pdf24_merged

Έτος ΞΘ΄ • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 • ΑΡΙΘ. 632 ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ì Η ΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ì Διαχρονικό τό κοινωνικοοικονομικό πνεῦμα τῶν Τριῶν ιεραρχῶν ì Τό έργο του θεολόγου σήμερα ì ΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΕΝΈΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ì μελετηται του παλαμικου εργου ì ΑΝΑΓΚΗ ΒΑΘΥΤΕΡΗΣ ΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Περιεχόμενα 10 ΣΧΟΛΙΑ......................................................................................... 1 ΑΕΝΝΑΗΚΜΟΕΙΡΝΩΩΣΣΗΗ 17 Η ΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ 22 ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Πρός τούς ἀναγνῶστες/ας 27 Τοῦ κ. Ἰωάννη Ἀγγελόπουλου ................................................... 2 Διαχρονικό τό κοινωνικο- Λόγω ἀνυπέρβλητων δυσχε- οικονομικό πνεῦμα ρειῶν τό τεῦχος ἐκδίδεται μέ τῶν Τριῶν Ιεραρχῶν μεγάλη καθυστέρηση. Τοῦ κ. Παύλου Ἀθ. Παλούκα ...................................................10 ΤΟ Εργο τοΥ θεολΟγου σΗμερα Γιά νά μήν χαθεῖ ἡ ἀναγκαία Τῆς Συντάξεως. .............................................................................14 ἐπικαιρότητα τά τεύχη θά ΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΕΝΈΡΓΕΙΕΣ ἐκδοθοῦν ὡς ἑξῆς: ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ Ἰανουάριος - Φεβρουάριος - Τῆς κ. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη............................17 Μάρτιος μελετηται του παλαμικου εργου Ἀπρίλιος - Μάϊος - Ἰούνιος Τοῦ κ. Δημήτρη Παπαθανασόπουλου..................................22 ΑΝΑΓΚΗ ΒΑΘΥΤΕΡΗΣ ΜΟΡΦΩΣΕΩΣ Ἰούλιος - Αὔγουστος ΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Ἀπό τό ἔργο τοῦ Friedrich Foerster, Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος Schule und Charakter.....................................................27 Νοέμβριος - Δεκέμβριος ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ...........................................................................30 ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ..................................................31 Δηλαδή ἀντί 6 τευχῶν θά ἐκδοθοῦν 5. ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Ζητοῦμε τήν κατανόηση ὅλων Ὄργανο τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν τῶν συνδρομητῶν μας καί Ἐγκεκριμένο ἀπό τό Ὑπουργεῖο Παιδείας. Ἀριθμός Ἐγκρ. 1717/15.2.1952 ἀναγνωστῶν/τριῶν. Ἱδρυτής: Ἰ. Θ. Κολιτσάρας (†1989) Ἐκδότης - Ἰδιοκτήτης: Χ.Ε.Ε.Λ. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα, Τηλ.-Fax: 210 32.27.100 Ὑπεύθυνος σύμφωνα μέ τό νόμο καί ἐπιμελητής ἐκδόσεως: Ἰωάννης Μαρκότσης, Διαγόρα 35, 153 44 Γέρακας, Τηλ.: 210 66.12.399 Διευθύνεται ἀπό Συντακτική Ἐπιτροπή Δημιουργικό - Ἐκτύπωση «Λυχνία Α.Ε.» Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 • www.lyhnia.com, [email protected] Τιμή τεύχους 1,50€ Ἐτήσια συνδρομή: Ἐσωτερικοῦ-Κύπρου 10€, Ἐξωτερικοῦ 20€ • 25$ Ἀθήνα - Ἰανουάριος 2019 ΟΔΗΓΙΕΣ: Ἐπιστολές, συνεργασίες, ἐπιταγές, βιβλία καί ἄλλα ἔντυπα νά στέλνονται στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ., Καρύτση 14, 10561 Ἀθῆνα. • Τό Γραφεῖο εἶναι ἀνοικτό κάθε ἐργάσιμη ἡμέρα ἀπό 9 π.μ. ἕως 1 μ.μ. Τεύχη τοῦ περιοδικοῦ πωλοῦνται στά βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» στήν Ἀθήνα καί σέ ἄλλες ἐπαρχιακές πόλεις, καθώς καί στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. στήν Ἀθήνα. • Ἡ δημοσίευση τῶν ἄρθρων ἐγκρίνεται ἀπό τή Συντακτική Ἐπιτροπή. Μή δημοσιευμένα ἄρθρα δέν ἐπιστρέφονται. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή διατηρεῖ τό δικαίωμα νά συντομεύει τά κείμενα ἤ νά δημοσιεύει τμηματικά τά μακρά κείμενα. Γι’ αὐτό πρέπει τά ἀποστελλόμενα ἄρθρα νά μήν ὑπερβαίνουν τίς 6-8 σελίδες. Στό περιοδικό δημοσιεύονται ἐργασίες σχετικές μέ θέματα Παιδαγωγικῆς καί Διδακτικῆς, ἀλλά καί μέ ἱστορικά ἤ ἄλλα ἐπίκαιρα θέματα. Ὅσοι θέλουν παρουσίαση τοῦ βιβλίου τους, παρακαλοῦνται νά ἀποστέλουν δύο ἀντίτυπα, ἕνα γιά ἁπλή ἀγγελία καί γιά τή βιβλιοθήκη τῆς Ἑνώσεως καί ἄλλο γιά τόν μέλλοντα νά κάμει τήν βιβλιοπαρουσίαση. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή ἔχει τό δικαίωμα νά μήν ἐγκρίνει τή δημοσίευση βιβλιοκρισιῶν γιά βιβλία ἄσχετα μέ τό περιεχόμενο καί τή γραμμή τοῦ περιοδικοῦ. Τήν εὐθύνη γιά τά δημοσιευμένα κείμενα φέρουν οἱ συγγραφεῖς τους.

ΣΧΟΛΙΑ Γίνεται συχνά, γιά ἔλλειψη ἀνθρώπων καί μέγα ἔργο. Αὐτό ἔχουν τά μεγάλα ὁράματα. Δέν ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 «ἐργατῶν» σέ σημαντικά ἔργα. Ὅλοι δηλώνουν κρύφτηκε πίσω ἀπό τήν «μεγάλη» του ἡλικία, ὑπεραπασχολημένοι, ἐγκλωβισμένοι σέ βιοτι- πίσω ἀπό τήν προσωπική του ἀσκητική βιωτή, κές μέριμνες, στήν τύρβη τῆς καθημερινότητας. ἀλλά ἀνταποκρίθηκε στήν ἄλλη «κλήση» γιά Ἄλλοι μεγιστοποιοῦν τίς ὑποχρεώσεις τους εὐαγγελισμό τοῦ λαοῦ, γιά τήν ἀφύπνιση τοῦ καί ἀπομειώνουν τίς ὑποχρεώσεις ἄλλων. Τό ὑπόδουλου ἑλληνισμοῦ, ἀνταποκρίθηκε στό ἀποτέλεσμα ὅμως εἶναι ὅτι πολλά πνευματικά «βουβό» κάλεσμα τοῦ ἀγράμματου ὑπόδουλου ἔργα, παραμένουν ἀστελέχωτα. Ἄλλο πρόβλη- σκλάβου γιά ἑλληνοχριστιανική παιδεία. μα πολλῶν εἶναι ἡ ἡλικία. Θεωροῦν ὅτι οἱ νέοι ἔχουν χρόνο, ἐνῶ οἱ κάπως μεγαλύτεροι ἔχουν Τό μήνυμά του διαχρονικό. Μάτια ψυχῆς «βαρύνει». Ἔρχεται ὅμως στό νοῦ μας, ἕνα πα- καί σώματος ἀνοιχτά, νά συνειδητοποιοῦμε τίς ράδειγμα, πού πιστεύουμε ὅτι ὅλους πρέπει νά ἀνάγκες τῆς ἐποχῆς. Καί ἀντί νά κατηγοροῦμε μᾶς προβληματίσει καί νά μᾶς διδάξει. Καί πού τούς ἄλλους γιά ἀπραξία, νά ἀναλαμβάνουμε δείχνει ὅτι τό πρόβλημα δέν εἶναι ἡ ἡλικία, ἔργα τοῦ φωτός μέ ὁποιοδήποτε κόστος. ἀλλά ὁ ζῆλος. Γι’ αὐτό καί στή συνείδηση τοῦ ἐλληνισμοῦ, Βλέπουμε λοιπόν τό παράδειγμα τοῦ ἁγίου πέραν τοῦ «ἅγιος», ἔμεινε «πατρό» Κοσμᾶς. Πα- Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ (τοῦ πατρο-Κοσμᾶ, ὅπως τέρα τόν αἰσθάνεται καί τόν νιώθει ὁ λαός μας, ἐπικράτησε νά ἀποκαλεῖται) , τό παράδειγμα καί δέν εἶναι ὑποδέεστερος χαρακτηρισμός ἀπό τοῦ ὁποίου καί τό μαρτυρικό του ἔργο δέν ἔχει τόν ἄγιο. Πατέρα τόν αἰσθάνεται, ἀκόμα καί σή- τύχει τῆς προσοχῆς πού θά ἔπρεπε. μερα διακόσια χρόνια μετά τήν ἀπελευθέρωση. Ἡ βασική του ἐντολή «φτιάξτε σχολειά» γιατί τό Γεννημένος στά 1714 στό Μέγα Δένδρο ἔθνος μας ἀγρίεψε ἀπό τήν ἀμάθεια καί γίναμε Αἰτωλίας, ἔφτασε σέ ἡλικία σαράντα ἔξ (46) θηρία, πρέπει νά γίνει κι αὐτή ὁδηγός μας. ἐτῶν νά ξεκινήσει τό ἱεραποστολικό καί ἐθνε- Γιατί σχολεῖα πλέον ἔχουμε, ἀλλά ἡ ἀμάθεια γερτικό του ἔργο. Ἐπισημαίνουμε: 46 ἐτῶν! τῶν ἠθῶν, τῶν πατροπαράδοτων παραδόσε- Δηλαδή σέ μιά ἐποχή πού θά ἐθεωρεῖτο γέ- ών μας, τῶν ζωπύρων τοῦ ἑλληνισμοῦ εἶναι ρων πού ὁ μέσος ὅρος ἡλικίας τῶν ἀνθρώπων ἐμφανεῖς καί διά γυμνοῦ ὀφθαλμοῦ. Ἡ ἐντολή δέν εἶχε καμιά σχέση μέ τόν σημερινό καί τήν γιά τό «φτιάξτε σχολειά» πρέπει νά μετακινη- ἐποχή μας. Καί ὅμως, ἡ πίστη του, ἡ ἀγάπη θεῖ ἀπό τήν ποσότητα στήν ποιότητα καί τό στό συνάνθρωπο, τό ὅραμά του, ἡ συναίσθηση περιεχόμενο. Καί ὅλοι πρέπει νά βοηθήσουν τῆς εὐθύνης, τόν κάνει νά ἀναλάβει αὐτό τό σ’ αὐτό, χωρίς κριτήριο τήν ἡλικία. Ὑπενθυμίζουμε στούς συνδρομητές καί συνδρομήτριες τοῦ περιοδικοῦ μας, τήν ἀνανέωση τῶν συνδρομῶν τους, ὥστε νά συνεχιστεῖ ἡ ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ μας. Ἡ καταβολή μπορεῖ νά γίνει στά κατά τόπους βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» ἤ στούς ἀντιπροσώπους. Ἄν ἡ συνδρομή καταβληθεῖ μέσω ἠλεκτρονικῆς πληρωμῆς νά σημειώνεται τό ὄνομα τοῦ συνδρομητῆ. Τό ΙΒΑΝ γιά τραπεζική πληρωμή (Τράπεζα Eurobank) εἶναι: GR 8002602010000930100366731 Γιά πληροφορίες σχετικά μέ τή συνδρομή σας στό τηλέφωνο: 210 64 28 331 1

Η ΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Τοῦ κ. Ἰωάννη Ἀγγελόπουλου, Θεολόγου, δρ. Θεολογίας, Δ/ντῆ Λυκείου 1. Εἰσαγωγὴ στὴν ἐν γένει ἀξιοποίησι τῶν ἐπιστημονικῶν του γνώσεων στὸ πολυσχιδὲς ποιμαντικὸ καὶ Ἡ ἑορτὴ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ἀποτελεῖ θεολογικό του ἔργο. εὐκαιρία ἐγκύψεως καὶ ἐμβαθύνσεως στὴν ζωὴ καὶ στὸ ἔργο τῶν τριῶν αὐτῶν μεγάλων 2. Ἡ ἐπιστημονικὴ Διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ συνάμα μόρφωσις προστατῶν τῆς ἑλληνικῆς Παιδείας. τοῦ Μ. Βασιλείου Στὸ παρὸν ἄρθρο θὰ ἐστιάσουμε τὴν προ- σοχή μας καὶ τὴν ἔρευνά μας στὴν στάσι τοῦ α. Βιογραφικά τινα. Ἐγεννήθη τὸ 329/330 ἁγίου Βασιλείου ἀπέναντι στὴν ἐπιστήμη. στὴν Καισάρεια τῆς Καππαδοκίας καὶ ἐκοι- Οἱ σχέσεις πίστεως καὶ ἐπιστήμης ἐπέρα- μήθη τὴν 1η Ἰανουαρίου τοῦ 379. σαν κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες τῶν νε- ωτέρων χρόνων ἀπὸ πολλὲς φάσεις: ἄλλοτε β. Οἱ σπουδὲς τοῦ ἁγίου Βασιλείου. «Διπλῆν ὑπῆρξε σύγκρουσις καὶ ἀλληλοαποκλεισμός, μόρφωσιν θὰ λάβῃ ὁ Βασίλειος ὑπὸ τὴν ἐπί- ἄλλοτε συμπόρευσι καὶ ἀλληλοσυμπλήρω- βλεψιν τῶν εὐσεβῶν γονέων του καὶ τῆς σι, ἄλλοτε ἀπομάκρυνσι καὶ ἀδιαφορία τῆς ἀδελφῆς του. Τὴν μόρφωσιν τῆς καρδίας μιᾶς πρὸς τὴν ἄλλη. Καὶ ὅλα αὐτά, βεβαίως, πρῶτον, τὴν μόρφωσιν τῆς διανοίας ἔπειτα»1. τὰ ὑλοποιοῦσαν τὰ καθ’ ἕκαστον πρόσωπα τῶν ἐπιστημόνων, γιατὶ τὸ θέμα τῆς πίστεως Ὁ Μ. Βασίλειος «δὲν ἔθεσε πρωταρχικὸν ἀπορρέει ἀπὸ τὴν βιοθεωρία καὶ κοσμοθεω- σκοπὸν τῆς σπουδῆς του τὴν κατάκτησιν τῆς ρία ἑνὸς ἑκάστου ἀνθρώπου καὶ ὄχι, ὅπως κατὰ κόσμον σοφίας. Οὔτε ἐπεδόθη εἰς τὴν ψευδῶς προπαγανδίζεται, δῆθεν ἀπὸ τὴν εὐρυτάτην μάθησιν διὰ τὴν γνῶσιν αὐτὴν ἐπιστημονικὴ γνῶσι καὶ πρόοδο. καθ’ ἑαυτήν. Ἀλλὰ ἐζήτησε τὴν μάθησιν καὶ τὴν σπουδὴν διὰ νὰ ‘ἀποκτήσῃ τὴν ἀληθινὴν Μετὰ τὰ ὀλίγα βιογραφικὰ στοιχεῖα γιὰ τὸ φιλοσοφίαν· πῶς θὰ ἀποχωρισθῇ ἀπὸ τὸν πρόσωπο τοῦ Μ. Βασιλείου θὰ ἀναφερθοῦμε κόσμον καὶ θὰ προσκολληθῇ εἰς τὸν Θεόν· στὶς σπουδές του (θύραθεν καὶ χριστιανικές) πῶς θὰ καταγίνεται εἰς τὰ ἄνω καὶ ἐπουρά- καὶ στὴν ἀποτίμησι τῆς θύραθεν γνώσεως νια διὰ μέσου τῶν κάτω καὶ γηΐνων· πῶς νὰ καὶ ἐπιστήμης ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν ἅγιο Βα- κατακτᾷ τὰ σταθερὰ καὶ μόνιμα ἀγαθὰ διὰ σίλειο. Στὴν συνέχεια θὰ ἀναφερθοῦμε δι’ μέσου τῶν ἀσταθῶν καὶ ρεόντων τοῦ κόσμου ὀλίγων στὰ ἐπιστημονικὰ στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα τούτου πραγμάτων’ (Γρηγόριος)»2. εὑρίσκονται σὲ κάποια ἀπὸ τὰ ἔργα τοῦ Μ. Βασιλείου, ὅπως στὶς Ὁμιλίες του στὴν Ἑξα- 1. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας ήμερον, στὸ Πρόσεχε σεαυτῷ καὶ Πρὸς τοὺς νέ- (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 21. ους ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων καὶ 2. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 27. 2

Γιὰ τὶς σπουδὲς τοῦ ἁγίου Βασιλείου γνω- ρο, τὸν Ἡσίοδο, τοὺς τραγικούς, τὸν Πυθα- ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 ρίζομε ὅτι: «κατεῖχε ὄχι μόνο τὴ φιλοσοφία, γόρα, τὸν Εὐκλείδη καὶ τὸν Πτολεμαῖο· τὸν τὴ διαλεκτικὴ καὶ τὴ ρητορική, ἀλλὰ καὶ τὶς Σόλωνα καὶ τὸν Θέογνι, τὸν Θεόφραστο καὶ ἐπιστῆμες, ὅπως εἶναι τὰ μαθηματικά, ἡ ἀστρο- τὸν Πλάτωνα, τὸν Ἀριστοτέλη καὶ τὴν ὅλη νομία, ἡ ἰατρική, ἡ μετεωρολογία, ἡ βοτανική, σωκρατικὴ καὶ στωϊκὴ φιλοσοφία. Ἐμελέτη- ἡ ζωολογία, ἡ γεωγραφία καὶ ἄλλοι κλάδοι τῆς σε ἀκόμη τὸν Ἡρόδοτο, τὸν Θουκυδίδη, τὸν γνώσεως, ἰδιαίτερα δὲ ἡ θεολογία»3. Ἀρριανὸ καὶ τὸν Διόδωρο τὸν Σικελιώτη, τὸν Παυσανία, τὸν Στράβωνα, τὸν Διογένη τὸν «Εἰς τὰς Ἀθήνας πρέπει νὰ ἔφθασεν ὁ Λαέρτιο, τὸν Πρόδικο καὶ τὰ ἔργα πολλῶν Βασίλειος τὸ 352, τὸν ὑπεδέχθη δὲ ὁ Καπ- ἄλλων συγγραφέων, τοὺς ὁποίους δὲν ἀνα- παδόκης γνώριμός του Γρηγόριος, μὲ τὸν ὁποῖον ἐπρόκειτο ἔκτοτε νὰ συνδεθῆ στενῶς. Οἱ σχέσεις πίστεως Ἐγγραφεὶς εἰς τὴν σχολὴν τοῦ διαπρεποῦς καὶ ἐπιστήμης ἐπέρασαν Χριστιανοῦ καθηγητοῦ Προαιρεσίου, διήκου- κατὰ τοὺς τελευταίους σε μαθήματα αὐτοῦ καὶ ἄλλων διδασκάλων, αἰῶνες τῶν νεωτέρων ἰδίως δὲ τοῦ Ἱμερίου. Παρηκολούθησεν, ὡς χρόνων ἀπὸ πολλὲς συνηθίζετο τότε, εὐρὺ πρόγραμμα μαθημάτων, φάσεις: ἄλλοτε ὑπῆρξε ἤτοι ρητορικῆς, τῆς βασιλίδος τῶν ἐπιστημῶν σύγκρουσις καὶ ἀλληλο- κατὰ τὴν τότε ἀντίληψιν, φιλολογίας, ἱστορίας, αποκλεισμός, ἄλλοτε συ- φιλοσοφίας, μαθηματικῶν καὶ ἰατρικῆς»4. μπόρευσι καὶ ἀλληλοσυ- μπλήρωσι, ἄλλοτε Στὰς Ἀθήνας: «Ἐγνώριζον δύο δρόμους, ἀπομάκρυνσι πρῶτον τὸν ὁδηγοῦντα εἰς τὸν χριστιανικὸν καὶ ἀδιαφορία τῆς μιᾶς ναὸν καὶ τοὺς ἐκεῖ διδασκάλους, δεύτερον τὸν πρὸς τὴν ἄλλη. ὁδηγοῦντα εἰς τοὺς ἔξω παιδευτάς. Ἔγιναν διάσημοι εἰς ὅλην τὴν Ἑλλάδα, ὡς οἱ παλαιοὶ φέρει μὲ τὸ ὄνομά τους. Στὴν Ἀθήνα παρακο- Ὀρέστης καὶ Πυλάδης, κατὰ τὸν λόγον τοῦ λούθησε τὴ γυμναστικὴ καὶ τοὺς ἀγῶνες καὶ Γρηγορίου, καὶ συνεκέντρωσαν γύρω των καὶ τὶς ἀθλήσεις, ἐγνώρισε καλύτερα τὴ μουσικὴ ἄλλους χριστιανοὺς φοιτητάς, διὰ νὰ συνα- καὶ τὴν καλλιτεχνία. Συνέχισε δὲ τὶς μελέτες ποτελέσουν ἕνα σύλλογον σωφρόνων νέων»5. του ἀργότερα ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὰ ἡσυχα- στήρια ποὺ ἔμενε»6. Κι ἄλλος μελετητὴς σημειώνει γιὰ τὶς σπουδές του στὴν Ἀθήνα: «Ὁ Μ. Βασίλειος γ. Ἡ βαθυτέρα σπουδὴ διὰ τῆς ἀναχωρή- ἐσπούδασε στὴν Ἀθήνα τὶς ἐπιστῆμες τῆς σεως. Ἡ διάθεσις τοῦ ἁγίου Βασιλείου γιὰ ἐποχῆς του ἐπὶ τέσσαρα καὶ πλέον χρόνια, οὐσιαστικὴ μόρφωσι καὶ καλλιέργεια δὲν ἔχων ὡς πολύτιμο, φίλτατο καὶ ὁμόψυχο ἐπερατώθη μὲ τὶς θύραθεν σπουδές του. Ἡ συσπουδαστὴ τὸν Γρηγόριο. Τὴν ἡμέρα ἀγωνία μετὰ τὶς σπουδές του ἦταν νὰ μορ- παρακολουθοῦσε τὶς παραδόσεις τῶν καθη- γητῶν του, ἰδιαίτερα, ἀσφαλῶς τοῦ χριστια- 6. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βασί- νοῦ καθηγητοῦ Προαιρεσίου, καὶ τὴ νύχτα λειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 13-14. ἐνεβάθυνε στὴν ἐπιστήμη, στοὺς διαφόρους κλάδους τῆς γνώσεως, διὰ τῆς μελέτης τῶν σχετικῶν βιβλίων. Ἐκεῖ ἐμελέτησε τὸν Ὅμη- 3. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βα- σίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 13. 4. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. Δ΄ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 22. 5. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. Δ΄ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 23. 3

φώση ἐντός του τὸν Χριστόν. «Ποῦ ὅμως θὰ σοῦ Χριστοῦ. «Διένειμε λοιπὸν εἰς πτωχοὺς τὰ μαθητεύσῃ διὰ νὰ μορφωθῇ μὲ τὴν νέαν κυριώτερα ἀπὸ τὰ περιουσιακά του στοιχεῖα αὐτήν, τόσον δὲ ἀπαραίτητον μόρφωσιν; καὶ ἐγκατεστάθη εἰς μίαν γωνίαν τοῦ κτήμα- Ποῖοι θὰ εἶναι οἱ νέοι διδάσκαλοι καὶ καθη- τός των, πλησίον τῆς συμβολῆς τῶν ποταμῶν γηταί του; Ἡ ἔρημος θὰ εἶναι τὸ σχολεῖον του, Ἴριδος καὶ Λύκου, ἀπέναντι τῶν Ἀννήσων καὶ οἱ ὀνομαστοὶ δὲ τῆς ἐρήμου ἀσκηταὶ θὰ εἶναι τοῦ ἀσκητηρίου τῆς ἀδελφῆς του. Συνεκροτή- οἱ διδάσκαλοί του»7. «Καὶ ὅπως ἄλλοτε εἰς θη γύρω του μία μικρὰ κοινότης νέων ἀνθρώ- τὴν Κωνσταντινούπολιν καὶ τὰς Ἀθήνας εἶχε πων, πιθανῶς μὲ βάσιν τὰ ὑπολειφθέντα μέλη παραδοθῆ ὁλόκληρος εἰς τὴν σπουδὴν καὶ τῆς ὁμάδος τοῦ Ναυκρατίου»10. τὴν διανοητικὴν μάθησιν, ἔτσι τώρα παρα- δίδεται ἐδῶ ἐξ ὁλοκλήρου εἰς τὴν ἀσκητικὴν «Ἀπὸ τὴν περίοδον τῆς κοινοβιακῆς του πολιτείαν καὶ ζωήν»8. ἀσκήσεως εἰς τὸν Πόντον προέρχονται μερι- καὶ ἐξαίρετοι ἐπιστολαί, ἡ Φιλοκαλία τὴν ὁποί- Ἡ διάθεσις τοῦ ἁγίου αν κατήρτισεν ὁμοῦ μετὰ τοῦ Γρηγορίου ὡς Βασιλείου γιὰ ἀπάνθισμα ἐκ τῶν ἔργων τοῦ Ὠριγένους, καὶ ὁ οὐσιαστικὴ μόρφωσι Ἀνατρεπτικὸς τοῦ Ἀπολογητικοῦ τοῦ Εὐνομίου»11. καὶ καλλιέργεια δὲν ἐπερατώθη μὲ τὶς θύραθεν «Θὰ μελετήσῃ [στὸ ἡσυχαστήριο τοῦ Πό- σπουδές του. Ἡ ἀγωνία ντου] τὴν σοφίαν τοῦ Θεοῦ ποὺ εἶναι ἁπλω- μετὰ τὶς σπουδές του μένη εἰς ὁλόκληρον τὴν δημιουργίαν ἀπὸ ἦταν νὰ μορφώση τῶν μεγίστων μέχρι τῶν ἐλαχίστων καὶ θὰ ἐντός του τὸν Χριστόν. ἀποτυπώσῃ ἀργότερον τὰς παρατηρήσεις εἰς τὸ ὑπέροχον ἔργον του ‘ὁμιλίαι εἰς τὴν «Ἐπιθυμῶν νὰ εὕρη κατάλληλον τόπον δι’ ἑξαήμερον’, τὸ ὁποῖον τὸν κατατάσσει εἰς τὴν ἀνάπαυσιν, ἀλλὰ καὶ ἀδελφὸν πρόθυμον νὰ πρώτην σειρὰν τῶν μεγάλων φυσιοδιφῶν. συμμερισθῆ τὸν ἴδιον τρόπον ζωῆς, ἀνέλαβε Ἀλλὰ καὶ τὸν νόμον τοῦ Θεοῦ θὰ μελετήσῃ ταξίδιον εἰς τὰς χώρας τῆς Αἰγύπτου, τῆς Πα- βαθύτερον καὶ συστηματικώτερον. Θὰ ἐμβα- λαιστίνης, τῆς Συρίας καὶ τῆς Μεσοποταμίας, θύνῃ περισσότερον εἰς τὰ θεῖα του νοήματα· τὸ ὁποῖον διήρκεσε καθ’ ὅλην τὴν περίοδον θὰ καταγίνῃ εἰς βαθείας μελέτας καὶ ἑρμη- ἀπὸ τοῦ φθινοπώρου τοῦ 358 μέχρι τῆς ἀνοί- νευτικὰς ἐργασίας τῶν ἱερῶν κειμένων, τὰς ξεως τοῦ 359. Ἂν καὶ δὲν εὗρεν ὅ,τι ἀνεζήτει, παρουσιάσῃ ἀργότερον καὶ θὰ καταπλήξῃ ἐπέστρεψε γεμᾶτος πνευματικὰς ἐμπειρίας»9. τοὺς σοφοὺς μὲ τὴν σοφίαν του. Θὰ μελε- τήσῃ, ἀλλὰ καὶ θὰ προσευχηθῇ»12. Ὀλίγο ἀργότερα ὁ ἅγιος Πατὴρ ἐπῆρε τὴν ἀπόφασι νὰ ἀφιερώση ὁλόκληρον τὴν ζωή του «Μεθοδικὸς καὶ προγραμματισμένος νοῦς στὸν μεγάλο ἔρωτά του, τὸ πρόσωπο τοῦ Ἰη- ὁ Βασίλειος, πρὶν εἰσέλθη εἰς τὴν ὑπηρεσίαν τῆς Ἐκκλησίας, ἐπεδόθη εἰς τὴν ὀργάνωσιν τῶν κέντρων ἐκείνων, τὰ ὁποῖα ἠδύναντο νὰ προμηθεύσουν στελέχη κατάλληλα δι’ ὅλας τὰς δραστηριότητας. Ἐπρόκειτο βασικῶς περὶ μοναστικῶν κέντρων, τὰ ὁποῖα ἦσαν συγχρόνως καὶ ἐκπαιδευτικά. Ὁ Γρηγόριος Θεολόγος βεβαιώνει ὅτι ἡ μοναχικὴ κοινότης 7. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας 10. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 49. Δ΄ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 24-25. 8. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας 11. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 51. Δ΄ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 25. 9. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. Δ΄ 12. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 23-24. (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 55. 4

τοῦ Πόντου ἀπεκαλεῖτο ὑπὸ τῶν μελῶν της θετικὸν καὶ συγκεκριμένον δὲν ἠμπορεῖ νὰ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 φροντιστήριον καὶ σχολή. Οἱ ἀδελφοὶ τοῦ δώσῃ εἰς τὸν ἄνθρωπον, ἐὰν ὁ ἄνθρωπος δὲν Βασιλείου Γρηγόριος καὶ Πέτρος εἰς αὐτὴν φωτισθῇ ἀπὸ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ»15. ἔλαβον τὴν θεολογικήν των κατάρτισιν, ὡς ἐπίσης καὶ ἄλλοι νέοι, οἱ ὁποῖοι κατέλαβον «Ἔπειτα ἐχρησιμοποίησε μὲν ὁ σοφὸς καὶ βραδύτερον ἐκκλησιαστικὰ ἀξιώματα. Τὴν τὴν σοφίαν, τὴν ὁποίαν ἐπῆρεν εἰς τὰς Ἀθή- ἰδίαν μορφὴν εἶχε καὶ ἡ κοινότης του εἰς τὴν νας. Καὶ ἡ σοφία αὐτὴ φαίνεται νὰ ἔχῃ τὴν Καισάρειαν, ὅπου ἐμορφώθησαν ὁ Ἀμφιλό- ἐπίδρασίν της εἰς τὰς σελίδας τῶν πλουσιω- χιος καὶ ὁ διάδοχος τοῦ Βασιλείου Ἑλλάδιος. τάτων καὶ σπουδαιοτάτων ἔργων του. Ὅμως Εἰς τὴν σχολὴν τῆς Καισαρείας ἐδιδάσκοντο μόνον ὡς πρὸς τὴν μορφήν, ὡς πρὸς τὴν καὶ ὡρισμέναι τέχναι, ὡς ἡ καλλιγραφία, ἡ τέχνην καὶ τὴν μέθοδον. Εἰς τὸ περιεχόμενον, νοσοκομειακὴ καὶ πιθανῶς ἡ ἰατρική»13. εἰς τὴν οὐσίαν θὰ μείνῃ σταθερῶς προσκολ- λημένος εἰς τὴν παράδοσιν τῆς Ἐκκλησίας»16. «Σπουδαιοτάτη ἡ περίοδος αὐτὴ καὶ διὰ τοὺς δύο μεγάλους αὐτοὺς ἄνδρας. Δὲν θὰ Ἀπὸ τὴν περίοδον τῆς ἦτο ὑπερβολή, ἂν ἔλεγε κανείς, ὅτι τὸ μεγα- κοινοβιακῆς του ἀσκήσεως λεῖον των, τὸ ὁποῖον παρουσίασαν εἰς τὴν εἰς τὸν Πόντον προέρχονται ζωήν των ὡς ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας καὶ μερικαὶ ἐξαίρετοι ἐπιστολαί, ὀργανωτῶν τῆς πνευματικῆς ζωῆς τῶν ποι- ἡ Φιλοκαλία τὴν ὁποίαν μνίων, ποὺ τοὺς ἔταξεν ὁ Θεὸς νὰ ποιμάνουν, κατήρτισεν ὁμοῦ μετὰ τοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ἀγώνων ποὺ ἀνέλαβον καὶ Γρηγορίου ὡς ἀπάνθισμα ἐκ ἔφερον εἰς πέρας τόσον ἀποτελεσματικῶς, τῶν ἔργων τοῦ Ὠριγένους. εἶχε τὴν ἀρχήν του εἰς τὰ ἔτη αὐτά, κατὰ τὰ ὁποῖα πρὶν ἀρχίσουν τὴν πρὸς τοὺς ἄλλους «Εἶναι ἀναντίρρητον, ὅτι ὁ σοφὸς ἱεράρ- ἐργασίαν εἰργάσθησαν τόσον προσεκτικῶς χης ἐξετίμα τοὺς ἐθνικοὺς διδασκάλους διὰ εἰς τὸν ἴδιον τὸν ἑαυτόν των»14. τὰς γνώσεις των τὰς ἐπιστημονικάς, ἀλλὰ τὰ ὅσα ἐδίδασκον τὰ εὕρισκε χρήσιμα μὲν καὶ δ. Ἀποτίμησις τῆς θύραθεν μορφώσεως καὶ ὠφέλιμα διὰ μίαν γενικωτέραν μόρφωσιν, τῆς ἐπιστήμης – ἀκραῖες θέσεις τοῦ Κόντογλου. μικρὰ ὅμως καὶ ἀσήμαντα ἐμπρὸς εἰς τὴν «Ποία λοιπὸν ἦτο ἡ ἐντύπωσίς του ἀπὸ τὰς ἀποκεκαλυμένην χριστιανικὴν ἀλήθειαν»17. εὐρείας καὶ τόσον ἐπιτυχεῖς σπουδάς του; Ἐν πρώτοις ἂς σημειωθῇ, ὅτι ψυχὴ βαθέως τα- «Διὰ τὸν Βασίλειον ἡ χριστιανικὴ ἀλή- πεινὴ ὁ Βασίλειος, δὲν ἐπηρεάσθη ἀπὸ τὸν θεια εἶναι οἱ καρποί, μὲ τοὺς ὁποίους εἶναι ὄγκον τῶν γνώσεων, τὰς ὁποίας ἔλαβεν εἰς φορτωμένον τὸ δένδρον. Τὰ ἄλλα διδάγματα τὴν πόλιν τῆς σοφίας. Τὰ ὅσα ἐσπούδασεν τῶν σοφῶν εἶναι τὰ φύλλα, ποὺ δὲν εἶναι μὲν ἐκεῖ ἦσαν ἱκανὰ νὰ δημιουργήσουν ἔπαρσιν καρποί, στολίζουν ὅμως καὶ ὀμορφαίνουν τὸ καὶ ἰδέαν μεγάλην καὶ ὑψηλὴν καὶ νὰ ἐπηρεά- δένδρον…»18. σουν σοβαρῶς κάθε νέον ποὺ δὲν θὰ εἶχε γερὰ θεμέλια εἰς τὴν ζωήν του. Τίποτε ὅμως ἀπὸ 15. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας αὐτὰ δὲν συνέβη εἰς τὸν Βασίλειον. Ἀλλὰ νοῦς (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 38. φωτισμένος καθὼς ἦτο, διεῖδεν, ὅτι ἡ κοσμικὴ αὐτὴ μόρφωσις καὶ σοφία, ἐνῷ δὲν εἶναι κατ’ 16. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας ἀρχὴν ἀξία περιφρονήσεως, ὅμως τίποτε τὸ (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 38-39. 13. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. 17. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας Δ΄ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 28. (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 193. 14. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας 18. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 59. 5

Ὁ Φώτης Κόντογλου, σὲ ἕνα κείμενό του τὰ µετρᾶνε µ’ αὐτὰ τὰ µέτρα. Ἡ ἀξία τῶν μὲ τὸν τίτλο «Ὁ Μ. Βασίλειος καὶ ὁ παρα- ἁγίων Πατέρων δὲν ἔγκειται στὴν ἁγιότητά μορφωμένος Χριστιανισμός», ὑποστηρίζει, τους, ἀλλὰ στὸ κατὰ πόσον εἶναι δεινοὶ ρήτο- στηριζόμενος σὲ μία ἐπιστολὴ τοῦ ἁγίου Βα- ρες, δεινοὶ συζητηταί, δυνατοὶ στὸ µυαλό, µ’ σιλείου, τὴν ἀκραία θέσι ὅτι ὁ ἅγιος Πατὴρ ἕνα σύντοµον λόγο, κατὰ πόσον ἔχουνε ὅσα ἀπέρριψε ἐν τέλει καὶ ὁλοσχερῶς τὴν θύρα- ἐκτιµοῦσε καὶ ἐκτιµᾷ ἡ ἁµαρτωλὴ ἀνθρωπό- θεν σοφία, γνῶσι καὶ ἐπιστήμη. Σημειώνει τητα κι’ ὅσα εἶναι ἢ περιττὰ γιὰ τὸ χριστιανό, ὁ Κόντογλου: «Θέλω νὰ µιλήσω γιὰ τὸν ἅγιο ἢ βλαβερά, κατὰ τὸ Εὐαγγέλιο». Καὶ παρα- Βασίλειο, ἀλλὰ νὰ µὴν πῶ τὰ συνηθισµέ- θέτει κατωτέρω σὲ μετάφρασι τὴν ἐπιστολὴ να ποὺ λένε ὅσοι γράφουνε γι’ αὐτὸν τὸν τοῦ ἁγίου Βασιλείου πρὸς τὸν ἐπίσκοπο ἀληθινὰ Μέγαν ἅγιο. Προπάντων κάποιοι Εὐστάθιο Σεβαστείας: «Ἐγώ, γράφει, ἀφοῦ θεολόγοι φραγκοδιαβασµένοι, ποὺ δὲν τοὺς ξόδεψα πολὺν καιρὸν στὰ µάταια πράγµατα, ἐνδιαφέρει σχεδὸν καθόλου ἡ ἁγιότητά του κι’ ἀφοῦ ὅλη σχεδὸν τὴ νεότητά µου τὴ χάλα- κ’ ἡ κατὰ Θεὸν σοφία του, ἀλλὰ ἡ “θύραθεν” σα µὲ τὸ νὰ κοπιάζω γιὰ πράγµατα ἀνώφελα σοφία του, ἡ γνώση ποὺ εἶχε στὰ ἑλληνικὰ (ἀδιαφόρετα), καταγινόµενος νὰ µελετῶ τὰ µαθήµατα τῆς “παρὰ τοῦ Θεοῦ µωρανθεί- «Διὰ τὸν Βασίλειον σης σοφίας”, ἐπειδὴ κάποτε ξύπνησα σὰν ἡ χριστιανικὴ ἀλήθεια νὰ κοιµόµουνα σὲ βαθὺν ὕπνο, καὶ ἄνοιξα εἶναι οἱ καρποί, μὲ τοὺς τὰ µάτια µου στὸ θαυµαστὸ φῶς τῆς ἀληθεί- ὁποίους εἶναι φορτωμένον ας τοῦ Εὐαγγελίου κ’ εἶδα καλὰ πὼς ἤτανε τὸ δένδρον. Τὰ ἄλλα ἄχρηστη “ἡ σοφία τῶν ἀρχόντων τοῦ αἰῶνος διδάγματα τῶν σοφῶν τούτου τῶν καταργουµένων”, ἀφοῦ ἔκλαψα εἶναι τὰ φύλλα, πολὺ γιὰ τὴν ἐλεεινὴ ζωή µου, παρακαλοῦσα ποὺ δὲν εἶναι μὲν καρποί, τὸ Θεὸ νὰ µὲ χειροκρατήση γιὰ νὰ φωτισθῶ στολίζουν ὅμως στὰ δόγµατα τῆς εὐσέβειας. Καὶ πρὶν ἀπ’ ὅλα καὶ ὀμορφαίνουν προσπάθησα νὰ ἀποκτήσω κάποια ἠθικὴ τὸ δένδρον…». διόρθωση, ἐπειδὴ εἶχε πάθει µεγάλη δια- στροφὴ ἡ ψυχή µου ἀπὸ τὴ συναναστροφή γράµµατα, στὴ ρητορικὴ καὶ στ’ ἄλλα ἐφήµε- µου µὲ τοὺς κακοὺς ἀνθρώπους. Διάβασα ρα καὶ ἐξωτερικὰ στολίδια αὐτῆς τῆς βαθειᾶς λοιπὸν τὸ Εὐαγγέλιο, καὶ σὰν εἶδα πὼς ἐκεῖ ψυχῆς, λησµονώντας τί γράφει ὁ ἀπόστολος µέσα εἶναι γραµµένο πὼς συντείνει πολὺ Παῦλος γιὰ τὴν κοσµικὴ σοφία, ποὺ τὴ λέγει στὴ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου τὸ νὰ πουλήση “µωρίαν παρὰ τῷ Θεῷ”. Γιὰ τοὺς τέτοιους, τὰ ὑπάρχοντά του καὶ νὰ τὰ µοιράση στοὺς ἡ φιλοσοφία εἶναι σεβαστή, µάλιστα περισ- φτωχοὺς ἀδελφούς του καὶ νὰ ζῇ χωρὶς νὰ σότερο ἀπὸ τὴ θρησκεία κι’ ἂς θέλουνε νὰ φροντίζῃ καθόλου γιὰ τούτη τὴ ζωή, καὶ νὰ τὸ κρύψουνε, ἡ ἐπιστήµη πιὸ πειστικὴ ἀπὸ µὴν προσηλώνεται ἡ ψυχὴ στὰ ἐπίγεια ἀπὸ τὴν πίστη, ἡ ἀρχαιότης πιὸ σπουδαῖο οἰκό- καµµιὰ συµπάθεια, παρακαλοῦσα νὰ εὕρω σηµο ἀπὸ τὸν Χριστιανισµό. Γι’ αὐτό, ὅλα κάποιον ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς ποὺ νὰ διάλεξε αὐτὸν τὸ δρόµο στὴ ζωή του, ὥστε, µαζὶ µ’ (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 194-195. αὐτόν, νὰ ταξιδέψω καὶ νὰ περάσω τούτη τὴν περαστικὴ φουρτούνα τῆς ζωῆς». Ὑπάρχουν, ὅμως, πολλὰ ἄλλα κείμενα τοῦ ἁγίου Βασιλείου, μὲ κυριώτερο τὴν ὁμιλία του πρὸς τοὺς νέους, ὅπου ἐκεῖ φαίνεται ἡ ἐκτίμησις καὶ ἡ ἀποδοχὴ τῆς θύραθεν σο- 6

φίας καὶ γνώσεως γιὰ τὰ ἀνθρώπινα δεδο- α. Ἀξιοποίησις τῆς ρητορικῆς. Ἡ ἀξιοποίη- ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 μένα, χωρὶς νὰ προηγεῖται ἐπ’ οὐδενὶ τῆς σις τῆς ρητορικῆς τέχνης, τὴν ὁποία ἐσπού- σωζούσης ἀληθείας τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Τὴν δασε καὶ μὲ ἐπιτυχία ἤσκησε καὶ πρὸ τῆς ἱε- χαρακτηρίζει, μάλιστα, ὅπως εἴδαμε καὶ ἀνω- ρώσεώς του, φαίνεται κυρίως στὰ ὁμιλητικά τέρω, ὡς τὰ φύλλα τοῦ δένδρου, τὰ ὁποῖα του ἔργα, ἀλλὰ καὶ στὶς πραγματεῖες, πολλὲς προσδίδουν ὀμορφιὰ καὶ στοὺς καρποὺς τοῦ φορὲς καὶ σὲ κάποιες ἀπὸ τὶς ἐπιστολές του, δένδρου, τὴν σωτήριο ἀλήθεια τοῦ Κυρίου στὶς ὁποῖες τηρεῖ τοὺς κανόνες τῆς τέχνης μας. «Τίνι μέντοι καὶ παρεικάσας τῶν παι- αὐτῆς. Ἡ ρητορικὴ χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τὸν δεύσεων ἑκατέραν, τῆς εἰκόνος ἂν τύχοις; ἅγιο Πατέρα γιὰ νὰ ὑπερασπισθῆ τὸ ὀρθόδοξο Ἦπου καθάπερ φυτοῦ οἰκεία μὲν ἀρετὴ τῷ δόγμα ἔναντι τῶν αἱρετικῶν καὶ γιὰ νὰ προ- καρπῷ βρύειν ὡραίῳ, φέρει δέ τινα κόσμον καὶ φύλλα τοῖς κλάδοις περισειόμενα· οὕτω Τὸ θέμα τῆς πίστεως δὴ καὶ ψυχῇ προηγουμένως μὲν καρπὸς ἡ ἀπορρέει ἀπὸ τὴν βιο- ἀλήθεια, οὐκ ἄχαρί γε μὴν οὐδὲ τὴν θύρα- θεωρία καὶ κοσμοθεωρία θεν σοφίαν περιβεβλῆσθαι, οἷόν τινα φύλλα ἑνὸς ἑκάστου ἀνθρώπου σκέπην τε τῷ καρπῷ καὶ ὄψιν οὐκ ἄωρον καὶ ὄχι, ὅπως ψευδῶς παρεχόμενα»19. προπαγανδίζεται, δῆθεν ἀπὸ τὴν ἐπιστημονικὴ 3. Ἡ ἐπιστημονικὴ δρᾶσις γνῶσι καὶ πρόοδο. τοῦ Μ. Βασιλείου σφέρη μὲ σαφήνεια καὶ ἐνάργεια τὴν ἀλήθεια Κατὰ τοὺς μελετητές του: «Ἂν καὶ ὁ χῶρος τοῦ Χριστοῦ στοὺς συνανθρώπους του. Ὁ λό- τῆς συγγραφικῆς του ἐργασίας ἦτο τὸ κελλίον γος του εἶναι κομψὸς καὶ ἁπλός, εὔληπτος καὶ τοῦ ἐρημίτου ἢ τὸ γραφεῖον τοῦ ποιμενάρ- σὲ ἀκροατήρια μὴ μορφωμένων ἀνθρώπων. χου, ἐφρόντιζε νὰ συντάσση τὰ κείμενά του κατὰ τρόπον εὐχάριστον εἰς τὸν ἀναγνώστην β. Ἀξιοποίησις τῆς φιλοσοφίας. Ἡ ἀξιοποί- καὶ τὸν ἀκροατήν. Μὲ τὴν εὐρύτητα ἀντιλή- ησις τῆς φιλοσοφίας (καὶ τῶν σημερινῶν ψεως, ἡ ὁποία τὸν διέκρινε, διετήρει πάντοτε ἀποκαλουμένων θεωρητικῶν ἐπιστημῶν) γί- τὰς ἀναμνήσεις του ἀπὸ τὰς μούσας, τῶν νεται σὲ πλεῖστα ὅσα ἔργα τοῦ Μ. Βασιλείου. ὁποίων τὴν τέχνην εἶχε θεραπεύσει φιλοπό- νως κατὰ τὴν νεότητά του. Ὅπως σημειώνει Σημειώνει ἕνας μελετητής του: «Μένει ὁ Γρηγόριος καὶ μαρτυροῦν τὰ ἔργα του, εἶχε κατάπληκτος ὁ σημερινὸς ἀναγνώστης, ὅταν σπουδάσει μὲ ἄκραν ἐπιτυχίαν ρητορικήν, διαβάζει στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου ὅτι γραμματικήν, ἱστορίαν, φιλολογίαν, φιλοσο- ὁ ‘τρόπος τῆς δημιουργίας’ εἶναι ἀντικείμενο φίαν εἰς ὅλας τὰς φάσεις της, καὶ μαθημα- ἐπιστημονικῆς ἔρευνας. Ἡ Ἀποκάλυψη μᾶς τικὴν κατὰ τοὺς τρεῖς κλάδους της»20. Μέσα, λέγει σαφῶς ποιὸς ἔκανε τὸν κόσμο. Τὸ ‘πῶς’ λοιπόν, στὰ θεολογικὰ κείμενά του φαίνεται ἔγινε ἀνήκει στὴν ἐπιστήμη»21. Καὶ συνεχίζει: ἡ ἀξιοποίησις τῶν πολλῶν ἐπιστημονικῶν «οἱ πατέρες τὴν ἀλήθεια τῆς ἐπιστήμης καὶ του γνώσεων πρὸς ὄφελος τῶν ἀκροατῶν τὴν ἀλήθεια τῆς ἀποκάλυψης τὶς ἔβλεπαν σὲ καὶ ἀναγνωστῶν του. 21. Νίκου Ματσούκα, Ἐπιστήμη, φιλοσοφία καὶ θεολογία 19. Μ. Βασιλείου, Πρὸς τοὺς νέους, 3 (ΒΕΠ 54, 200- στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου (Θεσσαλονίκη: 201). Πουρναρᾶς, 19902), σ. 24. 20. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. Δ΄ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 35. 7

μιὰ ἑνιαία διάσταση καὶ κατὰ συνέπεια σὲ Γι’ αὐτὸ καὶ καθίσταται μὲ τὶς συμβου- μιὰ αὐτονόητη ἑνότητα ... Ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ λές του ἰατρὸς καὶ θεραπευτὴς τῆς ἁμαρτα- φιλοσοφία ἀποκτοῦν σ’ αὐτὰ τὰ κείμενα τῶν νούσης ψυχῆς: «Γνωρίζει ἡ εὐγενὴς ἐκείνη διδακτικῶν ὁμιλιῶν μιὰ ἀπίστευτη ἐνάργεια ψυχή, ὅτι ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν τῆς ἁμαρτίας καὶ ἁπλότητα, ὥστε νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ κα- ἡ ἀνθρωπίνη ψυχὴ ‘τοῖς ποικίλοις καὶ πο- ταλάβει τὶς γνώσεις αὐτὲς καλύτερα ἀπὸ τὸν λυτρόποις ἁμαρτήμασιν ἐκακώθη’· ὅτι ἡ Μ. Βασίλειο παρὰ ἀπὸ τὸν Ἀριστοτέλη, τὸν ἁρμονία τῶν ψυχικῶν λειτουργιῶν διετα- Ποσειδώνιο καὶ ἄλλους, ἀπὸ τοὺς ὁποίους ράχθη· ὅτι ‘ἡ ἁμαρτία τὸ κάλλος τῆς εἰκόνος ὁ ἐπίσκοπος Καισαρείας ἔχει ἀντλήσει τὶς ἠχρείωσεν, εἰς τὰς ἐμπαθεῖς ἐπιθυμίας τὴν πληροφορίες του22. ψυχὴν καθέλκουσα’. Ὅτι χρειάζεται μακρὰ καὶ ὑπομονητικὴ θεραπεία, καὶ ἀγωγὴ σύμ- Ὁ ἴδιος μελετητής, προσεγγίζοντας τὸ φωνος πρὸς τὰς ἰδιαιτέρας κλίσεις καὶ ἀδυ- θεωρητικὸ ὑπόβαθρο τῶν γνώσεων τοῦ ναμίας ἑκάστης ψυχῆς καὶ παιδαγωγία ἐν μεγάλου Πατρός, ἐπικαλεῖται ἕναν ἐκ τῶν ἀγάπῃ καὶ ὑπομονῇ πολλῇ. Σπουδαιότατα κορυφαίων φιλοσόφων τοῦ 20οῦ αἰώνα, ὁ δὲ εἶναι ὅσα σημειώνει περὶ τοῦ τρόπου τῆς ὁποῖος ἐνησχολήθη μέ τή Θεολογία τῶν με- διορθώσεως ἀδυναμιῶν διὰ τῆς καλλιεργείας γάλων Πατέρων, λέγει: « Ὁ Τατάκης τονίζει τῶν ἀντιθέτων ἀρετῶν»25. κατηγορηματικὰ τὴν ἄποψη ὅτι ὁ Μ. Βασί- λειος εἶχε μεγάλη ἄνεση γιὰ τὴν παρουσίαση Μὲ τὴν εὐρύτητα καὶ τὴν ἑρμηνεία τῶν κειμένων τῆς Γένεσης ἀντιλήψεως, ἡ ὁποία μὲ βάση τὴν ἐπιστημονικὴ καὶ φιλοσοφικὴ τὸν διέκρινε, διετήρει γνώση τῆς ἐποχῆς του. Εἶναι ἡ ἴδια ἡ προ- πάντοτε τὰς ἀναμνήσεις σωπικότητά του ποὺ μιλάει στὰ κείμενα τῶν του ἀπὸ τὰς μούσας, ὁμιλιῶν του»23. τῶν ὁποίων τὴν τέχνην εἶχε θεραπεύσει Ὁ ἅγιος Πατὴρ ἀναδεικνύεται βαθὺς φιλοπόνως κατὰ τὴν ψυχολόγος καὶ ἀνατόμος τῆς ἀνθρωπίνης νεότητά του. ψυχῆς: «Προϊόντα ἔπειτα βαθείας μελέτης καὶ ψυχολογίας τοῦ ἀνθρώπου, τῶν ἀδυναμιῶν γ. Ἀξιοποίησις τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν. Οἱ του, τῶν ψυχολογικῶν τύπων, τῶν ποικίλων ὁμιλίες στὴν Ἑξαήμερον, χρησιμοποιοῦν τὰ χαρακτήρων καὶ τοῦ τρόπου, μὲ τὸν ὁποῖον ἐπιστημονικὰ ἔργα τῆς πρὸ τοῦ Βασιλείου θὰ οἰκονομοῦνται καὶ θὰ οἰκοδομοῦνται, ἐποχῆς: «Αἱ ὁμιλίαι αὐταὶ ἐπιτελοῦν κάτι τὸ εἶναι τὰ ὅσα περιλαμβάνονται εἰς τὰ ἀσκη- πρωτοφανὲς εἰς τὴν χριστιανικὴν ἱστορίαν· τικὰ τοῦ ἁγίου Πατρός. Βλέπει κανεὶς εἰς εἰσάγουν τὴν ἑλληνικὴν ἐπιστήμην εἰς τὴν αὐτὰ τὸν μέγαν ἐπιστήμονα, τὸν βαθὺν ψυ- χριστιανικὴν θεολογίαν. Αἱ ἀπόψεις τῶν φι- χολόγον, τὸν ἄνθρωπον ποὺ δὲν εἶναι ἁπλῶς λοσόφων - ἀνωνύμως ὑποδεικνυομένων – καλλιεργημένος, ἀλλὰ βαθύτατα πνευματικός, συζητοῦνται μὲ προσοχὴν καὶ κατανόησιν· τὸν ἀνατόμον τῆς ἀνθρωπίνης καρδίας, τὸν γνώστην τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς»24. (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 139. 25. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας 22. Νίκου Ματσούκα, Ἐπιστήμη, φιλοσοφία καὶ θεολογία στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου (Θεσσαλονίκη: (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 139. Πουρναρᾶς, 19902), σ. 60-61. 23. Νίκου Ματσούκα, Ἐπιστήμη, φιλοσοφία καὶ θεολογία στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου (Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 19902), σ. 63, μὲ παραπομπή: Βασι- λείου Τατάκη, Ἡ συμβολὴ τῆς Καππαδοκίας στὴν χριστιανικὴ σκέψη, Ἀθήνα 1960, σ. 103-104. 24. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Καισαρείας 8

ὁ Τίμαιος τοῦ Πλάτωνος, τὰ φυσικὰ ἔργα «Ὁ Μ. Βασίλειος προχωρεῖ περισσότερο καὶ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ τοῦ Αἰλιανοῦ καὶ ὁ ὑποστηρίζει ὅτι οἱ ἐρευνηταὶ μποροῦν νὰ Φυσιολόγος, εἰς τὴν προκαταρκτικήν του θέσουν καὶ βασικὲς ἀρχές, ἔστω καὶ ἀναπό- μορφήν, εἶναι παρόντα εἰς ὅλας τὰς σελίδας δεικτες, ἐφ’ ὅσον μὲ αὐτὲς θέλουν νὰ στη- του. Ἡ δροσερότης τὴν ὁποίαν παρουσιά- ρίξουν τὴν πρόοδο τῆς ἐπιστήμης. ‘Εἰ γὰρ ζουν αἱ ὁμιλίαι ἐνδεικνύουν πρόσφατον μὴ συγχωρήσεται, λέγει, τὰς πρώτας ἀρχὰς ἀποφοίτησιν ἀπὸ τὰς φιλοσοφικὰς σχολὰς τῷ γεωμέτρῃ, ἀμηχάνου αὐτὸν τὰ ἐφεξῆς καὶ ἐκφώνησιν κατὰ τὸ πρεσβυτερικὸν τοῦ συμπεράνεσθαι’. Καὶ αὐτὸ πρέπει νὰ ἰσχύη, Βασιλείου στάδιον. Παρεδόθησαν εἰς περίο- ὄχι μόνο γιὰ τὸ γεωμέτρη, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸ δον νηστείας, ὡς συνάγεται ἀπὸ ἐσωτερικὰ μαθηματικό, τὸν ἰατρὸ καὶ κάθε ἐπιστήμο- τεκμήρια, καὶ δὴ ἐντὸς πέντε ἡμερῶν, πρωὶ να. ‘Ἀνάγκη τὰς τῶν λογικῶν τεχνῶν ἀρχὰς καὶ ἀπόγευμα, πλὴν τῆς ε’ ὁμιλίας ἡ ὁποία ἀνεξετάστως παραδεξάμενον τὸ ἐκ τῶν ὑπο- ἐξεφωνήθη Τετάρτην πρωί. Ἐξεφωνήθησαν τεθέντων ἀκόλουθον ἐν ταῖς ἐφεξῆς ἐπιβλέ- ἐκ τοῦ προχείρου, ὅπως συνάγεται κυρίως πειν’. Πόσο βαθειὰ εἰσχωρεῖ ὁ ἑρμηνευτὴς ἀπὸ τὴν παράλειψιν ἀναφορᾶς εἰς τὸ βασί- τῆς Ἑξαημέρου στὴν ἐξέτασι τῶν ποικίλων λειον τῶν πετεινῶν, τὴν ὁποίαν τοῦ ἐπεσή- φυσικῶν φαινομένων, ὥστε νὰ διατυπώνη μαναν οἱ ἀκροαταί, ὁπότε αὐτὸς ἐπέστρεψεν τόσο σοβαρὲς καὶ βασικὲς ἀρχὲς ποὺ διέπουν εἰς τὴν σειρὰν τοῦ κειμένου»26. τὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα! ... Ὁ Μ. Βασίλειος προτρέπει τοὺς ἀνθρώπους στὸ νὰ ἐρευνοῦν Ἕνας εἰδικὸς τῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν, ὁ μὲ ἐπιμονὴ καὶ νὰ κοπιάζουν στὴν ἐργασία καθηγητὴς τῆς Ἀστρονομίας Δημ. Κωτσάκης, καὶ νὰ μὴ ἀποκάμνουν, γιατὶ ἡ ἔρευνα προ- ἀσχοληθεὶς ἰδιαίτερα σὲ πολλὰ ἔργα του μέ ϋποθέτει μόχθο καὶ κόπο. Γράφει (2α ὁμιλία): τή σχέση πίστεως καὶ ἐπιστήμης, ἠσχολή- ‘Μὴ ἀποκνήσωμεν πρὸς τὴν ἔρευναν’. Πρὸς θη διεξοδικῶς μὲ τὴν “ Ἑξαήμερον”. Ἐπὶ τοῦ τούτοις, τονίζει, (1η ὁμιλία) ὅτι δὲν πρέπει νὰ ἔργου αὐτοῦ σημειώνει: «Νὰ θαυμάση κανεὶς φοβούμεθα τὴν ἔρευνα, ἡ ὁποία θὰ μᾶς κάμη τὴ διορατικότητα καὶ τὴν παρατηρητικότητα ὥστε νὰ ἀνακαλύψουμε τοὺς φυσικοὺς νό- τοῦ Μεγάλου τούτου ἀνδρὸς ἢ τὴν ἀκριβολό- μους. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ θὰ μᾶς δώση ἀφορμὴ γο σχετικὴ διατύπωσι τῆς μεθόδου ἐρεύνης νὰ αὐξήση ὁ θαυμασμός μας πρὸς τὸν Θεόν. τῶν φυσικῶν καὶ ἀστρονομικῶν φαινομένων; Λέγει ‘Οὐ γὰρ ἐλαττοῦται ἡ ἐπὶ τοῖς μεγίστοις Ἡ παρατηρητικότης καὶ ἡ διορατικότης εἶναι ἔκπληξις, ἐπειδὰν ὁ τρόπος καθ’ ὃν γίνεταί τι φυσικὰ προσόντα τὰ ὁποῖα ὅμως ἐκαλιέργη- τῶν παραδόξων ἐξευρεθῆ’. Καὶ συνεχίζει: ‘εἰ δὲ σε σὲ μεγάλο βαθμὸ χωρὶς νὰ παύση νὰ εἶναι μή, ἀλλὰ τό γε ἁπλοῦν τῆς πίστεως ἰσχυρότερόν βαθὺς θεολόγος, ἄνθρωπος ποὺ εἰσχωροῦσε ἔστω τῶν λογικῶν ἀποδείξεων’»28. βαθειὰ στὰ θεολογικὰ ζητήματα, γιατὶ πρὸ παντὸς ἦτο θεολόγος … Ἡ χρησιμοποίησι Στὸ ἑπόμενο τεῦχος ἡ συνέχεια καὶ ἡ καθὼς καὶ ὁ ὁρισμὸς τῆς μεθόδου σύμφωνα βιβλιογραφία. μὲ τὴν ὁποία ἔπρεπε νὰ ἐξετάζη τὰ διάφορα προβλήματα εἶναι καὶ συνέπεια τῶν ἀρτίων σπουδῶν του στὴν Ἀθήνα»27. Καὶ συνεχίζει ἐπισημαίνοντας τὴ μεθο- δολογία τῆς παρουσίασης τῆς «Ἑξαημέρου»: 26. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. 28. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Δ’ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 37-38. Βασίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 67. 27 Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βασίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 66. 9

ΔιαχρονικΟ τΟ κοινωνικοοικονομικΟ πνεΥμα τΩν ΤριΩν ΙεραρχΩν Τοῦ κ. Παύλου Ἀθ. Παλούκα, Θεολόγου, Ἐπίτ. Σχολικοῦ Συμβούλου Θεολόγων Κατά τόν μῆνα τῶν Με- εἰδημόνων τό βεβαιώνουν ἀπερίφραστα. γάλων Πατέρων, τόν Ἰανουάριο, Ξέρουν πολύ καλά ὅτι «ἡ γνώση χρειάζεται τήν πίστη καί ἡ πίστη την γνώση»1. οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, οἱ ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας ἐπίσκοποι, οἱ ἐμπνευστές καί προστάτες Λύνουν τά κοινωνικά προβλήματα τῆς τῆς θεανθρωπικῆς Παιδείας και Παιδαγω- ἐποχῆς τους καί οἱ λύσεις τους μποροῦν γικῆς, οἱ γνήσιοι καί αὐθεντικοί ἀγωνιστές νά ἐφαρμοσθοῦν ἀκόμη καί σήμερα καί σέ ἐπίσκοποι, ὡς καί οἱ ἰδεώδεις κοινωνικοί κάθε ἐποχή, μέσα ἀπό τή διαχρονικότητα τύποι ἀνθρώπων πού ἐμφοροῦνται ἀπό τῶν ἀρχῶν τοῦ Εὐαγγελίου. Αὐτό πού λύνει βαθύ κοινωνικοοικονομικό πνεῦμα, «κλέ- ὅλα τά προσωπικά, μεταφυσικά, ὑπαρξια- βουν τήν παράσταση», ὅπως συνηθίζουμε κά καί ἠθικοκοινωνικά προβλήματα τοῦ νά λέμε στόν καθημερινό μας λόγο. ἀνθρώπου. «Μία διδασκαλία ἱκανή νά θε- ραπεύσει ὅλες τίς κοινωνικές ἀρρώστιες τῆς Τό ἔργο τους ἔχει διαχρονικότητα καί ἀνθρωπότητας»2, ὅπως ὑποστήριζε γιά τή δίνει λύσεις στά προβλήματα κάθε ἐποχῆς, Βίβλο ὁ μεγάλος φυσικός τοῦ περασμένου ἀφοῦ εἶναι πολυδιάστατο, ἀξιοκρατικό, ση- αἰώνα Ἀϊνστάιν, ὁ ὁποῖος, ἄν καί Ἰουδαῖος, μαντικό καί μεγάλο. ἀναγνώριζε τό ἠθικό μεγαλεῖο τοῦ Ἰησοῦ. Ἐξάλλου, ὅπως μᾶς διαβεβαιώνει καί ἔνας Ἐδῶ, καταγράφονται ἁπλῶς καί ἁδρο- γάλλος καθηγητής τοῦ Δικαίου, ὁ Ὀζανάμ, μερῶς κάποιες ἐπισημάνσεις ἀπό τήν ἀξι- «μόνον τό Εὐαγγέλιον ἠμπορεῖ νά ἀναγνωρίσει όλογη κοινωνική τους δράση. τήν ἀξίαν τοῦ δούλου, τοῦ ἐργάτου, τοῦ πτω- χοῦ, τοῦ ἀνθρώπου πού εἶναι ὑφιστάμενος, πού Ἔχουν πολλά νά μᾶς ποῦν καί νά μᾶς ἐργάζεται καί ὑποφέρει, δηλαδή τοῦ μεγαλυτέ- δώσουν λύση καί στούς σημερινούς μας ρου μέρους τῆς ἀνθρωπότητος»3. προβληματισμούς. Ἄς τούς παρακολουθή- σουμε. Παραδειγματικά, πρῶτοι οἱ Τρεῖς Ἱε- ράρχες ἐφαρμόζουν τόν κοινωνισμό τοῦ Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, ὅπως εἶναι γνωστό, Χριστιανισμοῦ, πού περιέχεται στή Χριστια- δέν σπούδασαν οὔτε Οἰκονομικά, οὔτε Πο- νική Διδασκαλία. λιτικές Ἐπιστῆμες, οὔτε ἦταν πτυχιοῦχοι Κοινωνιολογίας καί Νομικῆς μέ τήν στενή Ὁ Μ. Βασίλειος π.χ. μοιράζει στούς φτω- ἔννοια τῶν ἐπιστημῶν αὐτῶν. Δέν παύει ὅμως ὁ λόγος τους, ὅλως παραδόξως, νά 1. Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς, Β.Ε.Π. 7, 312. ἅπτεται τοῦ περιεχομένου καί ἀντικειμένου 2. Περιοδικό «Πίστη καί Ἐπιστήμη», τόμ. ΙΙ, 3/1985. τῆς Κοινωνιολογίας, τῆς Νομικῆς καί τῶν 3. Ἰωάννου Ν. Ζήκου, Ἡ διαχρονικότητα τοῦ Χριστια- ἄλλων παρεμφερῶν πολιτικοοικονομικῶν ἐπιστημῶν. Οἱ πολλές καί ἀξιόλογες μελέτες νισμοῦ, «Ἑλληνοχριστιανική Ἀγωγή», Φεβρουάριος 2002, σελ. 39. 10

χούς τή δική του περιουσία, πού κληρονό- του, δωρίζει τήν τεράστια περιουσία του ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 μησε ἀπό τόν πατέρα του. στήν Ἐκκλησία τῆς Ναζιανζοῦ, γιά νά ἐπι- τελέσει τό φιλανθρωπικό της ἔργο. Ἄν καί Καταδικάζουν τήν κακή διαχείριση τοῦ εἶχε κλίση θεωρητική, ποιητική καί κυρίως πλούτου καί τόν θησαυρισμό, πού δεν ἀπο- θεολογική, ἐν τούτοις δέν ἔμεινε μακριά βαίνει κοινωφελής καί καρποφόρος, καί ὄχι ἀπό τήν κοινωνική πραγματικότητα. τόν ἴδιο τόν πλοῦτο. Ἔτσι, πέραν τῆς δωρεᾶς του, γίνεται Ἱδρύει ὁ Μ. Βασίλειος τήν περίφημη κήρυκας τῆς ἀγάπης καί συμβουλεύει μέ «Βασιλειάδα», τήν Ἀκρό- τούς λόγους του τούς χριστιανούς, νά μή πολη τῆς Ἀγάπης, τό μέγα σπαταλοῦν τά χρήματα, νά βοηθοῦν τούς συγκρότημα εὐαγῶν ἱδρυ- φτωχούς καί ν’ἀποφεύγουν τήν πολυτέλεια. μάτων, πού εἶναι ἔκφραση τῆς κοινωνικῆς χριστια- Ὅ,τι κάνουμε, τό κάνουμε στόν ἴδιο τόν νικῆς πρόνοιας, μάλιστα Χριστό, ὅπως εἶχε διδάξει καί ὁ Ἴδιος στό σέ ἐποχή πού τό κράτος Εὐαγγέλιο τῆς Κρίσεως ἤ τῆς Ἀγάπης, ὅπως τήν ἀγνοοῦσε τελείως, λέγεται. ὅ,τι συμβαίνει καί ἐπί τῶν ἡμερῶν μας. Κοινωνικός Ἐργάτης, μέ ὅλη τή σημα- σία τή χριστιανική, ὑπῆρξε καί ὁ τρίτος Γι’ αὐτό καί ὁ ἱστορι- τῆς Τριάδος τῶν Ἱεραρχῶν, ὁ Ἰωάννης ὁ κός Κων. Παπαρρηγόπου- Χρυσόστομος. λος τόν κρίνει «ὡς ἀληθῆ ἐπίσκοπον τοῦ Εὐαγγελίου»4, Κήρυκας τῆς ἀγάπης καί τῆς φιλαν- πού προσφέρει τά πάντα θρωπίας, δίνει ὁ ἴδιος τό καλό χριστιανικό στό λαό, οἱ δέ ἱστορικοί γενικότερα «ὡς τόν παράδειγμα. κατ’ἐξοχήν ἄνδρα τῆς πράξεως»5. Ἀπό πλούσιος γίνεται φτωχός, ἀπό ἀγά- Ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, μέ τή σειρά πη καί μόνο καί πρός χάριν τῶν πονεμένων συνανθρώπων του. 4. Πολύ εὔστοχα ὁ ἐθνικός μας ἱστορικός Κωνστ. Πα- παρρηγόπουλος εἶπε, ὅτι ὁ Μ. Βασίλειος «ὑπῆρξεν ὁ Στήν Ἀντιόχεια καί στήν Κωνσταντινού- ἀληθής ἐπίσκοπος τοῦ Εὐαγγελίου, ὁ φίλος τῶν πτωχῶν, πολη ἀναδεικνύεται ὁ μέγας τροφοδότης ὁ πατήρ τοῦ λαοῦ, ὁ ἀδιάσειστος ἐν τῇ πίστει καί ὁ (παροχή συσσιτίου) ἀνθρώπων, πού εἶχαν ἀνεξάντλητος ἐν τῇ ἐλεημοσύνῃ» ( Ἱστορία τοῦ Ἑλλην. ὑλικές ἀνάγκες καί πρόβλημα διατροφῆς. Ἔθνους, τόμ. 2ος, Μέρος Β΄, σελ. 180 και 183). Ὅ,τι κάνουν καί σήμερα οἱ Ἱερές Μητρο- 5. Ἀρχιμ. Μακαρίου Βαρλᾶ, Ὁ Μ. Βασίλειος καί ἡ κο- σμική ἐξουσία (ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδικοῦ «ΕΚ- ΚΛΗΣΙΑ»), Ἀθήνα 1991, σελ. 19. Ὁ Γρηγόριος ὁ Να- ζιανζηνός, στόν ἐπιτάφιο λόγο του στό Μ. Βασίλειο, κάνει ἀναφορά στό κοινωνικό ἔργο του: «Μικρόν ἀπό τῆς πόλεως πρόελθε καί θέασαι τήν καινήν πό- λιν, τό τῆς εὐσεβείας ταμεῖον, τό κοινόν τῶν ἐχόντων θησαύρισμα…», Migne P.G., 36, 557-580. Πρόκει- ται γιά τήν περίφημη Βασιλειάδα, ἡ ὁποία ἦταν ἀληθινή πόλη, γιατί περιελάμβανε πτωχοτροφεῖο, νοσοκομεῖο, ὀρφανοτροφεῖο, ξενῶνες, λεπροκομεῖο, ἰδιατέρως οἰκοτροφεῖα, εἰδικά ἐπαγγελματικά ἐργα- στήρια, ἀνεξάρτητα οἰκήματα γιά τούς ἰατρούς, τίς νοσοκόμες καί τό προσωπικό, ἀκόμη καί βουστάσιο γιά τίς ἀνάγκες τῶν ἱδρυμάτων, Εὐαγγέλου Θεοδώ- ρου, Ἀνθολόγιον πατερικῶν κειμένων, Ο.Ε.Δ.Β., Ἀθῆναι 1976, σελ. 52-53. 11

πόλεις καί ἐνορίες πού σιτίζουν χιλιάδες αὐτή πού ἔχει ἡ κοινωνία. Ἄνδρες ἦσαν οἱ μετανάστες καί πρόσφυγες ἥ ἀκόμη καί νομοθέτες, γι’αὐτό ἡ νομοθεσία στρέφεται χρεωκοπήσαντες οἰκονομικά ἀδελφούς ἐναντίον τῶν γυναικῶν…8. μας συνέλληνες. Πρωτοπόροι εἶναι στούς ἀγῶνες γιά Τό κοινωνικό ἔργο του δέν ἐξαντλεῖται τήν ἐπικράτηση τῶν ἠθικῶν ἀξιῶν τοῦ ἐδῶ, ἀλλά συνεχίζεται στούς κοινωνικούς Εὐαγγελίου (εἰρήνης, δικαιοσύνης, ἰσότη- ἀγῶνες του ἐναντίον τῆς ἐκμετάλλευσης τας, ἐλευθερίας, ἀδελφοσύνης κ.ἄ) καί τήν καί τῆς στηλίτευσης τῆς ἀδικίας, καί ὑπέρ κατάργηση τῶν πολέμων καί τῆς βίας9. Ὁ τῆς κοινωνικῆς ἀπελευθέρωσης καί δικαι- Μ. Βασίλειος παρατηρεῖ: Μέχρι πότε θά οσύνης, καθώς καί τῆς ἐπικράτησης τῶν ὑπάρχει ὁ πλοῦτος, πού εἶναι ἡ ἀφορμή αἰωνίων ἠθικῶν ἀξιῶν τοῦ Εὐαγγελίου. Δέν τοῦ πολέμου; Οἱ ἐξοπλισμοί γίνονται γιά ἀρνεῖται ὅμως τό δικαίωμα τῆς ἀπόκτησης τήν ἀπόκτηση πλούτου10. Καί ὁ Γρηγόριος ὑλικῶν ἀγαθῶν μέ τόν τίμιο ἱδρῶτα μας. ὁ Θεολόγος θά συμπληρώσει: Ἡ πλεονεξία εἶναι μητέρα τῶν πολέμων, καί οἱ πόλεμοι Ἐλέγχει τήν ἀνηθικότητα καί ἀσέβεια γεννοῦν τούς φόρους, πού εἶναι ἡ αὐστη- πού παρατηρεῖται στούς ὑψηλά ἱσταμένους ρότερη καταδίκη των πολιτῶν11. τῆς Πολιτείας (Πρωθυπ. Εὐτρόπιο, αὐτοκρ. Εὐδοξία κ.ἄ.), μέ ἀποτέλεσμα να «πληρωθεῖ» Τονίζουν τήν ἀναγκαιότητα καί τήν ἀξία μέ τήν πικρή του ἐξορία. Εἶναι ὁ ἀσυμβίβα- τῆς ἐργασίας (ἰδιαίτερα τῆς χειρωνακτικῆς) στος καί γενναῖος Ἱεράρχης6. καί τοῦ δικαιώματος τῆς αμοιβῆς τῶν ἐργα- ζομένων (θεμελιωμένα στήν Ἁγ. Γραφή) καί Καί ὡς Νομικοί ἀκόμη διακρίθηκαν καί ἀπορρίπτουν τήν ἀργία μέ τά ἀρνητικά της βοήθησαν στό πρόβλημα τῆς ὀρθῆς μεθό- στοιχεῖα. δου ἑρμηνείας καί ἀπονομῆς τοῦ Δικαίου7. Ἡ Πολιτική ζωή καί σκέψη τῶν Τριῶν Ἱε- Ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος εἶναι σαφής, ραρχῶν βοηθεῖ πολύ στόν ἐξανθρωπισμό καί κατηγορηματικός καί ἐλεγκτικός στό θέμα ἐκχριστιανισμό τῶν Ἀρχόντων τῆς Πολιτείας τῆς σχέσης τῶν συζύγων, ὅταν οἱ ἄνδρες δέν καί τῆς Ἐξουσίας καί μᾶς δίνουν τό ὁρθόδοξο ἀναγνωρίζουν ἰσοτιμία στίς γυναῖκες καί οἱ πνεῦμα στό θέμα τῆς Πολιτικῆς Θεολογίας12. νόμοι βάζουν τήν γυναίκα σέ κατώτερη θέση ἀπό τόν ἄνδρα. Ἰδού τί λέγει ἐπ’ αὐτοῦ: Ὁ Προβλήματα τῆς ἐποχῆς μας, πού ἀπα- σχετικός νόμος εἶναι ἄδικος καί ἄνισος. Γιατί σχολοῦν τόν σύγχρονο ἄνθρωπο καί τόν γιά τά ἴδια πράγματα τιμωροῦν τίς γυναῖκες βάζουν σέ μεγάλη ἀγωνία, ὅπως λ.χ. ἡ ἐπι- καί τούς ἄνδρες ὄχι;… Δέν δέχομαι αὐτή τή νομοθεσία οὔτε θεωρῶ σωστή τήν ἄποψη 8. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 37 στό ρητό τοῦ Εὐαγγε- λίου: « Ὅτε ἐτέλεσεν ὁ Ἰησοῦς τούς λόγους τούτους» 6. Ὁ Θεοδώρητος, ἐπίσκοπος Κύρου, μᾶς περιγράφει (Ματθ. 19, 1 ἑξ.), P.G. 36, 289 Α ἑξ. πολύ ἀνάγλυφα τόν πλοῦτο τῆς ἀγάπης Ἰωάννου τοῦ Χγσυυρμνυήνσόγοοςσργτοιόάνμ. ἔοἄνυλδλ:υο«μἌς,αλπ.λο…ούςἄππλοελύιονςδᾶι,τκότάόνζνεπτἱαακριε,τατεκόύανελιπεγρῖιοάμσέτκρδαουλφενῖήαὡ,τήὁς 9. Βλέπε τευχίδια ἐκδοθέντα ἀπό τήν Ἀποστολική Δι- φωνή γιά νά βγεῖ ἀπό τή φυλακή … Ἀναρίθμητες εἶναι ακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, μέ τίτλους: α) Ἡ στόν πατέρα (Χρυσόστομο) οἱ ἀσχολίες καθημερινά πρός διδασκαλία τῶν Πατέρων γιά τήν κοινωνική δικαιοσύνη τόν καθένα γιά τόν καθένα…», Migne P.G., 104, 229-232. (ἐλεύθερη ἀπόδοση πρωτ. Στεφάνου Πουλῆ), ἔκδ. Ἀποστ. Διακονίας, Ἀθήνα 1983. β) Οἱ Πατέρες τῆς 7. Γιά περισσότερα βλέπε λ.χ.: α) Ἐμμαν. Ἰ. Βουζίκα, Ἐκκλησίας γιά τόν πόλεμο καί τήν εἰρήνη (ἐπιλογή καί «Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες ὡς Νομικοί», Ἁνάτυπο ἐκ τῆς μετάφρ. κειμένων ἀπό (ἀρχιμ.) Ἰωάννη Κωστώφ), Ε.Ε.Ν./ Ἰουνίου 1982, Ἀθήνα 1982, σελ. 365-378. ἔκδ. Ἀποστολ. Διακονίας, Ἀθήνα 1984. β) Παναγιώτη Ἐ. Πουλῆ, «Οἱ Ἅγιοι Τρεῖς Ἱεράρχες ὡς Ἐπιφανεῖς Νομικοί», περιοδικό «Ἅγιος Κοσμᾶς 10. Μ. Βασιλείου, ΒΕΠ 54, 74, 6. ὁ Αἰτωλός» τῆς Ἱερᾶς Μητροπ. Αἰτωλίας καί Ἀκαρ- 11. Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, ΒΕΠ 59, 141, 2. νανίας, τ. 30/Μάϊος 2016, σελ. 46-51. 12. Περισσότερα βλέπε: Μπουγάτσου Θ. Νικολάου, Κοινωνική Διδασκαλία Ἑλλήνων Πατέρων, Κείμενα, τόμοι Α΄, Β΄, Γ΄, ἔκδ. Ἀποστολ. Διακονίας, Ἀθήνα. Τοῦ ἰδίου, Ἡ πολιτική ζωή καί σκέψη τῶν Ἑλλήνων Πατέρων, Ἀθήνα, χ.χ., ἐκδ. Παρουσία. 12

κοινωνία τῶν ἀνθρώπων (οἱ διαπροσωπι- ἁρμονικῶν σχέσεών του μέ τό περιβάλλον- ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 κές σχέσεις), τό Οἰκολογικό (ἡ διάσωση τοῦ Δημιουργία, μέ ἀποτέλεσμα αὐτό ποὺ ζοῦμε φυσικοῦ περιβάλλοντος) καί τό φορολογικό, στήν ἐποχή μας, δηλαδή τή μόλυνση καί δέν ἄφησαν ἀδιάφορους τούς Τρεῖς Ἱεράρ- τήν οἰκολογική ἀνισορροπία. χες, οἱ ὁποῖοι γίνονται καί αὐτοί πρωτοπό- ροι μετά τόν Ἀπ. Παύλο. Στό τελευταῖο (στό Ἡ μόνη λύση λοιπόν εἶναι ἡ συμφιλίωση φορολογικό), τό ὁποῖο καί σήμερα μέ τήν τποοῦκἀανίθτρόώνπΘουεόμ. έἡτήἀγφάύπσηη,κταόίνὁσσυενβάανσθμρωός- ἀνήθικη καί παράλογη οἰκονομική/φορολο- τοῦ Θεοῦ, τοῦ συνανθρώπου μας καί τῆς γική πολιτική, πού «τσάκισε» κυριολεκτικά Δημιουργίας, μέσα στήν ὁποία καί ζοῦμε. ὅλους μας, ἔχουν ἰδιαίτερη βαρύτητα οἱ Αὐτό ἀποτελεῖ καί ὑποχρέωση ὅλων μας. «θέσεις» τοῦ Μ. Βασιλείου, πού διαμαρ- τυρόταν συνεχῶς γιά τούς βαρεῖς φόρους Ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολό- πού ἐπέβαλε τό κράτος στούς πολίτες, καί γος εἶναι σαφής, κατη- τίς καταχρήσεις τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας σέ γορηματικός καί ἐλεγκτι- βάρος τῶν ταλαίπωρων πολιτῶν. Ἐνδεικτικά κός στό θέμα τῆς σχέσης ἀναφέρουμε τά ἀκόλουθα: τῶν συζύγων, ὅταν οἱ ἄνδρες δέν ἀναγνωρίζουν Γιά τούς βαρεῖς φόρους πού ἐπέβαλε ἰσοτιμία στίς γυναῖκες καί τό κράτος στούς κατοίκους τῆς Ταυρίδας οἱ νόμοι βάζουν τήν γυ- πού ἐργάζονταν στά ὀρυχεῖα, ὁ Βασίλειος ναίκα σέ κατώτερη θέση διαμαρτυρήθηκε στίς Ἀρχές ὡς ἑξῆς: Μή ἀπό τόν ἄνδρα. βάζετε τόσο βαρεῖς φόρους στούς ἀνθρώ- πους αὐτούς, γιατί θά ἀποκάμουν ἀμέσως. Γενικά, δέν ὑπάρχει πρόβλημα ἤ θέμα Ἀφῆστε τους, καί μακροπρόθεσμα θά ἐξυ- ἠθικοκοινωνικό μέ τό ὁποῖο νά μή καταπιά- πηρετήσουν το κράτος13. στηκαν οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, νά μή πόνεσαν μαζί μέ τό λαό, νά μή συμπαραστάθηκαν Ἀλλά καί πόσα ἄλλα διαβήματα δέν ἔκα- καί να μή πρότειναν δυναμικές λύσεις, πού νε ὁ Βασίλειος πρός τίς Ρωμαϊκές Ἀρχές, βρίσκουν ἐφαρμογή καί στή σημερινή καί ἀπό τά ὁποῖα καταδεικνύεται τό βαθύ σέ κάθε ἐποχή. αἴσθημα ἀλληλεγγύης πού ἔτρεφε πρός ὅλους τούς ἀναξιοπαθοῦντες, τόσο τούς Ἔτσι, ἀφενός μέν εἶναι οἱ ἴδιοι Ἰδώδεις χριστιανούς, ὅσο καί τούς ἐθνικούς. Κοινωνικοί Τύποι καί ἀφετέρου δημιουρ- γοῦν μέ τή διδασκαλία καί τό παράδειγμά Εἰσηγεῖται π.χ. στίς Ἀρχές νά ἐξαιροῦνται τους τόν ἄνθρωπο τόν κοινωνικό μέ τήν οἱ φτωχοί ἀπό τούς φόρους, καθώς καί ἡ καλή καί βαθειά ἐκκλησιαστική σημασία περιουσία τῆς Ἐκκλησίας, δηλαδή ἡ γῆ πού τῆς λέξεως. καλλιεργεῖ, γιατί ἡ Ἐκκλησία συντηρώντας τούς φτωχούς, ἐπιτελεῖ ἔργο κοινωνικό, τό Δέν ἀξίζει λοιπόν καί δέν πρέπει νά ὁποῖο δέ μπορεῖ νά ἀγνοεῖ τό κράτος14. αποφασίσουμε κάποτε νά τούς ἀκούσουμε καί νά τούς συμβουλευθοῦμε γιά νά βγοῦμε Ἰδιαιτέρως, γιά τήν προστασία τοῦ Περι- ἀπό τά φοβερά πνευματικά, ἠθικοκοινωνικά βάλλοντος, μέ σαφήνεια ἐκφράζουν τή θέση και οἰκονομικά ἀδιέξοδα τῶν ἡμερῶν μας; τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπέναντι τῆς Φύσεως, Ἅς δοκιμάσουμε…! ὅτι δηλαδή, ἡ ἀπομάκρυνση τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τό Θεό, τόν ὁδηγεῖ καί στήν ἀπομά- κρυνση ἀπό τή φύση καί στή διάσπαση τῶν 13. Μ. Βασιλείου, Ἐπιστολή 110, P.G. 32, 203 B. 14. M. Βασιλείου, Ἐπιστολή 74, πρός Μαρτινιανόν, P.G. 32, 169 B. 13

ΤΟ Εργο τοΥ θεολΟγου σήμερα Τῆς Συντάξεως Καί σέ προηγούμενα τεύχη εἴτε σέ άρθρα εἴτε σέ σχόλια, ἐπιμείναμε στή συζήτηση γιά τό μάθημα τῶν θρησκευτικῶν, κυρίως γιά τόν τρόπο πού αὐτό ἐπιδιώκεται νά προσφερθεῖ-διδαχθεῖ σήμερα. Δέν λανθάνει τῆς προσοχῆς μας, ὅτι τό μάθημα σχετίζεται μέ ἄμεσο τρόπο μέ τήν ὅλη συγκρότηση τῆς προσωπικότητας τοῦ προσώπου πού διδάσκει τό συγκεκριμένο μάθημα, δηλαδή τοῦ/τῆς θεολόγου ἐκπαιδευτικοῦ. Κρίνουμε σκόπιμο, ὡς συνέχεια τῶν προηγουμένων, νά μνησθοῦμε τῶν ἀπόψεων ἐπί τοῦ θέματος ἑνός κορυφαίου πνευματικοῦ ἄνδρα τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς πατρίδος μας, πού ἔταμε νέες ὁδούς στήν πνευματική ζωή τῆς χώρας μας καί ὑπῆρξε ἐμπνευστής πλειάδας θεολόγων καί πνευματικῶν ἐργατῶν. Παραθέτουμε λοιπόν ἀπό τό ἔργο τοῦ μακαριστοῦ π. Εὐσεβίου Ματθοπούλου «Ὁ προορισμός τοῦ ἀνθρώπου» πού ἔτυχε πολλῶν ἐκδόσεων, τήν παράγραφο 128 μέ τόν χαρακτηριστικό τίτλο «Καθήκοντα τῶν θεολόγων». Κατά τόν μακαριστό γέροντα τά πράγματα ἔχουν ὡς ἑξῆς: § 128. ε΄) Καθήκοντα τῶν θεολόγων Θεολόγους λέγοντες ἐννοοῦμεν τούς εἰδήμονας καί γνώστας τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί ὅλων ἐν γένει τῶν χριστιανικῶν ἀληθειῶν καί τούς διδασκάλους καί κήρυκας τῶν ἀληθειῶν τού- των. Ὀφείλουσιν οὗτοι νά ἔχωσι φρονήματα σύμφωνα μέ τήν διδασκαλίαν τῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί νά ὑπερασπίζωνται τάς ἀληθείας ταύτας τῆς χριστιανικῆς πίστεως ἀπέναντι τῶν αἱρετικῶν καί ἀσεβῶν καί ἀπίστων. Ἐπειδή δέ οἱ θεολόγοι ἔχουσι μέγα καί ὕψιστον πνευματικόν τάλαντον, διά τοῦτο ὀφείλουν νά φροντίζουν, ὅπως πολλαπλασιάζωσιν αὐτό πρός ὠφέλειαν τῶν ἄλλων. Θά τό πολλαπλα- σιάζωσι δέ καθιστάμενοι πρόθυμοι καί ζηλωταί εἰς τό νά μεταδίδωσι διά τοῦ λόγου καί τοῦ κηρύγματός των τάς ἀληθείας τοῦ Εὐαγγελίου πρός φωτισμόν καί ἀνάπλασιν τῶν ψυχῶν τῶν Χριστιανῶν. Ὅπως ὅμως τό κήρυγμά των εἶναι καρποφόρον καί φέρῃ αἴσια ἀποτελέσματα, πρέπει νά ἔχωσιν ὀρθόν καί ἀνεπίληπτον χριστιανικόν βίον καί νά γίνωσι τό παράδειγμα ὅταν τηρῶσι καί φυλάττωσιν ἐκεῖνα, τά ὁποῖα διδάσκουσιν εἰς τούς ἄλλους. Διότι ἐν περιπτώσει κατά τήν ὁποίαν ὁ βίος των δέν εἶναι σύμφωνος πρός τήν διδασκαλίαν τοῦ Εὐαγγελίου, τότε ὄχι μόνον ὠφέλειαν πνευματικήν δέν δύναται νά φέρη τό κήρυγμά των εἰς τάς ψυχάς τῶν Χριστιανῶν, ἀλλά τοὐναντίον θά σκανδαλίζῃ αὐτούς καί, τό σπουδαιότερον, θά καταδικασθῶσιν ὑπό τοῦ Θεοῦ ὡς ἀνάξιοι καί ἀδόκιμοι. Ἐξασκοῦντες δέ τό ἱερόν τοῦτο ἐπάγγελμα ἔχουσι καθῆκον ἵνα εἶναι ταπεινόφρονες, μή ἀποβλέποντες ὁλοτελῶς εἰς τούς ἐπαίνους τῶν ἀνθρώπων, ἀλλά μόνον εἰς τό πῶς νά ἀρέσουν εἰς τόν Θεόν, καί πῶς νά δοξασθῇ καί δι’ αὐτῶν τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ διά τῆς πνευματικῆς ὠφελείας τῶν ἀνθρώπων. Ὀφείλουσιν ἀκόμη οἱ θεολόγοι ἵνα ἔχωσιν πρός ἀλλήλους ὄχι μόνον εἰρήνην, ἀλλά καί τελείαν ἀγάπην, ἀποδιώκοντες πάσαν ἀντιζηλίαν νά ἔχωσι δέ συναίσθησιν ὅτι εἶναι ὑπηρέται ἑνός καί τοῦ αὐτοῦ Κυρίου, ἐργαζόμενοι εἰς τόν ἀμπελῶνα αὐτοῦ. 14

Ὅπως παρατηροῦμε, καί πρέπει ὅλοι οἱ θεολόγοι νά καθρεπτίσουμε τόν ἑαυτό μας ἔναντι ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 τοῦ κειμένου αὐτοῦ, τό ἔργο τοῦ θεολόγου: • Ἐκκινεῖ ἐκ τῆς βασικῆς προϋποθέσεως ὅτι εἶναι εἰδήμων καί γνώστης τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεως. Εἶναι οἱ διδάσκοντες, τίς τελευταῖες δεκαετίες τουλάχιστον, εἰδήμονες καί γνῶστες τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεως; Δέν τίθεται τυχαίως τό ἐρώτημα. Εἴτε ἀρθρογραφώντας, εἴτε διδάσκοντας, εἴτε τοποθετούμενοι σέ θέματα διδακτικῆς, διαπιστώνει κανείς ὅτι πολλοί/ές θεολόγοι, ἔχουν προκλητική ἄγνοια τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεως. Γιατί μιά κατ’ ἐπιλογή (à la carte ) χρήση τους, πού διαστρέφει τό νόημα τους, πού λειτουργεῖ ὡς προκρούστεια κλίνη σέ ἀνεξιχνία- στες στοχεύσεις ἤ ἐπιδιώξεις, πού θέλει νά εἶναι ἀρεστή στούς ἄρχοντες τοῦ κόσμου τοῦ αἰῶνος τούτου, δέν δείχνει εἰδήμονες καί γνῶστες. Μπορεῖ μερικοί νά παρασύρονται ἀπό τό πλῆθος τῶν παρατιθεμένων ἐνίοτε χωρίων τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀλλά ἡ ἀπόκρυψη ἄλλων ἤ ἡ παρερμηνεία ἄλλων, δείχνει πανουργία καί ὄχι σοφία. Ἀπόδειξη αὐτοῦ, εἶναι ὅτι τόσες συζητήσεις τίς τελευταῖες δεκαετίες, δεκαετίες πού μέσα διδακτικῆς καί προϋποθέσεις δίνουν πληθώρα δυνατοτήτων, ἔχουν συντελέσει στήν ἀπαξίωση τοῦ μαθήματος καί στό ἀνευδόκητο πολλῶν προσπαθειῶν, δυσανάλογων μέ τίς συζητήσεις καί τίς προκληθεῖσες ἐντάσεις. Ὡς πρῶτο λοιπόν βῆμα, ἔχουμε τήν ἄποψη, ὅτι ἐπιστρέφοντας στήν πλήρη γνώ- ση τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεως καί τήν κατανόηση τῆς σημασίας ἀμφοτέρων γιά τήν θρησκευτική ἀγωγή, ἴσως μπορέσουμε νά κάνουμε κάποια βήματα ἀνάσχεσης τῆς ἀπαξίωσης καί τῆς μετατροπῆς τοῦ μαθήματος σέ ἀτέρμονη φιλοσοφική συζήτηση ἤ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἐπιστήμης μέ κατάληξη -λογία, ἐκτός τῆς θεολογίας. • Εἶναι νά εἶναι κήρυξ καί διδάσκαλος τῶν ἀληθειῶν πού ἀνωτέρω μνημονεύθηκαν. Ξέρουμε ὅμως ὅτι κήρυξ καί διδάσκαλος (καί γιά τήν ἀκρίβεια καλός κήρυξ καί καλός διδάσκαλος) καθίσταται κάποιος πού ἐγκολπώνεται καί πιστεύει αὐτά πού πρόκειται νά κηρύξει καί διδάξει. Γενική εἶναι ἠ αἴσθηση, πώς αὐτό πόρρω ἀπέχει τῆς σημερινῆς πραγματικότητας. Ἡ γενική αἴσθηση εἶναι πώς τό κηρυκτικό καί διδακτικό ἔργο τοῦ θεολόγου εἶναι μιά τυ- πική διεκπεραίωση ὑπηρεσιακοῦ καθήκοντος, καί γι’ αὐτό ἀδυνατοῦμε νά ἐμπνεύσουμε τούς μαθητές/τριες πού ὡς πνευματική εὐθύνη μᾶς ἔχει δοθεῖ. Δεύτερο λοιπόν βῆμα, εἶναι ἐκεῖνο τῆς πλήρους συμμόρφωσης καί ἀποδοχῆς τῶν ἐντολῶν καί κατευθύνσεων τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστες. Ὄχι σέ ὅσα νομίζουμε ὅτι πρέπει νά ἀποδεχθοῦμε, ἀλλά στό «ὅλον» στό «πλῆρες πακέτο» τῶν ἀληθειῶν αὐτῶν. • Σχετίζεται γιά τήν ἀποτελεσματικότητά του μέ τόν «ἀνεπίληπτο βίον». Φυσικά δέν ὑπάρχει ἀστυνόμευση βίου. Κάθε θεολόγος ὅμως διά τοῦ βίου του, τῆς ἀσκητικότητάς του, τῆς συνέπειάς του, δίνει τήν πραγματική σημασία γιά τό βάρος αὐτῶν τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεως καί λειτουργεῖ ὡς παράδειγμα γιά τούς διδασκόμενους. • Σχετίζεται μέ τήν ὑποστήριξη τῶν ἀληθειῶν τῆς χριστιανικῆς πίστεως ἔναντι αἱρετικῶν – ἀσεβῶν καί ἀπίστων. Δέν νομίζουμε ὅτι ὑπάρχει ἀντίρρηση πώς τό ἔργο αὐτό ἔχει ἀτονίσει. Ἡ πλειονότητα τῶν θεολόγων ἔχει ἀφήσει τό ἔργο αὐτό σέ μιά μικρή ὁμάδα, ἡ ὁποία ἐνίοτε δέν ἔχει καί θεολογικές γνώσεις, καί ἔτσι ἡ «ὑποστήριξη» αὐτή παραμένει ἐν πολλοῖς κενό γράμμα. Ἡ ὑποστήριξη αὐτή δέν εἶναι ἀνάγκη νά εἶναι πάντα πολεμική. Μπορεῖ νά εἶναι διαλεκτική, μπορεῖ νά εἶναι κάθε εὐγενοῦς καί προσφόρου τρόπου, μέ ἀγάπη καί σεβασμό στά πρόσωπα, ἀλλά ἀταλάντευτη στήν ἀλήθεια. Ἡ ρήση τοῦ ἁγ. Ἰω- άἄπνρνθόνρςοωυοὐπτσοονίῦαἀνΧπ. Θορσυεοτσρῦοέσγφάτοόρμμαἔορι,γυἀολ«νλ..ἡάἀοτλήὐλνσάίπατλῷ.άἀνλληόλνγάῳμτιήδσνιῶώπ,κλκάωανί,ηἐονπὐιδστιόπονράθσαώαἱρσσεθαταισκιθόβανο,ιύἀβλλοολύμάλαοτιμ.ήοανὐι,ακἥἵρἔνχεδσωιιένπφ, όοθλὐεειμρτοόεννν 15

ὁ διάβολος. Οὕτω καί ἰατρός ἄρρωστον θεραπεύων, οὐ τῷ σώματι πολεμεῖ, ἀλλά τοῦ σώματος τήν κακίαν ἀναιρεῖ» (Εἰς τόν ἅγ. ἱερομάρτυρα Φωκᾶ καί κατά τῶν αἱρετικῶν, P.G., 50,701). Ἡ μή τήρηση τῆς γραμμῆς αὐτῆς, ἐκθέτει τόν θεολογικό λόγο καί ὁδηγεῖ στό ἀντίθετο ἀκριβῶς ἀποτέλεσμα. Ἀκριβῶς δέ ἡ ἀποδοχή ἐκ μέρους μερίδας τοῦ θεολογικοῦ κόσμου, ὅτι δέν ὑπάρχει μιά καί μόνη ἀλήθεια ἀλλά πολλές ἀλήθειες, ἀναπαράγοντας ἰδεολογίες ὅπως π.χ. «μοντέρνο-μεταμοντέρνο, νεωτερικότητα-μετανεωτερικότητα» κατ’ ἀκριβή μετάφραση ἀπό τίς ἀντίστοιχες ξενικές ὁρολογίες, συντελεῖ σέ ἀπαράδεκτους δρόμους καί σέ συγκρητισμό πού μηδενίζει τό θεολογικό ἔργο. • Σχετίζεται μέ τήν ταπεινοφροσύνη. Τό ἀφήσαμε τελευταῖο, γιατί εἶναι τό σημαντικότερο. Παρά τήν ἀναποτελεσματικότητα τοῦ «θεολογικοῦ λόγου» καί ἔργου στό σχολεῖο, σέ συνέ- δρια, ἡμερίδες, ἐκδηλώσεις, ἀρθρογραφία κ.λπ., φανερώνεται μιά ἔπαρση, μιά ἀλαζονεία πλειάδας θεολόγων, ἀδικαιολόγητη ἄν σταθμίσει κανείς τό ἀποτέλεσμα τοῦ ὅλου ἔργου μας. Ὅλοι οἱ θεολόγοι ἔχουμε τήν ἐντύπωση ὅτι εἴμαστε οἱ καλύτεροι, ὅτι μόνον ἐμεῖς (ὁ καθένας ξεχωριστά) ἔχουμε συλλάβει ὀρθῶς τό νόημα τοῦ ἔργου μας, ὅτι μόνο ἡ δική μας δουλειά ξεχωρίζει ἔναντι ἄλλων. Πολλές φορές ἡ ἄποψη αὐτή εἶναι συλλογική, δηλαδή ὁμάδων ἤ συσσωματώσεων προσώπων καί ὄχι ἀτομική. Πολλές φορές δέ, ἡ ἐσωστρέ- φεια καί ἡ ἀντιπαράθεση μεταξύ τῶν ἀνωτέρω ἀναφερθεισῶν ὁμάδων ἐξουθενώνει τήν δημιουργικότητα καί ἀντί νά ὑπάρχει συστράτευση σ’ ἕναν κοινό σκοπό, ἐκτρέπεται σέ ἀγώνα ἐπιβολῆς. Ποιός πιστεύει ὅτι αὐτό τό σκηνικό σχετίζεται μέ τό ταπεινό φρόνημα; Γι’ αὐτό διορατικά ὁ μακαριστός γέροντας ἀπέχοντας 100 χρόνια ἀπό τήν ἐποχή μας, ἐπιλέγει ὅτι ἡ ταπεινοφροσύνη αὐτή πρέπει νά στοχεύει ὄχι στήν ἀναζήτηση τοῦ ἐπαίνου τῶν ἀνθρώπων, ἀλλά στό «ἀρέσκειν Θεῷ». Α ὐτά ὅλα σχετίζονται μέ τήν διαπίστωση τοῦ ἀειμνήστου Πατρός, ὅτι ἡ ἔλλειψη τῶν χα- ρακτηριστικῶν γνωρισμάτων πού ἀναφέρει τό ἔργο ἀντί νά φέρνει ὠφέλεια στίς ψυχές θά σκανδαλίζει. Καί θά ὁδηγεῖ στήν ἐκ τοῦ Θεοῦ καταδίκη. Καί ὅλοι γνωρίζουμε τήν καταδίκη ἐκείνων πού φέρνουν ἤ προκαλοῦν σκάνδαλα. • Ἐν κατακλείδι, οἱ Θεολόγοι μποροῦν καί πρέπει νά εἶναι ἡ ἐλπίδα τοῦ κόσμου γιά τήν συμφιλίωση, τήν καταλλαγή, τήν διάκριση κτιστοῦ καί ἀκτίστου, σημαντικῶν καί ἀση- μάντων. Τό κείμενο τοῦ π. Εὐσεβίου, πιστεύουμε ὅτι μέ τόν εὐσύνοπτο τῆς μορφῆς του, μπορεῖ νά ἀποτελέσει ἕνανχρήσιμνο ὁδηγό γιά ὅλους. 16

ΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΕΝΈΡΓΕΙΕΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ Τῆς κ. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη, Δρ Θεολογίας - Μr Φιλολογίας Ἀναγνωρίζουμε ὅτι ἀγωγὴ πρόκειται γιὰ τυποποιημένες δραστηριότητες. εἶναι οἱ προγραμματισμένες καὶ μεθοδευ- Ὑπολογίζουμε πάντοτε καὶ στὸν αὐθορμητισμὸ τῶν μαθητῶν, ποὺ καλοῦνται νὰ συμμετέχουν, μένες ἐνέργειες τῶν ἐνηλίκων ποὺ ἀποβλέ- ὄχι στὸ σχεδιασμὸ ἀλλὰ στὴ διεξαγωγὴ τοῦ πουν στὴ διαμόρφωση τῆς προσωπικότητας μαθήματος. Αὐτοὶ, βέβαια, εἶναι ποὺ ἐπη- τοῦ παιδιοῦ1. Δεχόμαστε ὅτι ἡ διδασκαλία ρεάζουν καὶ τὸν διδάσκοντα. Ἡ διδασκαλία εἶναι τὸ βασικὸ μέσον2 ἀνάδειξης ὅλων ἐξάλλου, εἶναι μιὰ διαπροσωπικὴ σχέση με- τῶν θεμάτων καὶ προβλημάτων τῆς ταξὺ διδάσκοντος καὶ διδασκομένου. Εἶναι ἀγωγῆς. Καὶ παρότι ἡ ἀγωγὴ δὲν ἀσκεῖται ἐπίσης καὶ μιὰ ἀμφίδρομη ἐπικοινωνία ποὺ μόνον ἀπὸ τὸν ἐκπαιδευτικό, ἀλλὰ ἀπὸ πολ- πραγματώνεται μὲ τὴ μορφὴ διαπροσωπικῆς λοὺς ἄλλους φορεῖς, ὁ ἐκπαιδευτικὸς καὶ ἡ συνάντησης δασκάλου καὶ μαθητῆ στὸ χῶρο ἐκπαίδευση, μὲ τὴν ὀργανωμένη παρέμβα- ἑνὸς συγκεκριμένου διδακτικοῦ ἀντικειμένου. ση, παραμένουν οἱ βασικοὶ πυλῶνες της. Γι’ αὐτό, ἡ σύγχρονη «ἀρχιτεκτονική τῆς 1. Ἡ διέγερση διδασκαλίας» –ὅρο ποὺ δανείζεται ἡ Παι- τῆς προσοχῆς τοῦ μαθητῆ δαγωγικὴ ἀπὸ τὶς θετικὲς ἐπιστῆμες γιὰ νὰ ἐκφράσει τὴν πολυπλοκότητα καὶ τὴν πρω- Ἡ προσοχή, σὲ ὁποιαδήποτε διαδικα- τοτυπία τῆς διδασκαλίας– δίνει ἔμφαση στὶς σία μάθησης, εἶναι πρώτιστο μέλημα τοῦ διδακτικὲς ἐνέργειες τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ. διδάσκοντος. Μερικὲς ἀπὸ τὶς ἐνέργειες αὐτὲς εἶναι: Μὲ τὸν ὄρο προσοχή, ἐννοοῦμε τὴν ἐνερ- – Ἡ διέγερση τῆς προσοχῆς τοῦ μαθητῆ. γοποίηση τοῦ μαθητῆ, ἀκόμη καὶ τοῦ ἀδιά- – Ἡ ὑποβοήθηση ἀνάκλησης προηγουμένων φορου. Καὶ ὅπως λέγεται στὸν ἐκπαιδευτικὸ χῶρο, αὐτὸ εἶναι τὸ δυσκολότερο μέρος στὴν καὶ σχετικῶν μὲ τὴ νέα ὕλη ἐμπειριῶν. ἐργασία τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ. Γιὰ τὸ σκοπὸ – Ἡ ἐνίσχυση μεταβίβασης τῆς μάθησης κ.λ.π. αὐτὸν ἐφευρίσκουμε κίνητρα μάθησης, – Τὰ μέσα ὑλοποίησής τους. τὰ ὁποῖα συμβάλλουν στήν ἐνεργοποίηση τῶν μαθητῶν καί τόν προβληματισμό τους. Ἐπισημαίνουμε ὅτι ὅλα στὴ διδασκαλία Αὐτὸ εἶναι σημαντικὸ βῆμα, γιά τὴν διέγερ- ὀργανώνονται μὲ ἐλαστικὸ τρόπο, ἀφοῦ δὲν ση τῆς προσοχῆς τους. Τὰ κίνητρα εἶναι ἐσωτερικὰ ἢ ἐξωτερικά. Τὰ κίνητρα, ὡς 1. Ἰωάννη Βρεττοῦ - Ἀχιλλέα Καψάλη, Ἀναλυτικὰ παράγοντες ἐνεργοποίησης, ἐπιδροῦν μὲ ποι- προγράμματα – Θεωρία, ἔρευνα καὶ πράξη, Ἀθήνα: κίλους τρόπους στὴν ἐπίδοση τοῦ μαθητή Αὐτοέκδοση, 2009, σελ. 161. 2. Γεωργίου Κρουσταλάκη, Διαπαιδαγώγηση, Ἀθήνα: Αὐτοέκδοση, 2000, σελ. 19 καὶ 53. 17

καὶ αὐτὸ γιατί τὰ κίνητρα διαφοροποιοῦνται ποὺ μποροῦν νὰ συμβάλουν στὴν προσέλ- ἀνάλογα μὲ τὴν προέλευσή τους, ἂν δηλαδὴ κυση τοῦ ἐνδιαφέροντος τῶν μαθητῶν στὸ εἶναι ἐσωτερικὰ ἢ ἐξωτερικά. μάθημα. Μεταξὺ πολλῶν εἶναι καὶ οἱ ἑξῆς: Τὰ ἐσωτερικὰ κίνητρα προέρχονται Ἡ ἐνίσχυση τῆς αὐτενέργειας τῶν μα- μέσα ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν μαθητὴ καὶ εἶναι: θητῶν. Ὅταν δίνεται στὸ παιδὶ ἡ δυνατότητα ἡ ἔμφυτη τάση γιὰ μάθηση, ἡ ἐπιθυμία γιὰ νὰ χειριστεῖ, νὰ ἑρμηνεύσει καὶ νὰ παρουσι- γνώση, ἡ προδιάθεση γιὰ διερεύνηση, ἡ άσει, μὲ τὸν δικό του τρόπο, μιὰ πληροφορία, ἐσωτερικὴ ἱκανοποίηση, τὸ ἐνδιαφέρον, ἡ αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἐνισχύσει τὴν αὐτενέργεια σ’ περιέργεια. Τὰ ἐξωτερικὰ κίνητρα ἔχουν ἕνα εὐέλικτο, ἀλλὰ ὁριοθετημένο περιβάλλον. νὰ κάνουν μὲ τὴν ἐνεργοποίηση τῆς συ- Στόχος εἶναι, οἱ μαθητὲς νὰ φθάνουν στὴ μπεριφορᾶς τοῦ μαθητή ἀπὸ ἐξωγενεῖς σχολικὴ τάξη λιγότερο ἀπρόθυμοι καὶ νὰ παράγοντες καὶ εἶναι: ἡ ἀμοιβὴ, ἡ ποινὴ, ἐμπλέκονται στὴ διδακτικὴ διαδικασία μὲ ἡ ἐνθάρρυνση, ἡ ἐπιδοκιμασία, ἡ ἐπιβρά- μεγαλύτερο ἐνδιαφέρον. βευση, ἡ ἐνίσχυση. Ἡ ἐνίσχυση τοῦ μαθητῆ νὰ αἰσθαν- Οἱ μαθητὲς/τριες ἔχουν ἐσωτερικὰ κί- θεῖ τὴν ἀναγκαιότητα τοῦ διδασκόμενου νητρα ὅταν ἡ μάθηση στὸ σχολεῖο καὶ ἡ ἐπί- μαθήματος, στὰ πλαίσια τῆς ὁλοκληρωμέ- τευξη εἶναι στόχοι ἀπὸ μόνοι τους. Οἱ ἴδιες νης μόρφωσής του. Ἐπεκράτησε ἡ ἄποψη, δραστηριότητες εἶναι ἐξωτερικὰ κίνητρα μεταξύ τῶν μαθητῶν, ὅτι ἂν προσέχουν καὶ στὸν βαθμὸ στὸν ὁποῖο χρησιμοποιοῦνται ἐνδιαφέρονται γιὰ τὰ μαθήματα ποὺ ἐμπλέ- γιὰ τὴν ἐπίτευξη κάποιου ἄλλου στόχου. κονται στὶς ἐξετάσεις τους, αὐτὸ εἶναι ἀρκετὸ Ἀξίζει, ὡστόσο, νὰ τονισθεῖ ὅτι ἡ ἐσωτερικὰ γιὰ τὴν ἐπιτυχία τους. Μὲ τὴν ἐνημέρωση, ἐνεργοποιημένη παρώθηση τῶν μαθητῶν ποὺ μπορεῖ νὰ ξεκινήσει ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς παρουσιάζει τάση συστηματικῆς μείωσης ἀπὸ χρονιᾶς, ἴσως ὑπάρξει κάποια εὐαισθητοποί- τὴν προσχολικὴ μέχρι καὶ τὴν ἐφηβικὴ ἡλικία. ηση. Τὰ διάφορα μέσα, ὅπως εἶναι ὁ διάλο- γος, ἡ προβολὴ προσώπων καὶ καταστάσεων, Ἡ προσέλκυση τοῦ μαθησιακοῦ ἐνδιαφέ- ἴσως νὰ συμβάλουν στὴν ἀλλαγὴ νοοτροπίας ροντος τῶν παιδιῶν φαντάζει κατόρθωμα, καὶ νὰ βιώσουν οἱ μαθητὲς τὸ ἐνδιαφέρον ἀφοῦ μετὰ τὴν ἀδυναμία ἐπιτυχίας του, ὁδη- γιὰ όλα τὰ διδασκόμενα στό σχολεῖο. γούμαστε, τελικά, στὸν ἐξαναγκασμό, ὥστε τὰ παιδιὰ νὰ προσέξουν τὰ τεκταινόμενα Ἡ προσφορὰ ἐναλλακτικῶν δραστη- στὴν τάξη, τὴν ὥρα τοῦ μαθήματος. Πῶς, ριοτήτων, εἶναι πρόταση ποὺ συμβάλλει λοιπόν, μποροῦμε ἐμεῖς νὰ ἐνεργοποιήσουμε στὸ νὰ ἐνδιαφερθεῖ ὁ μαθητὴς γιὰ τὸ συγκε- τὸν πλέον ἀδιάφορο μαθητή, ὥστε νὰ ἐμπλα- κριμένο μάθημα. Ἐπειδὴ κάθε παιδὶ προ- κεῖ στὴ μαθησιακὴ διαδικασία, βρίσκοντας σεγγίζει τὴ γνώση μὲ διαφορετικὸ τρόπο, ἡ παράλληλα κάποιο ἐνδιαφέρον στὰ διδασκό- ποικιλία μεθόδων καὶ μορφῶν διδασκαλίας μενα; Ὑπάρχουν παιδαγωγικὲς προτάσεις, μπορεῖ νὰ ἐγγυηθεῖ αὐτὴ τὴν ἐναλλαγή. Ἡ δημιουργία κλίματος ἀλληλοσε- βασμοῦ καὶ ἐκτίμησης καὶ ἡ ἐπίδειξη ἐνδιαφέροντος τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ γιὰ κάθε μαθητή, ἐνισχύει τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ μαθητῆ γιὰ τὸ μάθημα καὶ τὴ μάθηση. Αὐτὸ ἐνισχύει καὶ τὸν ἀδύναμο ἢ ἀπαθὴ μαθητή. Εἶναι ἡ παιδαγωγική τῆς ἀγάπης, ὅπως τὴ δίδαξε καὶ τὴ βίωσε κατ’ ἐξοχὴν ὁ μεγάλος παι- δαγωγὸς Πεσταλότσι, ζώντας σὲ δύσκολες συνθῆκες, μεταξύ των παιδιῶν. Ἡ ὑπέρβαση προσωπικῶν προβλημά- 18

των τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ, προκειμένου νὰ τὸν διδάσκοντα, γεγονότα ἀπὸ τὴν Παλαιὰ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 ὑλοποιηθοῦν ἀνάλογες διδακτικὲς ἐνέργειες καὶ τὴν Καινὴ Διαθήκη ποὺ διδάσκονται στὴν τάξη, ἀποτελεῖ τὴν βασικὴ ἀρετή του στὴν πρώτη καὶ Δευτέρα τάξη ἀντιστοίχως. γιὰ τὴν κινητοποίηση τῶν μαθητῶν3. Εἶναι Ἔτσι, μπορεῖ νὰ θυμηθοῦν καὶ τὴν στάση ἡ προϋπόθεση καὶ γιὰ τὴν πνευματική του τοῦ Χριστοῦ πρὸς τοὺς σταυρωτές Του, ἀνάπτυξη καὶ τὴν ἐκπαιδευτική του βελτίω- ὅταν εἶπε, στὴν πιὸ συγκλονιστικὴ στιγμή, ση, ὥστε νὰ ὁδηγεῖ τοὺς νέους ἀνθρώπους τὸ «ἄφες αὐτοῖς οὐ γὰρ οἴδασι τί ποιοῦσι…». σὲ δρόμους δημιουργικούς. Ἔτσι συνδέεται ἡ χριστιανικὴ παράδοση 2. Ἡ ὑποβοήθηση ἀνάκλησης μὲ τὴ σύγχρονη ζωὴ καὶ γίνεται κατανοητό, προηγουμένων καὶ σχετικῶν γιατί ὑπάρχει ἡ θυσιαστικὴ συμπεριφορὰ στοὺς χριστιανοὺς καὶ γιατί ἡ παράλειψή μὲ τὴ νέα ὕλη ἐμπειριῶν της θεωρεῖται λάθος. Τὰ γεγονότα ποὺ διδά- σκονται οἱ μαθητὲς στὸ σχολεῖο, μπορεῖ νὰ Εἶναι ἀναγκαῖο, γιὰ τὴν κατανόηση συμβάλουν στὴν ὅλη πορεία τους καὶ μὲ τὴν τῶν νέων δεδομένων, κατὰ τὴ διδακτικὴ κατανόηση ὅλης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, διαδικασία, νὰ θυμοῦνται οἱ μαθητὲς καὶ ἴσως θελήσουν νὰ πετύχουν, καὶ γιὰ τὸν προηγούμενες συναφεῖς συζητήσεις στὴν ἑαυτό τους, ἀνάλογους στόχους ποὺ θέτει ἡ τάξη, ἐπειδὴ βοηθοῦν στὴν ἀνάκληση ἀνά- Ἐκκλησία. Γιατί μιὰ μονόπλευρη καὶ διαστρε- λογων ἐμπειριῶν καὶ γνώσεων. Ὅμως καὶ βλωμένη ἐκτίμηση τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, ὁ ἐκπαιδευτικὸς ὁδηγεῖ τὸν μαθητὴ πρὸς κυρίως ὡς ἀποτέλεσμα τῆς κατάρρευσης τῶν τὴν κατεύθυνση αὐτή. Καὶ εἶναι ἀναγκαῖο πνευματικῶν καὶ ἀνθρωπιστικῶν ἀξιῶν, ὁδη- νὰ συνεκτιμᾶται ἡ μαθητικὴ παρουσία καὶ γεῖ, συχνά, στὸ ἄγχος καὶ τὴν ἀπελπισία4. ἡ συμβολὴ τῶν μαθητῶν στὴν ἀνάκληση. 3. Μεταβίβαση μάθησης Ἕνα παράδειγμα ὑποβοήθησης ἀνάκλη- σης ἀπό τὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν: Κατὰ Ἡ μεταβίβαση τῆς μάθησης εἶναι μιὰ τὴν Ἱστορικὴ κατάθεση τῶν γεγονότων, π.χ. πολὺ βασικὴ διδακτικὴ διαδικασία. Διαφο- στὴν Τρίτη Γυμνασίου, παρουσιάζεται ἡ ροποιεῖται ἀπὸ τὴν ἔννοια τῆς μεταφορᾶς παράγραφος σχετικὰ μὲ τὸν πρωτομάρτυρα γνώσης ἀπὸ ἔμπειρο σὲ ἄπειρο (π.χ. ἀπὸ Στέφανο, ἕναν ἀπὸ τοὺς ἑπτὰ διακόνους, ὁ ἐκπαιδευτικὸ σὲ μαθητή). Μὲ τὸν ὅρο μετα- ὁποῖος ἔκανε τὴν προσωπικὴ-πνευματική βίβαση τῆς μάθησης ἐννοοῦμε τὴν ἐπίδρα- του ὑπέρβαση καὶ συγχώρεσε τοὺς δημί- ση τῆς προηγούμενης μάθησης στὴν ἑπόμε- ους του, τὴν ὥρα ποὺ τὸν βασάνιζαν-τὸν νη. Χωρὶς αὐτή, ἡ μάθηση θὰ ἦταν σχεδὸν λιθοβολοῦσαν. Τὸ γεγονὸς αὐτό, στὴν προ- ἄχρηστη, δεδομένου ὅτι δὲν θὰ μπορούσαμε σωπικὴ ζωὴ τῶν μαθητῶν, ἀποτελεῖ βασικὸ νὰ ἀξιοποιήσουμε καμιὰ γνώση ἢ δεξιότητα στοιχεῖο, προκειμένου καὶ αὐτοὶ νὰ κάνουν ἢ στρατηγικὴ μάθησης σὲ ἄλλη συνθήκη ἀπὸ τὴν ὑπέρβασή τους, ὅταν ἀντιμετωπίζουν αὐτή, μέσα στὴν ὁποία ἔχει ἀποκτηθεῖ. Γιὰ δύσκολα προβλήματα στὸ χῶρο τοῦ σχολεί- νὰ ὑπάρξει μεταβίβαση, ὁ ἐκπαιδευτικὸς ου τους. Μὲ τὴν ἀνάλογη συλλογιστική, καὶ πρέπει νὰ ἀναγνωρίσει τὰ κοινὰ χαρακτη- προκειμένου νὰ αἰσθανθοῦν οἱ μαθητὲς τὴν ριστικὰ ἀνάμεσά σε δύο προβλήματα πρὸς ἀνάγκη γιὰ τὴ συμμετοχή τους στὸ μάθημα, ἐπίλυση, τὸ παλαιὸ καὶ τὸ καινούργιο. μποροῦν νὰ θυμηθοῦν, ὑποβοηθούμενοι ἀπὸ 4. Colin Alves, Religion and the Secondary School. A 3. Ἀθανασίου Γκότοβου, «Πολλαπλὴ κανονικότητα: Στὸ report undertaken on behalf of the Education Depart- ὄνομα τῆς ἀγάπης γιὰ τὸ παιδί», Ἑλληνοχριστιανικὴ ment of the British Council of Churches, London: SCM Ἀγωγή, τεῦχος 630, 2018, σελ. 131-133. Press, σελ. 157. 19

Συχνὰ, ἡ μεταβίβαση θεωρεῖται ὡς δεί- καλλιτεχνικῶν μαθημάτων ἀνατίθεται στοὺς κτης ἐπίδοσης καὶ ἱκανότητας καὶ ὄχι ὡς μαθητὲς ἡ κατασκευὴ κάποιων ἀντικειμέ- στόχος τῆς ἴδιας τῆς διδασκαλίας. Μπορεῖ νων, εἶναι ἀνάγκη νὰ γνωρίζουν οἱ μαθητὲς νὰ βασίζεται στὴ διαίσθηση, ἐντούτοις προϋ- ἀπὸ τὴ διδασκαλία τῶν μαθηματικῶν τά ποθέτει τή δυνατότητα ἀνάλυσης αὐτῶν ποὺ σχήματα καὶ τὶς γωνίες. Εἶναι ἐπίσης ἀνα- μᾶς ζητεῖται νὰ κάνουμε καὶ νὰ σκεφτοῦμε. γκαῖο νὰ γνωρίζουν γιὰ τὰ χρώματα ἀπὸ τὸ Αὐτό, γιὰ τὴ διδακτικὴ πράξη, σημαίνει ὅτι μάθημα τῆς Χημείας, ἀλλὰ καὶ τὴν ἱστορία οἱ διαδικασίες μεταβίβασης «διδάσκονται». τοῦ ἀντικειμένου ποὺ κατασκευάζουν. Ἡ μεταβίβαση τῆς μάθησης ξεκινᾶ ἀπὸ 4. Τὰ μέσα ὑλοποίησης τὸ νηπιαγωγεῖο καὶ πραγματοποιεῖται μὲ πολ- τῶν διδακτικῶν ἐνεργειῶν λοὺς τρόπους. Γιὰ τὴν αὔξηση πιθανοτήτων μεταβίβασης τῆς μάθησης ἀπαραίτητη θεω- Ἀπὸ τὶς ἀποφάσεις τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ γιὰ ρεῖται ἡ παροχὴ ποικίλων παραδειγμάτων. τὴ διεξαγωγὴ τῆς διδακτικῆς διαδικασίας, ἐξαρτᾶται ἡ ἐπιτυχία της. Ἀπὸ τὶς βασικές Ἡ μεταβίβαση τῆς μάθησης ἔχει μελε- ἀποφάσεις φαίνεται πὼς εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῶν τηθεῖ σὲ δύο τουλάχιστον πεδία ποὺ σχε- κατάλληλων μέσων. Κριτήριο γιὰ τὴν ἐπιλογὴ τίζονται μὲ τὴ διδακτικὴ πράξη, ὡς ἑξῆς: τους εἶναι ὁ διδακτικὸς στόχος, ὅπως καὶ οἱ διδακτικὲς ἐνέργειες ποὺ θὰ προκληθοῦν 1. Στὴν περίπτωση τῆς ἀξιοποίησης τῆς γιὰ τὴν πραγματοποίηση τῆς μάθησης. Καὶ προγενέστερης γνώσης γιὰ τὴν κατανόηση ὅπως γιὰ κάθε εἶδος μάθησης ὑπάρχουν δι- καὶ ἐνσωμάτωση νέας γνώσης. Παραδείγ- αφορετικὲς διδακτικὲς μέθοδοι, ἔτσι καὶ γιὰ ματα: Ὅταν διδάσκουμε Μαθηματικὰ στὸ τὴν ὑπέρβαση τῆς μονοτονίας καὶ τὴν διευκό- Δημοτικὸ καὶ θέλουμε π.χ. νὰ κατανοήσουν λυνση τῶν μαθητῶν στὴ μάθηση, θεωρεῖται οἱ μαθητὲς τὴ διαίρεση, εἶναι ἀνάγκη νὰ γνω- ἀναγκαία ἡ ἐπιλογὴ διαφορετικῶν μέσων. ρίζουν τὶς πράξεις πρόσθεση, ἀφαίρεση καὶ πολλαπλασιασμό. Τὸ ἴδιο καὶ μὲ τὰ θεωρη- Στὰ μέσα5 ὑλοποίησης τῶν διδακτικῶν τικὰ μαθήματα. Στὸ Γυμνάσιο π.χ. θὰ κατα- ἐνεργειῶν διακρίνουμε καί τά Ἐποπτικὰ μέσα. νοήσουν οἱ μαθητὲς τῆς Τρίτης Γυμνασίου Ὁ ὅρος ἐποπτεία, ἐτυμολογικά, σημαίνει τὴν στὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν τὴν ἑνότη- παράσταση, τὴν εἰκόνα κάποιου ἀντικειμένου τα σχετικὰ μὲ τὴν Ἀποστολικὴ Σύνοδο, ἂν ἡ ὁποία μᾶς δημιουργεῖται ἀπὸ τὴν παρατήρη- γνωρίζουν τὴ θέση τῶν Ἀποστόλων στὴ ζωὴ ση καὶ τὴν ὀπτικὴ ἀντίληψη. Ὑπογραμμίζουμε, τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὸ κοινοτικὸ πνεῦμα τῆς ὅτι ὑπάρχει διάκριση ἀνάμεσα στὴ συσκευὴ ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Καὶ εἶναι σημαντικὸ ποὺ προβάλλει ἕνα μέσον διδασκαλίας καὶ στὸ νὰ θυμοῦνται οἱ μαθητὲς ὅτι ὀφείλουν νὰ μὴν ἴδιο τό μέσον, π.χ. ἀνάμεσα στὴν τηλεόραση- ἀφήνουν κενὰ στὴ γνώση τους καὶ νὰ παρα- συσκευὴ καὶ τὴν εἰκόνα καὶ τὸ λόγο ποὺ ἐκπέ- κολουθοῦν ὅλα τά μαθήματα μὲ προσοχή. μπονται ἀπὸ τὴ συσκευὴ αὐτή. 2. Στὴν περίπτωση ἀξιοποίησης τῆς Πλὴν τῶν ἐποπτικῶν-ὀπτικοακουστικῶν γνώσης γιὰ τὴ διαχείριση κατάστασης μέσων6 καὶ τὴ σύγχρονη ἐκπαιδευτικὴ προβλήματος, ἡ ὁποία μπορεῖ νὰ ἔχει τεχνολογία7, πού ἀνήκουν στὰ ἀπρόσωπα ἐφαρμογὴ σὲ διαφορετικὰ γνωστικὰ ἀντι- κείμενα (Μαθηματικά, Γλωσσικὰ Μαθήματα 5. Ἰωάννου Χριστιᾶ, Θεωρία καὶ Μεθοδολογία τῆς δι- κ.ἄ.). Παραδείγματα: Ὅταν γιορτάζει ἕνας δασκαλίας, Ἀθήνα: Γρηγόρης 2004, σελ. 100. μαθητὴς τὴν ὀνομαστική του γιορτή, τοῦ εὔχονται οἱ συμμαθητές του, γνωρίζοντας 6. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη, Σύγχρονα ἀναλυ- ὅτι στὴν ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, τὴ συγκεκρι- τικὰ προγράμματα καὶ μοντέλα διδασκαλίας, Τεύχ. 2ο, μένη ἡμέρα, θυμόμαστε καὶ τιμοῦμε τὸν Ἀθήνα: Λύχνος, 2005, σελ. 42-43. ἀντίστοιχο ἅγιο. Ὅταν στὸ μάθημα π.χ. τῶν 7. Σύγχρονο καὶ βασικὸ μέσον διδακτικῆς διαδικασίας 20

μέσα, σημαντικὰ θεωροῦνται στὴ διδασκα- τιμῆς καί προσκύνησης τῶν ἁγίων εἰκόνων ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 λία καὶ τὴ μάθηση καὶ τὰ προσωπικὰ μέσα. γιά τούς χριστιανούς· στόν Α΄ λόγο του Αὐτὰ εἶναι: α) μὴ λεκτικὰ (γενικὴ ἐμφάνιση, «πρός τούς διαβάλλοντας τάς ἁγίας εἰκόνας» πρόσωπο, βλέμμα, χειρονομίες κ.λ.π.). β) Λε- γράφει τά ἑξῆς: «Προσκυνῶ Χριστοῦ εἰκόνι κτικὰ (γλώσσα: μονόλογος, διάλογος κ.λ.π.). ὡς σεσαρκωμένου Θεοῦ, τῆς Δεσποίνης γ) Σύνθετα (δραματοποίηση). τῶν ἁπάντων τῆς Θεοτόκου οἵα μητρός τοῦ Θεοῦ, τῶν ἁγίων ὡς φίλων τοῦ Θεοῦ... καί Τή χρησιμότητα8 τῶν ἐποπτικῶν μέσων Χριστόν μιμησαμένων... Τούτων τάς ἀριστείας ἀναγνωρίζουν καί ὁμολογοῦν οἱ εἰδικοί καί καί τά πάθη ἀναγράπτους καθίστημι ὡς δι’ ἐπιβεβαιώνουν οἱ ἐκπαιδευτικοί ἀπό τήν αὐτῶν ἁγιαζόμενος καί πρός ζῆλον μιμήσεως καθημερινή τους πείρα, διότι τά ἐποπτικά ἀλειφόμενος»11. Καί συνεχίζοντας προσθέτει: μέσα: 1) Προκαλοῦν ἒντονο ἐνδιαφέρον, 2) «Ὑπόμνημα γάρ ἐστιν ἡ εἰκών. Καί ὃπερ τοῖς Δημιουργοῦν σαφεῖς παραστάσεις, 3) Δι- γράμματα μεμυημένοις ἡ βίβλος, τοῦτο τοῖς ατηροῦν τίς παραστάσεις, 4) Διεγείρουν, ἀγραμμάτοις ἡ εἰκών· καί ὃπερ τῇ ἀκοῇ ὁ συγκεντρώνουν καί συγκρατοῦν τήν προ- λόγος, τοῦτο τῇ ὁράσει ἡ εἰκών· νοητῶς δέ σοχή, 5) Συμβάλλουν στήν κατανόηση τοῦ αὐτῷ ἑνούμεθα»12. μαθήματος, 6) Ἐξοικονομοῦν πολύτιμο χρόνο, 7) Καταπολεμοῦν τήν λογοκοπία, 8) Γι’ αὐτό, ὀφείλουν οἱ διδάσκοντες, μεταξύ Προάγουν τήν αὐτενέργεια, 9) Ἐξυπηρετοῦν τῶν ἐποπτικῶν μέσων, νά ἐνσωματώνουν στή τίς ἀτομικές διαφορές, 10) Καθιστοῦν τή δι- διδασκαλία τους καί τίς ἃγιες εἰκόνες. δασκαλία ἐπίκαιρη, 11) Αἰσθητοποιοῦν τή διδασκαλία, 12) Διοχετεύουν γνώσεις, 13) Ἀπὸ τὴν ἐπιλογὴ τῶν κατάλληλων μέσων, Ἐκσυγχρονίζουν τήν ἐκπαίδευση, 14) Καλ- ἀπὸ τὴ δόμηση τῶν μέσων αὐτῶν καὶ ἀπὸ λιεργοῦν τό καλαισθητικό συναίσθημα, 15) τὸν τρόπο13 χρήσης τους, ἐξαρτᾶται, ἐν πολ- Συνδυάζουν θεωρία καί πράξη καί 16) Δι- λοῖς, ἡ ἀποτελεσματικότητα τῆς διδασκαλίας. ευκολύνουν ποικιλοτρόπως τή διδασκαλία. Γι’ αὐτὸ εἶναι ἀνάγκη νὰ ἐπισημάνουμε, ὅτι ὑπάρχουν καὶ μειονεκτήματα στὴ χρήση τῶν Ἑπομένως, ἡ ἐποπτεία εἶναι ὂχι μόνο ὀπτικοακουστικῶν. Ἀναφέρουμε τὰ ἑξῆς: χρήσιμη, στά μαθήματα, ἀλλά εἶναι καί θεολογικά-ἱστορικά ἐπιβεβλημένη. Ἀπό Τὴ δυσκολία τῆς χρήσης ὀπτικοακου- τούς πρώτους χριστιανικούς χρόνους στήν στικῶν καὶ ἄλλων μέσων σὲ ὅλα τα σχολεῖα Ἐκκλησία ὑπάρχουν ἀπεικονίσεις, ὂχι μόνο καὶ σὲ ὅλες τὶς τάξεις. τῶν Ἁγίων9, ἀλλά καί διαφόρων συμβόλων, ἐνῶ μέ τό θέμα ἀσχολήθηκε ἡ Ἑβδόμη Οἰκου- Τὰ μέσα μπορεῖ νὰ παθητικοποιήσουν μενική Σύνοδος10, ἡ ὁποία ἒλαβε θετική θέση τοὺς μαθητές, ὅταν χρησιμοποιοῦνται κα- ὑπέρ τῆς προσκύνησης τῶν ἁγίων εἰκόνων. ταχρηστικὰ ἀπὸ τὸν διδάσκοντα. Ὁ ἃγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός ἐξαίρει τήν παιδαγωγική καί διδακτική σημασία τῆς Στὰ κατάλληλα μέσα μποροῦμε νὰ συμ- περιλάβουμε καὶ τὸ Διδακτικὸ ὑλικὸ καθὼς θεωρεῖται ὁ ἠλεκτρονικὸς ὑπολογιστής. Ἀντικαθιστᾶ, καὶ τὶς Σύγχρονες μεθόδους διδασκαλίας14 σχεδόν, ὅλα τά ἄλλα μέσα. Ἀναγκαία ἡ πολὺ καλὴ ποὺ συμβάλλουν στὴ διαπαιδαγώγηση τῶν γνώση χειρισμοῦ τοῦ Η/Ὑ ἀπὸ τὸν ἐκπαιδευτικό. μαθητῶν – στόχο βασικό τῆς ἐκπαίδευσης 8. Ἀριστάρχου Ζευκιλῆ, Γενικαί ἀρχαί διδασκαλίας, πα- τῶν μαθητῶν. ραδόσεις στή ΣΕΛΕΤΕ, Ἀθήνα: 1975, σελ. 58-70. 9. Πρβλ. Χρήστου Ἀνδρούτσου, Δογματική τῆς 11. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἅπαντα τὰ ἔργα 3, σελ. 56. Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, Ἀθήνα: «Ἀστήρ»- 12. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἅπαντα τὰ ἔργα 3, σελ. 48 Παπαδημητρίου, 1956, σελ. 425-426. 10. Ἰωάννου Καρμίρη, Τά δογματικά καί συμβολικά μνη- καί 50. 13. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη, Εἰδική Διδακτική μεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, Τόμος Ι, Ἀθήνα: Αὐτοέκδοση, 1960, σελ. 236-250. τῶν Θρησκευτικῶν, Ἀθήνα: Λύχνος, σελ. 134-138. 14. Εὐαγγελίας Τσαγκαρλῆ-Διαμάντη, Διαθεματικές- Διεπιστημονικές διδασκαλίες, Ἀθήνα: Κυριακίδη, 2008, σελ. 17-58. 21

ΜΕΛΕΤΗΤΑΙ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ Τοῦ κ. Δημ. Παπαθανασοπούλου, Φιλολόγου, τ. Λυκειάρχη Ἡ Βιβλιογραφία ἡ ἀναφε- τό περιοδικό πού διηύθυνα. Ἦταν παρών ρόμενη διά τόν Κωστή Παλαμά, εἶναι πάντοτε στίς συνεδριάσεις τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν. – Ὁμολογεῖ ὁ Γρ. Ξενοπουλος ὅτι ἀτέρμων, δαψιλής καί συνεχῶς ἐμπλουτι- μέ τόν Παλαμά πάντοτε συμφωνοῦσε μαζί ζομένη. του κατά τήν κρίσιν διαφόρων βιβλίων. – Εἶχε διαφωνήσει μόνον κατά τήν κρίσιν Στό παρόν ἄρθρο θέλομεν ἀναφερθῆ εἰς τοῦ βιβλίου τοῦ Σπ. Μελᾶ περί τοῦ Κολο- μελετήματα ὄχι φυσικά σέ ὅσα ἔχουν γραφῆ κοτρώνη.– καί ἐκδοθῆ μέχρι σήμερα, ὧν ἀριθμός οὐκ ἔστιν. Αὐτό τό ἐγχείρημα θά ἀπαιτοῦσε Περιγράφει καί πολλά ἄλλα περιστατικά χρόνον ἀτέρμονα καί τόμους ὁλοκλήρους. – ἀναγράφει περί τῆς φιλίας καί συνεργα- Κυρίως θά βαδίσωμεν εἰς μελετητάς τοῦ σίας του ὁ Γρ. Ξενόπουλος μέ τόν Κ. Παλα- Παλαμικοῦ ἔργου, τῶν ὁποίων οἱ ἐργασί- μά, ὄντες ἀμφότεροι μέλη τῆς νεοσυστάτου ες ἔχουν περιληφθῆ εἰς τόν Β΄ τόμον τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν. «Νέας Ἑστίας» τοῦ 1943, πού ἐξεδόθη ὀλί- γους μήνας μετά τόν θάνατον τοῦ μεγάλου Ἄλλος μελετητής τοῦ Παλαμικοῦ ἔργου ποιητοῦ. εἶναι ὁ Νίκος Βέης, καθηγητής τῆς Μεσαι- ωνικῆς Φιλολογίας (1883-1958). Μέ τόν Ἀρχίζομε ἀπό τήν μελέτην τοῦ Γρηγ. Ξε- τίτλο «Παλαμικά» (1895-1903) (σ.σ. 27-112) νοπούλου (1867-1951): «Ὁ Παλαμᾶς ἀπό εἰς ἐκτενεστάτην μελέτην του περιγράφει κοντά» (σελ. 7-26). Ὁ Ἀκαδημαϊκός αὐτός καί διηγεῖται προσωπικές του ἀναμνήσεις ἀνήρ γράφει ἀρκετά περί τῶν σχέσεων καί διά μακρῶν1. τῆς γνωριμίας, πού εἶχε μέ τόν ποιητήν. Γράφει ὁ ἴδιος μεταξύ πολλῶν «... Τόν τε- Ὁ Βέης ἔχει σχολιάσει ὅλα τά ἔργα τοῦ λευταῖο καιρό καί κυρίως ἀφ’ ὅτου ἱδρύ- Παλαμᾶ, πού ἔγραψε τήν περίοδον ἐκεί- σαμε, ὁ Οἶκος Κολλάρου κι’ ἐγώ τή «Νέα νην. «Τά Μάτια τῆς ψυχῆς μου», « Ἴαμβοι Ἑστία» (1927), δέν μποροῦσα νά πηγαίνω καί Ἀνάπαιστοι», « Ὕμνος τῆς Ἀθηνᾶς», «Τό στό σπίτι τοῦ Παλαμᾶ, παρά σπανιότατα. τραγούδι τοῦ Παλαμᾶ», «Θεοί καί ἥρωες» Ὥστε ποιός ἀκριβῶς ἦταν τότε ὁ περίγυρός κ.λπ. Ἐρώτησαν κάποτε τόν Νίκο Βέη: «πῶς του, καί τί ὁμιλίες καί συζητήσεις γίνονταν κρίνεις γενικά τό ἔργο τοῦ Παλαμᾶ;». Με- στό γραφεῖο του –εἴπαμε πώς «φιλολογικό ταξύ ἄλλων ἀπήντησε ὁ καθηγητής: «... Ὅσο σαλόνι» δέν ὑπῆρχε πιά– δέν μποροῦσα νά περισσότερο οἱ ποιητικές φύσεις διαβάζουν ξέρω. Ὡστόσον ὁ ποιητής κάθε φορά πού τόν Παλαμά, τόσο περισσότερο θαυμάζουν βλεπόμαστε, μοῦ ἔδειχνε ὅλη του τήν ἀγάπη τήν τέχνη του, τή γιομάτη πνεῦμα, αἴσθημα καί τήν ἐκτίμηση, χωρίς τήν παραμικρή καί σοφία, πού δέν ἔπνιξε, μά δυνάμωσε τό ἐπιφύλαξη πιά, καί προθυμότατα μοῦ ἐπρό- σφερε τήν πολύτιμη συνεργασία του γιά 1. Περισσότερα σέ εἰδικόν ἄρθρον δημοσιευμένο στό ἔργον μου «Προσωπικότητες Ἔθνους καί Παιδείας». 22

τάλαντο τοῦ ποιητῆ. Κι ἡ τέχνη του δείχνει τητος καί τῆς ἐμορφιᾶς, ὁδηγημένος ἀπό ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 πάντοτε πρόοδο, δεῖγμα καί τά κατάλοιπά τό φῶς τῆς φαντασίας. Ὕπατος εἰρηνευτής του, πού τύπωσε ὁ καλός Λεάντρος». Ὁ ἴδιος μέ τό ζυγό τοῦ μέτρου καί τῆς ἁρμονίας στό ὁ Βέης διαλαλεῖ γιά τήν Παλαμική Μούσα: χέρι προβάλλει ἡ τέχνη, ἡ ποίηση, πρώτη καί «Ὁ Παλαμᾶς εἶναι ὁ ποιητικός χρονογράφος στερνή λαχτάρα τοῦ ποιητῆ. Ἡ ποίησή του τῆς Φυλῆς». Σημειώνει ὁ ἴδιος ἀκόμη «Ἀλλά ἔγινε ζωή. Τό νόημά της ἀκέριο θά τό βροῦμε καί τ’ ἀνθρώπινα, πού στέκονται ψηλότε- πάλι σέ κάποια δικά του λόγια: ἡ ποίησή του, ρα ἀπό τά σύνορα τῶν ἐθνῶν, τραγούδησε γράφει, εἶναι ἡ «ἱστορία τῆς ζωῆς πού ἔζη- προφητικά ὁ μεγαλύτερος τῶν ποιητῶν». σα καί μαζί τῆς ζωῆς, πού ἤθελα νά ζήσω» (Δειλοί καί σκληροί στίχοι) (σελ. 185). Ἀπό Μά τήν πιό λεπτή χορδή τῆς λύρας του μία τέτοια δύναμη τῆς ποιήσεως συμβολική ἀφιέρωσε ὁ Παλαμᾶς στό τραγούδι τῆς Νιό- φαίνεται νά γεννήθηκε ὁ ποιητής. της. Ὁ ἴδιος στόν ἐπίλογο τῆς «Ἀσάλευτης Ζωῆς» ὁμολογεῖ ὅτι ἀπό τίς Μοῦσες ἐζή- Ὁ Φάνης Μιχαλόπουλος (1901-1960) τησε νά τραγουδῆ τά νιάτα: ἐξαίρετος λογοτέχνης καί συγγραφεύς ἐδημοσἰευσε ἐκτενῆ ἐργασίαν: «ΚΩΣΤΗΣ «Τραγούδι τραγουδῆστε μου ΠΑΛΑΜΑΣ» (σελ. 126-197). Ἐπιχειρεῖ καί χιλιοτραγουδημένο ἐπιτυγχάνει πλήρη θεώρησιν τοῦ ἔργου τοῦ τραγούδι καί χιλιόκαλο Παλαμᾶ. Εἶναι ἔξοχος καί στοχαστικός με- μέ τό πανάρχαιο τό Βιολί λετητής τῆς δημιουργίας του. Σημειώνει τό μεταχειρισμένο ὅτι ὁ Παλαμᾶς: «ἐπί ἑξῆντα χρόνια ἐκρά- μέ τό γλυκό γλυκό βιολί τησε τή δάδα τοῦ πνευματικοῦ ἱεροφάντη τῆς Νιότης τραγουδῆστε μου μυώντας στά μυστήρια τῆς ζωῆς καί τῆς τό ἀφρόντιστο τραγούδι». τέχνης τρεῖς ὁλόκληρες γενεές... Ἡ σφραγίδα Ὁ Παλαμᾶς, παρατηρεῖ ὁ Βέης, ὑπῆρξεν τῆς βαθειᾶς του διανόησης χαράχτηκε στά ὁ ἀγαπητός ποιητής τῶν νέων, ὅταν ἐγώ σπουδαιότερα ζητήματα πού ἀπασχόλησαν ἤμουν παιδί. Ἔτσι καί ἡ σημερινή νεο- τήν πνευματική Ἑλλάδα τά τελευταῖα χρό- λαία μεγαλώνει μέ τά τραγούδια τοῦ ποιητῆ νια, καί χαράχτηκε κατά τρόπο ὁριστικό κι’ τοῦ «Δωδεκαλόγου», ἀλλά καί στό μέλλον ἀδιάσειστο». «Ὁ Παλαμᾶς, γράφει τέλος ὁ Φ. ὁ ποιητής θά μείνη «ὁ τραγουδιστής τῶν Μιχαλόπουλος, ὑπῆρξε ἕνας ἀληθινός Τιτά- νιάτων» (σελ. 112). νας, καί ἡ μορφή του θά φαντάζει πάντοτε Ὁ ἱστορικός τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Λογο- ἀνάμεσα στίς φωτεινότερες μέσα στό πνευ- τεχνίας Κ.Θ. Δημαρᾶς δίδει μία ἐξαιρετική ματικό Πάνθεο τῶν νεώτερων χρόνων». ἐργασία μέ θέμα «Δοκίμιο Ψυχογραφίας τοῦ Κωστῆ Παλαμᾶ» (σ. 113-124). Εἰς αὐτό τό δοκίμιο ὁ γνωστός ἱστορικός τῆς Λογοτεχνίας μας Κ.Θ. Δημαρᾶς ἀνιχνεύ- ει ἐπιτυχῶς μόνιμα, σταθερά καί οὐσιώδη χαρακτηριστικά τῆς τέχνης του καί τῆς αἰσθητικῆς του χωρίς νά εἶναι ἄσχετα ἀπό τή ψυχοσύνθεσή του (σελ. 11). Πράττει τοῦτο ἐν συνδυασμῷ πρός τούς προγόνους του καί τό γενεαλογικό του δένδρον. Καταλήγει εἰς τό συμπέρασμα: «Μέσα ἀπό τόν τραγικό διχασμό ὁ ποιητής ξαναβρῆκε τό δρόμο του πρός τούς παραδείσιους κόσμους τῆς ἑνό- 23

Μέσα εἰς τόν αὐτόν τόμον τῆς «Νέας Πέραν ἀπό τίς ἀμφιβολίες του ὁ ποιητής Ἑστίας» τοῦ 1943 καταχωρίζεται ἡ ἄκρως αἴρεται εἰς τό ὕψος καί τήν ἐπίδρασιν τοῦ ἐνδιαφέρουσα μελέτη τοῦ Δημ. Σ. Μπαλά- λειτουργικοῦ ψαλμοῦ: «Ἄνω σχῶμεν τάς καρ- νου (1877-1959), καθηγητοῦ τῆς Θεολογικῆς δίας» (ὁ Κύκλος τῶν τετράστιχων 1929, 34). Σχολῆς Ἀθηνῶν καί Ἀκαδημαϊκοῦ μέ θέμα: «Αἱ θρησκευτικαί ἀντιλήψεις τοῦ ΚΩΣΤΗ Ὁ φιλόσοφος καί Παιδαγωγός Ε. Π. Πα- ΠΑΛΑΜΑ» (σελ. 198-207). Ὁ Δ. Μπαλάνος πανοῦτσος (1900-1982) ἀφιερώνει ἀξιολο- εἶχε ἀσχοληθεῖ ἐνδελεχῶς μέ τά θρησκευτικά γωτάτη ἐργασία μέ θέμα: «Ἡ Ποιητική τοῦ βιώματα καί πεποιθήσεις τοῦ ποιητοῦ. Εἰς Παλαμᾶ» (σελ. 209-228). Ἐπισημαίνει ὅτι τό ἐν λόγῳ ἄρθρον του διερευνᾶ εἰς βάθος ὁ ΙΊαλαμᾶς δέν εἶναι μόνο ἕνας γνήσιος καί συνοπτικῶς τίς θρησκευτικές ἰδέες τοῦ καί φλογερός ποιητής κατ’ ἐξοχήν, ἀλλά καί Παλαμᾶ. Διαπιστώνει μίαν πάλην μέσα του, στοχαστής ἀξιόλογος. Διερευνᾶ πῶς ὁ ποιη- ἀλλά καί ἀμφιβολίαν καί δέν γνωρίζει ἄν τής συλλαμβάνει τήν οὐσίαν τῆς ποιήσεως ὁ Θεός ἤ ἡ τύχη ἤ ὁ Σατανᾶς κυβερνᾶ τόν καί τό βάθος της. Ἀποβαίνει αἰσθητικός καί κόσμον καί ἐπικαλεῖται τούς στίχους του: φιλόσοφος ποιητής. «Κ’ ἐγώ, πάντα σέ ξάφνιασμα, στερνά Ὁ καθηγητής Ν.Π. Ἀνδριώτης (1906- πού δέν καλογνωρίζω κι’ ἄν ἡ τύχη 1976) μᾶς δίδει μακράν μελέτην μέ θέμα: κι’ ἄν ὅ Θεός τόν κόσμον κυβερνᾶ «Ἡ Γλώσσα τοῦ Παλαμᾶ» (σελ. 250-277). κι’ ἄν τό κρατάη τοῦ Σατανᾶ τό νύχι». Ἀναγνωρίζει ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ζῶον Πρόκειται περί ἀξιολόγου κειμένου, τό θρησκευτικόν. Ἀσχολεῖται μέ τό πρόσωπον ὁποῖον ἀναφέρεται εἰς τά θέματα Α΄ Γε- τοῦ Χριστοῦ καί τήν περί αὐτοῦ Φιλολογίαν. νικώτερη γλωσσική βάση, Β΄ Γραμματικά Γράφει ὁ Ἀκαδημαϊκός Καθηγητής: «Ἄν ὅμως στοιχεῖα (Φωνητικά, Μορφολογικά, Παρα- τό ἀνήσυχον ποιητικόν πνεῦμα τοῦ Παλαμᾶ γωγή, Σύνθεση, Λεξιλόγιο, Ἐπίθετα, Ρήμα- ὑπετίμησε τόν Χριστιανισμόν, εἰς τήν πράξιν τα, Ἐπιρρήματα), Γ΄ Συντακτικά στοιχεῖα ὅμως ἀπεδέχετο τήν ἠθικήν διδασκαλίαν ( Ἐλλειπτική πρόταση, Συνταχτικές ἰδιορ- τοῦ Εὐαγγελίου, σύμφωνα πρός τήν ὁποίαν ρυθμίες, Κοσμητικά ἐπίθετα, Ὀνομαστική διεπλάσθη ὁ εὐγενής καί πράος χαρακτήρ στή θέση κλητικῆς, Πληθυντικός στή θέση του. Δηλαδή ἦτο «μέ τόν νοῦν ἐθνικός, μέ ἑνικοῦ, Μεταφορά, Περίφραση, Συστοιχία, τήν καρδίαν Χριστιανός». Καί ὄντως ὁ Πα- Παρήχηση, Ἐπανάληψη, Χιαστό σχῆμα, λαμᾶς ὑπῆρξε ὑποδειγματικά ἐνάρετος ἀνήρ. Ἀντονομασία, Προσωποποίηση, Ἀποστρο- Εἰς τόν «Δωδεκάλογον τοῦ Γύφτου», ὁ φή). Ὁ ἀρθρογράφος παρατηρεῖ: «Ἡ γλώσσα Παλαμᾶς ἀποτεινόμενος πρός τήν «ἔρμη τῶν ποιημάτων του ἱκανοποιεῖ τό σημερινό σκλάβα πιστή Ρωμιοσύνη» λέγει: γλωσσικό μας αἴσθημα, περιχαρακωμένη «Μήν ἄφησης τόν ἄθεο νά πάρῃ σέ λογικά σύνολα πρός τά ἰδιώματα καί τό στερνό θησαυρό σου! πρός τήν λόγια γλώσσα, καί καθησυχάζει Μέ τοῦ Ὑψίστου τή χάρη τό θεωρητικό δημοτικιστή πού γνοιάζεται στά παρμένα σου πόδια στυλώσου». γιά νά περιφρουρήση τήν ἑνότητα καί τή «Κάψε τό ἔργο τοῦ ἄθεου ζωντάνια της. Ἀλλά καί ἡ γλώσσα τῆς πε- πού τόχει ὁ Σατανᾶς φυσημένο». ζογραφίας του εἶναι ἐκείνη πού μπορεῖ νά τήν προβάλη κανείς γιά ὑπόδειγμα στούς Ἀναγνωρίζει ὅτι «ἡ πραότης εἶναι θε- νεοδημοτικιστές κ.λπ.» (σελ. 277). μελιώδης ἐντολή τοῦ Χριστιανισμοῦ» ( Ἐμπρός, 6, 4, 19). Ὁ Μανώλης Καλομοίρης (1883-1962) ἀφιερώνει ὡραιότατο καί ἐμπνευσμένον ἄρθρον μέ τίτλο: « Ὁ Παλαμᾶς καί ἡ Μου- σική» ὅπου φανερώνεται ἡ ἐπίδραση τῆς Μουσικῆς στήν ποίηση τήν Παλαμική: 24

«Ποιός εἶν’ αὐτός μέ τό βιολί αὐτές. Ἀπ’ αὐτές καί μόνο ζήτησε καί ἄντλη- ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 πού δέν εὐφραίνει τήν καρδιά μας σε ὅλες τίς χαρές του. Ἔθεσε στόν ἑαυτό κι’ ἀνάφτει μέσ’ στά σωθικά μας του ἕνα μοναδικό σκοπό καί τόν ὑπηρέτησε τό ξάφνισμα μέ τήν ὀργή;». ἀπόλυτα: νά καλλιεργήσει τόν ἑαυτό του, Στό ἴδιον τόμον τῆς «Νέας Ἑστίας» τοῦ ὄχι ἐγωιστικά, ἀλλά γιά τούς ἄλλους, δη- 1943 δημοσιεύονται Γράμματα τοῦ Κωστῆ λαδή νά προσφέρη τή μορφή τῆς Ἑλλάδος, Παλαμᾶ πρός τόν Γ. Κατσίμπαλη, Κλ. Παρά- ὅπως ἐξελίχτηκε ἀπό τούς Προϊστορικούς σχο, Πέτρο Χάρη καί Γ. Παπανδρέου (σελ. χρόνους μέχρι σήμερα». Τό θεατρικόν του 285-315), ἔμπλεα ἀγάπης αἰσιοδοξίας καί ἔργον «Τρισεύγενη» εἶναι ἐκ τῶν ὀλίγων. παιδαγωγικῆς ὑφῆς. Ὁ Ἄλκης Θρύλος τό ἔργο αὐτό θεωρεῖ ἀρι- Στόν ἴδιο τόμο δημοσιεύεται ἡ μελέτη στούργημα. Ἐπιβάλλεται καί εἰς τούς μή τοῦ Roger Milliex (κατά μετάφραση τοῦ ἔχοντας ἰδέας, τούς ἀμύητους. Εἶναι ἕνα Γ. ΙΊράτσικα) μέ θέμα: «Ὁ Παλαμᾶς καί οἱ σύμβολο, ἡ προσωποποίηση τῆς Ὀμορφιᾶς. εὐρωπαϊκές ἀξίες» (σελ. 316-350). Ὁ Πα- λαμᾶς, καίτοι δέν ἐταξείδευσε πουθενά, ἐπί- Ὁ Τέλλος Ἄγρας (1899-1944) παρουσι- στευε στά Εὐρωπαϊκά ἰδεώδη καί δέν ἤθελε άζει τόν Παλαμά ὡς κριτικόν στή σχετική κανένας Ἕλληνας νά εἶναι ἀποξενωμένος του ἐργασία (σελ. 355-362). Συμπεραίνει ἀπό τόν πνευματικό κόσμο τῆς σύγχρονης ὅτι «Τελευταία μεγάλη καί δίχως ἄλλο πα- Εὐρώπης». Συμπεραίνει ὅτι «ὁ Παλαμᾶς ραγνωρισμένη ἀξία τῆς Παλαμικῆς κριτικῆς εἶναι μία ἀπ’ αὐτές τίς μεγαλοφυΐες: Γιά τήν εἶναι ἡ εἰσαγωγή τῆς Δημοτικῆς γλώσσας τόσο μεγαλόφρονη πίστη του στήν ἑνότητα καί τοῦ Δημοτικοῦ ὕφους». τῆς Εὐρώπης καί τοῦ ἀνθρώπινου γένους, ἀξίζει νά τοῦ ἀνταποδώσουμε τό ἐγκώμιο «Κάθε του κριτική εἶναι ἕνα μάθημα πού ἀπευθύνει τόν Ρομαίν Ρολλάν: κριτικῆς συμπεριφορᾶς. Ἡ ἁφή του ἐπάνω «Κι’ ἐσύ τιμή γιά τό ἀνθρώπινο τό γένος» στό κρινόμενο Ἔργο –ὅποιο καί ἄν τύχει– «Κωστῆ Παλαμᾶ» ἄν δέν ἔχει, καθώς συνήθως, ἱερότητα καί Ὁ Ἄλκης Θρύλος (1896-1971) λογο- λατρεία, διατηρεῖ πάντα τήν ἔμφυτη καί τέχνης, συγγραφεύς, μᾶς προσπορίζει τό γνησίαν εὐγένεια τῶν ἀληθινά πνευμα- μελέτημα: «Ὁ Παλαμᾶς Θεατρικός Συγ- τικῶν ἀνθρώπων» (σελ. 362). γραφέας» (σελ. 351-354). Μεταξύ ἄλλων σημειώνει γιά τόν ποιητήν: «... Ἀφιέρωσε Μέ εἰδική ἐργασία ὁ Πέτρος Χάρης ὅλη του τή ζωή μόνο στά Γράμματα. Δέν (1902-1983), λογοτέχνης, ἐπί χρόνια Διευ- ἐπεδίωξε ποτέ καμμιά ἀλλαγή, καμμιά φυγή θυντής τῆς «ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ», «Ἡ Πεζογραφία ἀπό τόν αὐστηρό κανόνα πού ἡ ἐσωτερι- τοῦ Παλαμᾶ» (σελ. 364-370), καταγίνεται εἰς κή του ἐπιταγή εἶχε ὁρίσει στόν ἑαυτό του, τό νά δείξη ὅτι «ἡ πολύμορφη πεζογραφία» δέν ἦρθε ποτέ σέ κατ’ εὐθείαν ἐπαφή μέ τά τοῦ ποιητοῦ ἔχει βάρος καί πειθώ μέ τόν μικρά καί τά μεγάλα γεγονότα, μέ τά πράγ- στοχασμό του. Σπουδαῖο πεζογράφημά του ματα, μέ τά ζητήματα, μέ τά προβλήματα, εἶναι «Ὁ θάνατος τοῦ Παλληκαριοῦ». Εἶναι πού τά ἀντιμετώπισε πάντα μόνο μεσ’ ἀπό τό μοναδικό θεατρικόν ἔργον τοῦ ποιητοῦ, τό πρῖσμα τῶν βιβλίων, ἡ ἐσωτερική του ἀλλά ἄρτιον, δυνατόν καί συγκινητικόν. ἐπιταγή ἀρνήθηκε στόν ἑαυτό του κάθε ἄμε- ση μέθη ἀπό τά ἀρώματα, τούς χυμούς, τίς Γύρω ἀπό τόν Ἐθνικόν αὐτόν βάρδον ἀπολαύσεις τῆς ζωῆς. Κλείστηκε μέσα στίς ἐξητάσαμεν συνοπτικῶς ἐκτιμήσεις καί πνευματικές σφαῖρες καί περιορίστηκε σ’ ἀπόψεις εἰδικῶν ἐρευνητῶν – λογοτεχνῶν καί πνευματικῶν ἐργατῶν τῆς ἐποχῆς του, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ἀναστραφῆ τόν ποιητήν καί εἶχαν μέθεξιν τῆς δημιουργίας του, καί, ἐν γένει τῆς προσωπικότητάς του. Ἡμεῖς ἐν ἔτει 2019, πού εἶναι καί ἔτος 25

Παλαμᾶ, σημειώνομεν, ὅτι εἶναι ὁ φωτι- τό μελετήση ὁ Φιλόσοφος, ὁ Ψυχολόγος, σμένος καί διαχρονικά δάσκαλος τοῦ Γέ- ὁ κοινωνιολόγος, ὁ κριτικός, ὁ ἱστορικός, νους καί θά παραμένη «ἐσαεί» καί ὁ ὁδηγός ὁ αἰσθητικός, ὁ φιλόλογος, ὁ πολιτικός. Ἡ τῶν νέων. Εἶναι ὁ ἐρευνητής τῆς οὐσίας, ὀρθή θεώρησις τοῦ ἔργου του τόν θέλει ὡς ὁ ποιητής, ὁ φιλόσοφος, ὁ πατριδολάτρης ἐργάτην, ὡς ποιητήν τοῦ γένους καί τῆς τῆς πιό ὡραίας πατρίδος τοῦ κόσμου, τῆς παραδόσεως, τόν κατατάσσει ὡς σκαπανέα Ἑλλάδος. Ἡ διδαχή του ζῆ, μένει, ὁ στίχος τοῦ πνεύματος. Εἶχε κατηγορηθῆ ὡς ἐπανα- του σμιλεύει ἤθη καί χαρακτῆρες, ὥστε νά στάτης, ἀλλ’ ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὁ Παλαμᾶς γίνουν ὡραιότεροι καί ἠθικώτεροι. ἀποβαίνει ὁ θερμότερος ἰδεαλιστής καί φι- λόπατρις, ὁ ἱερός ψάλτης τῆς ἐλευθερίας. Στό βιβλίο του, εἰς αὐτοτελῆ ἔκδοσιν μετά τό 1913, ἔχουν συγκεντρωθῆ ὅλα τά Οἱ διάφοροι καί πολλοί προπηλακισμοί δημοσιεύματά του μέ τόν τίτλον: «Τά χρόνια εἰς βάρος του, ὅτι δηλαδή ὁ Παλαμᾶς εἶναι, μου καί τά χαρτιά μου» ( Ἡ Ποιητική μου, ἦτο ὑλιστής, ἄστατος, διεθνιστής, ἀρνη- A΄ 1933). τής κ.λπ. ὀφείλονται κατά ἕνα ποσοστόν εἰς παρεξηγήσεις καί μονομερεῖς θεωρήσεις Μέσα στόν κύκλον τῶν ἀξιῶν ὑπερέχει τῶν γραφομένων του, ἀλλά κυρίως ὀφεί- ὁ ἄνθρωπος λονται, ὅπως ὁ καθείς ἐννοεῖ, εἰς τόν φθό- νον, ἐκδηλούμενον, ὁτέ μέν συνεσκιασμένα, «Στόν ἄνθρωπον ἱερός ἄς εἶναι ὁτέ δέ φανερά, καί, εἰς τήν μικρότητα τῶν ὁ ἄνθρωπος ἐπικριτῶν του, διότι δέν ἐπέτυχον νά φθά- ἡ ζωή καί τραγική σουν τάς πρωτοπορειακάς του ἀνατάσεις καί ἁγία καί μία». καί ἐξελίξεις. Συμβαίνει μέ τούς μεγάλους Κλείομεν τό παρόν δοκίμιον μέ τά λόγια ὅ,τι ὁ πολύς Θουκυδίδης σημειώνει εἰς τόν ἑνός συγχρόνου καθηγητοῦ. «Ὁ Παλαμᾶς Ἐπιτάφιον, τόν Πολιτικόν Παρθενώνα, τοῦ ἄνοιξε τούς πνευματικούς ὁρίζοντες τοῦ Περικλέους: “Φθόνος γάρ τοῖς ζῶσι πρός τό νεωτέρου ἔθνους πρός τά μέσα. Τούς ἄνοιξε ἀντίπαλον, τό δέ μή ἐμποδών ἀνανταγωνίστι ὅμως καί πρός τά ἔξω. Πρός τήν διεθνῆ εὐνοίᾳ τετίμηται” ( Ἤτοι φθονοῦν οἱ ζῶντες (κυρίως εὐρωπαϊκή) πνευματική ζωή καί τούς ἀνταγωνιστάς (των), ἐκτός καί ἄν εἶναι κίνηση. Πρός τά ρεύματα ἰδεῶν, ὅσα ἀστρο- νεκροί, ὁπότε τιμῶνται μέ εὔνοιαν ἀσυνα- ποβόλησαν μέ τούς πνευματικούς γίγαντες γώνιστον (Β. 45)2. προγενεστέρους καί συγχρόνους του» [Δ. Κόρσος: «Ἀφιέρωμα στόν Κωστή Παλαμά Ὁ Ἄγγελος Σικελιανός (1884-1951) ἀπήγ- (1859-1943), Χριστούγεννα 1993, «ΝΕΑ γειλε τήν ἡμέραν τῆς ταφῆς τοῦ Παλαμᾶ ΕΣΤΙΑ» σελ. 60]. τό ἐμπνευσμένο ποίημα: «Ἠχῆστε Σάλπιγ- Τέλος δέον νά παρατηρηθῆ ὅτι ὁ Πα- γες...». «Σ’ αὐτό τό φέρετρο ἀκουμπάει ἡ λαμᾶς ἐπέτυχε νά συνδέση τόν Σολωμόν, Ἑλλάδα» (καί αὐτό Φεβρ. 1943). Ἡμεῖς εἰς τόν Κάλβον, τό δημοτικό τραγούδι, τούς ὅλα τά χρόνια ἀπό τήν θανήν τοῦ ποιητοῦ ἐλάσσονας ποιητάς εἰς τήν κριτικήν σκέψιν καί μέχρι σήμερα ἐν ἔτει 2019 καί «εἰς τό του μέ τά πρῶτα ἀναστήματα τῆς Εὐρώπης διηνεκές» θά λέγωμεν, πρέπει νά λέγωμεν: Hugo, Coethe, Schiller, Hegel, Nietzsche, ὅτι στήν μνήμη τοῦ Ποιητοῦ ἀκουμπάει Mistral, Tain καί λοιπούς Εὐρωπαίους φι- ὅλη ἡ Ἑλλάς καί ὅλος ὁ κόσμος διά νά ἀρύ- λοσόφους καί διανοητάς. Ὅλους τούς ἔφερε εται ὁ καθείς θάρρος ἐθνικόν καί διδάγματα εἰς τήν πνευματικήν σκηνήν τῆς Νεωτέρας ἀείζωα ἐν μέσῳ τόσων δοκιμασιῶν μας. Ἑλλάδος. Ὅπως καί σέ ἄλλο ἔργο μου ἔχω ση- 2. Βλ. Δ.Ν. Παπαθανασόπουλος: «Σολωμός» (Ἑπτα- μειώσει: «Τό μέγα ἔργον του, ἠμπορεῖ νά νησιακή Λογοτεχνία) «Παλαμᾶς» (5 μελετήματα), 2009, σελ. 31. 26

ΑΝΑΓΚΗ ΒΑΘΥΤΕΡΗΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 ΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ1 (Ἀπό τό ἔργο τοῦ Friedrich Wilhelm Foerster, Schule und Charakter)2 Ι. Πολιτιστικοί λόγοι τῆς ἐπιστήμης καί τῆς τεχνικῆς (τεχνολο- γίας), λησμονοῦμε ὅμως τό θέμα, μήπως, Ὁ Pestalozzi εἶπε κάποτε «ὅπως ἕνας ἀκριβῶς γιά τό σπουδαιότερο τῶν πραγμά- μόνος ἄνθρωπος, τοιουτοτρόπως καί μιά των δέν ἔχουμε παρά στασιμότητα ἤ καί ὁλόκληρη ἐποχή εἶναι δυνατόν νά κάνει τέλεια ὀπισθοδρόμηση νά ἀναφέρουμε ὡς πολύ σημαντικές προόδους στήν γνώση ἀπολογισμό: γιά τήν κυριαρχία δηλαδή τοῦ “ἀληθοῦς”, μένει ὅμως παρά ταῦτα τοῦ ἀνθρώπου ἐπί τῶν φυσικῶν ὁρμῶν, οἱ πολύ πίσω ὡς πρός τήν ἐπιθυμία τοῦ ὁποῖες ἀσκοῦν τήν πίεσή τους μέσα σ’ αὐτό ἀγαθοῦ». Αὐτά τά λόγια ἔχουν λεχθεῖ πρό τό ἐσωτερικό του, γιά τή δύναμη, τήν ὁποία ἑκατό καί πλέον ἐτῶν καί ὅμως φαίνονται ἀσκεῖ ἡ προσωπικότητα ἐπί τῆς ζωῆς καί νά εἶναι προορισμένα ἀκριβῶς γιά τή δική ἐπί τοῦ μέλλοντος. Μήπως ἐν μέσῳ ὅλων μας ἐποχή. τῶν ἐπιτευγμάτων τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύ- ματος, δέν ἔχει πάλι κερδίσει ἡ ὕλη μιά Μιλᾶμε περί προόδου μέ μεγαλύτερη τρομερή δύναμη πάνω στή ζωή μας; Μή- αὐτοπεποίθηση ἀπ’ ὅ,τι οἱ γενιές πρίν ἀπό πως παρ’ ὅλες τίς γνώσεις, δέν ἐξαπλώνεται μᾶς. Μεθᾶμε ἀπό τούς μεγάλους θριάμβους ὁλοένα καί περισσότερο παχυλή ἡ ἀμάθεια σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τή γνώση τοῦ ἀγαθοῦ καί 1. Ἀπό τό ἔργο τοῦ Friedrich Wilhelm Foerster, Schule τοῦ κακοῦ; und Charakter, Paulus Verlag, Recklinghausen 1953, σέ μετάφραση τῆς ἀείμνηστης Μαργ. Πα- Βεβαίως μέ τίς παρατηρήσεις αὐτές δέν νταζοπούλου πού ἐπικαιροποιήθηκε στή σύγχρονη θέλουμε νά ὑποτιμήσουμε τά μεγάλα ἐπι- καθομιλουμένη ἀπό τή Σύνταξη. Τό συγκεκριμένο τεύγματα τοῦ αἰώνα μας (σ. μτφρ.: ἐννοεῖ ἀπόσπασμα εἶναι τό πρῶτο κεφάλαιο τοῦ ὀγκώδους τόν 20ό αἰ.) πού εἶναι αἰώνας τῶν φυσικῶν ἔργου. Ἡ ὅλη προσέγγιση τοῦ συγγραφέα καί ἡ ἐπιστημῶν. Πρέπει ὅμως, χωρίς κανένα ἐπικαιρότητά του νομίζουμε ὅτι εἶναι προφανής συμβιβασμό, νά καταστήσουμε σαφές σέ σέ κάθε ἀναγνώστη/στρια. ὅλους, ὅτι τότε μόνο ὅλα αὐτά τά ἐπιτεύγ- ματα μποροῦν νά μᾶς φέρουν εὐτυχία, ὅταν 2. Στά προηγούμενα τεύχη ἔχουν δημοσιευτεῖ ἐπί τούς δοθεῖ ὡς ἀντίβαρον ὁ ἐξευγενισμός τῆς μέρους κεφάλαια τοῦ ἔργου αὐτοῦ. ψυχῆς καί ἡ καλλιέργεια τοῦ χαρακτήρα. « Κίνδυνοι ἐκ τῆς μονοπλεύρου μορφώσεως τῆς δι- Ἄλλως, ὑπάρχει κίνδυνος, ὅλη ἡ εξουσία ανοίας», τ. 608/2015, σ. 18. μας ἐπί τῶν δυνάμεων τῆς φύσεως νά γίνει • « Ἠθικοί ὅροι τῆς διανοητικῆς καλλιέργειας», τ. μόνο μέσον, τό ὁποῖο θά μᾶς ὁδηγήσει σέ 617/2016, σ. 102-103. ὑλιστικό ἐκφυλισμό καί ἠθική κατάπτωση. • « Γενετήσιος ἀγωγή. Οἱ ἐπί τῆς φυσιολογίας ὑπερ- βολές τῆς διαφωτίσεως», τ. 621/2017, σ. 53-56. Σέ τί χρησιμεύει ὅλη ἡ πρόοδος τῆς • « Σχολεῖον καί ἰδεῶδες ζωῆς», τ. 625/2017, σ. 154- Χημείας ὅταν ὅλες οἱ νέες ἀνακαλύψεις 155. • « Ἡ σημασία ἑνός καθολικοῦ σκοποῦ εἰς τήν ἀγω- γή», τ. 629/2018, σ. 119-122. 27

χρησιμοποιοῦνται μόνο γιά τήν τρομερή Καί μάλιστα ὄχι ἐξόντωση τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς (σ. μτρφ.: μόνον ἀπό ἐνδιαφέ- δέν πρέπει νά ξεχνᾶμε ὅτι αὐτά γράφονται ρον νά διασώσουμε λίγο μετά τό τέλος τοῦ Β΄ παγκοσμίου τά πνευματικά ἀγα- πολέμου); Ἀλήθεια, ὅσο μεγαλύτερη εἶναι θά, ἀλλά καί ἀπό ἡ φορά μας πρός τόν κόσμο τῶν ὑλικῶν ἐνδιαφέρον πρός ἀγαθῶν μέ ὅλους ἐκείνους τούς πειρασμούς τόν τεχνικό πολιτι- του πρός κάθε εἶδος κατάχρησης, καί μέ σμό, ὁ ὁποῖος μάλι- τόν ἀκατάπαυστο ἐρεθισμό τῶν ὁλοένα καί στα βασίζεται ἐπί νεότερων ἀναγκῶν, τόσο περισσότερο ἐπεί- τῆς ἠθικῆς παιδα- γουσα γίνεται ἡ ἀνάγκη μιᾶς μεγαλύτε- γωγικῆς ἐργασίως ρης ἐνίσχυσης καί ἐμβάθυνσης ἐπί τῆς μακρῶν αἰώνων, πνευματικῆς πλευρᾶς τῆς φύσεώς μας. κατά τούς ὁποίους ἡ ἡμέρωσις τοῦ ἐσωτέρου ἀνθρώ- που, ἡ τεχνική τῆς αὐτοκυριαρχίας, ἡ παιδαγωγική τῆς θυσίας, ἡ ἀγωγή πρός τήν ἀγάπη, κατεῖχαν θέση στό προσκήνιο τοῦ πο- λιτισμοῦ. Μοιάζουμε σή- μερα μέ τούς υἱούς ἑνός πλουσίου οἴκου, οἱ ὁποῖοι κατά τρόπο ἀμέ- ριμνο καί ἀσύνε- το, ξεκοκκαλίζουν τό κεφάλαιο τοῦ παρελθόντος καί δέν ἔχουν ἰδέα γιά τίς ἠθικές σχέσεις καί προεργασίες τῆς λαμπρᾶς τους ἐξασφαλισμένης ἀνέσεως. Κατά τρόπο παρόμοιο καί μεῖς χρησιμο- ποιοῦμε μέν τόν τεχνικό πολιτισμό, ἀμε- λοῦμε ὅμως νά καλλιεργήσουμε μεθοδικά τήν ἠθική διάστασή του, λησμονοῦμε δέ τό πόσο πολύ εἶναι ἀλληλένδετη ἡ σύγχρονη οἰκονομία μέ ἀρετές ὅπως ἡ ὑπευθυνότητα, ἡ ἀξιοπιστία, ἡ κοινωνική ἀγωγή, ἡ αὐτο- κυριαρχία. Ἡ μεγάλη κρίση τῆς ἀνθρώπι- νης ἐργασίας στήν ἐποχή μας, ἡ ἠθική καί θρησκευτική ρηχότης τῶν κινήτρων πρός ἐργασίαν, ἡ ὁλοένα αὐξανόμενη χαλάρω- 28

ση τῶν ὑποχρεώσεων πρός τήν κοινωνία, γωρία τῆς παιδαγωγικῆς δραστηριότητας ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 δείχνουν, ἀρκετά σαφῶς, ποῦ καί ὁ ἴδιος ὁ στή δημόσια ζωή, θεωρῶ ἐπείγουσα τήν τεχνικός πολιτισμός, πού ἐξελίχθηκε στό ἀνάγκη, νά παραχωρήσουμε στή φροντίδα ἔπακρο, ὁδηγεῖται, ὅταν ἡ ἠθική θεμελίωση τοῦ παιδικοῦ ἤθους τουλάχιστον τήν αὐτήν ἔχει διαλυθεῖ. ἐπιστημονική ὑποστήριξη καί πρακτική μέριμνα, ὅση (ἐνν. παραχωροῦμε) καί διά Ἄν καί ἡ βασική μελέτη, ὅσον ἀφορᾶ τήν μεταχείριση τοῦ σώματος καί τῆς δι- τούς σκοπούς καί τά μέσα τῆς στροφῆς ανοίας... Οἱ λειτουργίες τοῦ σώματος καί πρός καλύτερες ἀπόψεις, δέν ἔχει κάνει τῆς διαννοίας δέν πρέπει νά λαμβάνονται μεγάλες προόδους, ἐν τούτοις ἀρχίζουν ὡς ὁ κύριος καί ἀποκλειστικός κανόνας γιά παντοῦ νά ἀντιλαμβάνονται ὅλο καί περισ- σότερο, πόσο ὀλέθρια εἶναι ἡ μονόπλευρη Μήπως παρ’ ὅλες κατεύθυνση τοῦ σύγχρονου νοησιαρχικοῦ τίς γνώσεις, σχολείου. Ἡ ἔκκληση γιά παροχή στήν νε- δέν ἐξαπλώνεται ολαία περισσότερης «Ἀγωγῆς τοῦ πολίτου», ὁλοένα καί περισσότερο ἡ παιδαγωγική προπαγάνδα τῶν ἀγροτικῶν παχυλή ἡ ἀμάθεια σχολείων, τό αἴτημα γιά περισσότερη τέ- σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τή γνώση χνη στή ζωή τοῦ παιδιοῦ, ἡ εἰσαγωγή τῆς τοῦ ἀγαθοῦ χειροτεχνίας στά διδακτικά προγράμμα- καί τοῦ κακοῦ; τα τοῦ σχολείου, ἡ μυριόστομη ἔκκληση πρός τό σχολεῖο νά συνεργαστεῖ γιά τήν τήν προσωπική ἀξία ἑνός ἀποδέκτου τῆς προστασία τῆς νεότητας ἐπί τοῦ γενετησί- ἀγωγῆς (κατά λέξιν:τροφίμου), ἀλλά πρέπει ου θέματος καί στόν ἀγώνα ἐναντίον τοῦ τουλάχιστον «ἰσόποσα» νά ἰσχύει ὡς κα- ἀλκοολισμοῦ, οἱ νεότερες ἔρευνες γιά τό νόνας, καί ἑπομένως καί ὡς σκοπός τῆς «παιδικό ψεῦδος», οἱ ἠθικές προτροπές τῆς μορφώσεως καί ἡ ποιότητα τοῦ ἤθους»4. πειραματικῆς παιδαγωγικῆς, ὅσον ἀφορᾶ τό δυνατόν τῆς ἀγωγῆς τῆς ἀκριβολογίας 4. Στήν ἄρνηση μιᾶς ὑπερτονισμένης καί μονόπλευρης (παιδαγωγική τῶν ἀναμνήσεων), οἱ σπου- ἀγωγῆς τοῦ πνεύματος, ἡ ὁποία πρό παντός δέν δαῖες ἔρευνες περί τῶν «παθολογικῶν αἰτί- μπορεῖ νά σταθεῖ ἐπί τοῦ θεραπευτικοῦ παιδαγω- ων τῶν παιδικῶν ἐλαττωμάτων», τά ὁποῖα γικοῦ τομέα καί προκειμένου περί ἐπιβολῆς ποινῆς σ’ αὐτήν ἀκριβῶς τήν σχολική ζωή ἐπιβάλ- σέ νέους, οἱ εἰδικοί εἶναι τόσο σύμφωνοι ὅσο καί λουν μιά «ἰατροπαιδαγωγική» προληπτική στήν ἐκτίμηση καί πραγμάτωση μιᾶς «ἀγωγῆς πρός μεταχείριση καί τέλος τό πρόβλημα τῶν ἐργασίαν δι’ ἐργασίας». «νεαρῶν ἐγκληματιῶν (σ. μτφρ.: ἀκριβέ- στερα = νεανικῆς ἐγκληματικότητας)» τό ὁποῖο καθημερινῶς ἀπευθύνει κατεπείγου- σες ἐκκλήσεις γιά ἐπιπλέον ἠθική ὑγιεινή καί προφύλαξη, ὅλα αὐτά συναντῶνται σέ ἐκεῖνο τό βαθύ καί καθολικό παιδαγωγικό συναίσθημα τῆς εὐθύνης, τό ὁποῖο σύγχρο- νος ἰατροπαιδαγωγός3 περιέλαβε εἰς τήν κατωτέρω φράση: «ἔχοντας ὑπόψη μου κυρίως τήν μεγάλη αὔξηση τῆς νεανικῆς ἐγκληματικότητας καί τήν ἀσυνήθη ὀλι- 3. Ὁ συγγραφέας ἀναφέρει τόν ἐξ Ἰένης τῆς Γερμανίας ἰατρό Trüper. 29

ΕΠΙΣΤΟΛΗ Κύριε Διευθυντά, Ἄλλοτε-ὄχι καί πολύ «ἄλλοτε»- ἡ κυανόλευκη ἑλληνική σημαία, κυμάτιζε σέ κάθε οἰκία, σέ κάθε σπίτι πλούσιο ἤ φτωχό κατά τίς ἐθνικές ἑορτές καί ἐπετείους. Χόρταινε τό μάτι τοῦ ἀνθρώπου νά βλέπει τό ἱερό σύμβολο τοῦ ἔθνους καί τῆς πατρίδας καί πλημμύριζε ἡ καρδιά ἀπό τό συναίσθημα τῆς Ἐθνικῆς ὑπερηφάνειας. Σήμερα, στήν ἐποχή μας κατά τόν ἑορτασμό τῶν ἐθνικῶν μας ἐπετείων δέν βλέπουμε γενικό σημαιοστολισμό, παρά μόνο στά λεγόμενα «δημόσια καταστή- ματα». Οἱ ἐξώστες καί τά μπαλκόνια τῶν κατοικιῶν εἶναι ἄδειοι. Ποῦ εἶναι ἡ κυ- ανόλευκη ἑλληνική σημαία; Ποῦ εἶναι τό «ἱερό πανί» τοῦ ποιητῆ, πού ποτίστηκε μέ ποταμούς αἱμάτων κατά τούς ἱερούς μας ἀγῶνες; Ἡ Σημαία εἶναι ἐθνικό ἔμβλημα. Εἶναι σύμβολο τοῦ ἑλληνισμοῦ, γιατί συμβο- λίζει τήν ἑνότητα τοῦ ἑλληνισμοῦ καί τήν Ἐθνική Ἐλευθερία. Συμβολίζει τούς ἀγῶνες τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τοῦ ἐνδοξοτέρου ἔθνους τῆς γῆς, χάριν τοῦ ὑπέρ- τατου ἀγαθοῦ, τῆς Ἐλευθερίας. Ἡ σύνδεση τῶν ἐννοιῶν ἐλευθερία ἤ θάνατος μέ τόν σταυρό, τό σύμβολο τῆς χριστιανικῆς πίστεως καί τῆς θρησκείας μας, εἶναι ἐμβληματική καί διαχρονική. Σκιρτᾶ ἡ ψυχή κάθε Ἕλληνα σέ κάθε σημεῖο τοῦ πλανήτη ὅταν βλέπει κάπου τήν ἑλληνική σημαία. Αὐτό τό ἱερό λάβαρο τοῦ ἑλληνισμοῦ, νομίζω ὅτι δέν πρέπει νά λείπει ἀπό κανέ- να σπίτι κατά τίς ἐπετείους μας. Ἡ ἀνάρτησή της, εἶναι μιά ἀπάντηση σέ μερικούς πού χωρίς κρίση καί σεβασμό στά ἱερά σύμβολα τοῦ γένους τή χαρακτηρίζουν «ἁπλό πανί» πού δέν σημαίνει τίποτα. Οἱ σώφρονες ἕλληνεςΤἘοππῦίτιµκο.ου∆ληἘίµπότ.πΚετη. Κς∆οη,υµτοσπτιοκυῆρςλέἘέλκοππυα,ιδεεύισεωνς ά δώσουν στά ἱερά σύμβολα τή νοηματοδότηση πού ἔχουν, γιατί λαός χωρίς σύμβολα καί ἱερά δέν ἔχει μέλλον στήν ἐποχή τῆς παγκοσμιοποίησης πού ζοῦμε. Μέ τιμή. Δημήτριος Μπράνης πρ. Σχολ. Σύμβουλος, Πολιτικός Ἐπιστήμων 30

εισ Μνημοσυνον ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 (1930-2019) Στίς 11 Ἰανουαρίου 2019 ἀνεχώρησε ἀπευθυνόμενο σέ ὅλους, μορφωμένους γιά τήν αἰώνια πατρίδα ὁ θεολόγος Κων- καί ὁλιγογράμματους, περικλείει στίς 390 σταντίνος Ἀθανασόπουλος. Γεννήθηκε στά σελίδες του ὅλα ὅσα πρέπει νά γνωρίζει ἤ Γιαννιτσά τό 1930 καί ἀπό τήν ἐφηβική του ἐπιθυμεῖ νά γνωρίσει ὁ πιστός γιά τή λει- ἡλικία ἡ καρδιά του ἐφλέγετο ἀπό τόν πόθο τουργική ζωή καί παράδοση τῆς ὀρθόδοξης νά ὑπηρετήσει τό λαό τοῦ Θεοῦ. Σπούδασε Ἐκκλησίας. Θεολογία στήν Ἀθήνα και ἀπό τά νεανικά του χρόνια ἀφιέρωσε τή ζωή του στήν ἀδελ- Ἡ ἀγάπη του γιά τή μαθητιώσα νεολαία φότητα Θεολόγων «ΖΩΗ». Διακόνησε τό λαό ὑπῆρξε μνημειώδης. Ἐργάστηκε ὅλα τά χρό- τοῦ Θεοῦ στήν Μακεδονία, στόν Ἕβρο, στή νια τῆς ζωῆς του γιά τήν κατήχηση τῆς Θεσσαλία, μέ κέντρο τή Λάρισα. Λαμπρός ἑλληνικῆς μαθητιώσας καί σπουδάζουσας καί καταρτισμένος Θεολόγος, βαθύς μελε- νεολαίας, στήριξε καί ἐνέπνευσε στίς κα- τητής τῶν πατέρων, ἐπικεντρωμένος στή τασκηνώσεις τῶν Χ.Μ.Ο. τόσο στό Στόμιο λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας μας καί τῆς Λάρισας ὅσο καί σέ ἄλλες ἀντίστοιχες. φιλακόλουθος, ἐπικοινωνιακός μέ τή νεο- λαία τῆς πατρίδας μας, δραστηριοποιήθηκε Ὡς εἰδικός παιδαγωγός καί χαρισματι- στό κηρυκτικό καί ἱεραποστολικό ἔργο, τίς κός δάσκαλος, ἠσχολήθη μέ τήν συγγραφή κατασκηνώσεις κ.λπ. τῶν βοηθημάτων τῶν Χριστιανικῶν Μαθη- τικῶν Ὁμάδων, μέ τόσο συστηματικό τρό- Ὑπηρέτησε ὡς καθηγητής στίς Παιδα- πο, πού ἄντεξαν στόν χρόνο καί χρησιμο- γωγικές Ἀκαδημίες Ἀλεξανδρουπόλεως καί ποιοῦνται ἀκόμα καί σήμερα, δύο δεκαετίες Λαρίσης, καί συνετέλεσε στήν καθοδήγηση ἀπό τήν ἔκδοσή τους. καί ἐπιστημονική καί παιδαγωγική στήριξη δεκάδων ἐκπαιδευτικῶν τῆς Πρωτ/θμιας Ὁ Κωνσταντίνος Ἀθανασόπουλος ἦταν Ἐκπαίδευσης, ὥστε νά καταστεῖ ἀποτελε- ἕνας ἀνοιχτόκαρδος ἄνθρωπος, ἄνθρωπος σματική ἡ διδασκαλία τοῦ μαθήματος τῶν ἀγάπης , ἄνθρωπος πού ἔσκυβε στόν πόνο θρησκευτικῶν στά Δημοτικά σχολεῖα τῆς τοῦ ἄλλου, ἀνέψυχε καί ἀνέπαυε ὅποιον πατρίδας μας. τόν πλησίαζε. Πάντοτε μέ ἐνδιαφέρον γιά ὅλους μας, μέ τόν καλό καί ἐπιστηρικτικό Γιά νά βοηθήσει τούς ἐκπαιδευτικούς του λόγο, ἀφήνει ἕνα δυσαναπλήρωτο κενό τῆς Πρωτ/θμιας συνέγραψε ἕνα σπουδαῖο στό ἔργο. σύγγραμμα μέ τίτλο «Ὀρθόδοξος Λειτουρ- γική» (Λάρισα 1986) ὥστε νά ἔχουν ἕνα Ἡ Χ.Ε.Ε.Λ. πού πολύ ἐβοηθήθη ἀπό χρήσιμο καί μεθοδικό βοήθημα στή διδα- τή στήριξή του καί τίς πάντοτε εὔστοχες σκαλία τῆς Λειτουργικῆς στό Σχολεῖο. Ἕνα συμβουλές του, δέεται πρός τόν Κύριο νά ἔργο κατανοητό ἀπό ὅλες τίς ἡλικίες καί ἀναπαύει τήν ψυχή του μετά τῶν ἁγίων. Ι.Μ. 31

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΨΙΛΟΛΙΓΝΟΥ (1923-2018) Ἡ Αἰκατερίνη Ψιλολίγνου, ἐξεδήμησε τειακῆς στήριξης καί διαχειρίστηκε τό εὐρύ πρός Κύριον στίς 23-11-2018. Σχεδόν ἀμέ- πεδίο δράσης τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. στήν ἀκμή της σως μετά τήν ἵδρυση τῆς Χ.Ε.Ε.Λ., ἀνέλαβε καί στήν κορύφωση τῶν δράσεών της, ἰδι- τή θέση τῆς γραμματέως τοῦ ἱδρυτοῦ της αίτερα στίς δεκαετίες τοῦ ’60 καί τοῦ ’70. Ἰωάννη Κολιτσάρα καί τήν εὐθύνη τῆς λει- Ἄνθρωπος σπάνιας εὐγένειας, ἀγάπησε τό τουργίας τοῦ Γραφείου τῆς Ἑνώσεως. Ὑπη- ἔργο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. καί ἀναλώθηκε σ’ αὐτό. ρέτησε μέ αὐταπάρνηση, διακριτικότητα καί ἄκρα ἀνιδιοτέλεια ὅσο οἱ φυσικές της Ἡ εὐγνωμοσύνη μας ἀπέναντί της καί δυνάμεις τό ἐπέτρεπαν, μέχρι τά βαθιά γε- ἡ προσευχή μας γιά τήν ἀνάπαυση τῆς ράματά της. Διακριτική καί ὑπεύθυνη στήν ψυχῆς της βγαίνει ἐκ «βάθους ψυχῆς καί ἐργασία της, εἶχε τήν εὐθύνη τῆς γραμμα- καρδίας». Αἰωνία της ἡ μνήμη. Ι.Μ. 32

Ἀξίζει νά διαβάζετε ΕΤΟΣ 65ο • Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2019 • Ἀρ. 631 ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΔΟΣ m « Παράδοση καὶ Παραδόσεις. Ἀναζητώντας τὶς πηγὲς τῆς πίστης μας» m « Ἡ κρίση τῆς ἐποχῆς μας» m «Καλὴ χρονιὰ καί... περαστικά μας» m «Παιδικὸς ναρκισσισμός» Τὸ μηνιαῖο Ὀρθόδοξο Χριστιανικὸ Περιοδικὸ Περιοδικὸ μὲ ἱστορία μεγαλύτερη τῶν 50 ἐτῶν, μὲ τὴν ἱστορία τῶν 100 χρόνων του κοντὰ στὸν ποὺ ἀπευθύνεται στὴ γυναῖκα, στὴν πνευματικὴ ἑλληνικὸ λαό. καὶ κοινωνική της παρουσία. Τὸ περιοδικὸ γιὰ τὴν Ἐπι- Νεανικὸ περιοδικὸ τῆς “Χρι- Τὸ μηνιαῖο παιδικὸ περιοδικὸ στήμη, τὰ Γράμματα καὶ τὴν στιανικῆς Φοιτητικῆς Ἑνώσεως” ποὺ κυκλοφορεῖ ἀπὸ τὸ 1946 Τέχνη, μὲ τὸ ἔνδοξο πα- – μὲ τὸν ἐνθουσιασμὸ τῆς νεότη- – ἕνας πολύτιμος πνευμα- ρελθὸν καὶ τὸ δυναμικό “πα- τας καὶ τὴ σφραγῖδα τῆς πίστης τικὸς φίλος γιὰ τὰ Ἑλληνό- ρών” στὶς μάχες του κατὰ τοῦ καὶ τῆς παιδείας. πουλα. ὑλισμοῦ καὶ τῆς ἀπιστίας.

ST RESS PO «EΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ» P ΚΑΡΥΤΣΗ 14, Τ.Τ. 10561 X+7 ΑΘΗΝΑ ΚΩΔΙΚΟΣ: RESS POS 01 1213 KEMΠ. Κ. P 540 T EKΔΟΣΕΙΣ Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν • Σπυρ. Καλλιάφα: ΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΗΣΙΟΥ ΟΡΜΗΣ_______________________ 3,00 € ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ, ΦΥΣΙΚΟΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΑΙ & ΠΑΙΔΕΙΑ___________ 3,00 € ΤΑ ΠΕΝΤΕ ΠΡΩΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΕΤΗ ἔκδοσις Γ΄_____________________________________ 5,00 € • Ἰ. Θ. Κολιτσάρα: ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ τόμοι Β΄ & Γ΄ ἕκαστος_______________________ 6,00 € Η ΑΠΑ ΓΡΑΦΗ ΔΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΟΡΦΩΣΙΝ ΤΟΥ_________________________ 3,00 € Ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΗΓΕΤΗΣ____________________________________________________ 10,00 € • Β. Χαραλαμποπούλου: Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ_____________________________________________________ 3,00 € Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΟΥ ΥΠΟΔΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ________________ 3,00 € ΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ_____________________________________________ 3,00 € • Μ. Debesse: ΣΤΑΘΜΟΙ ΑΓΩΓΗΣ____________________________________________________________ 5,00 € • G. Allport: ΤΟ ΑΤΟΜΟΝ ΚΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΟΥ____________________________________________ 6,00 € • Ίωάν. Ἀντωνίου: ΠΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΩΜΕΝ ΤΑΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ ΑΠΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΠΟΨΕΩΣ____________________________________________________ 3,00 € • ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ ΤΗΣ Χ.Ε.Ε.Λ.: ΤΑ ΕΛΛΗΝΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΙΔΑΝΙΚΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑΝ ΜΑΣ____________________ 6,00 € Η ΜΟΡΦΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΟΣ_________________________________________ 6,00 € Η ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΩΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ_________________________________ 6,00 € Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗΝ ΤΟΥ______________________________________ 6,00 € Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ_______________________________________ 6,00 € ΟΔΗΓΉΤΙΚΗ, ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ___________________________________________________ 6,00 € ΤΑ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ____________________________________ 6,00 € ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΔΟΣ____________________________________________________ 6,00 € ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΙΝ__________________________ 6,00 € ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΘΝΙΚΗ ΜΑΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ___________________________________________________ 6,00 € ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ____________________ 6,00 € ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ__________________________________________ 6,00 € Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ______________________________________ 6,00 € Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ___________________________________________ 6,00 € ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_______________________________________________________ 6,00 € ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ_____________________________________________ 6,00 € ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΑΠΟΤΥΧΙΩΝ______________________________________ 6,00 € ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ______________________________ 10,00 € ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ______________ 10,00 €

Έτος ΞΘ΄ • ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 • ΑΡΙΘ. 633 ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ì Η ΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ì Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ Έναντι των ΦΥΛΕΤΙΚΩΝ και ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ ì ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ì ευδοκια μακρεμβολιτισσα ì ΑΘΑΝΆΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ - Ο ΑΕΤΟΣ ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ ì ΜΙΑ σχολικη εκδηλωση-εκπληξη για την αγια φιλοθεη

Περιεχόμενα 52 ΣΧΟΛΙΑ.......................................................................................33 «Οὐδέν ἄλλο τιμιώ- 55 Η ΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ τερον καί ὀφελιμώτε- 57 ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ρόν ἐστιν ἐν τῷ παρό- Τοῦ κ. Ἰωάννη Ἀγγελόπουλου .................................................37 ντι βίῳ καί ἐν ὅλῳ τῷ γένει τῶν ἀνθρώπων, Η ΕΚΚΛΗΣιΑ εναντι ἐξαιρέτως δέ ἐν τῷ των ΦΥΛΕΤΙΚωΝ και ΚΟΙΝΩΝΙΚωΝ εὐσεβεῖ ἡμῶν γένει ΔΙΑΚΡιΣΕΩΝ τῶν ὀρθοδόξων Χρι- Τοῦ κ. Παύλου Ἀθ. Παλούκα ...................................................46 στιανῶν τῆς σοφίας καί παιδείας καί διδα- ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ σκαλίας διά τῆς ὁποί- ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ ας ὁ ἄνθρωπος ὁ λόγῳ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ τετιμημένος κοσμεῖται Τοῦ κ. Νικολάου Ραγκούση .....................................................49 καί στολίζεται καί τε- λειοῦται, προσκτώμε- ευδοκια μακρεμβολιτισσα νος τό ἐξαίρετον τοῦτο Τοῦ κ. Ἀνδρέα Δημάκη...............................................................53 ἀγαθόν καί δώρημα τοῦ ἁγίου Θεοῦ». ΑΘΑΝΆΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ - Ο ΑΕΤΟΣ ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ (Πατριαρχική ἐγκύκλιος Τοῦ κ. Δημήτρη Γ. Μπράνη......................................................56 οἰκ. Πατριάρχου μια σχολικη εκδηλωση- Γρηγορίου Ε΄, 1807) εκπληξη για την αγια φιλοθεη Τῆς κ. Ζωῆς Γκενάκου................................................................58 ΕΙΔΗΣΕΙΣ.................................................................................59 ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕς ΠΗΓΕΣ (Sources Chrétiennes).................................60 ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΕΣ...................................................................61 BIΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ..........................................63 ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Ὄργανο τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν Ἐγκεκριμένο ἀπό τό Ὑπουργεῖο Παιδείας. Ἀριθμός Ἐγκρ. 1717/15.2.1952 Ἱδρυτής: Ἰ. Θ. Κολιτσάρας (†1989) Ἐκδότης - Ἰδιοκτήτης: Χ.Ε.Ε.Λ. Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα, Τηλ.-Fax: 210 32.27.100 Ὑπεύθυνος σύμφωνα μέ τό νόμο καί ἐπιμελητής ἐκδόσεως: Ἰωάννης Μαρκότσης, Διαγόρα 35, 153 44 Γέρακας, Τηλ.: 210 66.12.399 Διευθύνεται ἀπό Συντακτική Ἐπιτροπή Δημιουργικό - Ἐκτύπωση «Λυχνία Α.Ε.» Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 • www.lyhnia.com, [email protected] Τιμή τεύχους 1,50€ Ἐτήσια συνδρομή: Ἐσωτερικοῦ-Κύπρου 10€, Ἐξωτερικοῦ 20€ • 25$ Ἀθήνα - Μάϊος 2019 ΟΔΗΓΙΕΣ: Ἐπιστολές, συνεργασίες, ἐπιταγές, βιβλία καί ἄλλα ἔντυπα νά στέλνονται στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ., Καρύτση 14, 10561 Ἀθῆνα. • Τό Γραφεῖο εἶναι ἀνοικτό κάθε ἐργάσιμη ἡμέρα ἀπό 9 π.μ. ἕως 1 μ.μ. Τεύχη τοῦ περιοδικοῦ πωλοῦνται στά βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» στήν Ἀθήνα καί σέ ἄλλες ἐπαρχιακές πόλεις, καθώς καί στό γραφεῖο τῆς Χ.Ε.Ε.Λ. στήν Ἀθήνα. • Ἡ δημοσίευση τῶν ἄρθρων ἐγκρίνεται ἀπό τή Συντακτική Ἐπιτροπή. Μή δημοσιευμένα ἄρθρα δέν ἐπιστρέφονται. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή διατηρεῖ τό δικαίωμα νά συντομεύει τά κείμενα ἤ νά δημοσιεύει τμηματικά τά μακρά κείμενα. Γι’ αὐτό πρέπει τά ἀποστελλόμενα ἄρθρα νά μήν ὑπερβαίνουν τίς 6-8 σελίδες. Στό περιοδικό δημοσιεύονται ἐργασίες σχετικές μέ θέματα Παιδαγωγικῆς καί Διδακτικῆς, ἀλλά καί μέ ἱστορικά ἤ ἄλλα ἐπίκαιρα θέματα. Ὅσοι θέλουν παρουσίαση τοῦ βιβλίου τους, παρακαλοῦνται νά ἀποστέλουν δύο ἀντίτυπα, ἕνα γιά ἁπλή ἀγγελία καί γιά τή βιβλιοθήκη τῆς Ἑνώσεως καί ἄλλο γιά τόν μέλλοντα νά κάμει τήν βιβλιοπαρουσίαση. Ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή ἔχει τό δικαίωμα νά μήν ἐγκρίνει τή δημοσίευση βιβλιοκρισιῶν γιά βιβλία ἄσχετα μέ τό περιεχόμενο καί τή γραμμή τοῦ περιοδικοῦ. Τήν εὐθύνη γιά τά δημοσιευμένα κείμενα φέρουν οἱ συγγραφεῖς τους.

ΣΧΟΛΙΑ 1. ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Εἶναι, ἄς τό ποῦμε μέ ἀκραία διατύπωση, ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 «δέν βρίσκουμε πτῶμα, δέν ὑπάρχει ἔγκλη- Ἡ ἀνακοίνωση γιά τήν ἔναρξη τῆς προ- μα». Γιατί τί ἄλλο μπορεῖ νά σημαίνει ἡ ετοιμασίας τοῦ πανηγυρικοῦ ἑορτασμοῦ ἐπιχειρηματολογία, ὅτι ἄν ὑπῆρξε κρυφό τῶν 200 χρόνων ἀπό τήν ἔναρξη τῆς ἐπα- σχολειό ἔπρεπε νά βροῦμε ἀποδείξεις. Δη- νάστασης τοῦ 1821, συντελεῖ στό ἄνοιγμα λαδή, ἄς ποῦμε καθ’ ὑπερβολή, φωτογραφί- τῆς συζητήσεως πολλῶν μεγάλων θεμά- ες (σέ ἐποχή βέβαια πού δέν εἶχε ἐφευρεθεῖ των, τά ὁποῖα ὡς γνήσιοι Ἕλληνες ἀντι- ἡ φωτογραφία) ἀπό τάξεις μαθημάτων, ἤ μετωπίζουμε μέ τίς γνωστές μεθόδους τῆς ἀπό νάρθηκες καί καλύβια πέριξ τῶν ναῶν πόλωσης. Δηλαδή ἀκραῖες τοποθετήσεις, καί μονῶν πού χρησιμοποιοῦνταν πρός σωστό ἤ λάθος, ἄσπρο ἤ μαύρο. Ἀλήθεια ἤ τοῦτο, σφραγίδες καί τίτλους σπουδῶν τοῦ ψέμα, δίκαιο ἤ ἄδικο. Ἐπιφυλασσόμενοι γιά κρυφοῦ σχολειοῦ, ἔγγραφα διοικητικῶν μελλοντικές προσεγγίσεις κάποιων τέτοιων ἀρχῶν τῆς ἐποχῆς πρός τούς διδάσκοντες, διλημματικῶν σχημάτων, θά κάνουμε μνεία ἀνακοινώσεις συνδικαλιστικῶν ἑνώσεων στό παρόν σημείωμα ἑνός ἐκ τῶν μεγάλων διδασκόντων γιά τή μισθοδοσία ἤ τούς δι- τέτοιων θεμάτων, πού ἔχει συντελέσει στή ορισμούς, καταστατικά συλλόγων γονέων συγγραφή πολλῶν μελετῶν, ἄρθρων, καί καί κηδεμόνων ἤ καταγγελίες τους γιά μή κυρίως ἀντιπαραθέσεων μεταξύ εἰδικῶν καί στελέχωση τῶν σχολείων, πιστοποιητικά μή εἰδικῶν ἐπιστημόνων. Πρόκειται γιά τό ἀπό ΚΔΑΥ, ΚΕΔΔΥ ἤ ΚΕΣΥ τῆς ἐποχῆς θέμα πού σχετίζεται μέ τό «Κρυφό Σχολειό». γιά μαθητές Φ.Α., διασωθέντα βραβεῖα ἤ ἀριστεῖα μαθητῶν κ.λπ., κ.λπ. Φανταζόμα- 1i. Μέ ἀφετηρία μαρξιστές ἱστορικούς στε, ὅτι οἱ ἀρνούμενοι καλοί ἐπιστήμονες (καί ὄχι μόνο) πού εἶχαν ὡς στόχο τήν ὑπο- καί μελετητές τήν ὕπαρξή του, κάτι τέτοιο στήριξη τῆς ἰδεολογικῆς τους πλατφόρμας ἀναζητοῦν. Ἴσως ἀκόμα κάποια βεβαίωση ὅτι ἡ ἐπανάσταση τοῦ ’21 ἦταν ταξική, μέ μισθοδοσίας ἤ ἔγγραφα μεταθέσεων τῶν φυσική νομοτέλεια νά μήν θέλουν ἐπ’ οὐδε- διδασκόντων, ἤ ἴσως κάποιο μητρῶο μα- νί νά φανεῖ ὅτι ἡ χριστιανική πίστη καί ἡ θητῶν, ἤ ἔστω ἕνα ἀντίγραφο πρακτικοῦ Ἐκκλησία διεδραμάτισαν ἔστω κάποιο ρόλο, τοῦ συλλόγου διδασκόντων. Ἐάν δέν ἦταν διακινήθηκε ἡ θέση περί τοῦ μύθου τοῦ κίνητρο ἡ ἰδεολογική στράτευση, ἡ ἐναγώ- κρυφοῦ σχολειοῦ. Τό βασικό ἐπιχείρημα νια ἀναζήτηση παρόμοιων μέ τά ἀνωτέρω ὅτι δέν βρέθηκε σχετικό ἀποδεικτικό ὑλικό, τεκμηρίων, θά κρινόταν ἐπιεικῶς ἀφελής. τρόπον τινά ἐντάσσει τήν συζήτηση γιά τήν ὕπαρξη τοῦ κρυφοῦ σχολειοῦ στήν κατηγο- 1ii. Οἱ καλοί μελετητές, ἐξυπηρετοῦνται ρία τοῦ ἀδικήματος, δεδομένου ὅτι καθιστᾶ ἀπό τόν τεχνικό ὅρο «σχολεῖο» καί τόν ἀπαραίτητη τήν εὕρεση ἀποδεικτικοῦ ὑλι- ἀνάγουν στήν ἔννοια πού τό κατανοοῦμε κοῦ γιά νά στοιχειοθετηθεῖ κάποιο ἀδίκημα. σήμερα, ἤ τό γνωρίζουμε ἀπό τήν φυσιο- λογική –ὅπου ὑπῆρχε– λειτουργία του. Καί 33

πράγματι, ὑπῆρχαν κάποια περιορισμένα νη ἐκπαιδευτική ἤ μορφωτική διαδικασία. σχολεῖα μέ μιά φυσιολογική ἥ ὑποτυπώδη Καί παρά τήν «συντριπτική» κατά τήν ἄπο- λειτουργική δομή. Δέν διεκδίκησε ἡ Κων/ ψή τους ἐπιχειρηματολογία, ὅτι οἱ Τοῦρκοι λη τήν ὕπαρξη κρυφοῦ σχολειοῦ, οὔτε ἄλλα ὄχι μόνο δέν ἐμπόδιζαν τήν ἐκπαίδευση κέντρα τοῦ ὑπόδουλου γένους. Κυρίως οἱ τῶν ὑπόδουλων ἀλλά πολύ περισσότερο περιοχές πού ἦσαν ἐκτός τῶν μεγάλων κέ- δέν ἐνοχλοῦνταν ἀπ’ αὐτήν (!!!), πρέπει νά ντρων τοῦ ἑλληνισμοῦ καί στεροῦνταν τήν δώσουν οἱ ἴδιοι μιά ἑρμηνεία καί νά πα- ἐκπαίδευση, ὅταν καί ὅσο μποροῦσαν, μέ ρουσιάσουν μιά «ἱστορία τῆς ἐκπαίδευσης», τά ὑποτυπώδη μέσα καί τήν ἀξιοποίηση τῆς φανερῆς καί θεσμικῆς κατά τά λεγόμενά τῶν λίγων γνώσεων κάποιων κληρικῶν ἤ τους, κατά τήν περίοδο τῆς τουρκοκρατίας. μοναχῶν, ἐνδεχομένως καί κάποιου πού Νά ἀπαριθμήσουν σχολεῖα κανονικά καί ἤξερε γραφή καί ἀνάγνωση καί βρισκόταν φανερά, δασκάλους καί σχολικές ἐφορεῖες σέ κάποια τέτοια περιοχή, μέ ἄγνωστη χρο- ὅπως στήν Κωνσταντινούπολη καί στόν νική διάρκεια, ἀναφέρθηκαν σέ ἱστορικά Πόντο, περιοχές δηλαδή πού πράγματι ἔργα ὡς ἔχουσες «κρυφό σχολειό», δηλαδή ἔχουμε μαρτυρίες, καί σέ ἄλλα μέρη τῆς μιά μορφή ὑποτυπώδους παροχῆς στοιχει- Ἑλλάδος. Καί νά δώσουν ἐπίσης μιά ἀπά- ώδους γνώσης, ἄγνωστης διάρκειας, καί ντηση, γιατί –ἡ πιό γνωστή περίπτωση τῆς κυρίως στενοῦ ὁρίζοντα. περιόδου–ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός πῆγε στό Ἅγιο Ὄρος γιά νά λάβει περαιτέρω μόρ- 1iii. Νομίζουν λοιπόν, ὅτι κάνουμε φωση, καί γιατί ἔφυγε καί γύριζε ἀπό χω- λόγο γιά μιά ὀργανωμένη καί μεθοδευμέ- ριό καί κωμόπολη σέ χωριό καί κωμόπολη «Κάμε, Χριστέ καί Παναγιά, καί θρέψε τό παιδί μου, Νά μεγαλώση, νά θραφῆ, καλό παιδί νά γίνη. Τύχη χρυσή ἄς τοῦ δίνεται καί φώτιση μεγάλη. Νά μάθη γράμματα πολλά καί φρόνιμο νά γίνη, Γιά νά κερδίζη χρήματα, παντοῦ καλά νά κάμνη. Ἕνα καί εἴκοσι σκολειά μ' ἀληθινούς δασκάλους. Νά μάθουν γράμματα οἱ φτωχοί, ἀνθρῶποι νά γενοῦνε. Νά μάθουν πώς 'ρφανέψαμεν ἀπό τούς ἄρχοντάς μας, Νά μάθουν πώς ξεχάσαμε τοῦ Γένου μας τά φρένα, Πώς ὁ καθείς μας χρεωστεῖ βοήθιεαν νά δίνη Εἰς τά σχολειά, στίς Ἐκκλησιές καί στά ὀρφανεμένα». Ἑλληνικό νανούρισμα Μαστιχοχωρίων Χίου, στοῦ Νικολάου Πολίτη, «Ἐκλογαί ἀπό τά τραγούδια τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ» 34

καί κινητοποιοῦσε μέ ἱερή φλό- γα τούς ὑπόδουλους νά βροῦν κάποιο δάσκαλο νά μάθει τά παιδιά τους γράμματα, καί τούς βοηθοῦσε νά φτιάχνουν αἴθου- σες γιά νά ἔχουν χῶρο τά παιδιά νά μάθουν γράμματα. Καί γιατί, ἄν αὐτό ἐπιτρεπόταν, ἔφτασε ἡ δράση του αὐτή νά τόν ὁδηγήσει στόν μαρτυρικό θάνατο. 1iv. Δέν θά χρειαστεῖ στό πα- τῆς ἐκκλησίας, ἦταν ὅλοι τόσο ἀδύναμοι ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 ρόν σημείωμα νά κάνουμε λόγο νά ἀντιδράσουν καί νά καταγγείλουν τό γιά τήν ἀπόρριψη ἀπό τήν μερί- ψεῦδος ἤ ἔστω νά σταματήσουν τήν διά- δα αὐτή τῶν ἱστορικῶν καί συγγραφέων δοσή του καί τήν ἀναπαραγωγή του; τῆς σημασίας πού δόθηκε στόν περίφημο πίνακα τοῦ Γύζη «Τό κρυφό Σχολειό». Ἤ Φυσικά, τά ἐρωτήματα δέν σταματοῦν γιά τό πῶς προσπαθοῦν νά πείσουν ὅτι τό ἐδῶ. Ἀποφύγαμε βιβλιογραφικές ἀναφο- δημῶδες ποίημα γιά τό λαμπρό φεγγαράκι ρές καί μνεία προσώπων εὐελπιστώντας δέν ἔχει θέση στήν ὑπόθεση τοῦ κρυφοῦ ὅτι κάτι πιό συστηματικό θά δώσουμε στό σχολειοῦ. Πράγματι, κανείς δέν τό ἄκουσε, μέλλον. κανείς δέν τό μαγνητοφώνησε, καί κανείς δέν εἶχε λόγο νά τό λέει. Ἡ Ἑλλαδική Ἐκκλησία, ἡ ὁποία προε- τοιμάζεται γιά τήν ἐπέτειο τῶν διακοσίων 2. Τά ἐρωτήματα, γιά νά μή μακρύνουμε χρόνων, εἴμαστε σίγουροι ὅτι θά ἀξιοποιή- τό λόγο, τά οὐσιώδη κατά τή γνώμη μας σει τούς πολλούς καί καταξιωμένους ἱστο- πού πρέπει νά ἀπαντηθοῦν ἀπό ὅλους τούς ρικούς καί ἐρευνητές, ὥστε νά δώσει μιά ἐνισταμένους ἤ ἀρνουμένους τήν ὕπαρξή πλήρη καί τεκμηριωμένη ἀπάντηση ἐπί τοῦ τους εἶναι: θέματος σέ κάθε καλοπροαίρετο. 1. Γιατί οἱ πρόγονοί μας μετά τήν ἀπε- 2. ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ λευθέρωση ἔδειξαν τέτοια δίψα γιά μάθηση ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ καί τήν ἵδρυση σχολείων; Τά δικαιώματα τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως στήν 2. Ἄν ὑπῆρχε δυνατότητα ἐκπαίδευσης πολιτική ἐπιστήμη καταγράφονται, εἶναι ἱερά κατά τήν τουρκοκρατία, πού ὀφειλόταν τέ- καί ἀπαραβίαστα. Δέν εἶναι τοῦ παρόντος νά τοια καί τόση ἀγραμματοσύνη (= ἀναλφα- ἀναφερθοῦμε στήν σημασία πού ἔδωσε στό βητισμός) ἀκόμα καί σέ ὁμάδες προεστῶν ἀπόλυτο δικαίωμα τοῦ σεβασμοῦ τῆς προσωπι- καί σημαινόντων ἀγωνιστῶν τῆς ἐπανά- κότητας, πού εἶναι ὁ πυρήνας τῶν δικαιωμάτων, στασης; ὁ χριστιανισμός. Μέ κυριότερο, τό θέμα τῆς ἱσότητας, ὅπως καί σέ ἄλλο ἄρθρο τοῦ παρόντος 3. Γιατί γιά τόσα χρόνια, συγκεκριμένοι τεύχους ἐκτενῶς ἀναπτύσσεται. Ὁ «δυτικός» χῶροι φημισμένων μονῶν, ταυτίστηκαν μέ ἄνθρωπος (ἄνδρας ἤ γυναίκα) ἀπολαμβάνει τή λειτουργία «κρυφῶν σχολειῶν»; Ποιά ἡ ἀνάγκη νά διαδίδεται κάτι τέτοιο ἄν ἦταν ψευδές; Καί ἄν ἦταν ὅπως ὑποστηρίζουν ὑποκινούμενη ψευδολογία ἐκ μέρους 35

δικαιώματα καί σεβασμό, ἀνεξαρτήτως φυλῆς, του, ἡ κυβέρνηση νομοθέτησε καί προσέθεσε θρησκείας, καταγωγῆς κ.λπ. στήν ἀνωτέρω Ἐθνική Ἐπιτροπή, πέντε (5) μέλη τῆς ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, καθώς καί δύο μέλη Φαίνεται ὅμως ὅτι ἔχει ἐπέλθει ἕνας «χορτα- τῆς κοινότητας τῶν Ρομά. Ὑπενθυμίζουμε ότι σμός» δικαιωμάτων, –ἄν μπορεῖ κάτι τέτοιο νά ἡ ἀνωτέρω πρώτη ἀναφερομένη κοινότητα, εἰπωθεῖ– ἤ ἔχουν βρεθεῖ τρόποι καταπάτησης περιλαμβάνει σύμφωνα μέ τά ἀρχικά της Λε- αὐτῶν ἀπό τίς ἐξουσίες τοῦ «κόσμου τούτου», σβίες, ὁμοφυλόφιλους, ἀμφιφυλόφιλους, Τράνς γεγονός πού ἔχει ὁδηγήσει τίς «δυτικές» κοινω- (τραβεστί), κουΐ κ.λπ. Ἡ κυβέρνηση λοιπόν, θε- νίες σέ δημιουργία θεσμῶν γιά τήν προστασία ώρησε ὅτι στήν Ἐθνική Ἐπιτροπή, οἱ ἀνωτέρω, αὐτῶν τῶν δικαιωμάτων ἀπό ἔκνομες ἤ παρά πέραν τῆς ἤδη ὑπάρχουσας ἐκπροσώπησης, τίς συνταγματικές (γιατί εἶναι ἀδόκιμο νά λέμε ἔπρεπε νά αὐξηθεῖ κατά πέντε ἀκόμα μέλη (!!). ἀντισυνταγματικές) ἐπιταγές τῆς πολιτείας. Πραγματική ἔκπτωση θεσμῶν. Ἡ ἀνωτέρω ἀναφερθεῖσα ἔννοια περί «χορ- Γι’ αὐτό ὁ παραιτηθείς ἐκλεγμένος Πρόεδρος τασμοῦ» σχετίζεται μέ τό ὅτι ἡ πλειοψηφία τοῦ καταγγέλλει ὅτι ἡ ἀνωτέρω προσθήκη, δείχνει κόσμου ἀγνοεῖ τί ἀκριβῶς προστατεύεται ἀπό «εὐνοϊκή μεταχείρησή τους σέ βάρος ὅλων φορεῖς ἤ ἐπιτροπές ὅπως ἄς ποῦμε στή χώρα τῶν ἄλλων ὑπερασπιστῶν τῶν δικαιωμάτων μας ἡ «Ἐθνική Ἐπιτροπή γιά τά Δικαιώματα τοῦ ἀνθρώπου, προσβάλλει τούς δεύτερους», τοῦ Ἀνθρώπου». Ἀπό ἐνημέρωση τῶν ἐφη- ἀλλά καί «ὑποβαθμίζει τό κύρος τῆς ἴδιας τῆς μερίδων (ἀρχές Απριλίου τ.ἔ.) μαθαίνουμε ὅτι Ἐθνικῆς Ἐπιτροπῆς, ἀλλοιώνει ἄκριτα τή σύν- στήν Ἑλληνική Ἐπιτροπή προεδρεύει ἕνας δι- θεσή της καί θίγει τήν ἀνεξαρτησία της» (ΑΠΕ- καστικός. Μέχρι ἐδῶ καμιά ἔκπληξη. Ὅμως, ΜΠΕ, 4-4-2019). Ποιά χώρα ἀλήθεια ἑτοιμάζου- κατά τήν ἀνωτέρω ἡμερομηνία, διαβάσαμε ὅτι με γιά τά παιδιά μας; Διερωτᾶται ἀκαδημαϊκά ὁ δικαστικός αὐτός, ἀνακοίνωσε τήν παραίτη- κάθε ἐχέφρων. σή του, γιατί κατά τήν ἀνακοίνωση-καταγγελἰα Ὑπενθυμίζουμε στούς συνδρομητές καί συνδρομήτριες τοῦ περιοδικοῦ μας, τήν ἀνανέωση τῶν συνδρομῶν τους, ὥστε νά συνεχιστεῖ ἡ ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ μας. Ἡ καταβολή μπορεῖ νά γίνει στά κατά τόπους βιβλιοπωλεῖα τῆς «ΖΩΗΣ» ἤ στούς ἀντιπροσώπους. Ἄν ἡ συνδρομή καταβληθεῖ μέσω ἠλεκτρονικῆς πληρωμῆς νά σημειώνεται τό ὄνομα τοῦ συνδρομητῆ. Τό ΙΒΑΝ γιά τραπεζική πληρωμή (Τράπεζα Eurobank) εἶναι: GR 8002602010000930100366731 36

Η ΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Τοῦ κ. Ἰωάννη Ἀγγελόπουλου, Θεολόγου, δρ. Θεολογίας, Δ/ντῆ Λυκείου (Συνέχεια ἀπό τό προηγούμενο τ. 632) ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 Ἰδιαιτέρως οἱ Ὁμιλίες στὴν Ἑξαήμερο, τῶν ποικίλων γεγονότων, τὰ ὁποῖα μνη- γέμουν ἀπὸ ἐπιστημονικὲς γνώσεις. Ὁ μονεύει μετὰ θαυμαστῆς σαφηνείας καὶ ὁμότιμος καθηγητὴς τῆς Ἀστρονομίας τοῦ παρατηρητικότητος, ὑπῆρξε συγχρόνως Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Στ. Πλακίδης πα- αὐστηρότατος ἐλεγκτὴς τῶν περὶ τὴν μαγεί- ρατηρεῖ τὰ ἑξῆς: «Οἱ παλαιότεροι ἀλλὰ καὶ οἱ αν καὶ τὴν ἀστρολογίαν ἀσχολουμένων»29. νεώτεροι ἐρευνηταί, ὅσοι εἶχον τὴν εὐκαι- ρίαν νὰ μελετήσουν μετὰ προσοχῆς καὶ Ὁ ἅγιος Πατὴρ ἐπισημαίνει εὐθὺς ἐξ ἐμβαθύνουν εἰς τὸ περιεχόμενον τῶν ἐννέα ἀρχῆς ὅτι ἡ δημιουργία τοῦ σύμπαντος δὲν ὁμιλιῶν εἰς τὴν Ἑξαήμερον τοῦ Μεγάλου ἔγινε αὐτομάτως: «Οὐρανοῦ γὰρ καὶ γῆς Βασιλείου, καταλαμβάνονται ἀπὸ αἴσθη- ποίησις παραδίδοσθαι μέλλει, οὐκ αὐτομά- μα ἐκπλήξεως. Διότι βλέπουν διὰ μέσου τως συνενεχθεῖσα, ὥς τινες ἐφαντάσθησαν, τῶν σκέψεων καὶ ἰδεῶν, αἵτινες ἀναπτύσ- παρὰ δὲ τοῦ Θεοῦ τὴν αἰτίαν λαβοῦσα»30. σονται καὶ ἀναλύονται ἐκεῖ, πληθὺν γνώ- σεων φυσικῶν, ἀστρονομικῶν, βοτανικῶν Καὶ συνεχίζει: «Πολλὰ περὶ φύσεως κ.λπ. ὅπως ἐπίσης καὶ ποικίλας θεωρίας ἐπραγματεύσαντο οἱ τῶν Ἑλλήνων σοφοί, καὶ ἀπόψεις ἐπὶ πλείστων ὅσων ζητημά- καὶ οὐδὲ εἷς παρ’ αὐτοῖς λόγος ἕστηκεν ἀκί- των καὶ θεμάτων τῆς τότε φυσικῆς ἐν γένει νητος καὶ ἀσάλευτος, ἀεὶ τοῦ δευτέρου τὸν ἐπιστήμης. Ὁ ἀστρονόμος, ὁ φυσικὸς καὶ πρὸ αὐτοῦ καταβάλλοντος· ὥστε ἡμῖν μηδὲν γενικώτερον ὁ ἐκπρόσωπος τῶν θετικῶν ἔργον εἶναι τὰ ἐκείνων ἐλέγχειν· ἀρκοῦσι ἐπιστημῶν ἐκπλήσσεται ὄντως διὰ τὴν με- γὰρ ἀλλήλοις πρὸς τὴν οἰκείαν ἀνατροπήν. γάλην πολυμέρειαν, τὴν ἐνημερότητα καὶ Οἱ γὰρ Θεὸν ἀγνοήσαντες, αἰτίαν ἔμφρο- τὴν βαθεῖαν ἐπιστημονικὴν κατάρτισιν τοῦ να προεστάναι τῆς γενέσεως τῶν ὅλων οὐ Μεγάλου Βασιλείου. Ὁ σοφὸς οὗτος Πατὴρ συνεχώρησαν, ἀλλ’ οἰκείως τῇ ἐξ ἀρχῆς τῆς Ἐκκλησίας ἐσπούδασεν, ὡς γνωστόν, ἐν ἀγνοίᾳ τὰ ἐφεξῆς συνεπέραναν. Διὰ τοῦτο Ἀθήναις, οὐ μόνον φιλοσοφίαν, ἀλλὰ καὶ οἱ μὲν ἐπὶ τὰς ὑλικὰς ὑποθέσεις κατέφυγον, φυσικομαθηματικὰς ἐπιστήμας, μεταξὺ τοῖς τοῦ κόσμου στοιχείοις τὴν αἰτίαν τοῦ δὲ αὐτῶν καὶ τὴν Ἀστρονομίαν. Ἐγκρατὴς παντὸς ἀναθέντες· οἱ δὲ ἄτομα καὶ ἀμερῆ τῶν ἐπιστημονικῶν περὶ τὴν σπουδὴν τῶν σώματα, καὶ ὄγκους καὶ πόρους συνέχειν ἄστρων ἀληθειῶν ἐν τῷ ὑπὸ τῆς ἐποχῆς του τὴν φύσιν τῶν ὁρατῶν ἐφαντάσθησαν. Νῦν ἐπιτρεπομένῳ μέτρῳ, πρὸς δὲ τούτοις καὶ μὲν γὰρ συνιόντων ἀλλήλοις τῶν ἀμερῶν ὀξὺς παρατηρητὴς τῆς περὶ αὐτὸν φύσεως, σωμάτων, νῦν δὲ μετασυγκρινομένων, τὰς ὅπως κατ’ ἐπανάληψιν ἀποδεικνύεται ἐκ 29. Ἀκτῖνες, 1955, σ. 11. 30. Μ. Βασιλείου, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ὁμιλία Α΄, 1 (ΒΕΠ 51, 185). 37

γενέσεις καὶ τὰς φθορὰς ἐπιγίνεσθαι· καὶ ἄστρων, καὶ στηριγμούς, καὶ ἀποκλίσεις, τῶν διαρκεστέρων σωμάτων τὴν ἰσχυροτέ- καὶ πάντων τὴν ἐπὶ τὰ προηγούμενα κί- ραν τῶν ἀτόμων ἀντεμπλοκὴν τῆς διαμονῆς νησιν δι’ ἀκριβείας τηρήσαντες· καὶ διὰ τὴν αἰτίαν παρέχειν. Ὄντως ἱστὸν ἀράχνης πόσου χρόνου τῶν πλανωμένων ἕκαστος ὑφαίνουσιν οἱ ταῦτα γράφοντες, οἱ οὕτω τὴν ἑαυτοῦ περίοδον ἐκπληροῖ· μίαν τῶν λεπτὰς καὶ ἀνυποστάτους ἀρχὰς οὐρανοῦ πασῶν μηχανὴν οὐκ ἐξεῦρον πρὸς τὸ τὸν καὶ γῆς καὶ θαλάσσης ὑποτιθέμενοι. Οὐ γὰρ Θεὸν ἐννοῆσαι ποιητὴν τοῦ παντός, καὶ ᾔδεσαν εἰπεῖν, ‘ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς κριτὴν δίκαιον, τὴν ἀξίαν ἀντίδοσιν τοῖς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν’. Διὰ τοῦτο ἀκυ- βεβιωμένοις ἐπάγοντα»34. βέρνητα καὶ ἀδιοίκητα εἶναι τὰ σύμπαντα, ὡς ἂν τύχῃ φερόμενα, ὑπὸ τῆς ἐνοικούσης Στὶς Ὁμιλίες στὴν Ἑξαήμερο ἔχομε μία αὐτοῖς ἀθεότητος ἠπατήθησαν»31. πρώιμο ἐπιστημονικὴ θεώρησι τοῦ χρό- νου. Ὁ καθηγητὴς Σ. Σβολόπουλος γράφει Ἡ κτίσις εἶναι ἔναρχος καὶ μικρὸ μέρος σχετικά: «Ἀναλύων ὁ Βασίλειος τὴν λέξιν τῆς δυνάμεως τοῦ Δημιουργοῦ: «Τί καλὴ “ἀρχή” δεικνύει εὐθὺς ἀμέσως ἐξαιρετικὴν ἡ τάξις; Ἀρχὴν πρῶτον ἐπέθηκεν, ἵνα μὴ χρῆσιν τῆς διαλεκτικῆς μεθόδου μὲ ἀνά- ἄναρχον αὐτὸν οἰηθῶσί τινες. Εἶτα ἐπήγαγε πτυξιν τῆς μαθηματικῆς ἐννοίας τοῦ ση- τό, ‘ἐποίησεν’, ἵνα δειχθῇ, ὅτι ἐλάχιστον μείου, τοῦ ἀδυνάτου τῆς διαιρετότητός του, μέρος τῆς τοῦ δημιουργοῦ δυνάμεώς ἐστι τῆς ἐννοίας τοῦ χρόνου καὶ τῆς ἀρχῆς τοῦ τὸ ποιηθέν. Ὡς γὰρ ὁ κεραμεὺς ἀπὸ τῆς χρόνου, καταλήγων εἰς τὸ ἀδύνατον τῆς αὐτῆς τέχνης μυρία διαπλάσας σκεύη, οὔτε ὑπάρξεως ἀπειρίας ἀρχῶν χρόνου. Ἀλλὰ τὴν τέχνην οὔτε τὴν δύναμιν ἐξανάλωσεν· δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ὑπῆρξε χρόνος πρὸ τῆς οὕτω καὶ ὁ τοῦ παντὸς τούτου δημιουργός, δημιουργίας τῆς ὕλης, ἀφοῦ ἡ ἔννοια τοῦ οὐχ ἑνὶ κόσμῳ σύμμετρον τὴν ποιητικὴν χρόνου εἶναι συνυφασμένη μὲ τὴν ἔννοιαν ἔχων δύναμιν, ἀλλ’ εἰς τὸ ἀπειροπλάσιον τῆς μεταβολῆς. Συνεπῶς ἡ Δημιουργία τοῦ ὑπερβαίνουσαν, τῇ ῥοπῇ τοῦ θελήματος κόσμου ἦτο στιγμιαία καὶ ἄχρονος. Ἀφοῦ μόνῃ εἰς τὸ εἶναι παρήγαγε τὰ μεγέθη τῶν ὅμως ὁ κόσμος ἔχει ἀρχή, δὲν ἀμφιβάλλει ὁρωμένων»32. ὅτι θὰ ἔχη ὁ κόσμος καὶ τέλος»35. Τὰ κτίσματα ὡς ἔναρχα ἔχουν καὶ τέλος: Κατὰ τὴν διατύπωση τοῦ πατρός, ὅπως «Τὰ ἀπὸ χρόνου ἀρξάμενα πᾶσα ἀνάγκη ἐπεσήμανε ὁ ἀείμνηστος καθηγητὴς Κω- καὶ ἐν χρόνῳ συντελεσθῆναι. Εἰ ἀρχὴν ἔχει τσάκης «Ὁ χρόνος εἶναι τὸ ‘συμπαρεκτεινό- χρονικήν, μὴ ἀμφιβάλῃς περὶ τοῦ τέλους»33. μενον τῇ συστάσει τοῦ κόσμου διάστημα’. Ἡ ἀρχὴ ὅμως αὐτὴ τοῦ κόσμου δὲν εἶναι Οἱ ἀστρονόμοι, σχολιάζει, παρατηροῦν αὐτόματος καὶ τυχαία, οὔτε πάλιν ὁ κόσμος τὰ ἄστρα, ἀλλὰ ἀγνοοῦν τὸν Θεό: «Ἀλλ’ προῆλθε ἀπὸ τὴν τυχαία συνένωσι καὶ κα- οἱ τῶν ἄστρων τὰ διαστήματα καταμε- ταστροφὴ τῶν στοιχείων ἄλλου κόσμου, τροῦντες, καὶ τοὺς ἀειφανεῖς αὐτῶν καὶ τῶν ἀτόμων τῆς ὕλης, τῶν ἀδιαιρέτων ἀρκτῴους ἀπογραφόμενοι, καὶ ὅσοι περὶ μερῶν καὶ ὄγκων, ὅπως ἐφαντάσθησαν καὶ τὸν νότιον πόλον κείμενοι τοῖς μέν εἰσι ἐδίδαξαν ὡς οἱ ὑλισταί. Ἡ αἰτία τοῦ κόσμου φανεροί, ἡμῖν δὲ ἄγνωστοι· καὶ βόρειον εἶναι ‘ἔμφρων’ καὶ παντοδύναμος, εἶναι ὁ πλάτος, καὶ ζῳδιακὸν κύκλον μυρίοις δι- Θεός»36. αστήμασι διαιροῦντες· καὶ ἐπαναφορὰς 31. Μ. Βασιλείου, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ὁμιλία Α΄, 2 34. Μ. Βασιλείου, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ὁμιλία Α΄, 4 (ΒΕΠ 51, 186). (ΒΕΠ 51, 188). 32. Μ. Βασιλείου, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ὁμιλία Α΄, 2 35. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. (ΒΕΠ 51, 187). Βασίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 20-21. 33. Μ. Βασιλείου, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ὁμιλία Α΄, 2 (ΒΕΠ 51, 187). 36. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. 38

«Κατ’ αὐτὸ τὸν τρόπο ὁ σοφὸς τῆς Και- συγκρατοῦνται μὲ τὴ δύναμι τοῦ Δημιουρ- ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 σαρείας πατὴρ παρουσιάζεται μελετητὴς γοῦ. Σκέπτεται ὁ Μ. Βασίλειος ὅτι κάποια τῆς ζητήματος τῆς Δημιουργίας τοῦ ὑλι- συνεκτικὴ δύναμις, ἀόρατη ἀσφαλῶς, συ- κοῦ κόσμου καὶ τῆς εἰσαγωγῆς τῆς ἐννοίας γκρατεῖ τὰ πάντα καὶ αὐτὴ τὴν ἀναφέρει τοῦ χρόνου, ὑπὸ τόσο ἀκριβῆ μορφὴ καὶ στὸν Κτίστην – Θεόν»39. ἔκφρασι»37. Ἡ συνεκτικὴ δύναμις ποὺ ἀναφέρει Ἐνδιαφέρουσα εἶναι καὶ ἡ ἐπιστημονικὴ ταυτίζεται μὲ τὴν παγκόσμιο ἕλξι τῆς νεω- θεώρησις τοῦ μετεώρου τῆς γῆς: «Ὁ Μέ- τέρας Φυσικῆς: «Βέβαια, ἀργότερα ὁ Νεύ- γας Βασίλειος δέχεται τὴ γῆ μετέωρη στὸ των (1642-1727) ἀνακάλυψε τὴν παγκόσμιο διάστημα, ἐνῶ πολλοὶ μέχρι τότε ἐνόμιζαν ὅτι αὐτὴ ἴσως στηρίζεται σὲ κάτι ἄλλο. Ἂν Τὰ κτίσματα ὡς τοῦτο συνέβαινε πραγματικά, γράφει, θὰ ἔναρχα ἔχουν καὶ τέλος: ἔπρεπε αὐτὸ τὸ κάτι ἄλλο νὰ εἶναι βαρύτερο «Τὰ ἀπὸ χρόνου τῆς γῆς καὶ στὴ συνέχεια αὐτὸ νὰ στηρί- ἀρξάμενα πᾶσα ζεται σὲ κάτι ἄλλο. Ἀλλὰ στὴν περίπτωσι ἀνάγκη καὶ ἐν χρόνῳ αὐτή, ὅσο περισσότερο προχωροῦμε διὰ τοῦ συντελεσθῆναι. συλλογιστικοῦ αὐτοῦ τρόπου, τόσο μεγαλύ- Εἰ ἀρχὴν ἔχει χρονικήν, τερη ‘ἀναγκαζόμεθα δύναμιν ὑπεισάγειν’, μὴ ἀμφιβάλῃς ἡ ὁποία χρειάζεται γιὰ νὰ στηρίζη, νὰ συ- περὶ τοῦ τέλους». γκρατῆ καὶ νὰ ἀνθίσταται σὲ ὅλα μαζὶ τὰ τε- ράστια ποσὰ μάζης, ποὺ βρίσκονται ἐπάνω ἕλξι, ἡ ὁποία συγκρατεῖ τὰ σώματα μεταξύ ἀπὸ αὐτή. Καὶ καταλήγει στὸ συμπέρασμα τους καὶ ἡ ἴδια δύναμις ἕλκει πρὸς τὴ γῆ ὅτι εἶναι ματαιοπονία νὰ ἀναζητοῦμε καὶ ὅλα τὰ ἀντικείμενα ποὺ βρίσκονται στὴν νὰ ἐπινοοῦμε ὑλικὰ ὑποστηρίγματα τῆς γῆς, ἐπιφάνειά της ἢ σὲ ὡρισμένη ἀπόστασι γιατὶ ἡ ἐργασία καὶ τὸ σκεπτικὸ αὐτὸ θὰ μᾶς ἀπὸ αὐτή … Ἑπομένως ὁ Βασίλειος γράφων παρέσυρε σὲ ἐπινόησι ἀτελείωτης σειρᾶς τὰ ἀνωτέρω γιὰ τὴ συνεκτικὴ δύναμι τοῦ στηριγμάτων»38. Κτίστου ποὺ συγρατεῖ τὰ οὐράνια σώματα, ὁμιλοῦσε σὰν ἕνας ἐπιστήμων, ὄχι μόνον Ἀξιοσημείωτος, ἐπίσης, εἶναι ἡ ἐπιστη- τῆς ἐποχῆς του, ἀλλὰ καὶ τῶν μετέπειτα μονικὴ θεώρησις τῆς συνεκτικῆς δυνάμεως γενεῶν»40. τῆς γῆς: «Γι’ αὐτὸ ὁ πατὴρ τῆς Ἐκκλησίας συμπεραίνει. ‘ Ὅρους ἐπίθες τῇ διανοίᾳ’. « Ἔκαμεν ὁ Δημιουργὸς καὶ ἐκεῖνα ἀκό- Καὶ ὅταν ἀκούσης στοὺς Ψαλμοὺς ‘Ἐγὼ μη, τὰ ὁποῖα ἀπέχουν τοπικῶς πάρα πολὺ ἐστερέωσα τοὺς στύλους αὐτῆς’ (Ψαλμ. 74, μεταξύ των, νὰ φαίνωνται ἡνωμένα διὰ τῆς 4) στύλους νὰ ἐννοήσης ‘τὴν συνεκτικὴν μεταξύ των συμπαθείας. Διαπιστώνεται ἔτσι δύναμιν αὐτῆς’ ἡ ὁποία τὴν συγκρατεῖ. Καὶ ὅτι ὁ Βασίλειος θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθῆ ποία εἶναι ἡ δύναμις αὐτή; Μᾶς τὸ λέγει λίγο πιὸ κάτω. Διότι προσθέτει ὅτι πρέπει 39. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βα- νὰ ὁμολογοῦμε ὅτι ‘τὰ πάντα ὁμοῦ συγκρα- σίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 27. τεῖσθαι τῇ δυνάμει τοῦ κτίσαντος’. Ὅλα μαζὶ 40. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βα- Βασίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 27. σ. 22. 37. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βασίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 22. 38. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βα- σίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 24. 39

σὰν πρόδρομος τοῦ Νεύτωνος’ [Καθηγητὴς τὶς ἀκτῖνες Χ. Χωρὶς τὸ προστατευτικὸ αὐτὸ Σβολόπουλος]»41. στρῶμα θὰ καταστρεφόταν κάθε ζωὴ στὸν πλανήτη μας!»44. Ὁ καθηγητὴς Κωτσάκης, συστσηματικὸς μελετητὴς τῆς «Ἑξαημέρου» παρατηρεῖ ὅτι «Ἐντυπωσιάζει ἡ ἄποψη τοῦ Μ. Βασιλεί- «ὁ Μ. Βασίλειος ἦτο προικισμένος μὲ ἐξαί- ου γιὰ τὴν ταχύτητα τοῦ φωτός. Φαίνεται νὰ ρετα διανοητικὰ προσόντα καὶ εἶχε τὴ δυνα- προσεγγίζει τὶς σημερινὲς ἀντιλήψεις. –Βλ. τότητα, βοηθούμενος καὶ ἀπὸ τὴν πλουσία Εἰς τὴν Ἑξαήμερον PG 29, 45A–: ‘Τοιαύτη χριστιανική του πίστι καὶ κοσμοθεωρία νὰ γὰρ αὐτοῦ ἡ φύσις, λεπτὴ καὶ διαφανής, ἐμβαθύνη στὴν κατανόησι τῆς λειτουργίας ὥστε μηδεμιᾶς παρατάσεως χρονικῆς προσ- τοῦ σύμπαντος καὶ νὰ διατυπώνη ἐξαιρε- δεῖσθαι τὸ φῶς δι’ αὐτοῦ (δηλ. τοῦ οὐρανοῦ) τικὰ φωτισμένες, πρωτότυπες καὶ ὀρθὲς κρί- πορευόμενον»45. σεις καὶ σκέψεις, ἐπάνω στὸ θέμα αὐτό»42. Ὁ συστηματικὸς Θεολόγος Μ. Βασί- Πολὺ ἐνδιαφέρον εἶναι καὶ ἡ ἄποψη λειος, ὡς ἄριστος γνώστης τῶν φυσικῶν τοῦ Μ. Βασιλείου γιὰ τὴν κατανόηση καὶ ἐπιστημῶν, μᾶς δίνει ἐνδιαφέρουσες ἀπα- ἀντίληψη τοῦ φωτὸς κατὰ τὴν περίοδο ντήσεις σέ πλείστα ὅσα ἐρωτήματά μας. τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου «Τὸ φῶς ποὺ Ἐνδεικτικά: ὑπῆρχε τότε, σύμφωνα μὲ τὸν Μ. Βασίλειο, δὲν ἦταν τὸ ἡλιακὸ φῶς, ἀλλὰ τὸ πρωτό- ΦΥΛΛΑ ἀμπέλου, σοφῶς μελετημένα: γονο φῶς, ὅπως τὸ ὀνομάζει, ποὺ ἀνεχέετο «Πῶς κατέσχισται τῆς ἀμπέλου τὸ φῦλλον, καὶ συνεστέλλετο, ὥστε νὰ δημιουργεῖται ἡ ἵνα καὶ πρὸς τὰς ἐκ τοῦ ἀέρος βλάβας ὁ ἀντίθεσις ἡμέρας καὶ νύχτας … ἡ ἐπιστήμη βότρυς ἀντέχῃ, καὶ τὴν ἀκτῖνα τοῦ ἡλίου δέχεται ὅτι μπορεῖ νὰ ὑπάρξη φῶς χωρὶς διὰ τῆς ἀραιότητος δαψιλῶς ὑποδέχηται; τὴν ἄμεση παρουσία τοῦ Ἡλίου ἢ ἄλλων Οὐδὲν ἀναίτιον· οὐδὲν ἀπὸ ταὐτομάτου· ἀστέρων. Πρόκειται γιὰ τὴν παρουσία φω- πάντα ἔχει τινὰ σοφίαν ἀπόρρητον»46. τός, δηλαδὴ ἀκτινοβολίας σὲ μήκη κύματος τῆς περιοχῆς τοῦ ὀπτικοῦ παραθύρου –σὲ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ἡλίου καὶ σελήνης, μᾶς εἶναι μήκη κύματος ἀπὸ 3000-7000 Ἄνγκστρομ– χρήσιμες γιὰ τὴν πρόγνωσι: «Ἀναγκαῖαι χωρὶς νὰ ἔχουμε φωτεινοὺς ἀστέρες»43. πρὸς τὸν ἀνθρώπινον βίον αἱ ἀπὸ τῶν φω- στήρων σημειώσεις. Ἐὰν μή τις πέρα τοῦ «Ἡ ἄλλη ἐξήγησι ποὺ δίνει … εἶναι ὅτι μέτρου τὰ ἀπ’ αὐτῶν σημεῖα περιεργάζηται, ἀπὸ τὴν ἐξάτμισι τῶν ὑδάτων, οἱ ὑδρατμοὶ χρησίμους αὐτῶν τὰς ἐκ τῆς μακρᾶς ἐμπει- τῆς ἀτμόσφαιρας δημιουργοῦν ἕνα προ- ρίας παρατηρήσεις εὑρήσει. Πολλὰ μὲν γὰρ στατευτικὸ προπέτασμα, ‘ἕνα ἀέριον ὕδωρ’ περὶ ἐπομβρίας ἐστὶ μαθεῖν· πολλὰ δὲ περὶ ποὺ ἐμποδίζει νὰ εἰσχωρήση στὴ Γῆ ὑπερ- αὐχμῶν καὶ πνευμάτων κινήσεως»47. βολικὴ θερμότης. Ἂν αὐτὸ τὸ προπέτασμα δὲν ὑπῆρχε ‘τί ἂν ἐκώλυεν αὐτόν, τὸν φλο- ΧΕΙΜΩΝ: πῶς δημιουργεῖται: «Χειμὼν γώδη δηλαδὴ αἰθέρα, πάντα φλογίζοντα καὶ μὲν γὰρ γίνεται, τοῖς νοτίοις μέρεσι τοῦ καταπιμπρῶντα τὴν συνεχῆ ὁμοῖ ἐν τοῖς ἡλίου προσδιατρίβοντος, καὶ πολὺ τὸ νυ- οὖσιν ἐξαναλῶσαι νοτίδα;’ … Οἱ ὑδρατμοὶ κτερινὸν σκίασμα περὶ τοῦ τὸν καθ’ ἡμᾶς συγκρατοῦν – μαζὶ μὲ τὸ ἐλαφρὸ στρῶμα τόπον ἀποτελοῦντος· ὥστε καταψύχεσθαι τοῦ ὄζοντος – τὶς ὑπεριώδεις ἀκτῖνες καὶ 44. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βα- 41. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βα- σίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 50. σίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 29. 45. Νίκου Ματσούκα, Ἐπιστήμη, φιλοσοφία καὶ θεολογία 42. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βα- στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου (Θεσσαλονίκη: σίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 35. Πουρναρᾶς, 19902), σ. 131, ὑπσμ. 60. 43. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. Βα- 46. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Ε΄, 8 σίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 40. (ΒΕΠ 51, 230). 47. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ΣΤ΄, 4 (ΒΕΠ 51, 236). 40

μὲν τὸν περὶ γῆν ἀέρα, πάσας ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 δὲ τὰς ὑγρὰς ἀναθυμιάσεις συ- νισταμένας περὶ ἡμᾶς, ὄμβρων τε πάλιν ταῖς κατὰ ὑφαιρέσεσι φθίνει τε καὶ αἰτίαν καὶ κρυμῶν καὶ νιφάδος διόλλυται, καὶ μειούμενα καθαιρεῖται. Ὥστε ἀμυθήτου παρέχειν»48. ἐκ τοῦ κατὰ τὴν σελήνην θεάματος παιδεύ- εσθαι ἡμᾶς τὰ ἡμέτερα, καὶ τῆς ταχείας τῶν ΗΜΕΡΑ: τί εἶναι: «Ὥστε οὐκ ἀνθρωπίνων περιτροπῆς λαμβάνοντας ἄν τις ἁμάρτοι, ἡμέραν ὁρισά- ἔννοιαν, μὴ μέγα φρονεῖν ταῖς εὐημερίαις μενος εἶναι τὸν ὑπὸ τοῦ ἡλίου τοῦ βίου, μὴ ἐπαγάλλεσθαι δυναστείαις, πεφωτισμένον ἀέρα· ἤ, ἡμέραν μὴ ἐπαίρεσθαι πλούτου ἀδηλότητι, περι- εἶναι χρόνου μέτρον ἐν ᾧ ἐν τῷ φρονεῖν τῆς σαρκὸς περὶ ἣν ἡ ἀλλοίωσις, ὑπὲρ γῆν ἡμισφαιρίῳ ὁ ἥλιος ἐπιμελεῖσθαι δὲ τῆς ψυχῆς ἧς τὸ ἀγαθόν διατρίβει»49. ἐστιν ἀκίνητον»52. ΕΤΟΣ: ἡλιακό, τί εἶναι: «Ἡλι- ΛΟΓΙΣΜΟΣ: πλέον ἀξιόπιστος τῶν ακὸς δέ ἐστιν ἐνιαυτὸς ἡ ἀπὸ τοῦ ὀφθαλμῶν γιὰ τὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευ- αὐτοῦ σημείου ἐπὶ τὸ αὐτὸ ση- να: «Μὴ τοίνυν μηδὲ σελήνην ὀφθαλμῷ μεῖον κατὰ τὴν οἰκείαν κίνησιν μετρήσῃς, ἀλλὰ λογισμῷ, ὃς πολλῷ τῶν τοῦ ἡλίου ἀποκατάστασις»50. 52. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ΣΤ΄, 10 ΟΦΘΑΛΜΟΙ: δὲν εἶναι (ΒΕΠ 51, 243). ἀσφαλὲς κριτήριο: «Συναιρεῖσθαι γὰρ πέφυκεν ἐν τοῖς μεγίστοις δι- αστήμασι τὰ μεγέθη τῶν ὁρωμέ- νων, τῆς ὁρατικῆς δυνάμεως οὐκ ἐξικνουμένης τὸν μεταξὺ τόπον διαπερᾶν, ἀλλ’ οἱονεὶ ἐνδαπανω- μένης τῷ μέσῳ, καὶ κατ’ ὀλίγον αὐτῆς μέρος προσβαλλούσης τοῖς ὁρατοῖς. Μικρὰ οὖν ἡ ὄψις ἡμῶν γινομένη, μικρὰ ἐποίησε νομίζεσθαι τὰ ὁρώμενα, τὸ οἰκεῖον πάθος τοῖς ὁρατοῖς ἐπιφέρουσα. Ὥστε ψεύδεται ἡ ὄψις, ἄπιστον τὸ κριτήριον»51. ΣΕΛΗΝΗ ὁ κύκλος της, διδάσκει ἠθικὴ συμπεριφορά: «Ἢ γὰρ ὥστε ἡμῖν ὑπόδειγμα ἐναργὲς παρέχειν τῆς ἡμετέρας φύσεως· ὅτι οὐδὲν μόνιμον τῶν ἀνθρωπίνων, ἀλλὰ τὰ μὲν ἐκ τοῦ μὴ ὄντος πρόεισιν εἰς τὸ τέλειον, τὰ δὲ πρὸς τὴν οἰκείαν ἀκμὴν φθάσαντα καὶ τὸ ἀκρότατον μέτρον ἑαυτῶν αὐξηθέντα, 48. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ΣΤ΄, 8 (ΒΕΠ 51, 240). 49. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ΣΤ΄, 8 (ΒΕΠ 51, 241). 50. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ΣΤ΄, 8 (ΒΕΠ 51, 241). 51. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ΣΤ΄, 9 (ΒΕΠ 51, 242). 41

ὀφθαλμῶν ἀκριβέστερός ἐστι πρὸς ἀληθείας ὠθεῖ νὰ καταφεύγωμε σὲ Αὐτόν: «Ταῦτά εὕρεσιν»53. σοι εἰς προτροπὴν τοῦ αἰτεῖν παρὰ Θεοῦ τὰ πρὸς σωτηρίαν διὰ τῆς περὶ τὰ ἄλογα ΖΩΑ: ἔχουν μνήμη: «ἀκριβεῖς δὲ μνῆμαι τοῦ Θεοῦ προνοίας νενομοθέτηται. Τί οὐκ τῶν παρελθόντων παρὰ τοῖς πλείστοις τῶν ἂν γένοιτο τῶν παραδόξων ἕνεκεν σοῦ, ὃς τετραπόδων»54. κατ’ εἰκόνα γέγονας τοῦ Θεοῦ, ὅπουγε ὑπὲρ ὄρνιθος οὕτω μικρᾶς ἡ μεγάλη καὶ φοβερὰ ΖΩΑ: ἡ ψυχή τους, ὑλική: «γῆ ἐστι τῶν κατέχεται θάλασσα, ἐν μέσῳ χειμῶνι γαλή- κτηνῶν ἡ ψυχή. Μὴ νόμιζε πρεσβυτέραν νην ἄγειν ἐπιταχθεῖσα;»58. εἶναι τῆς τοῦ σώματος αὐτῶν ὑποστάσεως μηδὲ ἐπιδιαμένουσαν μετὰ τὴν τῆς σαρκὸς ΣΟΦΟΙ: οἱ ἀσχολούμενοι μὲ τὰ μάταια, διάλυσιν. Φεῦγε φληνάφους τῶν σοβαρῶν ὁμοιάζουν στὴν κουκουβάγια: «Πῶς ἐοίκασι φιλοσόφων, οἳ οὐκ αἰσχύνονται τὰς ἑαυτῶν τοῖς ὄμμασι τῆς γλαυκὸς οἱ περὶ τὴν ματαί- ψυχὰς καὶ τὰς κυνείας ὁμοειδεῖς ἀλλήλαις αν σοφίαν | ἐσχολακότες. Καὶ γὰρ ἐκείνης ἡ τιθέμενοι· οἱ λέγοντες ἑαυτοὺς γεγενῆσθαί ὄψις, νυκτὸς μὲν ἔρρωται, ἡλίου δὲ λάμψα- ποτε καὶ γυναῖκας καὶ θάμνους καὶ ἰχθύας ντος ἀμαυροῦται. Καὶ τούτων μὲν ἡ διάνοια θαλασσίους. Ἐγὼ δὲ εἰ μὲν ἐγένοντό ποτε ὀξυτάτη μέν ἐστι πρὸς τὴν τῆς ματαιότητος ἰχθῦς οὐκ ἄν εἴποιμι, ὅτι δὲ ἐν ᾧ ταῦτα θεωρίαν, πρὸς δὲ τὴν τοῦ ἀληθινοῦ φωτὸς ἔγραφον τῶν ἰχθύων ἦσαν ἀλογώτεροι, καὶ κατανόησιν ἐξημαύρωται»59. πάνυ εὐτόνως διατειναίμην»55. « Ἔχει ἐνδιαφέρον νὰ δεῖ κανεὶς πῶς ΜΕΛΙΣΣΑ: δημιουργεῖ τὴν κηρύθρα σὲ ἔκανε ὁ Μ. Βασίλειος τὸ μπόλιασμα τῶν ἐπάλληλα ἑξάγωνα: «Κατάμαθε πῶς τὰ τῆς θύραθεν γνώσεων στὴ θεολογία, κατὰ τὸν γεωμετρίας εὑρέματα πάρεργά ἐστι τῆς σο- τρόπο τοῦ ἐγκεντρισμοῦ ‘τῆς κατὰ φύσιν φωτάτης μελίσσης. Ἑξάγωνοι γὰρ πᾶσαι καὶ ἀγριελαίου εἰς καλλιέλαιον’, ὅπως χαρακτη- ἰσόπλευροι τῶν κηρίων αἱ σύριγγες, οὐκ ριστικὰ λέγει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος (Ρωμ. ἐπ’ εὐθείας ἀλλήλαις κατεπικείμεναι, ἵνα 11, 24)»60. μὴ κάμνωσιν οἱ πυθμένες τοῖς διακένοις ἐφηρμοσμένοι· ἀλλ’ αἱ γωνίαι τῶν κάτωθεν «Οἱ ἴδιοι οἱ νόμοι εἶναι ἕνα θαῦμα καὶ ἑξαγώνων, βάθρον καὶ ἔρεισμα τῶν ὑπερ- κάθε νέα δημιουργικὴ ἐπέμβαση τοῦ Θεοῦ κειμένων εἰσίν, ὡς ἀσφαλῶς ὑπὲρ ἑαυτῶν εἶναι μιὰ ἀπὸ τὶς ἄπειρες θεῖες δυνατότητες μετεωρίζειν τὰ βάρη, καὶ ἰδιαζόντως ἑκάστῃ νὰ κάνει νόμους. Γι’ αὐτὸ ποτὲ ὁ Θεὸς ἢ ἕνα κοιλότητι τὸ ὑγρὸν ἐγκατέχεσθαι»56. ὁποιοδήποτε θαῦμα δὲν συγκρούεται μὲ τὴ φυσικὴ νομοτέλεια, μέσα στὴν ἑνιαία δομὴ ΠΕΛΑΡΓΟΙ: μᾶς διδάσκουν φιλοστοργία τοῦ σύμπαντος καὶ τῆς ἱστορίας, ὡς προέ- πρὸς γονεῖς: «Ἡ δὲ περὶ τοὺς γηράσαντας κταση κατὰ κάποιο τρόπο τῆς ὑπάρχουσας τῶν πελαργῶν πρόνοια ἐξήρκει τοὺς παῖδας νομοτέλειας»61. ἡμῶν, εἰ προσέχειν ἐβούλοντο, φιλοπάτορας καταστῆσαι»57. «Τὸ βιβλικὸ κοσμοείδωλο λοιπὸν μο- λονότι ἔχει τὴ λογικὴ διάθρωση, τελικὰ ΠΡΟΝΟΙΑ: τοῦ Θεοῦ πρὸς τὰ ἄλογα, μᾶς 53. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, ΣΤ΄, 11 58. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Η΄, 5 (ΒΕΠ 51, 244). (ΒΕΠ 51, 259). 54. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Η΄, 1 59. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Η΄, 7 (ΒΕΠ 51, 254). (ΒΕΠ 51, 260-261). 55. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Η΄, 2 60. Νίκου Ματσούκα, Ἐπιστήμη, φιλοσοφία καὶ θεολογία (ΒΕΠ 51, 255). στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου (Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 19902), σ. 64. 56. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Η΄, 4 (ΒΕΠ 51, 258). 61. Νίκου Ματσούκα, Ἐπιστήμη, φιλοσοφία καὶ θεολογία στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου (Θεσσαλονίκη: 57. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Η΄, 5 Πουρναρᾶς, 19902), σ. 69. (ΒΕΠ 51, 258). 42

δὲν εἶναι μιὰ ἐννοιοκρατικὴ ἢ θεωρητικὴ εὔστροφος καὶ πρὸς πᾶσαν χρείαν λόγου ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2019 σύλληψη· εἶναι μιὰ ἐμπειρία ἀπὸ τὴ δράση τῷ ποικίλῳ τῆς κινήσεως ἐξαρκοῦσα. Ὀδό- τοῦ ζῶντος Θεοῦ μέσα στὴ φύση καὶ τὴν ντες, ὁμοῦ μὲν φωνῆς ὄργανα, ἰσχυρὰν τῇ ἱστορία»62. γλώττῃ τὴν ἀντέρεισιν παρεχόμενοι, ὁμοῦ δὲ καὶ τροφῆς ὑπηρέται, οἱ μὲν τέμνοντες δ. Ἀξιοποίησις τῆς Ἰατρικῆς. Ἀπὸ τὴν ὁμι- αὐτήν, οἱ δὲ λεαίνοντες. Καὶ οὕτω πάντα λία του εἰς τὸ Πρόσεχε σεαυτῷ ἀποσποῦμε λογισμῷ ἐπιπορευόμενος τῷ προσήκοντι μία παράγραφο, στὴν ὁποία διακρίνονται καὶ καταμανθάνων ὁλκὴν ἀέρος διὰ τοῦ οἱ ἔξοχες φυσιολογικὲς καὶ ἀνθρωπολογικὲς πνεύμονος, τοῦ θερμοῦ φυλακὴν ἐπὶ τῆς γνώσεις τοῦ ἁγίου Πατρός: «Πρόσχες, εἰ δο- καρδίας, ὄργανα πέψεως, ὀχετοὺς αἵματος, κεῖ, μετὰ τὴν τῆς ψυχῆς θεωρίαν καὶ τῇ τοῦ ἐκ πάντων τούτων τὴν ἀνεξιχνίαστον σοφί- σώματος κατασκευῇ καὶ θαύμασον ὅπως αν τοῦ ποιήσαντός σε κατόψει, ὡς ἂν καὶ πρέπον αὐτὸ καταγώγιον τῇ λογικῇ ψυχῇ ὁ αὐτόν σε εἰπεῖν μετὰ τοῦ προφήτου· ‘ἐθαυ- ἀριστοτέχνης ἐδημιούργησεν. Ὄρθιον ἔπλα- μαστώθη ἡ γνῶσις σου ἐξ ἐμοῦ’. ‘Πρόσεχε’ σε μόνον τῶν ζῴων τὸν ἄνθρωπον, ἵνα ἐξ οὖν ‘σεαυτῷ’, ἵνα προσέχῃς Θεῷ»63. αὐτοῦ τοῦ σχήματος εἰδῇς, ὅτι τῆς ἄνωθεν συγγενείας ἐστὶν ἡ ζωή σου. Τὰ μὲν γὰρ Ἰδιαίτερος τομεὺς μὲ τὸν ὁποῖο ἠσχολή- τετράποδα πάντα πρὸς τὴν γῆν βλέπει καὶ θη ὁ Μ. Βασίλειος ὑπῆρξε καὶ ἡ ἰατρικὴ τοῦ πρὸς τὴν γαστέρα νένευκεν· ἀνθρώπῳ δὲ σώματος. Σημειώνει μελετητής του: «Πόσον ἑτοίμη πρὸς οὐρανὸν ἡ ἀνάβλεψις, ὥστε μὴ θὰ ἐβοήθησαν ἀργότερον αἱ σπουδαί του σχολάζειν γαστρί, μηδὲ τοῖς ὑπὸ γαστέρα αὐταὶ εἰς τὴν ἰατρικὴν νὰ ὀργανώσῃ καὶ νὰ πάθεσιν, ἀλλ’ ὅλην ἔχειν τὴν ὁρμὴν πρὸς ἐπιβλέπῃ τὸ ἄρτιον ἐκεῖνο καὶ μοναδικὸν τὴν ἄνω πορείαν. Ἔπειτα τὴν κεφαλὴν ἐπὶ διὰ τὴν ἐποχήν του συγκρότημα τῆς Βα- τῶν ὑψηλοτάτων θείς, ἐν αὐτῇ τὰς πλείστου σιλειάδος, τὸ ὁποῖον ἡ μεγάλη του καρδία ἀξίας τῶν αἰσθήσεων καθιδρύσατο. Ἐκεῖ ἔκτισε διὰ νὰ ἀνακουφίζεται ὁ ἀνθρώπινος ὄψις καὶ ἀκοὴ καὶ γεῦσις καὶ ὄσφρησις, πόνος!»64. πᾶσαι ἐγγὺς ἀλλήλων κατῴκισμέναι. Καὶ οὕτω περὶ βραχὺ χωρίον στενοχωρούμεναι, «Εἰς τὴν ἐπιστολὴν βλέπομεν σαφῶς, τί οὐδὲν ἑκάστη παρεμποδίζει τῇ ἐνεργείᾳ τῆς περιελάμβανε τὸ συγκρότητα. – Μεγαλο- γείτονος. Ὀφθαλμοὶ μέν γε τὴν ὑψηλοτάτην πρεπῶς κατασκευασμένον εὐκτήριον οἶκον, σκοπιὰν κατειλήφασιν, ὥστε μηδὲν αὐτοῖς δηλαδὴ καθεδρικὸν ναόν. – Οἰκήματα γύρω τῶν τοῦ σώματος μορίων ἐπιπροσθεῖν, ἀλλὰ ἀπὸ τὸν ναόν, τῶν ὁποίων τὸ μὲν ὑψηλό- μικρᾷ προβολῇ τῶν ὀφρύων ὑποκαθήμενοι, τερον προωρίζετο δι’ ἕδραν καὶ κατοικίαν ἐκ τῆς ἄνωθεν ἐξοχῆς πρὸς τὸ εὐθὲς ἀπο- τοῦ ἐπισκόπου, τὰ δὲ χαμηλότερα διὰ τοὺς τείνονται. Πάλιν ἡ ἀκοὴ οὐκ ἐπ’ εὐθείας λειτουργοὺς τοῦ Θεοῦ κληρικούς, κατὰ τάξιν ἤνοικται, ἀλλ’ ἑλικοειδεῖ τῷ πόρῳ τῶν ἐν κατανεμημένα. – Οἰκήματα διὰ τὴν φιλο- τῷ ἀέρι ψόφων ἀντιλαμβάνεται. Σοφίας καὶ ξενίαν τῶν ἀρχόντων καὶ τῶν δημοσίων τοῦτο τῆς ἀνωτάτω, ὥστε τὴν μὲν φωνὴν λειτουργῶν. – Ξενῶνας διὰ τὴν φιλοξενίαν ἀκωλύτως διεξιέναι, ἢ καὶ μᾶλλον ἐνηχεῖν, τῶν ξένων καὶ τῶν περαστικῶν ἀπὸ τὴν πό- περικυκλωμένην ταῖς σκολιότησι, μηδὲν λιν. – Νοσοκομεῖον διὰ τὴν θεραπείαν τῶν δὲ τῶν ἔξωθεν παρεμπίμπτον κώλυμα ἀσθενῶν μὲ τὸ ἀναγκαῖον προσωπικὸν ἀπὸ εἶναι δύνασθαι τῇ αἰσθήσει. Κατάμαθε τῆς ἰατρούς, νοσοκόμους, ὁδηγούς, ὑποζύγια. γλώττης τὴν φύσιν, ὅπως ἁπαλή τέ ἐστι καὶ – Οἴκους πρὸς στέγασιν τῶν ἀπαραιτήτων 62. Νίκου Ματσούκα, Ἐπιστήμη, φιλοσοφία καὶ θεολογία 63. Μ. Βασιλείου, Εἰς τὸ «Πρόσεχε σεαυτῷ», 8 (ΒΕΠ 54, στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου (Θεσσαλονίκη: 36-37). Πουρναρᾶς, 19902), σ. 77-78. 64. ἀρχιμ. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Και- σαρείας (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 30. 43

ἐργαστηρίων καὶ τῶν τεχνιτῶν. Ὁ κυβερνή- « Ὅπως καὶ νὰ τὸ κάνουμε μὲ μιὰ ἁπλὴ της δὲν ἔφερεν ἐμπόδια εἰς τὴν συνέχισιν ἀνάγνωση τῆς Ἑξαημέρου πείθεται κανεὶς τῶν ἔργων καὶ τὰ κτίρια ἀπεπερατώθησαν. ὅτι, παρ’ ὅλο τὸν πλοῦτο τῆς ἐπιστήμης Βραδύτερον ἴσως προσετέθησαν καὶ ἄλλα, καὶ τῆς φιλοσοφίας, ἡ θεολογία κυριαρ- ἦσαν ὅμως καὶ αὐτὰ ἤδη ἀρκετά, διὰ ν’ χεῖ καὶ δεσπόζει κατὰ ἐπιβλητικὸ τρόπο. ἀποτελέσουν τὸ πρῶτον γνωστὸν ὠργα- Ὡστόσο στὸν προσεκτικὸ ἀναγνώστη εἶναι νωμένον συγκρότητα νοσοκομειακῆς πε- καταπληκτικὴ ἡ ὀργανικὴ συνύφανση ἐπι- ριθάλψεως καὶ κοινωνικῆς μερίμνης εἰς στημονικῶν, φιλοσοφικῶν καὶ θεολογικῶν τὴν ἱστορίαν»65. ἀληθειῶν στὰ κείμενα τῆς Ἑξαημέρου»68. 4. Ἐπίλογος Σημειώνει προδρομικῶς ὁ ἴδιος ὁ ἅγιος Πατὴρ τὴν μέθοδο, τὴν ὁποίαν πρέπει νὰ Χωρὶς ἀμφιβολία, ἐκ τῶν ἀνωτέρω συνά- χρησιμοποιῆ ὁ ἐπιστήμων: «‘Μὴ τοίνυν γεται ὅτι ὁ Μ. Βασίλειος ἀποτελεῖ πρότυπο μηδὲ σελήνην ὀφθαλμῷ μετρήσῃς, ἀλλὰ λο- χριστιανοῦ ἐπιστήμονος. Ἡ προσωπικό- γισμῷ, ὃς πολλῷ τῶν ὀφθαλμῶν ἀκριβέστε- της τοῦ ἁγίου Πατρὸς ὑπερέβη τὴν ἐποχή ρός ἐστι, πρὸς ἀληθείας εὕρεσιν’ (6η ὁμιλία) του: «Ὁ ἀντικειμενικὸς καὶ εἰλικρινὴς με- … Σὲ πολλὲς περιπτώσεις ἡ καθαρὰ νοητικὴ λετητὴς τῶν ὁμιλιῶν τοῦ Μ. Βασιλείου δὲν λογικὴ καὶ συλλογιστικὴ ἔρευνα καὶ μελέτη μπορεῖ παρὰ νὰ θαυμάση τὴν ἐξαιρετικὴ τῶν προβλημάτων, ἡ θεωρητικὴ ἐπεξεργασία προσωπικότητα τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τού- πολλῶν ἀπὸ αὐτά, ὅταν μάλιστα βοηθῆται του ἀνδρὸς καὶ νὰ ὁμολογήση ὅτι ὄντως καὶ ἀπὸ τὴ διαίσθησι, πέτυχε πολλὲς ἀνακα- πρόκειται περὶ ξεχωριστῆς φυσιογνωμίας λύψεις καὶ ἔκαμε σημαντικὲς προόδους»69. ποὺ ὑπερέβη τὰ πλαίσια τῆς ἐποχῆς του καὶ δεσπόζει διὰ μέσου τῶν αἰώνων μέχρι Γιὰ ὅλα αὐτὰ ὁ ἅγιος Πατὴρ χαρακτηρί- σήμερα»66. ζεται πρότυπο τοῦ χριστιανοῦ ἐπιστήμονος. « Ἰδοὺ διατὶ ὁ Βασίλειος, ἐνῷ ἐπῆρεν Ὑπὸ τοῦ Μ. Βασιλείου, ἐτέθη ἡ ἐπιστή- ἄφθονον ὑλικὸν ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴν φιλο- μη στὴν ὑπηρεσία τοῦ ἀνθρώπου καὶ σοφίαν, ἐν τούτοις ἔμεινεν ἀνεπηρέαστος τῆς πίστεως. «Εἰς τὰ μοναστήρια τοῦ Βα- ἀπὸ αὐτήν. Καὶ τὸ Πανεπιστήμιον δὲν τὸν σιλείου ἐλειτούργουν οἰκοτροφειακὰ σχο- ἀπέσπασεν ἀπὸ τὴν Ἐκκλησίαν. Τὰ ὑπέταξεν λεῖα, εἰς τὰ ὁποῖα ἐγίνοντο δεκτὰ παιδία ὄχι ὅλα εἰς τὴν ἀλήθειαν. Καὶ τὰ ἐχρησιμοποίη- μόνον ὀρφανά, ἀλλὰ καὶ ἔχοντα γονεῖς, ἐφ’ σεν ὅλα εἰς τὴν ἐξυπηρέτησιν τῆς ἀληθείας. ὅσον οἱ τελευταῖοι παρέδιδον ταῦτα πρὸς Κατέκτησε τὴν ἑλληνικὴν παιδείαν ὅσον ὀλί- διαπαιδαγώγησιν. Ἐστεγάζοντο εἰς χωριστὰ γοι εἰς βάθος καὶ εἰς πλάτος ἀπεριόριστον. οἰκήματα, ἀπομακρυσμένα ἀπὸ τὰ οἰκή- Ἀλλὰ δὲν τὴν θεωρεῖ ἱκανὴν νὰ δώσῃ εἰς τὸν ματα τῶν μοναχῶν, ἐπίσης δὲ χωριστὰ τὰ ἄνθρωπον τὴν ἐπιτυχίαν, νὰ τοῦ ἐξασφαλίσῃ ἄρρενα ἀπὸ τὰ θήλεα, διότι τὰ σχολεῖα ἦσαν εὐτυχίαν. Πιστεύει, ὅτι μόνον ἡ χριστιανικὴ μικτά. Μόνον ἡ προσευχὴ τῶν μαθητῶν διδασκαλία δίδει τὰ δῶρα αὐτά»67. ἦτο κοινὴ μετὰ τῶν μοναχῶν»70. 65. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. Κατὰ τοὺς ἐρευνητὲς «ὁ Βασίλειος ὥρισε Δ΄ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 29. διὰ τοὺς μοναχοὺς τακτικὴν ἐνασχόλησιν 66. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. 68. Νίκου Ματσούκα, Ἐπιστήμη, φιλοσοφία καὶ θεολογία Βασίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), στὴν Ἑξαήμερο τοῦ Μ. Βασιλείου (Θεσσαλονίκη: σ. 92. Πουρναρᾶς, 19902), σ. 220-221. 67. Ἀρχιμ. Γεωργίου Δημοπούλου, Ὁ φωστὴρ τῆς Και- 69. Δημητρίου Κωτσάκη, Ἡ Ἑξαήμερος κατὰ τὸν Μ. σαρείας (Ἀθῆναι: Σωτήρ, 1979), σ. 27. Βασίλειον καὶ τὴν ἐπιστήμη (Ἀθῆναι: Ζωή, 1983), σ. 62. 70. Παναγιώτου Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τόμ. Δ΄ (Θεσσαλονίκη: Κυρομᾶνος, 1989), σ. 80. 44