็คือ พระอัฐิธาตุของพระพุทธเจา (ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕. กรุงเทพฯ : อักษรเจริญทัศน, ๒๕๒๕ หนา ๘๓๓.) หรือกระดูกของพระพุทธเจา รวมถึงพระธาตุที่นับเนื่องหรือเปนสวนรางกาย หรือพระวรกายของ พระสมั มาสมั พทุ ธเจา (ธนิต อยโู พธิ์. ตํานานพระบรมสารีริกธาตุ. กรุงเทพฯ : มปท. ๒๕๒๙, หนา ๔๖) หมายถงึ พระเกศา (ผม) พระโลมา (ขน) พระนขา (เล็บ) พระทันตา (ฟน) พระอัฐิ (กระดูก) พระ ทาฐธาตุ (พระเข้ียวแกว) พระอักขธาตุ (พระรากขวัญ) พระคีวธาตุ (พระอัฐิกานพระศอ) ของ พระพุทธเจา (ทองสืบ ศุภะมารค. ตํานานพระธาตุของพระพุทธเจาและพระสาวก. กรุงเทพฯ : ๒๕๓๑, หนา ๑) ประวัติความเปนมาของพระบรมสารีริกธาตุมีปรากฏอยูในมหาปรินิพพานสูตรวา คร้ันเมื่อ พระพุทธเจา เสด็จดับขันธปรินิพพานแลว ทานพระอนุรุทธะจึงใหพระอานนทไปแจงขาวการเสด็จดับ ขันธปรินิพพานแกพวกมัลลกษัตริย เมื่อเจามัลละทั้งหลายทราบแลว จึงพรอมกันเสด็จมาสักการบูชา พระสรีระ แลวจัดการเกี่ยวกับพระพุทธสรีระอยางที่พระพุทธองคทรงตรัสบอกพระอานนท คือใหหอ พระสรีระดวยผาใหมซับดวยสําลี และหอทํานองเดียวกันนี้ใหครบ ๕๐๐ ชั้น เสร็จแลวอัญเชิญลง ประดิษฐาน ณ รางเหลก็ ประดษิ ฐาน ณ เชงิ ตะกอนไมห อมนัน้ เพอื่ เตรยี มจะถวายพระเพลิงพระพทุ ธสรีระ เมื่อประมุขเจามัลละ ๔ องค ทรงสนานพระเศียรแลวทรงพระภูษาใหม ตั้งใจจะจุดไฟท่ีจิตกาธาน ของพระผูม พี ระภาค แตไมส ามารถจุดตดิ พวกเจามัลละจึงเรียนถามทา นพระอนุรุทธะถึงเหตุปจจัยท่ีทําให ไมส ามารถจะจดุ ไฟใหต ิดได พระอนรุ ุทธะบอกถึงเหตปุ จจัยนั้นวา “วาเสฏฐะทงั้ หลาย พวกเทวดามคี วามประสงคอ กี อยา งหนงึ่ พวกเทวดามี ความประสงควา ทานพระมหากัสสปะพรอมดวยพระภิกษุสงฆหมูใหญประมาณ ๕๐๐ รูป เดินทางไกลจากกรุงปาวามายังกุสินาราจิตกาธาน (เชิงตะกอน) ของ พระผูมีพระภาคจะยังไมลุกโพลง ตราบเทาท่ีทานพระมหากัสสปะยังไมไดถวาย อภิวาทพระยุคลบาทของพระพุทธองคดวยเศียรเกลา (สมจินต สมฺมาปฺโญ. พุทธสถานในอินเดีย. หนา ๓๓)” ๒๕

ตอ มา ทานพระมหากัสสปะเขา ไปยังมกุฏพนั ธนเจดยี ของพวกมัลละในกรุงกุสินารา ถึงที่จิตกาธาน ของพระผูมีพระภาคเจาแลว หมจีวรเฉวียงบา ประณมมือ กระทําประทักษิณจิตกาธาน ๓ รอบ เปดผา คลุมทางพระบาท ถวายอภิวาทพระยุคลบาทของพระผูมีพระภาคดวยเศียรเกลา แมภิกษุ ๕๐๐ รูป ก็หม จีวรเฉวียงบา ประณมมือทําประทักษิณจิตกาธาน ๓ รอบ ถวายอภิวาทพระยุคลบาทของพระผูมีพระภาค ดวยเศียรเกลา เม่ือทานพระมหากัสสปะและภิกษุ ๕๐๐ รูป ถวายอภิวาทเสร็จ จิตกาธานของพระผูมีพระ ภาคไดต ิดไฟลกุ โพลงขึ้นเอง (ดว ยอานภุ าพของเทวดา) เม่ือพระเพลิงไหมพระสรีระของพระผูมีพระภาค พระอวัยวะ คือ พระฉวี (ผิวนอก) พระจัมมะ (หนงั ) พระมงั สา (เน้ือ) พระนหารู (เอ็น) พระลสกิ า (ไขขอหรือไขกระดกู ) ไมปรากฏเถาไมปรากฏเขมา เลย คงเหลืออยูแ ตพระสรีระเทานัน้ เปรียบเหมือนเม่อื ไฟไหมเนยใสและน้ํามัน ก็ไมปรากฏเถา ไมปรากฏ เขมา ฉันใด เมื่อพระเพลิงไหมพระสรีระของพระผูมีพระภาค พระอวัยวะ คือ พระฉวี พระจัมมะ พระมงั สา พระนหารู หรือพระลสิกา ไมป รากฏเถา ไมปรากฏเขมา คงเหลืออยูแตพระสรีระเทานั้น ฉันน้ัน เหมือนกัน และบรรดาผา ๕๐๐ คูน้ัน มีเพียง ๒ ผืนเทานั้นที่ถูกไฟไหม คือผืนในสุดและผืนนอกสุด (มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปฎกฉบับภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราช วิทยาลยั . ทีฆนิกาย มหาวรรค เลมที่ ๑๐ ขอท่ี ๒๓๔-๒๓๕ หนา ๑๗๕-๑๗๖. กรุงเทพฯ : ๒๕๓๙.) ๒๖

การแจกพระบรมสารีริกธาตุ หลังจากพวกมัลลกษัตริยไดจัดการถวายพระเพลิงพระสรีระพระพุทธเจาเสร็จเรียบรอยแลว ในขณะทม่ี กี ารฉลองพระบรมสารีริกธาตุนัน้ ขา วไดแ พรไ ปยังอาณาจกั รทง้ั หลายภายนอกพระนคร จึงทําให กษตั ริยแ ละพราหมณจ ากอาณาจักรตา งๆ เหลา น้คี อื ๑. พระเจาอชาตศัตรู เวเทหิบุตร แหงกรงุ ราชคฤห ๒. กษัตรยิ ลจิ ฉวี แหง เมืองเวสาลี ๓. กษตั รยิ ศ ากยวงศและพระประยูรญาติ แหงเมอื งกบิลพัสดุ ๔. กษัตรยิ ถ ูละ แหงเมืองอัลลกปั ปะ ๕. กษตั รยิ โ กลยิ ะ แหง เมืองรามคาม ๖. พราหมณเวฏฐทปี กะ แหง เมอื งเวฏฐทีปกะ ๗. กษตั รยิ มลั ละ แหงเมืองปาวา คร้ันทราบขาวแลว กษัตริยและผูปกครองบานเมือง ตางก็สงทูตและกองทัพไปขอสวนแบงแหง พระบรมสารีริกธาตุ ณ เมืองกุสินารา ในฝายที่เปนกษัตริยกลาวทํานองวา “พระผูมีพระภาคทรงเปน กษัตริย แมพวกเราก็เปนกษัตริย จึงควรไดรับสวนแบงแหงพระบรมสารีริกธาตุบาง จะไดสรางพระสถูป บรรจุพระบรมสารีริกธาตุและทําการฉลอง” (มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปฎก ฉบับภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. ทีฆนิกาย มหาวรรค เลมท่ี ๑๐ ขอที่ ๒๓๖ หนา ๑๗๗-๑๗๘. กรงุ เทพฯ : ๒๕๓๙.) สวนพราหมณผูครองเมืองเวฏฐทีปกะ กลาวอางวา “แมพระผูมีพระภาคทรงเปนกษัตริย เราเปน พราหมณ เราก็ควรไดรับสวนแบงพระบรมสารีริกธาตุบาง จะไดสรางพระสถูปบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ และทําการฉลอง” (มหาวทิ ยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย. พระไตรปฎกฉบับภาษาไทย ฉบับมหาจุฬา ลงกรณราชวทิ ยาลยั . ทฆี นกิ าย มหาวรรค เลมท่ี ๑๐ ขอ ท่ี ๒๓๖ หนา ๑๔๔. กรงุ เทพฯ : ๒๕๓๙.) เมอ่ื ทตู ของบรรดากษัตรยิ ต างๆ และพราหมณพ ดู อยงน้ันแลว พวกมัลลกษัตริยแหงเมืองกุสินารา ไดก ลาวแกค ณะทูตเหลา นนั้ วา “พระผมู พี ระภาคเสดจ็ ปรนิ ิพพานในเขตบานเมืองของเรา พวกเราจะไมให สวนแบงพระบรมสารีริกธาตุ” หลังจากนั้นจึงเกิดความตึงเครียด แตมีโทณพราหมณอยูในที่น้ันดวย เห็น เหตกุ ารณไ มด จี ึงไดก ลาวกบั คณะทตู เหลานั้นวา ทา นผเู จรญิ ท้งั หลาย โปรดฟงคําชแี้ จงของขาพเจาหนอยเถิด พระพุทธเจาของพวกเราทรงถือหลัก ขันติธรรมไมควรท่ีจะประหัตประหารกันเพราะสวนแบงพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจา ผูเปนอุดม บคุ คล ขอใหทุกฝายพรอมใจกันแบงพระบรมสารีริกธาตุออกเปน ๘ สวนพระสถูปจะไดแพรหลาย กระจายไปยงั ทศิ ตา งๆ มปี ระชาชนจํานวนมาก ผูเล่อื มใสในพระพุทธเจา ผูมีพระจกั ษุ พระพุทธเจา ของพวกเรา แมในการบรรลุพุทธภมู ิ กท็ รงบาํ เพ็ญบารมไี มท รงทาํ ความโกรธคนอื่นๆ ไดกระทําขันติอยางเดียว ทรงสรรเสริญขันติอยางเดียว จะเห็นวาทรงบําเพ็ญบารมีในพระชาติเปนขันติ ๒๗

วาทิดาบส สมัยเปนธรรมปาลกุมาร สมัยเปนพระยาชางฉัททันต สมัยเปนพญานาค ชื่อภูริทัตตะ สมัยเปน พญานาค ช่ือจัมเปยยกะ สมัยเปนพญานาค ชื่อสังขปาละ สมัยเปนกระบ่ีใหญและในชาดกอ่ืนๆ เปนอัน มาก ในสมัยที่พระพุทธเจาของพวกเราทรงบรรลุลักษณะความเปนผูคงท่ี ในอิฏฐารมณและอนิฏฐารมณ การท่ีพวกเราจะมาประหัตประหารกันในเร่ืองการแบงสวนพระสารีริกธาตุของบุคคลผูเปนผู สูงสุดน้ีไมดี เลย โทณพราหมณเลยไดก ลา วเหตเุ ปนอนั มาก เพอ่ื ใหคณะเหลานั้นเขาใจวา มิใชพวกทานพวกเดียวที่ เลอื่ มใส แมพราหมณก็เล่ือมใส ในชนเหลานั้น ผูชื่อวา ไมควรจะไดสวนแบงพระสรีระไมมีแมแตคนเดียว (มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปฎกฉบับภาษาบาลี ฉบับมหาจุฬาเตปฏกํ. ทีฆนิกาย มหาวรรค อฏั ฐกถา เลม ที่ ๒ ขอท่ี ๒๑๗ – ๒๑๘. กรงุ เทพฯ : ๒๕๓๙.) ครงั้ แรกเจามลั ละไมยินยอมแบง ให แตภ ายหลงั โทณพราหมณไ ดเจรจาประนีประนอมใหตกลงกัน ได โดยแบงพระสารีริกธาตุออกเปน ๘ สวนเทาๆ กัน บรรดาทูตานุทูตก็อัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุ กลับไปประเทศของตน ต้ังสักการบูชาแลวสรางสถูปบรรจุไวในบานเมืองของแตละประเทศ สวน โทณพราหมณไดร บั ตุมพะ (ทะนานตวง) ทีใ่ ชต วงพระบรมสารีริกธาตไุ ปสรา งสถปู บรรจไุ วสักการบชู า ภายหลังเจาโมริยะแหงเมืองปปผลิวัน สงทูตมาขอสวนแบงพระบรมสารีริกธาตุบาง แตเม่ือมาถึง การแบง พระบรมสารรี กิ ธาตไุ ดเ สรจ็ ส้ินไปแลว เจา มัลละแหงกรงุ กสุ ินาราจึงมอบพระอังคาร (เถาถาน) ให ไปและนําไปสรางพระสถปู บรรจไุ วสักการบชู าทปี่ ระเทศของตน ๒๘

ประเภทของพระบรมสารีรกิ ธาตุ ประเภทของพระบรมสารรี กิ ธาตนุ ้ี พระพุทธโฆษาจารย ไดก ลาวไวในอรรถกถาสุมังคลวิลาสินี โดย จาํ แนกพระบรมสารรี ิกธาตุไวเ ปน ๒ ประเภท คือ ๑. ประเภทท่กี ระจายออกจากกนั (วปิ ฺปกิณณฺ า ธาตุโย) ๒. ประเภททีไ่ มกระจายออกจากกัน (น วปิ ปฺ กิณณฺ า) (มหาวิทยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปฎกฉบับภาษาบาลี ฉบับมหาจุฬาเตปฏกํ. ทีฆนิกาย มหาวรรค อัฏฐกถา เลมที่ ๒ ขอท่ี ๒๑๓. กรุงเทพฯ : ๒๕๓๙.) ๑. ประเภทท่ีกระจายออกจากกัน คือ พระบรมสารีริกธาตุท่ีแยกกระจายออกจากกันเพื่อยัง ประโยชนแกม หาชนผูนับถอื และนิยมแสวงหาสกั การบชู าดว ยความเล่ือมใสศรัทธา ซึ่งมีอยูจํานวนมากมาย กระจายอยตู ามทีต่ างๆ เชน ในอนิ เดยี ในลังกา ในจีน ในไทย ฯลฯ พระบรมสารรี ิกธาตุประเภทท่ีกระจายออกจากกันน้ี แตเดิมพวกมัลลกษัตริยตางถือสิทธิหวงแหน ย่ิงนัก แตเม่ือจําเปนตองแบงใหกษัตริยและพราหมณเมืองตางๆ ถึง ๘ เมือง ตามตํานานพระบรม สารรี กิ ธาตุปรากฏวา สามารถตวงได ๑๖ ทะนานทอง คอื - พระบรมธาตขุ นาดใหญ เทาเมล็ดถั่วแตก ตวงได ๕ ทะนาน - ขนาดกลาง เทาเมล็ดขาวสารหัก ตวงได ๕ ทะนาน - ขนาดเล็ก เทาเมลด็ พันธผักกาด ตวงได ๖ ทะนาน แสดงวา เมืองหนึ่งตองไดสวนแบงไป ๒ ทะนาน (พระครูประกาศสมาธิคุณ และคณะ. อภินิหาร วิญญาณพเนจรฯ เลม ๒. กรุงเทพฯ : เล่ียงเชียงจงเจริญ, หนา ๑๕. ๒๕๑๐) สวนกษัตริยที่มาไมทันก็รับ เอาผงอังคารไปสรางสถูปบรรจุไวในประเทศของตน สําหรับโทณพราหมณไดทะนานตวงทอง ก็ไดสราง สถปู บรรจไุ วสักการบชู าเชน กัน พระบรมสารีรกิ ธาตุประเภทน้ี พระพทุ ธโฆษาจารยไดกลาววา เกิดแตพุทธปริวิตกกอนท่ีพระพุทธ องคจะเสด็จดับขันธปรินิพพาน เพ่ือท่ีจะใหพระบรมสารีริกธาตุไดแพรหลายไปในสถานท่ีตางๆ พระองค จึงทรงอธิษฐานใหพระบรมสารีริกธาตุกระจายออกจากกันวา “เราอยูไดไมนานก็จะปรินิพพาน มหาชน ถือเอาพระบรมสารีริกธาตุ แมขนาดเทาเมล็ดพันธุผักกาด ทําเจดียในท่ีอยูของตนๆ ปรนนิบัติอยู จงมีสวรรคเปนที่ไปในเบื้องหนา” (มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปฎกฉบับภาษา บาลี ฉบับมหาจุฬาเตปฏกํ. ทีฆนิกาย มหาวรรค อัฏฐกถา เลมท่ี ๒ ขอที่ ๒๓๕ หนา ๒๑๒. กรุงเทพฯ : ๒๕๓๙.) พระรัตนปญญาเถระ ไดกลาวไวในชินกาลมาลีปกรณเชนเดียวกันวา พระพุทธเจาที่มีพระชนมายุ ยืนนาน พระสรีระเปนแทงเดียวเทานั้นเหมือนแทงทอง แตพระผูมีพระภาคของเราทั้งหลายมีพระบรม สารีริกธาตุประมาณ ๑๖ ทะนานเล็ก เพราะพระองคทรงอธิษฐานใหพระบรมสารีริกธาตุกระจายออกจาก กันโดยดําริวา “ตถาคตอยูไมนานก็จักปรินิพพาน ศาสนาของตถาคตจะไมแพรหลายไปทุกหนทุกแหง เพราะฉะน้ัน เมือ่ ตถาคตปรนิ ิพพานแลว มหาชนรับเอาพระบรมสารีริกธาตุแมเทาเมล็ดพันธุผักกาดบรรจุ ๒๙

เจดียไวในท่ีของตนๆ แลวกราบไหวบูชา ตายไปก็จะไดไปบังเกิดในสวรรค” เพราะเหตุดังน้ี พระบรม สารรี กิ ธาตุ จงึ กระจายออกจากกันก็มี ไมกระจายออกจากกันก็มี ความเชื่อเก่ียวกับพระบรมสารีริกธาตุประเภทท่ีกระจายออกจากกันนี้ ไดถายทอดสืบตอกันมา หลายยุคหลายสมัย ในประเทศศรีลังกามีการแตงตําราเก่ียวกับตํานานพระบรมสารีริกธาตุมากมาย เชน พระทาฐาธาตุวงศ พระธาตุวงศ และพระคมั ภรี ถูปวงศ เปน ตน ในประเทศไทยก็มกี ารแตง ตํานานพระบรม สารรี ิกธาตุเชน กัน เชน ตํานานพระอุรังคนทิ าน และตาํ นานมลู ศาสนา เปนตน ๒. ประเภทที่ไมกระจายออกจากกัน คือ พระบรมสารีริกธาตุท่ียังอยูเปนชิ้นสมบูรณ มี ๗ องค ไดแ ก พระเข้ียวแกว ๔ องค พระรากขวัญ ๒ และพระอุณหสิ ๑ พระบรมสารีริกธาตุ ๗ องค ที่ไมกระจายออกจากกัน หรือไมแตกทําลาย มีผูนําไปประดิษฐานไว ในท่ตี า งๆ ดังนี้ คอื ๒.๑ พระเข้ียวแกวทัง้ ๔ (พระทาฐธาตุ) ปรากฏในมหาปรินิพานสตู รวา ๒.๑.๑ พระเขย้ี วแกว เบือ้ งบนขวา ประดิษฐานอยูในพระจุฬามณีเจดีย ณ สวรรคช้ัน ดาวดึงส ๒.๑.๒ พระเขี้ยวแกวเบื้องตํ่าขวา เดิมประดิษฐานอยู ณ เมืองกาลิงคะ แตบัดนี้ไป สถิตอยใู นประเทศศรลี ังกา ๒.๑.๓ พระเขี้ยวแกวเบื้องบนซาย ไปประดิษฐานอยู ณ เมืองคันธาระ ประเทศ อัฟกานิสถาน (ตามหลักฐานของจีนบันทึกไววา “เม่ือปพุทธศักราช ๖๑๗ พระจักรพรรดิ์จีนในสมัย ราชวงศฮั่น ไดสงอุปราชหวานซุนและคณะ ไปอาราธนาพระสงฆชาวอินเดีย ๒ รูป จากประเทศดาโรซี ซ่ึง อยูในดินแดนอัฟกานิสถานปจจุบัน เขามายังประเทศจีน ครั้นถึงในปพุทธศักราช ๑๖๑๔ จึงมีหลักฐานวา พระบรมสารีริกธาตุ ไดถูกเก็บซอนไวในเจดียเซาเฉียน วัดหลิงกวง กรุงปกกิ่ง จนถึงพุทธศักราช ๒๔๔๓ ประเทศจีนเกิดสงครามกับกองทัพพันธมิตร ๘ ประเทศ เจดียเซาเฉียนถูกทําลายลง จึงไดพบพระบรม สารีริกธาตุ พระเข้ียวแกวอีกคร้ัง เปนเหตุใหมีฟนฟูพระพุทธศาสนา และสรางพระเจดียข้ึนใหม ไดกลายเปนศูนยรวมศรัทธาของพุทธศาสนิกชนท่ัวโลก มาจนถึงทุกวันนี้” รายละเอียดเพ่ิมเติมศึกษาได จากหนังสือประชาสัมพันธงานนมัสการพระบรมสารีริกธาตุ (พระเขี้ยวแกว) ท่ีอัญเชิญมาจากประเทศจีน ปพ ุทธศกั ราช ๒๕๔๖) ๒.๑.๔ พระเข้ยี วแกวเบือ้ งต่ําซา ย ไปประดิษฐานอยใู นนาคพภิ พ ๒.๒ พระรากขวญั ท้ัง ๒ (กระดกู ไหปลารา) ประดษิ ฐานอยู ณ สถานท่ีดังตอ ไปน้ี ๒.๒.๑ พระรากขวัญเบ้ืองขวา ประดษิ ฐานในพระเจดียถ ปู าราม ประเทศศรลี ังกา ๒.๒.๒ พระรากขวญั เบือ้ งซา ย ขึ้นไปประดิษฐานอยใู นทสุ เจดยี  ณ พรหมโลก ๒.๓ พระอุณหิสหรือพระนลาฏธาตุ (กระดูกหนาผาก) ขึ้นไปประดิษฐานอยูในทุส เจดีย ณ พรหมโลกแตในคัมภีรมหาวงศและชินกาลมาลีปกรณ กลาวไววา ประดิษฐานอยูท่ีองคพระเจดีย บนยอดภูเขาโสณฑิยะ ระหวางแมน้ําเสรุกับแมนํ้าวรภะ บนฝงขวาของแมน้ํามหาวาลุกคงคา ในประเทศ ศรีลังกา ๓๐

สวนพระทนต ๔๐ องค พระเกศา และพระโลมาท้ังหมด เหลาเทพนําไปองคละองค ทําการบูชา สบื ๆ กนั ไปในจกั รวาล (มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั . พระไตรปฎ กฉบับภาษาไทย ฉบับมหา จุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. ทีฆนิกาย มหาวรรค เลมที่ ๑๐ ขอที่ ๒๔๐ หนา ๑๘๐. กรุงเทพฯ : ๒๕๓๙. มี ความวา “จตฺตาฬีสสมา ทนฺตา เกสา โลมา จ สพฺพโส เทวา หรสึ ุ เอเกกํ จกฺกวาฬปรมปฺ ราติ) สาํ หรบั บรขิ ารท่ีเนอ่ื งดว ยพระพทุ ธองค มีผูน าํ ไปประดษิ ฐานในท่ีตา งๆ คอื ๑. พระกายพันธนะ (ประคตเอว) ไปสถิต ณ เมืองปาตลีบุตร ๒. ผาอุทกสาฏก (ผาอาบนา้ํ ) ไปสถิต ณ เมอื งปญจาลราช ๓. ไมสพี ระทนต (ไมสีฟน ) ไปสถิต ณ เมอื งมิถลิ า ๔. ผา กรองนา้ํ ไปสถติ ณ วเิ ทหราษฏร ๕. มีด กบั กลอ งเขม็ ไปสถิต ณ เมืองอนิ ทปต ถ ๖. ฉลองพระบาท และถลกบาตร ไปสถติ ณ บา นอุสสพิ ราหณคาม ๗. เครือ่ งลาด ไปสถติ ณ มกฏุ นคร ๘. ผาไตรจวี ร ไปสถติ ณ ภทั รราษฏร ๙. บาตร ไปสถิต ณ เมืองปาตลีบตุ ร ปจ จุบันอยศู รีลังกา ๑๐. ผานิสีทนสันถัต ไปสถติ ณ บานกรุ รุ าษฏร ๑๑. พระจมั มขนั ธ ไปสถิต ณ เมืองโกศลราษฏร (พระครูกัลยาณสิทธิวัฒน (สมาน กลฺยาณธมฺโม.) พุทธประวัติตามแนวปฐมสมโพธิ. มปท. หนา ๑๗๙) ในคัมภีรพุทธวงศ พระพุทธเจาไดกลาวถึงประเภทของพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจา ๒๔ องคในอดีต ไวเปน ๒ ประเภท คือ ประเภทท่ีกระจายออกจากกัน และประเภทท่ีไมกระจายออกจากกัน ดงั น้ี พระบรมสารีริกธาตุ ของพระพุทธเจา ๑๖ พระองค คือ พระทีปงกร ๑ พระโกณฑัญญะ ๑ พระ มงั คละ ๑ พระสุมนะ ๑ พระอโนมทัสสี ๑ พระนารทะ ๑ พระปทุมุตตระ ๑ พระสุชาตะ ๑ พระปยทัสสี ๑ พระธรรมทัสสี ๑ พระสิทธัตถะ ๑ พระติสสะ ๑ พระวิปสสี ๑ พระสิขี ๑ พระกกุสันธะ ๑ พระกัสสปะ ๑ รวมเปน แทงเดียวกนั ไมกระจายออกจากกัน สวนพระบรมสารีริกธาตุ ของพระพุทธเจา ๘ พระองค คือ พระเรวตะ ๑ พระโสภิตะ ๑ พระปทุมะ ๑ พระสุเมธะ ๑ พระอัตถทัสสี ๑ พระปุสสะ ๑ พระโกนาคมนะ ๑ ไดกระจายออกจากกันไป ประดิษฐานอยู ณ สถานทีต่ า งๆ แตพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจาองคปจจุบันน้ี เกิดมีท้ัง ๒ ประเภท ดังปรากฏในคัมภีร พุทธวงศว า พระธาตขุ องพระองค เร่ยี รายแผไ ปในประเทศนน้ั ๆ พระธาตุทะนานหนึ่ง พระเจาอชาตศัตรูนําไป ไวพระนครราชคฤห ทะนานหนึ่งอยูในเมืองเวสาลี ทะนานหนึ่งอยูในนครกบิลพัสดุ ทะนานหนึ่งอยูใน อัลลกัปปนคร ทะนานหนึ่งอยูในรามคาม บริขารท่ีเหลืออยูในชนบท ๓ แหง ในกาลน้ัน หมูมนุษยในกาล น้ันจักบูชาบริขารที่พระมุนีทรงบริโภค พระธาตุของพระโคดมผูแสวงหาคุณอันใหญหลวง กระจายแผ กวางไปเพ่ืออนุเคราะหแกสัตวท้ังหลาย (มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปฎกฉบับ ๓๑

ภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. ขุททกนิกาย พุทธคาถา เลมท่ี ๓๓ ขอท่ี ๒๘ หนา ๗๗- ๗๘. กรุงเทพฯ : ๒๕๓๙.และ มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปฎกฉบับภาษาบาลี ฉบับมหาจุฬาเตปฏกํ. ขุททกนิกาย พุทธคาถา เลมที่ ๓๓ ขอท่ี ๒๘ หนา ๑๑๑ – ๑๑๒. กรุงเทพฯ : ๒๕๓๙.) ๓๒

ลกั ษณะและขนาดของพระบรมสารีริกธาตุ สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจาทรงเปนบุคคลเอกในโลก ทรงเปนอัจฉริยบุคคล ทรงประกอบดวย ปญญาอันย่ิง ทรงเปนบุคคลท่ีไมมีบุคคลใดเสมอเหมือน ทรงเปนผูตรัสรูอริยสัจธรรมท้ังปวง ทรงเปน ผปู ราศจากอาสวะกิเลสทั้งปวง ทรงเปน บุคคลผปู ระเสรฐิ ในโลก ทงั้ เทวโลก และมนุษยโลก พระพทุ ธองคทรงสมบูรณแ ละบริบรู ณดวยพระวิสุทธิคุณ พระปญญาคุณ และพระมหากรุณาธิคุณ ทรงเปน ผูส าํ เร็จพระอรหตั ผลและบรรลถุ งึ ซึ่งพระนิพพานอันเปนธรรมวิเศษยอดยิ่ง ไมมีสิ่งใดจะยิ่งไปกวา ยากที่ผูใดจักพึงบรรลุไดไมวาอดีต ปจจุบัน หรืออนาคตก็ตาม กระดูกของพระพุทธองคหรือ พระบรมสารีรกิ ธาตุ จงึ มคี ุณลกั ษณะพเิ ศษเปนของวิเศษผิดแผกแตกตางไปจากกระดูกของปุถุชนธรรมดา โดยสน้ิ เชิง (เสท้อื น ศภุ โสภณ. พระธาตปุ าฏหิ าริย ๑. หนา ๑๕-๑๖.) ลกั ษณะของพระบรมสารรี ิกธาตุ ทไี่ มกระจายออกจากกนั มี ๓ ลักษณะ คือ ๑. สมุ นกุลสทสิ า ลักษณะเหมอื นดอกมะลติ มู ๒. โธตมุตฺตสทิสา ลกั ษณะเหมอื นแกว มุกดาทเ่ี จียระไนแลว ๓. สุวณฺณจณุ ฺณา ลักษณะเหมือนจณุ หรือผงทองคํา (มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. พระไตรปฎกฉบับภาษาบาลี ฉบับมหาจุฬาเตปฏกํ. ทฆี นกิ าย มหาวรรค อรรถกถา เลม ท่ี ๒ ขอ ท่ี ๒๑๓, กรุงเทพฯ : ๒๕๓๙.) ลักษณะทว่ั ไปของพระบรมสารีรกิ ธาตุ ๑. ลักษณะของพระธาตุและพระบรมธาตุ มีลักษณะคลายคลึงกับเมล็ดกรวดหรือคลายเมล็ด ผลไม เชน เมล็ดผลฝรั่งท่ีเกาะติดกันเปนกอน (คือพระธาตุ พระฉิม หรือพระสีวลี) แตผิดกันกับเมล็ด กรวด หรือกอนกรวดมากตรงท่ีพระธาตุมีนํ้าหนักเบามาก หรือเกือบไมมีนํ้าหนัก สวนกรวดและส่ิงของ อืน่ ๆ มนี ้าํ หนัก ๒. สีและวรรณะพระธาตุแท (ไมใชกอนกรวด) มีลักษณะคลายมวลสารท่ีเกาะตัวเขารวมกัน จึง มีความเบาเปนพิเศษ และมีสีนวล แสด หรือวรรณะแดงปนเหลือง หรือสีดํา (พระธาตุพระอานนท) ลกั ษณะของสีจะนวล สะอาดคลายกับมนี า้ํ มนั เคลือบ ไมดานอยา งกอนกรวด ๓. พระธาตขุ นาดเล็ก ขนาดเมล็ดมะเขือ ขางในมีคุณภาพลอยน้ําและจมน้ําได คือทําใหจมและ ทําใหลอยไดดวยตาเปลา ซ่ึงส่ิงของอยางอื่นๆ ยากที่จะมีคุณภาพเชนนี้ แตน้ําที่จะทดลองลอยพระธาตุน้ี จะตองเปนนํ้าสะอาด และภาชนะบริสุทธ์ิ มิฉะน้ัน ปาฏิหาริยของพระธาตุอาจหายไป (บุญชวย สมพงษ. ตําราพระธาต.ุ กรงุ เทพฯ : หนา ค) ลักษณะพิเศษของพระธาตุทีต่ างจากกระดกู ของปุถชุ นธรรมดา ก. พระธาตมุ ลี กั ษณะ กลม เสยี้ ว ยาวรี เปนเหลี่ยม หรือแมจะมีลักษณะคลายกระดูกคนก็จริง แต มีสวนเลก็ กวามาก รูปพรรณสัณฐานเปนเล่อื ม มสี ตี างๆ นบั แตส ีทอง สขี าวเปนงาชาง สีแดงเรื่อๆ ระหวาง เหลอื งปนแดง เปน ตน ข. มีลักษณะคลายกอนหิน กรวด หรือไขมุกขนาดเล็ก แตถาพิจารณาโดยละเอียดแลว มิใชหิน กรวด หรือไขมุก เหตุดวยมีน้ําหนักเบากวามาก และมีความดูดคลายแมเหล็ก แตไมแรงขนาดแมเหล็ก ๓๓

กลาวคือ ดูดส่ิงของไมไดอยางแมเหล็ก แตมักจะรวมตัวเขาหากัน โดยเหตุน้ี พระธาตุขนาดเล็กบางองคที่ ลอยน้ําไดถา ลอยหลายๆ องค มกั จะรวมตดิ กนั เปนกลุม เปนแพ ค. พระบรมสารีริกธาตุก็ดี พระอรหันตธาตุก็ดี ถาเปนขนาดเล็ก ขนาดเมล็ดขาวสารหัก เมล็ด พันธุผักกาด หรือเมล็ดงา ถาเปนส่ิงแทแลว จะลอยนํ้าไดอยางมหัศจรรย มิใชลอยอยางทอนไมลอยน้ํา อยา งลอยครง่ึ จมครง่ึ แตพระบรมธาตุ หรือพระธาตุจะประทับลงบนนํ้า ทําใหนํ้าเปนแองหรือเปนรอย บมุ ลงไป และถาเปน พระบรมธาตจุ ะมีรัศมีของนาํ้ หรอื ประกายของนาํ้ ปรากฏเปนแฉกๆ ง. พระบรมธาตุ หรือพระธาตุ ขนาดใหญกวาสัณฐานที่กลาวไวในขอ ค. มักไมลอยเหนือน้ํา กลาวคอื จม พระบรมธาตุ หรือพระธาตุ ขนาดน้ี มีพุทธาภินิหารในทางปรากฏเปนรัศมีสีตางๆ ในเวลาคํ่า คนื บางเวลา และเปนมหาสิริมงคลแกบรรดาผูที่ไดพบเห็นเปนอยางยิ่ง (บุญชวย สมพงษ. ตําราพระธาตุ. ๒๔๙๕. กรงุ เทพฯ : หนา ฉ-ญ) ขนาดและสณั ฐานของพระบรมสารรี กิ ธาตุ มี ๓ ขนาด ๑. สพฺพขุทฺทกา ธาตุ สาสปวิชมตฺตา พระบรมสารีริกธาตุขนาดเล็กสุด ประมาณเทาเมล็ดพันธุ ผกั กาด ๒. มหาธาตุ มชฺเฌ ภินฺนตณฺฑุลมตฺตา พระบรมสารีริกธาตุขนาดใหญประมาณเทาเมดล็ดขาวสาร หักกลาง ๓. อติมหตี มชฺเฌ ภินฺนมุคฺคมตฺตา พระบรมสารีริกธาตุขนาดใหญสุดประมาณเทาเมล็ดถั่วเขียว ผากลาง หลักฐานท่ีพอจะเชื่อวามีพระบรมสารีริกธาตุขนาดตางๆ อยูจริง ไดแก การเกิดปรากฏการณท่ี วัดอรุณราชวราราม โดยที่กรมศิลปากรไดใหเจาหนาท่ีมาพิจารณาตรวจสอบและถายภาพไวพรอมทั้ง ขออนุญาตใหพระบรมสารีริกธาตุท้ัง ๕ พระองค ขึ้นบัญชีไวเปนโบราณวัตถุสําหรับชาติ ตามความใน มาตรา ๖ แหงพระราชบัญญัติวาดวยโบราณสถานศิลปวัตถุ และการพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ พ.ศ. ๒๔๗๗ (กรมศิลปากร. ทะเบยี นโบราณวตั ถสุ ถานทว่ั ราชอาณาจักร. ๒๕๑๖. กรุงเทพฯ : หนา ๒๒- ๒๓) เกย่ี วกบั ลักษณะ วรรณะ และสัณฐานแหงองคพระบรมสารีริกธาตไุ ว ดงั น้ี องคท ี่ ๑ ลกั ษณะกลม มีลายคลา ยไขน กปรอด ขนาดผา ศูนยกลาง ๐.๗ เซนติเมตร องคท ่ี ๒ ลกั ษณะกลม มีลายสีนาํ้ ตาลออนเลก็ นอย ขนาดผาศูนยก ลาง ๐.๔ เซนตเิ มตร องคท่ี ๓ ลักษณะกลมรียาว คลายเมล็ดขาวสารหัก มีลายสีนํ้าตาลเหลืองขนาดยาว ๐.๖ เซนตเิ มตร องคท่ี ๔ ลกั ษณะกลมรี สนี ํ้าตาลแกมเหลอื ง ขนาดผา ศูนยก ลาง ๐.๑ เซนตเิ มตร องคท่ี ๕ ลักษณะกลมรี สีแกวผลึก ขนาดผาศูนยกลาง ๐.๖ เซนติเมตร (วิสันต ทาวสูงเนิน. ประเพณีพ้ืนบาน ตาํ นานพนื้ เมือง. ๒๕๔๒. กรงุ เทพฯ : หนา ๑๓๕-๑๔๒) ความแตกตางเกี่ยวกับพระบรมสารีริกธาตุ ไพโรจน เสรีรักษ กลาววา พระบรมสารีริกธาตุมี เอกลักษณท่ีแตกตางไปจากพระธาตุอยางมากมายหรืออาจเรียกไดวาเปนการแตกตางอยางสิ้นเชิงก็วาได เพราะพระบรมสารรี กิ ธาตุหรืออัฐธิ าตขุ องพระพทุ ธองคตลอดจนของพระอรหันตนน้ั มีอยมู ากมาย อาจทาํ ๓๔

ใหชาวพุทธไมรูจริง เขาใจไขวเขวเกิดจากการสับสนเขาใจผิดไปตางๆ นานา จึงขอบันทึกไวแต รูปพรรณสัณฐานขององคพระบรมสารีริกธาตุแหงองคสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจา ซึ่งกระจัดกระจาย ประดิษฐานอยูตามสถานท่อี นั ศกั ด์สิ ทิ ธขิ์ องชาวพุทธขณะน้ี แบงออกเปน ๓ คณุ ลกั ษณะหรือ ๓ สวน คือ สวนท่ี ๑ หรือคุณลักษณะที่ ๑ มรี ปู พรรณสัณฐานดจุ เมล็ดพันธุผ กั กาดรวมท้ังสีสัน สวนที่ ๒ มีรูปพรรณสัณฐานดุจเมล็ดขาวสารหัก มีผิวขาวนวลเปนมันใสมีเสนแดงเสนเล็กๆ ให มองเห็นไปตามแนวยาวของเมลด็ ขาวสาร ตรงโคนจะมลี กั ษณะหักหรอื บิน่ อยเู ล็กนอย สวนท่ี ๓ มีรูปพรรณสัณฐานดุจเมล็ดถั่วแตก (ถ่ัวเหลือง) และมีสีเหลืองดอกพิกุล (ไพโรจน เสรีรกั ษ. พทุ ธศาสนคดี ไปไหวพ ระบรมสารรี กิ ธาตทุ ่วั เมืองไทย. ๒๕๓๗, กรุงเทพฯ : หนา ๑๗) ลักษณะตา งๆ ของพระบรมสารีริกธาตุนี้ เสทื้อน ศภุ โสภณ ไดสรุปไวว า พระบรมสารีริกธาตปุ ระเภทเมล็ดพันธผุ กั กาด จะมาจากสว นหนาผาก หรือ บรเิ วณโหนกแกมหนา กบั ลูกคาง พระบรมสารีรกิ ธาตสุ ว นนจี้ ะมีลักษณะมันและเปน เงามาก พระบรมสารีรกิ ธาตปุ ระเภทเมลด็ ขา วสาร สวนมากจะเปนพวกด้ังจมูกและมือขวา ปลายนิ้วชี้ พระ บรมสารีรกิ ธาตปุ ระเภทนมี้ นี อ ย (เสทือ้ น ศุภโสภณ. พระธาตุปาฏหิ ารยิ  ๑. มปท. กรุงเทพฯ : หนา ๔๓) ดังนั้น พระบรมสารีริกธาตุ จึงแตกตางกันโดยประเภท ลักษณะและขนาดตามท่ีพระพุทธองคได ทรงอธษิ ฐานไวซ ึง่ มปี รากฏในตํานานตางๆ ท่กี ลาวแลว ๓๕

ความสาํ คญั ของพระบรมสารีริกธาตุในประเทศไทย ชาวพุทธสวนใหญถือวาพระบรมสารีริกธาตุเปนปูชนียวัตถุและวัตถุมงคลที่สําคัญยิ่ง เปนเครื่อง สงเสริมกําลังใจ โดยยึดเอาวัตถุมงคลท่ีพระบรมสารีริกธาตุบรรจุอยูในสิ่งน้ันๆ เชน พระเจดีย พระสถูป พระพุทธรูป พระพิมพ และวัตถุอ่ืนๆ ที่ตนเคารพนับถือ วัตถุมงคลนั้นเกิดมาชานานคูกับมนุษยชาติ เพราะเมื่อมนุษยไมเขาใจในเร่ืองของธรรมชาติและเกิดความหวาดกลัวตอภัยของธรรมชาติแ ละอันตราย ท้ังหลาย มนุษยจึงพยายามหาที่พึ่งที่ยึดเหน่ียวเพ่ือปองกันภัย เดิมทีเดียวก็อาจยึดถือส่ิงที่มีอยูตาม ธรรมชาติหรือหาไดยากมาเปนวัตถุมงคล ตอมาเม่ือมีการพัฒนาในดานคําสอนในทางพุทธศาสนา จึงมี การแตงตาํ ราประกอบคําสอนทางศาสนา และไดม ีการรวบรวมคาํ สอนและคาํ สวดในทางศาสนาขึ้นมา แลว นํามาสวดสาธยายเพื่อทรงจาํ รกั ษาคําสอนไว ตอมาเกิดความเชื่อวาคําสวดเหลานั้นมีความขลังศักดิ์สิทธ์ิ เมื่อสวดสาธยายแลวสามารถปองกัน ภัยอันตรายหรือนํามาซึ่งสิ่งท่ีปรารถนาได จึงไดมีการคิดคนวิธีเพื่อใหเกิดความขลังศักดิ์สิทธ์ิยิ่งขึ้น เมื่อ เห็นวาไดผลดังปรารถนา จึงนับถือกันแพรหลายสืบมา จึงถือไดวาเร่ืองวัตถุมงคลแมจะไมมีอยูในหลักคํา สอนของพระพทุ ธศาสนาโดยตรง แตในวิถีชีวิตจริงๆ ของพุทธศาสนิกชนโดยทั่วไปแลว สวนมากยังยึดถือ ในส่ิงเหลานีอ้ ยู ซ่งึ ความเชื่อนอ้ี าจจะมาจากสาเหตุ ๒ ประการ คอื ๑. ความเช่อื ในพระพทุ ธคณุ พระธรรมคุณ พระสังฆคณุ วา เปนเคร่ืองตานภัยพิบัติ และกอใหเกิด ความสุขความเจริญได ประกอบกับความเชื่อเดิมท่ีมีมาแตบรรพบุรุษ เรื่องศาสนาธรรมชาติทําให ผสมผสานกลมกลืนกันมาเปน ความเชือ่ เรอื่ งวตั ถมุ งคลโดยปริยาย ๒. ความเชื่อในพระพุทธมนต คือพระปริตรหรือบทสวดตางๆ ซ่ึงใชในพิธีพุทธาภิเษก วามีผลทํา ใหสิ่งของท่ีสรางข้ึนโดยผานการปลุกเสกแลวนั้นมีผลเปนความศักดิ์สิทธ์ิจริง ขอน้ีจะเห็นไดวาแมนไมมี วัตถุมงคลยึดเหนี่ยว เม่ือตกอยูในภยันตราย ผูคนก็สวดมนตภาวนาปองกันภัยอยูแลว (พระมหามนตรี วลฺลโภ (ปอมสุข). อิทธพิ ลของวัตถุมงคล ท่มี ตี อสงั คมไทยในปจจบุ นั . กรงุ เทพฯ : หนา ๓๐) ชาวพุทธอีกสวนหน่ึงมีความเชื่อในเรื่องพลานุภาพและสิริมงคลที่เกิดขึ้นจากองคพระบรม สารีริกธาตุ จึงพากันนับถือและเคารพบูชา และยังถือวาเปนส่ิงสําคัญตอชีวิตอีกดวย ดังที่บริภัทร (นามแฝง) ไดก ลาวถึงบทบาทและความสาํ คญั ของพระบรมสารีริกธาตไุ วว า - เปนมงคลวัตถุสูงสุด ทรงอานุภาพที่สุดท่ีจะพึงหาไดในโลก ซึ่งพระพุทธเจาไดทรงอธิษฐานไว กอนปรินิพพานเพ่ือใหมนุษย เทพ พรหมท้ังหลายไดมีไว “สักการบูชา” เปนเครื่องนอมนําไปสูสวรรค พรหม และนิพพานในทส่ี ุด - เปนแหลงที่กษัตริย ขุนนาง ขาราชบริพารและประชาชน ไดรวมกันเสียสละแรงกายแรงใจและ สมบตั ติ างๆ เพอ่ื เปนพุทธบูชา - เปนที่พึ่ง เปนสิริมงคล และเปนแหลงกราบไหวบูชาของสรรพสตั ว สรรพวิญญาณทง้ั หลาย - เปน สิง่ ที่ชวยเจรญิ พุทธานุสติ และปลงสังขาร - เปนส่งิ ชวยเจริญธรรมานสุ ติ วา ธรรมะหรือธรรมจักรอนั บรสิ ุทธน์ิ ้นั เองเปน เหตุแหง พระธาตุ - อานุภาพและฉัพพรรณรังสีของพระบรมสารีริกธาตุปองกันภยันตรายตางๆ ชวยใหเกิด สมั มาทิฏฐิ และเปนยอดสิรมิ งคลแกบ คุ คลและสถานที่ตางๆ ๓๖

- ผปู ฏบิ ัตเิ จรญิ วมิ ตุ ตธิ รรมจะทราบเองวาพระบรมสารีริกธาตุเปนแหลงเก็บความรู พลังงานรัศมี (ฉัพพรรณรังสี) และธรรมะขั้นสูงอันทรงอานุภาพและสําคัญอยางย่ิงยวดในการใชปราบมารและบรรลุถึง นิพพาน - เปนขมุ พลังและเหตุเบือ้ งตน แหงความบรสิ ุทธแ์ิ ละกุศลธรรมตางๆ ท้ังหลายทั้งปวง เปนภาชนะ แหงวิมุตติธรรม เปนแหลงเก็บสะสมขยายและแผกระจายวิมุตติธรรม (บริภัทร (นามแฝง). พระบรม ธาต.ุ ๒๕๓๙, กรุงเทพฯ : หนา ๑-๒) ดังน้ัน พระบรมสารีริกธาตุจึงมีบทบาทสําคัญตอชาวพุทธ ในการประพฤติปฏิบัติตามประเพณี ตา งๆ มักจะนาํ พระบรมสารรี กิ ธาตุเปน สื่อนําในการบําเพ็ญบารมีประเพณีน้ันๆ เชน ประเพณีขึ้นพระธาตุ ประเพณีแหพระบรมสารีริกธาตุ เปนตน แมในการพระบรมศพก็มีการนําพระบรมสารีริกธาตุไปรวม สมโภชกอนดวย ดังปรากฏในพระราชพงศาวดาร กรงุ รตั นโกสนิ ทร รชั กาลที่ ๒ ตอนหนึง่ วา ถงึ ณ วนั เสาร เดือน ๖ ข้ึน ๕ คํา่ เชิญพระบรมสารีรกิ ธาตุ แตในพระบรมมหาราชวงั ตง้ั กระบวนแหออกไปยังพระเมรุมาศ ประดิษฐานพระเบญจาทอง พระสงฆร าชาคณะฐานานกุ รมเปรียญ ฝา ยคามวาสี อรญั วาสี ๘๐ รูป เจริญพระพุทธมนต มีหนงั จุดดอกไมเพลงิ เปน การสมโภชพระบรมสารีรกิ ธาตวุ ันหน่ึงคืนหน่ึง เวลาบา ยทงิ้ ทาน เวลาคํ่าจงึ แหพ ระบรมสารีรกิ ธาตกุ ลับเขาในพระบรมมหาราชวัง (สมเด็จฯกรมพระยาดาํ รงราชานภุ าพ. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสนิ ทร รชั กาลที่ ๒. พิมพแ จกในงานฌาปนกิจศพ หมอ มแกว ทนิ กร และนายฤทธิสาํ แดง (เปล่ียน ฐิตะรัต) ณ เมรวุ ัดสระเกศ วนั ที่ ๓๑ มกราคม ๒๔๙๘, กรุงเทพฯ : หนา ๑๕๑) ขอความนี้ สมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ ทรงอธิยายไววา ประเพณีเชิญพระบรม- สารีริกธาตุออกไปสมโภชท่ีพระเมรุกอนพระบรมศพ พึ่งมีข้ึนเม่ือคราวพระเมรุกรมพระราชวัง บวรมหาสุรสิงหนาท ดวยเหตุอันปรากฏอยูในพระราชพงศาวดารรัชกาลท่ี ๑ นั้นแลว นอกจากเปน พระราชกุศล ยังเปนประโยชนอีกอยางหนึ่ง ท่ีเหมือนกับไดซอมการพระเมรุที่ทําวาเรียบรอยแลวหรือยัง จึงเลยเปนธรรมเนียมตอมาในงานพระเมรุใหญ (สมเด็จฯกรมพระยาดํารงราชานุภาพ. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๒. พิมพแจกในงานฌาปนกิจศพ หมอมแกว ทินกร และ นายฤทธิสาํ แดง (เปลี่ยน ฐิตะรตั ) ณ เมรวุ ัดสระเกศ วนั ท่ี ๓๑ มกราคม ๒๔๙๘, กรุงเทพฯ : หนา ๑๕๑- ๑๕๒) ชาวพุทธไมวาจะเปนกษัตริยหรือบุคคลท่ัวไป จึงใหความสําคัญตอองคพระบรมสารีริกธาตุ มา จนกระทั่งถึงปจจุบัน โดยเฉพาะการสรางพระบรมธาตุเจดีย และคติประเพณีการกราบไหวพระบรมธาตุ ซึ่งนับเปนท้ังประเพณีหลวงและประเพณีราษฎร (ศรีศักร วัลลิโภดม. ความหมายของพระบรมธาตุใน อารยธรรมสยามประเทศ. มปป. กรงุ เทพ : หนา ๑๔๖) ที่ยงั รกั ษาสืบมา ๓๗

เพราะพระบรมสารีริกธาตุเปนสิ่งท่ีมีศักยภาพสูงท้ังในดานการยอมรับและการทําใหบูรณาการ ทางดานวัฒนธรรมท่ีจะสานตอไป เปนเรื่องของบูรณาการทางการเมือง (ศรีศักร วัลลิโภดม. ความหมาย ของพระบรมธาตใุ นอารยธรรมสยามประเทศ. มปป. กรุงเทพ : หนา ๑๔๗) ท่ีจะนําพาใหผูที่เคารพนับถือ ไดต้ังอยูในคุณงามความดี และเกิดความสามัคคีกลมเกลียวกันในชุมชนอันจะเปนประโยชนตอการ ปกครองตอไป ทเ่ี ปน เชนนี้ ศรีศักร วัลลิโภดม ใหขอสังเกตไวว า ๑. เพราะเหตุที่พระบรมธาตุนั้น เปนสวนท่ีคงอยูอยางเปนรูปธรรมที่สุด จากบุคคลอันเปนท่ี เคารพ จงึ นบั เปนส่ิงทีเ่ คารพทเี่ ขาถงึ จิตใจและการยอมรบั จากคนท่ีเช่อื ถือไดง ายที่สุด ๒. เพราะเหตุท่ีพระบรมสารีริกธาตุ เปนสิ่งที่มีประวัติมาตั้งแตการที่กษัตริยและผูคนจากหลายๆ แวนแควนตองการไดไปบูชากัน จนถึงกับตองมีการแตงแจกใหถูกตองเพื่อปองกันการรบพุงแยงชิงกัน มาจนถึงสมัยราวพุทธศตวรรษท่ี ๓ อันเปนเวลาท่ีพระเจาอโศกมหาราชทรงเปนองคอุปถัมภก โปรดให สรางพระบรมธาตุเจดียข้ึนตามท่ีตางๆ เพ่ือใหผูคนนับถือพระพุทธศาสนาไดกราบไหวบูชา นับเปน พระราชกรณียกิจของการเปนพระธรรมิกราชและพระจักรพรรดิราชโดยตรง เกิดเปนแ บบอยางให พระมหากษัตริยที่นับถือพระพุทธศาสนาทรงดําเนินรอยตามในสมัยตอมา (ศรีศักร วัลลิโภดม. ความหมายของพระบรมธาตใุ นอารยธรรมสยามประเทศ. มปป. กรุงเทพ : หนา ๑๔๗) ดังน้ัน การที่ชาวพุทธใหความสําคัญตอพระบรมสารีริกธาตุเปนอันดับแรก สันนิษฐานวามาจาก เหตผุ ล ๒ ประการคือ ๑. เปนแนวทางในการดําเนินชีวิต โดยยึดเอาพระบรมสารีริกธาตุเปนเคร่ืองยึดเหนี่ยวจิตใจ เพราะเช่ือในพระพุทธคุณที่มีอยูในองคพระบรมสารีริกธาตุ เม่ือผูใดกราบไหวและสักการบูชาอยูเปน ประจําแลว จะทาํ ใหเ ปน ผูเจริญ ดังนั้น เม่ือจะประกอบกิจการอันใดจึงมักจะนึกถึงองคพระบรมสารีริกธาตุ เปนสาํ คญั กอน เพอื่ เปนเคร่อื งเตอื นจิตเตอื นใจและเปน พลังใจในการดาํ เนนิ ชวี ิต ๒. เปนหลักในการประเมินคาของความประพฤติ คือเปนเครอื่ งวดั คณุ ธรรมของตน ในการกราบ- ไหวบูชาและประพฤติปฏิบัติอยูเปนประจํา โดยเช่ือวา การที่พระบรมสารีริกธาตุเสด็จมามาก หรือผูท่ีมี พระบรมสารีริกธาตุมากองค เปนการวัดคุณธรรมวาตนมีกาย วาจา ใจ บริสุทธิ์ สะอาด มีบุญบารมีมาก ดังน้ัน คนท่ีประสบความสําเร็จและไดรับความสวัสดี จึงเชื่อถือในองคพระบรมสารีริกธาตุอยางมั่นคง อยา งไมแ คลงใจในพระพุทธคณุ ทีป่ รากฏ ไมวาจะเปนปรากฏการณท่ีพบเห็น หรือจากการบอกเลาของคน อ่ืน ในเร่อื งพระธาตุปาฏหิ าริย เปนตน ๓๘

คตคิ วามเชอื่ เรอ่ื งปาฏิหาริยข องพระบรมสารีริกธาตุ คาํ วา ปาฏหิ าริย หมายถึงความอศั จรรยแหง พระบรมสารีริกธาตขุ องพระพทุ ธเจา ซึ่งไมอาจจะหย่ัง รไู ดดวยวทิ ยาศาสตร เปนปรากฏการณเ หนือธรรมชาติ ที่เกิดขนึ้ และปรากฏแกชาวโลก ความเชือ่ เรอื่ งพระบรมสารีรกิ ธาตนุ ้นั พุทธศาสนิกชนสวนมากจะเชื่อในอํานาจศักด์ิสิทธิ์ที่มีอยูกับ พระบรมสารีริกธาตุ และกราบไหวบูชา เพ่ือคุมครองตนเองใหแคลวคลาดจากอันตรายทั้งปวง ความ ศกั ด์สิ ิทธิ์ หรอื ปาฏิหาริยของพระบรมสารีริกธาตนุ นั้ อาจเกิดขึ้นดว ยพลานภุ าพ ตอ ไปน้ี ๑. พุทธานุภาพ ความเช่ือม่ันในพระพุทธคุณ ที่ทรงบริสุทธ์ิปราศจากกิเลสาสวะทั้งปวง และทรง ประกอบดวยพระคุณ ๓ ประการ คอื พระบริสุทธคิ ุณ พระมหากรุณาธิคุณ และพระปญ ญาธิคณุ ๒. ธรรมานุภาพ พลังอานุภาพของพระธรรม คําส่ังสอนของพระพุทธเจาที่มีปรากฏอยูตามบท สวดตางๆ เชน เมตตสูตร รตนสูตร อยางท่ีเรียกชื่อวา สวดพระปริตร ท่ีอาจจะขจัดปดเปาภยันตรายทั้ง ปวงได ๓. สังฆานุภาพ อานุภาพแหงพระอริยสงฆ และพระสงฆสัมมาปฏิบัติทั้งหลายจนสามารถจะแผ พลงั จติ ใหม าอยใู นสง่ิ ทตี่ อ งการได ๔. ปุญญานุภาพ อานุภาพของบุญกุศลคุณงามความดี และการกระทําผลกรรมดีของบุคคลตางๆ ซ่ึงเขากบั คํากลา วทว่ี า คนดีมีบุญ พระคุมครอง ๕. เทวานุภาพ อานุภาพของเทพยดา ที่ชาวพุทธตางก็ลวนเช่ือม่ัน พระพุทธรูปตางๆ จะมีเทวดา รักษาอยดู ว ย บรรดาพลานุภาพเหลานี้ สามารถจะเปนพลังที่มีอํานาจซ่ึงดลบันดาลหรือทําใหเกิดปาฏิหาริย ตา งๆ ได (พระมหาเชดิ เจรญิ รมั ย. พระเครือ่ งกบั สงั คมไทย. หนา ๑๖๔) ๓๙

การปฏิบัติตอ องคพระบรมสารรี ิกธาตุ ๑. การสกั การบชู า การบชู าดวยอามิส คอื การบชู าดวยดอกไม ธูปเทียน ของหอม และปจจัย ๔ ตอปูชนียบุคคล ปูชนียสถาน และปูชนียวัตถุ ไดแกพระธาตุเจดียที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุก็ดี พระธาตุ ตางๆ ก็ดี ยอมเปนมหานิสงส คือ ใหผลเปนความเจริญรุงเรืองและสันติสุข ทั้งระดับโลกิยสุข และ โลกตุ รสขุ อยา งนบั ประมาณมิได (วิทยา ประทมุ ธารารตั น และคณะ. พระบรมสารีริกธาตุ. กรุงเทพฯ หนา ๓๓๕-๓๓๙) การกราบไหวพระสถูปท่ีบรรจุอัฏฐิธาตุของถูปารหบุคคล ๔ จําพวก ยอมอํานวยประโยชน ทําจิตใจผองใส เมื่อชีวิตแตกดับไป ก็จะไปเกิดสุคติโลกสวรรค แตการกราบไหวพระบรมสารีริกธาตุ โดยเฉพาะ ถือเปนพุทธบูชา นํามาซึ่งประโยชนและความสุขตลอดการ (ธนิต อยูโพธิ์. ตํานานพระบรม สารีริกธาตุ. กรุงเทพฯ : หนา ๕๘-๖๖) แมแตการถอนหญาที่ข้ึนในลานพระเจดียท่ีบรรจุพระบรม สารีริกธาตุ ก็ยงั ไดร บั อานิสงสม ากมาย ดงั ปรากฏในอรรถกถาธรรมบทวา ดกู รภกิ ษทุ ัง้ หลาย ในกาลน้ัน เราไดเปน สงั ขพราหมณ เราไดถ อนหญาในลานพระเจดยี  ของปจ เจกพุทธเจาช่อื สสุ มิ ะ ดว ยผลแหงกรรมของเรานั้น ชนท้งั หลายจงึ ทาํ หนทาง ๘ โยชน ใหปราศจากตอและหนาม ทําใหส ะอาดมพี ้ืนท่สี มาํ่ เสมอ เราไดเกล่ียทรายลงในลานพระเจดยี นั้น ดวยผลแหง กรรมของเรานัน้ ชนทั้งหลายจงึ เกลย่ี ทรายลงในหนทาง ๘ โยชน แลว เราทําการบูชาดวยดอกไมป าที่พระสถูปนน้ั ดวยผลแหง กรรมของเรานั้น ชนทง้ั หลายจึงโปรยดอกไมส ตี า งๆ ลงในหนทาง ๘ โยชน นาํ้ ในคงคาในที่มีประมาณโยชนห นงึ่ จึงดาดาษไปดว ยดอกประทุม ๕ สี เราไดป ระพรมพืน้ ทีใ่ นลานพระเจดียน น้ั ดวยนํา้ ในลกั จั่น ดวยผลแหงกรรมของเรานนั้ ฝนโบกขพรรษจงึ ตกลงในเมืองไพศาลี เราไดย กธงแผน ผา ขน้ึ และผกู ฉตั รไวบนพระเจดยี น ัน้ ดว ยผลแหงกรรมของเรานน้ั หอ งจักรวาลทงั้ สิน้ จงึ เปนราวกะวา มมี หรสพเปนอนั เดียวกัน ดว ยธงชัย ธงแผนผา และฉตั รซอ นๆ กันเปนตน ตลอดถงึ อกนฏิ ฐภพ ภิกษทุ ั้งหลาย เพราะเหตดุ ังนีแ้ ล บชู าสกั การะน่ันเกดิ ขึ้นแกเรา ดว ยพทุ ธานุภาพก็หาไม เกิดข้นึ ดว ยอานุภาพแหงนาค เทวดา และพรหม กห็ าไม แตว าเกิดขน้ึ ดวย อานุภาพแหง การบรจิ าคมปี ระมาณนอ ย ในอดตี กาล ดังนี้ (พุทธโฆษาจารย. ธมมฺ ปทฏฐกถา (สตตฺ โม ภาโค). ๒๕๓๕. กรุงเทพฯ : หนา ๑๔๘-๑๔๙) ๔๐

๒. การสวดคาถาอญั เชิญ หรอื บูชาพระธาตุ การสวดคาถาอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุ เปนการปฏิบัติอีกอยางหน่ึงท่ีชาวพุทธ ยังให ความสําคัญและรักษาสืบตอมา ดังจะเห็นไดจากตามพระสถูปเจดียในสถานท่ีตางๆ จะมีการจารึกคาถา บูชาพระบรมสารีริกธาตุ และพระธาตุของพระอรหันต ไวประจําองคพระสถูปเจดียน้ันๆ ดังนั้น จึงมีการ จารึกเปนลายลักษณอักษรบาง เขียนเปนตําราบาง เขียนเปนคาถาบาง ใหชาวพุทธท่ีเคารพนับถือนําไป สวดบูชาอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุเพ่ือความเปนสิริมงคล และเพื่อความเจริญรุงเรือง ดังท่ีโบราณจารย ไดประพนั ธไ ว ดังนี้ คาถานมสั การพระเขยี้ วแกว เอโก ทาโฐ ติทสปเุ ร เอโก นาคปุเร อหุ เอโก คนฺธารวสิ เย เอโก สีหลทปี เก อิเม จตูสุ ฐาเนสุ สตถฺ ุ ทาฐา ปติฏฐ ิตา ปชู ิตา นรเทเวหิ อหํ วนทฺ ามิ ธาตโุ ยฯ แปลความวา พระเขย้ี วแกว องคหนึ่ง อยูในสวรรคชัน้ ดาวดึงส พระเขย้ี วแกว องคหนงึ่ อยูในนาคปรุ ะ (เมืองพญานาค) พระเขย้ี วแกว องคหน่ึง อยูในแควนคนั ธาระ พระเขย้ี วแกว องคหนึ่ง อยูในเกาะสงิ หล (ลังกา) พระเขยี้ วแกวของพระบรมศาสดาเหลา นีป้ ระดษิ ฐานอยูในที่ ๔ แหง มนุษยแ ละเทวดาทัง้ หลายพากันกราบไหวบชู า ขาพเจา ขอกราบนมสั การพระฑาฐธาตทุ งั้ หลายน้ัน บทท่ี ๒ อุทฺธํ ทกฺขิณทาฐจฺ ตาวตเึ ส ปติฏฐิตํ อโธ ทกฺขิณฑาฐจฺ สีหลทเี ป ปติฏฐิตํ วามฑาฐจฺ อุทฺธมฺป คนฺธารรฏเฐ ปตฏิ ฐติ ํ วามฑาฐฺจ อโธป ปาตาลเก ปติฏฐิตํ ปชู ติ า นรเทเวหิ อหํ วนทฺ ามิ ธาตโุ ย ฯ แปลความวา พระเขยี้ วแกวขางขวาเบอ้ื งบน ประดษิ ฐานอยใู นดาวดึงส พระเขยี้ วแกวขา งขวาเบื้องลาง ประดิษฐานอยใู นเกาะสิงหล พระเขี้ยวแกว ขา งซา ยเบื้องบน ประดิษฐานอยูในแควนคันธาระ พระเขยี้ วแกวเบื้องลาง ประดษิ ฐานอยูในเมอื งบาดาล มนษุ ยแ ละเทวดาทงั้ หลายตา งพากนั กราบไหวบูชา ขาพเจาขอกราบนมสั การพระฑาฐธาตุทงั้ หลายน้ัน ๔๑

คาํ นมัสการพระบรมสารรี ิกธาตุ (ในพระสถูป ๘ แหงในชมพูทวีป) มหาโคตมสมฺพุทฺโธ กุสินาราย นิพพฺ ุโต ธาตุวิตถฺ ารกํ กตวฺ า เตสุ เตสุ วิเสสโต อุณฺหิเส จตุโร ฑาฐา อกขฺ กา เทวฺ จ สตตฺ มา อสมภฺ นิ นฺ า จ ตา สตฺต เสสา ภนิ นฺ า จ ธาตุโย มหนฺตา ปจฺ นาฬี จ มชฺฌิมา จ ฉ นาฬกิ า ขทุ ทฺ กา ปจฺ นาฬี จ สมภฺ นิ ฺนา ติวิธา มตา มหนตฺ า ภนิ ฺนมุคฺคา จ มชฺฌิมา ภินฺนตณฑฺ ลุ า ขุทฺทกา สาสปมุตฺตา เอวํ ธาตุปมาณกิ า มหนตฺ า สุวณณฺ วณฺณา เอวํ วณณฺ าป ธาตโุ ย เอโก ถูโป ราชคเห เอโก เวสาลิยา อหุ เอโก กปล วตฺถุสมฺ ึ เอโก จ อลลฺ กปปฺ เก เอโก จ รามคามสฺมึ เอโก จ เวฏฐทปี เก เอโก ปาเวยฺยเก มลเฺ ล เอโก จ กุสินารเก เอเต สารีริกา ถูปา ชมฺพูทเี ป ปติฏฐ ิตา ปชู ติ า นรเทเวหิ อหํ วนทฺ ามิ ธาตุโย. แปลความวา พระโคดมบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจา ผูยิง่ ใหญ เสดจ็ ดบั ขันธปรินพิ พานแลว ณ เมืองกุสินารา ไดท าํ ใหพ ระบรมสารรี กิ ธาตุแผกระจายไปโดยเฉพาะในสถานที่ทงั้ หลายนัน้ ๆ พระสรีรธาตทุ ีไ่ มกระจัดกระจายมี ๗ องค คือ พระอุณหสิ ๑ พระเข้ียวแกว ๔ และพระรากขวญั ๒ เปน คํารบ ๗ นอกน้ันเปน พระสรรี ธาตทุ ่กี ระจัดกระจาย มี ๓ ชนิด คอื ขนาดใหญม ี ๕ ทะนาน ขนาดกลางมี ๖ ทะนาน และขนาดเล็กมี ๕ ทะนาน (รวม ๑๖ ทะนาน) ขนาดใหญเ ทาเมล็ดถ่ัวเขียวผาซีก ขนาดกลางเทาเมลด็ ขาวสารหักกลาง ขนาดเลก็ ประมาณเมล็ดพันธผุ ักกาด ประมาณของพระสรรี ธาตุเปน อยา งนี้ พระสรีรธาตขุ นาดใหญมีสีเหมือนทอง พระสรีรธาตทุ ง้ั หลายมีสีวรรณะอยา งน้ี พระสถูปบรรจุพระสรรี ธาตุประดษิ ฐานอยู ในนครราชคฤห สถปู ๑ ในนครเวสาลี สถปู ๑ ในนครกบิลพสั ดุ สถปู ๑ ในแควน อัลลกัปปกะ สถปู ๑ ในรามคาม สถปู ๑ ในแควน เวฏฐทปี กะ สถูป ๑ ในนครปาวาของกษัตรยิ มัลละ สถูป ๑ ในนครกุสินารา สถปู ๑ พระสถูปบรรจุพระบรมสารรี กิ ธาตุเหลา น้ี ประดษิ ฐานอยูในชมพูทวีป ๔๒

มนุษยแ ละเทวดาทงั้ หลายพากนั กราบไหวบ ูชา ขา พเจาขอกราบนมสั การพระบรมสารีรกิ ธาตทุ ง้ั หลายน้ัน (พระศรีวิสุทธิโสภณ. คัมภีรพระคาถา. พิมพเปนอนุสรณงานพระราชทานเพลิงศพ พระ พรหมคุณาภรณ (พุม กิตฺติสาโร ป.ธ. ๗) วัดพระนารายณมหาราช จังหวัดนครราชสีมา ๔ เมษายน ๒๕๓๕. กรงุ เทพฯ : หนา ๘๖-๘๘) ๓. การปฏิบตั ิบูชา การปฏิบตั ิตอพระบรมสารีรกิ ธาตทุ ี่พุทธศาสนกิ ชนนับถอื เปนสิ่งศักดิส์ ิทธ์ิกม็ กั จะเปนผลสําเร็จทาง จิตอันสูงสง ทําใหจิตมีลักษณะสวาง สะอาด สงบ สุข เปนผลสําเร็จที่เกิดจากเหตุ คือ การปฏิบัติของ บุคคลแตล ะคน แสง จันทรงาม ไดแ สดงทัศนะในเรื่องนีว้ า ในทางกาย แมจะมกี ารกราบไหวอ ยูบาง ก็ไมใชข อปฏิบัติที่สําคัญ ขอสําคัญตองเวนจากความชั่ว และการกระทําความดปี ระกอบสัมมาชพี ในทางวาจา แมจะมีการสวดสรรเสริญอยูบาง ก็ไมใชวิธีการสําคัญท่ีจะนําไปสูความหลุดพน ในทางวาจาเนนในการเจรจาชอบหรือสัมมาวาจา ไดแก การพูดคําจริง คําไพเราะออนหวาน คํา ประสานสามัคคี และคาํ มีสารประโยชน ในทางจิตใจ แมจะมีปสาทศรัทธาอยู ก็ไมถือวาเปนสิ่งสําคัญยิ่งยวด เปนแตเพียงคุณธรรม เบือ้ งตน ทจี่ ะนําไปสูการประพฤตปิ ฏบิ ัตเิ ทา นัน้ แตม กี ารเนนความสะอาดบรสิ ุทธ์ิของจิตใจเปน พิเศษ การบูชาพระบรมสารีริกธาตุมีอิทธิพลตอจิตใจของประชาชนทําใหเกิดการปฏิบัติตนเปน พุทธศาสนิกชนที่ดี ก็เพราะไดรับอิทธิพลจากความเช่ือเรื่องพระบรมสารีริกธาตุวา เปนส่ิงศักด์ิสิทธิ์ สามารถแสดงปาฏิหารยิ ไ ด จงึ เกิดการสรางส่ิงประดิษฐาน และการสักการบูชาตามมา กลายเปนประเพณีท่ี จะตอ งปฏิบตั ติ อสง่ิ ทีต่ นเองเคารพนับถือและปฏิบัติสืบไป และเปนแรงจูงใจใหชาวพุทธประพฤติปฏิบัติ ตามหลักคําสอนของพระพทุ ธศาสนาอยางมีเหตผุ ล เพื่อเปา หมายสงู สดุ คือ มรรค ผล นิพพาน ความเชื่อตอพระบรมสารีริกธาตุจึงชวยสรางกําลังใจใหทําความดี และเปนเคร่ืองเตือนใจมิ ใหบุคคลประมาท มีกําลังใจในการสรางความดี ละเวนความชั่ว เปนแรงผลักดันใหเกิดการสรางสรรค สังคมใหนาอยู เปนมาตรการที่ชวยควบคุมความประพฤติของบุคคลมิใหออกนอกจารีตประเพณี โดยใน ทีส่ ดุ แลว จะสงผลใหประชาชนอยูรวมกันในสังคมไดอยางสันติและมีความสุข และเขาถึงประโยชนสวนตน อันสูงสดุ คอื มรรค ผล นิพพาน ตอไป ๔๓

ชว งท่ี ๓ จากพระบรมสารรี กิ ธาต.ุ . .สศู รัทธาแหง มหากษัตรยิ  เรียบเรยี งโดย ธรรม...ทกุ วนั ๔๔

คร้ันอง คพระศาสดาสัมมาสัมพุทธ เจาทรงเสด็จดับขันธปรินิพพานไดมีการแบงพระบรม สารรี ิกธาตุไปในเมืองตา งๆ พรอ มท้ังสรา งสถปู เจดีย เพื่อประดิษฐานองคพระบรมสารีริกธาตุเรียบรอย แลว กาลตอมาพระมหากัสสปะเถระไดพ จิ ารณาเห็นจะอันตรายแกพ ระสรีรธาตุทั้งหลาย จึงถวายพระพร พระเจา อชาตศตั รูใหเ กบ็ รักษาเรยี กวา “ธาตนุ ิธาน” คือ อัญเชิญพระสรีรธาตุจากแวนแควนตางๆ มา บรรจุรวมไวอ ยูในอโุ มงคใตด นิ ทีเ่ ดยี วกนั ตอมาประมาณพทุ ธศตวรรษที่ ๓ อโศกกุมารเถลงิ ถวัลยราชสมบัติเปนพระธรรมราชาพระนามวา พระเจา อโศกมหาราช ทรงมีความศรัทธาเลื่อมใสในพระพุทธศาสนาเปนย่ิงนัก ก็เพราะไดอาศัยนิโครธ สามเณร ยังใหเกิดความเลือ่ มใสในพระศาสนา โปรดใหส รางวิหาร ๘๔,๐๐๐ วิหารแลว ตรัสถามภิกษุสงฆ วา โยมใหสรา งวิหาร ๘๔,๐๐๐ วิหารแลว จกั ไดพระบรมธาตุมาจากไหนเลา ทานเจาขา. ภิกษุสงฆทูลวา ถวายพระพร พวกอาตมภาพ ฟงมาวา ช่อื วา ทเี่ กบ็ พระบรมธาตมุ ีอยู แตไ มทราบวาอยูท่ีไหน. ทรงประชุม บริษัท ๔ แลว ตรสั ถามวา ใครเคยไดยินวา ที่เก็บพระบรมธาตุ ในที่ช่ือโนน มีบางไหม. ในที่ประชุมน้ัน พระเถระรปู หนงึ่ อายุ ๑๒๐ ป กลา ววาอาตมาภาพก็ไมร วู า ทเ่ี กบ็ พระบรมธาตุอยูท่ีโนน แตพระมหาเถระ บดิ าอาตมภาพ ใหอาตมภาพครั้งอายุ ๗ ขวบถอื หบี มาลัย กลาววา มาน่ี สามเณร ระหวางกอไมตรงโนน มีสถูปหินอยู เราไปกันที่น้ันเถิด แลวไปบชู า ทา นพดู วา สามเณรควรพิจารณาที่ตรงน้ี ถวายพระพร อาตมภาพรเู ทา น้ี. พระราชาตรัสวา ทน่ี นั่ แหละ แลว สง่ั ใหต ัดกอไม แลว นําสถูปหินและฝุนออก ก็ทรงเห็น พ้ืนโบกปูนอยู แตน นั้ ทรงทําลายปูนโบกและแผนอิฐ แลวเสด็จสูบรเิ วณตามลําดบั เมอ่ื เสดจ็ เขา ไปภายใน กท็ อดพระเนตรเห็น เรือนประทีปท่ตี ามไว เม่ือ ๒๑๘ ป กโ็ พลงอยูอยาง นั้นนั่นเอง ดอกบัวขาบกเ็ หมอื นนาํ มาวางไวขณะน้นั เอง เครื่องลาดดอกไมก็เหมือนลาดไวขณะน้ันเอง เคร่ืองหอมก็เหมอื นเขาบด วางไวเมื่อครนู ้ีเอง. พระราชาทรงถือแผนทอง ทรงอานวา ตอไปในอนาคตกาล ครั้งกุมารพระนามวา อโศก จักเถลงิ ถวัลยราชสมบตั ิ เปนพระธรรมราชาพระนามวา อโศก ทา วเธอจักทรง กระทําพระบรมธาตเุ หลานใ้ี หแ พรหลายดังนี้ แลว ตรัสวา ทานผเู จรญิ พระผเู ปนเจา มหากัสสปะเถระเห็น ตัวเราแลว ทรงคูพระหัตถซา ยปรบกับพระหัตถข วา. ทาวเธอเวนเพียงพระบรมธาตุท่ีปกปดไวในที่นั้น ทรง ทาํ พระบรมธาตทุ ี่เหลือทัง้ หมดมาแลว ปด เรือนพระบรมธาตไุ วเ หมอื นอยา งเดิม ทรงทําที่ทุกแหงเปนปกติ อยางเกา พระเจา อโศกมหาราชทรงอญั เชญิ พระบรมธาตุสเู มอื งปาตลบี ุตรี เม่อื ทําการสักการะแลว ไดแจก พระบรมธาตไุ ปทว่ั ทกุ ๆนคร ๘๔,๐๐๐ แหง ซ่งึ พระองคมพี ระราชประสงคจะฉลองพระสถูปท้ัง ๘๔,๐๐๐ แหง และจะกระทําสักการบชู าพระบรมธาตใุ หได ๗ ป ๗ เดอื น ๗ วัน แตพระองคทรงเกรงวา จะมีมาร เขามาทําลายพิธใี นครัง้ นี้ จึงไดอ าราธนาพระอริยสงฆเ พอ่ื มาปองกนั แตกไ็ มม ีพระสงฆอ งคใดท่ีจะรับอาสา ไดเลย ครนั้ แลวไดสามเณรองคห น่งึ มีฌานสมาบัติช้ันสูง แมกระนนั้ ทา นกย็ ังไมส ามารถที่จะรับอาสาในการ ปราบมารได แตทา นไดก ลาวแนะนาํ วา ควรไปอาราธนา พระอุปคุตเถระ ซ่ึงมีสมาบัติสูงยิ่ง และสามารถ จักทรมานมารใจบาปใหพายแพมหิทธานุภาพได โดยกลาววา \"กาลเมื่อสมเด็จพระบรมครูยังทรง พระชนมายุอยู กไ็ ดต รสั พยากรณไวว า สบื ไปในภายหนาจะมีภิกษรุ ปู หนึง่ มนี าม อุปคุตเถระ จักไดทรมาน พญามารใหเสียพยศอนั รายพา ยแพอานุภาพ แลวจะกลาวปฏิญาณปรารถนาซึ่งพุทธภูมิ พระผูเปนเจา ทงั้ หลายไมท ราบพุทธพยากรณบางฤาไฉน หรือหลงลมื ไปจงระลึกดูเถดิ \" ๔๕

พระภกิ ษุสงฆทั้งหลายไดสดบั กช็ นื่ ชมยนิ ดี จึงบงั คับใชพระภิกษุสองรูป ไปอาราธนาพระอุปคุต ขึ้นมาจากทองมหาสมทุ ร เม่ือพระอปุ คุตมาถึง พระสงฆท้งั ปวง มอบทัณฑกรรมใหแกพระกีสนาคอุปคุต เนือ่ งจากทา นไมใ หส ามัคคอี โุ บสถกับสงฆเ ลย หลีกหนไี ปอยูแ ตผูเดียว เม่ือพระอุปคุตทราบแลวจึงนอม รับทณั ฑกรรม ซึ่งคอื หนาท่ปี อ งกันอนั ตรายตา งๆท่อี าจเกดิ ขึน้ ในงานสมโภชพระสถปู ทงั้ ๗ ป ๗ เดือน ๗ วัน ลําดับนน้ั พระเจา อโศกมหาราชมพี ระหฤทัยปรารถนาจะกระทําสกั การบูชาแกพระมหาสถูป สถิต แทบฝงแมน้ําคงคา เสด็จมาสูลานพระมหาเจดยี  พรอมดวยอเนกนานาสรรพดุริยางคดนตรีแตรสังขดัง สนั่น ตามริมฝง แมน ้าํ คงคาใหโชตนาการสวางไปดวยประทีปอเนกอนันตจะนับบมิได แลพระภิกษุสงฆ ทัง้ หลายเปน อันมากกม็ าสโมสรสันนิบาตพรอ มกันในทนี่ ้ัน เพ่ือจะถวายวนั ทนาพระมหาเจดีย ในขณะนัน้ พญาวัสดีมารผูใจบาป ทราบเหตุแหงบรมกษัตริยกระทําสักการบูชา จึงลงมาจาก ชั้นปรนิมมิตวัสวดีเทวโลก บันดาลดวยฤทธ์ิดวยอํานาจใหบังเกิดมหันตพายุใหญพัดมาแตที่อันไกล ปรารถนาจะใหด ับเสยี ซงึ่ ประทีปทง้ั หลาย จะกระทาํ อันตรายแกก ารสกั การบูชาพระมหาสถูป ในสมัยนั้นจึง พระอุปคตุ เถระเจา จงึ กระทําอทิ ธฤิ ทธด์ิ วยอํานาจอธษิ ฐาน บนั ดาลใหม หาวาตะแหงพญามารใหอันตรธาน ไปจากท่นี ั้น เม่อื พญามารเห็นวาใชพายุใหญเพ่อื ทาํ ลายพธิ ีไมไ ดผลกร็ ูสึกโกรธแคน จึงใชวิธีการอยางอ่ืน ๆ แตทา นพระอปุ คตุ ก็สามารถจะเอาชนะไดทุกอยา ง จนผลท่สี ุด พญามารกไ็ ดถ กู พระอุปคุตปราบ โดยวธิ ีเนรมิตซากสุนขั เนา ซ่ึงมีกลิ่นเห ม็น คละคลุง และเตม็ ไปดว ยหมหู นอน มองดูแลวนา ขยะแขยง แลว เอาผกู ตดิ ไวทีค่ อของพญามาร ผูกไมผูกเปลา พระ อปุ คุตยังไดอธิษฐานจติ ลงไปอกี วา “ไมวาเทพยดา พรหมหรือใครก็ตาม ถาจะแก ก็ขอใหแกไมออก ” พญามารพยายามจะแกเอาซากสนุ ัขน้นั ออกจากคอของตนแตก จ็ นปญญา ไมสามารถจะแกอ อกได จึงจําใจ ตองไปไหววอนทา วจาตุมหาราช ใหชวยแกให แตทาวจาตุมหาราชก็ไมส ามารถจะชวยได พญามาร จึงขึ้น ไปขอรองเทพยดา ในชนั้ สูงๆ ขึ้นไปอีก จนถึงชั้นพรหม แตก็ไดผ ลอยา งเดิมคือไมมใี ครชวยได ในท่ีสดุ ก็กลบั ไปออนวอนขอรองทานพระอุปคุตใหชวยแกให เพราะมีทานอุปคุตเพียงผูเดียว เทานั้น ทีส่ ามารถจะชวยแกใหได แตก อ นจะแกให ทานพระอุปคุตก็ไดส่ังใหพญามารไปท่ีภูเขา แลวจึง ตามไปแกใ ห เมอ่ื แกซากสนุ ขั เนา ใหแลว ทานพระอปุ คุตพจิ ารณาเห็นวา ถาขืนปลอยไปตอนนี้ พญามาร อาจจะไปรงั ควาญ การทาํ พิธีของพระเจา อโศกอีก กจ็ ึงไดมัดพญามารไวท ่ภี เู ขา บอกวา รอใหพิธีฉลองพระ สถูปเจดีย ของพระเจาอโศกผา นพน ไปเสยี กอน แลว จึงจะมาแกมัดให พญามารจึงเปนอันตองถูกผูกมัด ติดกับภเู ขาเปนการประจานดวยโทษฐานเปนผมู ใี จบาปคอยขดั ขวาง และทําลายการทาํ ความดีของผูอ่ืน เมอ่ื งานฉลองพระสถูปเจดียผ านพนไป ทา นพระอปุ คุตกไ็ ดไ ปยังภูเขา เพ่ือจะไปปลดปลอยพญา มารตามสัญญา เมอื่ ไปถงึ แทนทพี่ ระอุปคุตจะแสดงตัวใหพญามารไดเห็น ทานก็กลับซอนเรนอยูทาง เบอ้ื งหลงั เพื่อวา จะฟง วา พญามารจะวากลา วอยา งไรบาง พญามารเม่ือละพยศหมดความดุรายแลว กไ็ ดห วนระลึกไปถึงพระสัมมาสัมพุทธเจาวา ในวันท่ี พระองคจะตรสั รูนั้น ตนไดเคยไปรังควาญตา ง ๆ นานา แตทวาพระองคก็ไมเคยโตตอบเลยแมแตนอย พญามารรสู กึ สํานกึ ถึงโทษ ท่ีตวั ไดก ระทาํ ในขณะเดยี วกันก็รูส ึกเลอื่ มใสในคุณของพระพุทธเจา จึงได เปลง วาจาอุทานออกมาวา “ถา หากขา พเจา มีกุศลที่ไดเคยสรางสมไวแลว ดังท่ีพระผูมีพระภาคเจา ทรงบําเพญ็ บุญมารมไี ว เพื่อการตรสั รู ในอนาคตกาล ฉนั ใด กข็ อใหขาพเจาจงไดเปนพระสัมมาสัม ๔๖

พุทธเจา บังเกดิ ขนึ้ ในโลกนฉี้ ันนน้ั เพ่ือจะไดเ ปนทพี่ ่ึงแกสรรพสัตว และกระทํา ประโยชนโปรดเวไนย สัตวท ัง้ ปวงในสากลโลก” เมื่อพญามารไดเ ปลง วาจาปรารถนาพุทธภูมิจบลง ทานพระอุปคุตก็ไดแสดง กาย ใหปรากฏแลว เดนิ เขาไปแกม ดั ใหใ นทนั ที ตอจากนัน้ ทานกไ็ ดใหโอวาทแกพญามาร ใหละจิตอันเปน บาปเสยี อยา ไดกระทํากรรมอนั หยาบชา ตอไปอีกเลย และนบั ตั้งแตนั้นมา พญาวัสดีมารก็มีจิตออนนอม ศรทั ธาในพระพทุ ธศาสนา ไมม คี วามดุรา ย เหมอื นดังแตก อน น่ีเปนเพราะฤทธานภุ าพของทานพระอุปคุต โดยแท จึงทาํ ใหพ ญามารไดล ะพยศหมดความดุราย และกลับใจมาปรารถนาพุทธภมู ิ หลังจากทีพ่ ระเจาอโศกมหาราช ทรงบรรจพุ ระบรมธาตุไวในวิหาร ๘๔,๐๐๐ วิหาร แลวทรงไหว พระมหาเถระแลว ตรสั ถามวา ทา นเจาขา โยมเปนทายาทในพระพทุ ธศาสนาไดไหม? พระมหาเถระทูล วา ถวายพระพร มหาบพติ รยังเปนคนภายนอกของพระศาสนา จะเปน ทายาทของอะไรเลา. ตรัสถามวา ก็ โยมบรจิ าคทรพั ยถ ึง ๙๖ โกฏิ ใหส รางวหิ ารไวถึง ๘๔,๐๐๐ วหิ าร ยังไมเ ปน ทายาท คนอ่ืนใครเลาจะเปน ทายาท. พูดวา ขอถวายพระพร มหาบพติ ร ไดชอื่ วา เปน ปจจยทายก ก็ผใู ดบวชบตุ รหรือธดิ าของตน ผูนี้จึง จะชอื่ วา เปนทายาทของพระศาสนา. ทาวเธอจงึ ใหบวชพระโอรส คอื พระมหนิ ทร และพระธิดา คือพระ นางสังฆมิตตา ตอมาทานทั้งสองไดบรรลุเปนพระอรหันต และเปนกําลัง สําคัญในการเผยแผ พระศาสนา ครั้งนั้น พระเถระท้งั หลายทูลพระองควา ขอถวายพระพร บัดนี้ มหาบพิตรเปนทายาทใน พระศาสนาแลว ตอ มาไมน านพระเจาอโศกมหาราชไดทรงใหความอุปถัมภพระพุทธศาสนาครั้งย่ิงใหญอีกคร้ัง โดยทรงจัดใหม ีการสังคายนาพระไตรปฎกครง้ั ท่ี ๓ ขน้ึ ในป พ.ศ.๒๓๖ ณ วัดอโศการาม นครปาตลี บตุ ร แควนมคธ (ปจจุบนั คือ เมืองปตนะ เมืองหลวงของรัฐพิหาร) ทรงอาราธนาพระโมคคัลลบี ุตรติสส เถระเปนประธาน หลงั จากสงั คายนารอ ยกรองพระธรรมวินัยเสร็จสิ้นแลว พระโมคคัลลีบุตรติสสเถระ ไดจ ดั คณะพระธรรมทตู ออกเปน ๙ คณะ แลวสง ไปประกาศพระพุทธศาสนาในดินแดนตา งๆ ดังนี้ สายท่ี ๑ มพี ระมชั ฌันตกิ เถระเปน หัวหนา คณะ ไปเผยแผพระพุทธศาสนา ณ แควนกัษมิระ คือ รฐั แคชเมียร ประเทศอินเดียปจจุบัน และแควนคันธาระ ในปจ จบุ นั คือ รัฐปญจาป ทงั้ ของประเทศอินเดีย และประเทศปากีสถาน สายท่ี ๒ พระมหาเทวเถระ เปน หวั หนา คณะไปเผยแผพ ระพุทธศาสนาในแควนมหิสมณ ปจจุบัน ไดแ ก รฐั ไมเซอรแ ละดินแดนแถบลุมแมนา้ํ โคธาวารี ซึง่ อยูใ นตอนใตป ระเทศอินเดยี สายที่ ๓ พระรกั ขติ เถระ เปน หวั หนาคณะ ไปเผยแผพ ระพุทธศาสนา ณ วนวาสีประเทศ สายที่ ๔ พระธรรมรักขิตเถระ หรอื พระโยนกธรรมรกั ขติ เถระ (ซง่ึ เขาใจกนั วาเปนฝร่ังคนแรกใน ชาตกิ รีกทไ่ี ดเขา บวชในพระพทุ ธศาสนา) เปน หวั หนาคณะไปเผยแผพระพุทธศาสนา ณ อปรันตกชนบท ปจ จบุ ันสันนษิ ฐานวา คือ ดินแดนแถบชายทะเลเหลอื เมืองบอมเบย สายท่ี ๕ พระมหาธรรมรกั ขิตเถระ เปนหัวหนาคณะ ไปเผยแผพระพุทธศาสนา ณ แควนมหา ราษฎร ปจ จุบนั ไดแก รฐั มหาราษฎรข องประเทศอินเดีย สายท่ี ๖ พระมหารกั ขิตเถระ เปน หวั หนา คณะ ไปเผยแผพระพทุ ธศาสนา ในเอเซียกลาง ปจจุบัน ไดแ ก ดินแดนทีเ่ ปนประเทศอิหราน และตุรกี ๔๗

สายที่ ๗ พระมัชฌิมเถ ระ พรอ มดวยคณะ คือพระกัสสปโคตรเถระ พระมูลก เทวเถระ พระทุนทภิสสระเถระ และพระเทวเ ถระ ไปเผยแผพระพุทธศาสนา ณ ดินแดนแถบภูเขาหิมาลัย สันนิษฐานวา คือ ประเทศเนปาล สายที่ ๘ พระโสณเถระ และพระอตุ ตรเถระ เปนหัวหนาคณะ ไปเผยแผพระพุทธศาสนา ณ ดินแดนสุวรรณภมู ิ ซงึ่ ปจจุบนั คอื ประเทศในคาบสมทุ รอินโดจีน เชน พมา ไทย ลาว เขมร เปน ตน สายท่ี ๙ พระมหนิ ทรเถระ (โอรสพระเจา อโศกมหาราช) พรอมดวยคณะ คือพระอริฏฐเถระ พระอุทรยิ เถระ พระสมั พลเถระ และพระหัททสารเถระ ไปเผยแผพระพุทธศาสนา ณ ลังกาทวีป ปจจบุ นั คือ ประเทศศรีลังกา ในรชั สมัยของพระเจา เทวานัมปย ตสิ สะ พระองคเปนพระสหายของพระเจา อโศกมหาราช แตท ง้ั สองพระองคยังไมเคยพบกนั เมือ่ พระมหนิ ทรเถระเทศนโปรดใหพระเจาเทวานัม ปยตสิ สะทรงศรัทธาเลื่อมใสในพระพทุ ธศาสนาแลว พระองคไดอุทิศมหาเมฆวันอุทยานเปนวัด เรียกวา “วัดมหาวหิ าร” ถวายแดพ ระภกิ ษุสงฆ พระพทุ ธศาสนาเขาสูลังกาในยุคน้ีเปนพุทธศาสนาแบบเถรวาท พระมหนิ ทรเถระไดนาํ เอาพระไตรปฎกและอรรถกถาไปสลู งั กาดว ย การเดินทางในครั้งนั้น นอกจากเปน การเผยแผพ ระพทุ ธศาสนาแลว ยังถอื วาเปน การปลกู ฝง วัฒนธรรมของอินเดียสูลังกา เนื่องจากทานได นาํ เอาอารยะธรรม ศิลปกรรม สถาปตยกรรม เขา ไปดว ย ลาํ ดบั ตอมา พระนางอนุฬาเทวี มเหสีของพระ เจา เทวานมั ปย ติสสะ และสตรบี ริวารจํานวนมาก ปรารถนาจะอุปสมบทบาง พระเจาเทวานัมปยติสสะจึง ทรงสงคณะทตู ไปสูราชสํานกั ของพระเจา อโศก ทูลขอพระนางสังฆมิตตาเถรี และกิง่ พระศรีมหาโพธิ์ ดาน ทักษิณมาสูลังกาทวีป และพระนางสงั ฆมิตตาเถรเี ปน อุปชญายบ รรพชาอสุ มบทแกสตรีชาวลังกา ไดตั้งคณะ ภิกษณุ ีข้ึนในลงั กาในครัง้ กระนัน้ เอง. ๔๘