“Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar” 2022-yil 4-son

100 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar ru/domains_data/files/2/Geshko%20Olesya%20 Калит сўзлар: рақамлаштириш, ижтимоий Aleksandrovna.pdf тадбиркорлик, олий таълим муассасалари, рақам- ли иқтисодиёт, университет. 4. Арефьев, А.Л. Траектория движения россий- ских вузов-победителей проекта 5100/2020 к при- Развитие социального предпринимательства зовым местам в глобальных рейтингах лучших уни- в высших учебных заведениях в условиях верситетов мира// Измерение рейтингов универси- цифровизации тетов: международный и российский опыт. – М.: Центр социологических исследований. – 2014. – С. Шохрух-Мирза Саидов, 94–124. Кокандский университет, базовый докторант 5. Clark B. Creating entrepreneurial universities: Аннотация: в данной статье основное внима- organizational pathways of transformation [Text] / ние уделяется факторам развития социального Paris, 1998. предпринимательства в высших учебных заведени- ях страны в условиях цифровизации системы выс- 6. Etzkowitz H. Triple Helix: University, Industry, шего образования Республики Узбекистан. Также Government. Innovation in Action [Text] /–2008. приводится зарубежный опыт и мнения ученых. Проведен анализ процессов цифровизации и дея- 7. Ивинский, Д.В. Предпринимательская дея- тельности социального предпринимательства в тельность вуза как элемент рыночной экономики системе высшего образования нашей страны и [Текст] / Д.В. Ивинский, И.Ф. Чепурова // Социаль- внесены предложения по их совершенствованию. но-экономические явления и процессы. –2014. – №3. – С.31–36. Ключевые слова: цифровизация, социальное предпринимательство, высшие учебные заведения, 8. Гешко, О.А. Новые аспекты трансформации цифровая экономика, университет. вузов в организации социально-предприниматель- ского типа: баланс между образованием, бизнесом, Development of social entrepreneurship in higher наукой и инновациями [Текст] // Экономика и пред- educational institutions under digitalization принимательство. – 2015. – № 12-4. – С. 231-236. conditions 9. https://admin.openbudget.uz/media/post_attachments Saidov Shahrukh-Mirza, /Budjet_22_P_ru_ hqLTgq6.pdf Kokand University doctoral student Рақамлаштириш шароитида олий таълим Abstract: this article discusses the factors муассасалари ижтимоий тадбиркорлигини affecting the development of social entrepreneurship in the context of digitization in the higher education ривожлантириш system of Uzbekistan. Foreign practices and findings of prior literature are discussed. Further, the Шоҳруҳ-Мирзо Саидов, digitization process in the higher education system Қўқон университети таянч докторанти and social entrepreneurship were analyzed, and policy recommendations were provided. Аннотация: ушбу мақолада Ўзбекистон Республи- касининг олий таълим тизимини рақамлаштириш Keywords: digitization, social entrepreneurship, шароитида мамлакатимиз олий таълим муассаса- higher education institutions, digital economy, universities. лари (ОТМ)ларида ижтимоий тадбиркорликни ри- вожлантиришдаги омиллар ҳақида тўхталиб ўтил- ган. Шунингдек, хориж тажрибалари ва олимлари фикрлари келтириб ўтилган. Мамлакатимиз олий таълим тизимида рақамлаштириш жараёнлари ва ижтимоий тадбиркорлик фаолияти таҳлили амалга оширилган ҳамда уларни такомиллашти- риш бўйича таклифлар берилган.

№ 4 (20) 101 Октябрь-Декабрь, 2022 йил УЎК: 345.214.2 Odiljon NAZAROV, Institute for Forecasting and Macroeconomic Research Senior Researcher, E-mail: [email protected] Iroda IBROHIMOVA, student school number 5 of Yunusabad district in Tashkent The most digitally advanced regions in Uzbekistan. Evidence based on adapted IDI index Introduction. The ICT Development Index (IDI) Nevertheless, IDI is still used because it can cover is an index primarily utilized to monitor and compare any product that will store, retrieve, manipulate, developments in information and communication transmit, or receive information electronically in technology, and country’s competitiveness. First a digital form (e.g., personal computers including published in 2009, this annually updated index smartphones, digital television, email or robots), the comprises of 11 indicators grouped in three sub- feature not observed in any alternatives. also, it has indices, namely ICT access (5 indicators), ICT use (3 strong effect on total business sectors and Global Value indicators), and ICT skills (3 indicators) [1]. Over the Chains [4] years the methodology to calculate it has been under heated debate: changing from 11 to 14 indicators, There were also profound research works clearly and then returning to 11 indicators. Today, specific depicting relationship between IDI and developing standardized approach has not been confirmed-the countries. C.P. Chandrasekhar [Centre for Economic process stopped in 2018 [2]. Studies & Planning Jawaharlal Nehru University New Delhi, India.] in the example of India lists and examines Researchers from University of Surrey, Regent benefits of ICT in developing countries. There are three University and University of Illinois Springfield of them: export gains, restructuring and reorganization (2010) [3] have done this. According to their study, of the “brick-and-mortar” economy and improved Data Envelopment Analysis (DEA) can be applied human development [5]. using data from International Telecommunications Union as a sample of 183 economies, and then they Firstly, significant changes in trading and new compared the ICT-Opportunity Index (ICT-OI) with opportunities for small businesses. Nowadays, our DEA-Opportunity Index (DEA-OI) and found a technology is far more accessible and affordable, high correlation between the two. enabling small businesses enter the market [SMEs [5]. Secondly, availability of cheap skilled is seen as giving They also have offered alternative to IDI itself. competitive edge in the international competition in It was indicated that, the ICT Diffusion Index, IT production sector. Consequently, this tackles one developed by United Nations Conference on Trade and of the prevailing problems of developing countries Development (UNCTAD) and the Network Readiness – unemployment. This opinion is also supported by Index, published by the World Economic Forum (WEF) the results of the research by Oliner and Sichel who and European Institute of Business Administration proved that the growth of ICT capital and industrial (INSEAD) can be appropriate indices-measuring productivity in the computer sector accounted for two- different aspects of the information society [3]. thirds of the increase in average labour productivity

102 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar in the USA in the late 1990s [6]. However, a number to IDI methodology: ICT infrastructure, ICT use, of researchers (2010-2013) [7;8;9] confirmed that ICT skills. The ICT infrastructure variable contains 5 this notion may not be universal:’ job creation rate is primary factors, while ICT use and ICT skills consist specific to the sector in which a particular company of 3 factors for each (Table 1). operates. The differences between industries depend on the way available technologies are used, on the Although the methodology and choice of variables accumulated industry knowledge or on ways to protect were inspired by the IDI methodology, some factors and use innovations that bring economic benefits’. were replaced by proxy variables, based on the availability of data for Uzbekistan by regions and the ICT has a positive impact on economic growth in compatibility of the factor application. For example, the developing countries (Lee S. et al., 2005; Niebel the indicator \"International Internet bandwidth (bps) T., 2018) [10], while the marginal effect of information per Internet user\" was replaced with \"Length of fixed technology adoption on the economy may be higher than broadband connection\", \"Share of households with a in the developed countries (Gholami R., 2010) [11]. An computer\" with \"Share of enterprises and organisations expansion of broadband connectivity and internet users with personal computers\", etc. The full list of IDI by 10% of the current state contributes 0.94-1.41% to variables and alternatives from the Uzbekistan database PPP per capita GDP growth in Uzbekistan (Nazarov O., is presented in Annex 1. 2022) [12], 0.077 – 0.396% in EU countries (Toader E., 2018) [13]. Also, logarithmic variables (these include \"Number of employees in legal entities working in ICT\", In the last years, Uzbekistan has made several \"Population density/number of schools\" and \"Students attempts to develop information and communication enrolled per 100 undergraduate places in all types technology in various ways. For years of independence of educational institutions\") are used to smooth out in Republic of Uzbekistan is standard-legal base contrasting differences in some indicators that are directed on development of sphere of information- presented in absolute values and vary widely from communication technology has been generated 11 laws, region to region. 6 adjacent laws, 3 decrees of the President of Republic Uzbekistan, more than 40 decisions of the President of To bring the data to a common denominator (in Republic of Uzbekistan and the Cabinet, and also more other words, to a common ranking system) it is than 600 under the lawful certificates were accepted. necessary to carry out normalisation. Normalisation in In addition, information-communication technologies this study involves selecting an optimal value (Table 1) software have been developed, information databases and ranking with respect to that value. To calculate the were created, republican, branch and domestic optimal value, we chose the following method: information-communication networks were actively generated, preparation of highly skilled personnel Optimal value=Mean+2*Standart Deviations experts for activity realization in sphere of manufacture This approach is explained by the fact that in any of telecommunication techniques has been organized, distribution, about 95% of the values will be within 2 rising number of universities has been established, and standard deviations of the mean1. brand new curriculum adjustments have been done to The index is made up of three main groups: ICT improve computer-literacy levels of students. access, ICT usage and ICT skills. The weights of the groups and indicators are strictly consistent with the However, despite this impeccable change, IDI methodology [15]. The sum of the weights for both specific standardized methodology to accurately groups and indicators equal 1 (Table 1). All indicators calculate growth of the ICT was not established. This within their group have equal weights, and group methodology would have shown clear direction of the weights in the final index are distributed as follows: technology development, given opportunities to make adequate predictions and drew comparisons between IDIindex=0.4*ICTaccess+0.4*ICT sage+0.2*ICT regions [14]. skills Data collection and normalisation: The composition of the blocks is recommended The sample is panel data for 14 regions of Uzbekistan by the Global IDI methodology [15]. The inclusion for 2015-2021 (a total of 84 observations). There are 11 variables, which are divided into 3 blocks according 1 https://s4be.cochrane.org/blog/2018/09/26/a-beginners-guide- to-standard-deviation-and-standard-error/

№ 4 (20) 103 Октябрь-Декабрь, 2022 йил of the variable \"Mobile device availability\" instead As most countries in the world do not yet define and of \"Active mobile subscribers per 100 inhabitants\" is calculate ICT skills, international practice uses general explained by the fact that mobile phone coverage in education indicators as proxies for specific skills. For the Republic of Uzbekistan is 98%2. Thus, everyone example, international indices such as \"The Global with a mobile device is theoretically a subscriber to Opportunity in Online Outsourcing\" [16] by World information services. Therefore, this proxy is reliable Bank Group, \"Network Readiness Index\" by the World in the context of Uzbekistan. Economic Forum with INSEAD [17] and others. Table 1. Architecture of the index Variable Weights Optimal value 0.4 ICT access 4.1 0.2 Number of cellular mobile phone base stations by region (pop- 143.5 ulation rationing required: approximate number of people per 0.2 4.0 station) 0.2 73.5 Number of mobile cellular subscribers by region (end of year, per 0.2 36.6 100 inhabitants) 0.2 Fixed broadband subscriptions 0.4 102.4 Share of enterprises and organisations with personal computers 3.9 Share of enterprises and organisations with access to the internet 0.2 16.1 ICT usage 0.2 0.2 12.6 Number of subscribers connected to the Internet by region (end 0.2 3.0 of year; per 100 inhabitants) 0.33 3.3 Number of employees in ICT legal entities 0.33 Availability of mobile phones by region 0.33 ICT skills Average years of education, population over 25 years Population density / number of schools Students enrolled for 100 undergraduate places in higher educa- tion institutions across all types of education Source: authors’ calculations. Results and conclusion noting that the Kashkadarya region has the largest Based on the results of the analysis, it can be noted increase in its position in the ranking - from 14th to that Uzbekistan's ICT development index (the national 11th place (an increase of 3 positions). average) increased from 6.04 to 6.96 between 2015 and 2021. In 2021, the most leading regions (TOP-3) Despite the increase in the index value in Syrdarya were Tashkent (index value - 9.28), Navoi (7.41) and region, its growth was lower than that of Tashkent and Bukhara (7.06) regions. The lowest Index value was Namangan regions, as a result, in 2021 the region lost noted in such regions as Andijan (6.36), Djizak (5.99) two positions in the ranking relative to 2015. and Surkhandarya (5.78). The largest increasing index values between 2015 It is remarkable that during the considered period and 2021 are in Khorezm (+1.20), Kashkadarya in all regions of Uzbekistan except Tashkent city (+1.18), Namangan (+1.15) regions and the Republic an increase of absolute index indicator has been of Karakalpakstan (+1.12). At the same time, it is worth observed. The insignificant drop of the index in Tashkent can be explained by initially high indicators https://nsdg.stat.uz/goal/19 compared to other regions. At the same time, in 2021, Tashkent retained a tangible outperformance in the Index rankings (Table 2).

104 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Regions Index by regions 2021 Table 2. Republic of Uzbekistan 6,96 Tashkent city 2015 9.28 Change Navoi reg. 6,04 7.41 0,92 Bukhara reg. 9.34 7.06 -0.06 Republic of Karakalpakstan 6.49 6.97 0.91 Khorezm reg. 6.13 6.92 0.93 Ferghana reg. 5.86 6.9 1.12 Samarkand reg. 5.72 6.73 1.2 Namangan reg. 5.88 6.62 1.02 Tashkent reg. 5.74 6.55 0.99 Syrdarya reg. 5.47 6.55 1.15 Kashkadarya reg. 5.56 6.43 1.04 Andijan reg. 5.68 6.36 0.87 Djizak reg. 5.25 5.99 1.18 Surkhandarya reg. 5.45 5.78 0.91 5.3 0.68 Source: authors’ calculations. 5.29 0.49 One of the reasons for the decline in the index value analysis revealed that a 0.1 out of 10 increases in the for Tashkent city is that it reached a peak in 2019, after ICT index could contribute to a 2.7% increase in real which it declined against the background of declining income (Annex 2). These results coincide with the values for groups such as ICT access and ICT skills. findings of Kostyuchenko A. and Nazarov O. (2022) Access to ICT decreased at the expense of ICT and [18], where an increase in the length of fiber-optic internet usage in enterprises, while the decrease in the communication lines by 100 km contributes to an skills indicator is related to the number of undergraduate increase in real income by 1.43%, and increase in the enrolments per 100 people in the population. share of Internet users by 1 p.p. will lead to a 0.9% increase in real incomes of the population. As can be In summary, it can be argued that the ICT seen, with the addition of social factors, the effect is Development Index for Uzbekistan allows for an in- amplified, suggesting the importance of human capital country assessment of sector development by region development in accelerating the effects of digitalisation. and, through a single indicator, for monitoring the dynamics of development. Nevertheless, this index International practice shows that, there is a positive cannot be used for comparison with cities of other correlation between ICT development and economic countries for the following reasons: growth. Much research [19;20;21;22] were carried out to analyse relationship between ICT and economic 1) The set of indicators used for Uzbekistan based growth. In this way a lot of them received conflicting and on the database of the State Statistics Committee of the mixed results [23]. But regarding developing countries, Republic of Uzbekistan may differ from statistical data according to Dedrick et al. (2013), Myovella et al. (2020) of other countries. [20;22], they have experienced tremendous growth in ICT investment. For instance, in 1997, China had under 2) The key values for normalisation consider the 10 million personal computer users and under 1 million current sample and reflect the picture in Uzbekistan. internet subscribers. However, in 2011, China led the world in personal computer production, use, and internet For the same reasons, Uzbekistan's global IDI score use with similar progress experienced in India, SouthAsia, may vary from these calculations. Latin America, Eastern Europe, and Sub-Sahara Africa (Dedrick et al., 2013; Myovella et al., 2020) [20;22;24]. IDI index and economic growth The ICT index combines both infrastructure and social indicators and has a positive impact on economic growth and real income. The results of the regression

№ 4 (20) 105 Октябрь-Декабрь, 2022 йил Figure 1. Correlation between GDP and IDI index Source: authors’ calculations. These findings may relate to economic growth communication lines in terms of data transmission of Uzbekistan in coming years, as it is a developing speed, they allow connecting to the Internet in remote country with drastic increases in technology use and regions of the Republic. availability- the features that aforementioned countries had. Figure 1 can serve an appropriate example of this Along with the increase in the number of cellular case, demonstrating a positive correlation between base stations, infrastructure projects to expand high- gross regional product and the IDI index. speed Internet coverage through fibre-optic connections have contributed to the growth in the number of Internet Nevertheless, at this stage, the question of the vector users. Between 2017 and 2020, the length of fibre- of influence of the indicators remains unresolved. On optic lines doubled, reaching 4,000 km. As a result, by the one hand, ICT development has a positive impact on 2020, 58 inhabitants per 100 people have access to the economic growth, but on the other hand, ICT can also Internet. be unequally distributed according to income [25] [26]. Further reforms in ICT development should include Policy implications the creation of a large data centre in the country, which In recent years, the Republic of Uzbekistan would allow the state to occupy the vacant place has focused on the development of information of the largest regional information \"hub\" (node). In communication services. In particular, the total order to diversify Uzbekistan's information corridors, number of mobile cellular base stations in the country new backbone fibre-optic communication lines has increased by more than one and a half times and (international and domestic) are proposed to be laid reached 31,700 units. The average growth rate for the with connections to three major traffic hubs: European period from 2015 to 2021 made up 16.5%. At the same (Frankfurt-Amsterdam), Asian (Shanghai), Middle time the number of cellular communication subscribers Eastern (Shanghai). per 100 people has increased from 69,5 to 75,9. Although mobile stations are inferior to fibre-optic The development of new products in the digital services and IT sector, the identification of unoccupied

106 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar \"market niches\", especially in the area of import communication technology, energy consumption, substitution (increasing the share of resource and financial development, and economic growth on carbon functional IT - outsourcing, etc.), as well as integration dioxide emissions in 12 Asian countries. Mitig Adapt with international electronic payment systems will Strateg Glob Change 23, 1351–1365 (2018). https:// create prerequisites for the creation of advanced doi.org/10.1007/s11027-018-9787-y IT technologies and services with further export of products and services to Central Asian markets. 10. Niebel, T. (2018). ICT and economic growth. Comparing developing, emerging and developed The development of ICT skills is essential. It is countries. World Development, 104, 197-211 necessary to encourage the creation of courses in Uzbek in the ICT sector and organise forums for 11. Gholami, R., Higon, D. A., Hanafizadeh, P., & young specialists to share knowledge and experience. Emrouznejad, A. (2010). Is ICT the key to development? Moreover, financial support for IT skills training as Journal of Global Information Management agreed by the candidates can be effective driver of ICT (JGIM),18(1), p. 66-83. skills growth. Along with IT skills, English language training should be encouraged, as knowledge of the 12. Nazarov O. (2022) The role of ICT in economic English language will enable access to international growth in case of Central Asian countries and major markets and export of IT services. trading partners. Economics: Analysis and Forecasts, №1, January – March 2022, p.108-114 Reference 13. Toader, E., Firtescu, B. N., Roman, A., & 1. ITU. 2013. Measuring the information society Anton, S. G. (2018). Impact of information and 2013. Geneva:International Telecommunication Union. communication technology infrastructure on economic growth: An empirical assessment for the EU countries. 2. History of the ICT Development Index (IDI) (itu. Sustainability, 10(10), 3750 int) [(History of the ICT Development Index (IDI), n.d.)] 14. Shermukhamedov, B. A. (2016). Development of 3. Emrouznejad, A., Cabanda, E., & Gholami, R. information-communication technology in Republic of (2010). An alternative measure of the ICT-Opportunity Uzbekistan. National Science, 1217 Index. Information & Management, 47(4), 246-254. 15. The ICT Development Index (IDI): conceptual 4. Pekarčík, M., Ďurčová, J., & Glova, J. (2022). framework and methodology // https://www.itu.int/ Intangible ICT and Their Importance within Global Value en/ITU-D/Statistics/Pages/publications/mis2017/ Chains: An Empirical Analysis Based on Longitudinal methodology.aspx Data Regression. Mathematics, 10(7), 1198 16. “Kuek, Siou Chew; Paradi-Guilford, Cecilia; 5. ICT in a Developing Country Context: An Indian Fayomi, Toks; Imaizumi, Saori; Ipeirotis, Panos; Pina, Case Study C.P. Chandrasekhar Centre for Economic Patricia; Singh, Manpreet. 2015. The Global Opportunity Studies & Planning Jawaharlal Nehru University New in Online Outsourcing. World Bank, Washington, DC. Delhi, India. (2001) © World Bank. https://openknowledge.worldbank.org/ handle/10986/22284 License: CC BY 3.0 IGO.” 6. Oliner, S.; Sichel, D. Information technology and productivity: Where are we now and where are we 17. Albiman, M. M., & Sulong, Z. (2017). The linear going? Econ. Rev. 2003, 25, 477–503. Cohen, W.M. and non-linear impacts of ICT on economic growth, Fifty years of empirical studies of innovative activity of disaggregate income groups within SSA region. and performance. In Handbook of the Economics of Telecommunications Policy, 41(7–8), 555–572. https:// Innovation; Hall, B.H., doi.org/10.1016/j.telpol.2017.07.007 7. Rosenberg, N., Eds.; Elsevier: Amstrdam, The 18. Kostyuchenko A., Nazarov O. (2022) Как Ин- Netherlands, 2010; pp. 129–213. Available online: формационные коммуникационные технологии https://EconPapers.repec.org/RePEc:eee:haechp: (ИКТ) способствуют росту реальных доходов на- v1_129 (accessed on 13 May 2021). селения в Узбекистане? IFMR website: https://ifmr. uz/publications/articles-and-abstracts/ict 8. Dosi, G.; Nelson, R. Technical change and industrial dynamics as evolutionary processes. LEM 19. Dedrick, J., Kraemer, K., & Shih, E. (2013). Pap. Ser. 2009, 2009, 07. Information technology and productivity in developed and developing countries. Journal of Management 9. Lu, WC. The impacts of information and Information Systems, 30(1), 97–122. https://doi. org/10.2753/MIS0742-1222300103

№ 4 (20) 107 Октябрь-Декабрь, 2022 йил 20. Dimelis, S. P., & Papaioannou, S. K. (2010). FDI and access indicators, ICT usage indicators and ICT and ICT effects on productivity growth: A comparative skills indicators. We found that adapted IDI index of analysis of developing and developed countries. Uzbekistan faced a noticeable growth from 6.04 to 6.96 European Journal of Development Research, 22(1), out of 10 during 2015-2021. Tashkent (city), Navoi 79–96. https://doi.org/10.1057/ejdr.2009.45 and Bukhara became the most ICT developed regions whereas Andijan, Jizzakh, Surkhandarya were the least 21. Myovella, G., Karacuka, M., & Haucap, modernised ones. J. (2020). Digitalization and economic growth: A comparative analysis of sub-saharan Africa and OECD Keywords: ICT, IDI index, IDI methodology, economies. Telecommunications Policy, 44(2), 101856. Optimal value. https://doi.org/10.1016/j.telpol.2019.101856 O‘zbekistonda eng raqamlashtirilgan hududlar. 22. Avgerou, C. (1998). How can IT enable Moslashtirilgan IDI indeksiga asoslangan tadqiqot economic growth in developing countries? Information technology for development, 8(1), 15-28. Odiljon Nazarov, Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar 23. Isaac Appiah-Otoo a,b,* , Na Song a a School of Management and Economics, University of Electronic instituti katta ilmiy xodimi, Science and Technology of China, Chengdu, China Iroda Ibrohimova, b Center for West African Studies, University of Electronic Science and Technology of China, C Toshkent shahri Yunusobod tumanining 5-o'rta talim maktabi o‘quvchisi 24. Australian Digital Inclusion Index. Measuring Australia's digital divide https://www. Annotatsiya: ushbu maqola global IDI indeks digitalinclusionindex.org.au/ tizimi asosida O'zbekiston uchun moslashtirilgan AKTning rivojlanish indeksini qarab chiqishga 25. Digital Divide Index https://pcrd.purdue.edu/ bag‘ishlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Statistika ruralindianastats/broadband/ddi.php?variable=ddi- qo‘mitasi ma’lumotlaridan foydalangan holda 2015- overview&county=Adams#:~:text=The%20 2021 yillarga mo‘ljallangan respublikaning 14 ta hududi D i g i t a l % 2 0 D i v i d e % 2 0 I n d e x % 2 0 o r, t h e % 2 0 bo‘yicha ma’lumotlarni jamlab, 3 ta toifaga tegishli 11 socioeconomic%20(SE)%20score. ta ko‘rsatkichni – AKT infratuzilmasi ko‘rsatkichlari, AKTdan foydalanish ko‘rsatkichlari va AKT ko‘nikmalari 26. The digital divide: inequality in access and ko‘rsatkichlari ajratib olingan. O‘zbekistonning skills in children and young people (2022) https:// moslashtirilgan AKTning rivojlanganish indeksi 2015- digital-skills-jobs.europa.eu/en/latest/news/digital- 2021 yillar davomida 6,04 dan 6,96 gacha sezilarli divide-inequality-access-and-skills-children-and- o‘sishga erishgan. Toshkent shahri, Navoiy va Buxoro young-people viloyatlari indeksning eng rivojlangan hududlarga, Andijon, Jizzax, Surxondaryo esa eng kam modernizatsiya The most digitally advanced regions in Uzbekistan. qilingan hududlarga aylandi. Evidence based on adapted IDI index Kalit so'zlar: AKT, IDI indeksi, IDI metodologiyasi, Odiljon Nazarov, Optimal qiymat. Institute for Forecasting and Macroeconomic Самые цифровые регионы Узбекистана. Research Senior Researcher, Исследование на основе адаптированного Iroda Ibrohimova, индекса IDI student school number 5 of Yunusabad district in Tashkent Abstract: this paper examines adapted ICT index Одилжон Назаров, for Uzbekistan based on global IDI index framework. старший научный сотрудник Института прогно- Using data from Statistics Committee of the Republic зирования и макроэкономических исследований, of Uzbekistan, the authors organized data for 14 regions of the country from 2015-2021 and depicted 11 Ирода Иброхимова, indicators related to 3 categories - ICT infrastructure учченица средней школы №5 Юнусабадского района города Ташкента

108 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Аннотация: в данной работе рассматривает- тели навыков ИКТ. Обнаружено, что адаптиро- ся адаптированный индекс ИКТ для Узбекиста- ванный индекс IDI Узбекистана заметно вырос с на на основе глобальной структуры индекса IDI. 6,04 до 6,96 из 10 в течение 2015–2021 годов. Город Используя данные Статистического комитета Ташкент, Навоийская и Бухарская области стали Республики Узбекистан, авторы собрали данные наиболее развитыми в сфере ИКТ регионами, тог- по 14 регионам страны за период 2015–2021гг. и да как Андижан, Джизак, Сурхандарья – наименее отобразили 11 показателей, относящихся к 3 ка- модернизированными. тегориям - показатели инфраструктуры ИКТ и доступа, показатели использования ИКТ и показа- Ключевые слова: ИКТ, индекс IDI, методоло- гия IDI, оптимальное значение. Annex 1. List of variables IDI VERSION UZBEKISTAN DATABASE ICT access (5 indicators) Fixed-telephone subscriptions per 100 inhabitants «Number of cellular mobile phone base stations by region (normalization per International Internet bandwidth (bit/s) per Internet user population is required: conventionally, how many people per station)» Mobile-cellular telephone subscriptions per 100 inhabitants  Percentage of households with a computer Length of fixed broadband connections Percentage of households with Internet access Number of subscribers to mobile cellular networks by region (end of year, per 100 inhabitants) Proportion of businesses and organizations with personal computers Share of businesses and organizations with access to the Internet. ICT usage (3 indicators) Percentage of individuals using the Internet Number of subscribers to the Internet, by region (end of year; per 100 inhab- Fixed-broadband subscriptions per 100 inhabitants itants) Active mobile-broadband subscriptions per 100 inhabitants Number of employees in legal entities working in the ICT sector Mean years of schooling rate Gross enrolment ratio Availability of telephones by region Tertirary gross investment ratio ICT skills (3 indicators) Average duration of education Population above 25 years of age Density of population / number of schools Number of students enrolled for 100 undergraduate places in all types of educational institutions Annex 2 Regression analyses lnincome Coef. St.Err. t-value p-value Sig 0.279 0.036 0.000 *** IDI index 0.066 0.065 7.71 0.311 lnBusiness 1.01 -0.046 0.082 0.573 tdum3 -0.56 0.008 0.082 0.926 tdum4 0.09 0.136 0.082 0.096 * tdum5 0.21 0.082 1.66 0.011 ** tdum6 6.506 0.513 2.56 0.000 *** Constant 12.68 Mean dependent var 8.980 SD dependent var 0.423 Number of obs 98 Chi-square 155.626 Prob > chi2 29.502 *** p<.01, ** p<.05, * p<.1 0.000 Akaike crit. (AIC)

№ 4 (20) 109 Октябрь-Декабрь, 2022 йил УЎК: 330.341 Gulnora BOBOYEVA, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti 1-bosqich tayanch doktoranti, E-mail:[email protected] Kichik biznesda innovatsion faoliyat tahlili Kirish. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi importda – 51,7 % ni tashkil etdi. Ish bilan band jami O’zbekiston aholisining 74,5 % dan ortig'i ushbu sharoitida ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga shiddat tarmoqda mehnat qilmoqda [3]. bilan kirib borayotgan innovatsiya tushunchasi, kichik Mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyati sub’yektlari uchun “.....Biznesni boshqarishdagi o’z bilim va biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatida ham zaruriy ko’nikmalarini oshirishi, faoliyatiga innovatsiya va ilg’or texnologiyalarni keng joriy etish uchun omilga aylandi. Innovatsiyalar kichik biznesning barcha imkoniyatlarni yaratib berish” [4] bo’yicha keng ko’lamdagi islohotlar amalga oshirilmoqda. mavjud bozor ulushini saqlab qolish, kengaytirish Biroq, Jahon banki guruhi tomonidan O’zbekiston Respublikasida korxona va tashkilotlarning vositasi, raqobat ustunligining asosiy manbaidir. innovatsion faolligini baholash bo’yicha o’tkazilgan tadqiqot xulosalariga ko’ra, boshqa rivojlanayotgan “Bugun biz davlat va jamiyat hayotining barcha mamlakatlar bilan solishtirganda O’zbekiston korxonalarining innovatsion faolligi nisbatan past, sohalarini tubdan yangilashga qaratilgan innovatsion ushbu sohada hanuzgacha kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yirik hamda davlat korxonalaridan ortda rivojlanish yo’liga o’tmoqdamiz. Bu bejiz emas, albatta. qolmoqda. Shuningdek, iqtisodiyotning real sektorida ilmiy va innovatsion ishlanmalarni tijoratlashtirish Chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan darajasi, ilm-fan, ta’lim va sanoat o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari nisbatan past bo‘lib qolayotganligi ham ushbu hozirgi davrda kim yutadi? Yangi fikr, yangi g’oyaga, mavzuni o’rganishimizga asos bo’la oladi. innovatsiyaga tayangan davlat yutadi” [1]. Mavzuga oid adabiyotlar tahlili. Innovatsiya va innovatsion faoliyatga oid masalalar xorijiy olimlar O’zbekiston Respublikasi Prezidenti N.D.Kondrat’yev, Y.Shumpeter, P.Druker, G.Mensh, M.Xuchek, D.Tviss, B.Santo, P.Mayers, S.Kuk, SH.M.Mirziyoyevning 2022-yil 06-iyuldagi “2022- R.Fatxutdinov, A.Kulagin, I.Balabanov va boshqalar tomonidan tadqiq etilgan. Jumladan, N.D.Kondrat’yev 2026-yillarda O’zbekiston Respublikasini innovatsion “katta sikllar” yoki “uzun tebranishlar” nazariyasida mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi ilmiy-texnik, rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF- innovatsion rivojlanish bilan bog’liqligini aniqlagan. 165-sonli farmoni [2] mamlakatimizning innovatsion Innovatsiya atamasini Avstriyalik iqtisodchi Y.Shumpeter “Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” asarida rivojlanishi va innovatsion iqtisodiyotga o’tishini yangi iqtisodiy kategoriya sifatida muomalaga kiritgan, uni ishlab chiqarish omillarining yangi kombinatsiyasi jadallashtirishni ko’zda tutadi hamda bu boradagi sifatida izohlagan. Olim innovatsiyalarning beshta jihatini belgilab bergan [5]: ustuvor vazifalarni belgilab beradi. Innovatsion rivojlanishni jadallashtirish, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida innovatsiyalar va texnologiyalarni keng tatbiq qilish, inson kapitalini, ilm-fan va innovatsiya sohalarini rivojlantirish mazkur strategiyaning bosh maqsadi sifatida ko’rsatildi. Shubhasiz, Innovatsion iqtisodiyotni shakllantirishda kichik biznes sub’yektlarining innovatsiyalarni joriy etishdagi faolligi muhim. 2021-yil 1-yanvar holatiga ko’ra, Respublikamizda 411 203 ta kichik biznes sub’yektlari faoliyat yuritgan. 2021-yil statistika ma’lumotlariga ko’ra YaIMning 55,7 % i kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlari tomonidan yaratildi. Jami qurilish ishlarining 72,5 % i, sanoat mahsulotlarining 27,9 % i ushbu soha vakillari tomonidan ishlab chiqarilmoqda. Kichik biznesning mamlakat umumiy eksportidagi ulushi 20,5 % ni,

110 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar – yangi texnika va texnologik jarayonlardan O’zbek olimlaridan R.I.Gimush, F.M.Matmuro- foydalanish; dovlar: “Innovatsiya-yangilik va yangilik kiritish, degan ma’noni bildiradi. Bu yangilik zamirida yangi – yangi xossalarga ega bo‘lgan mahsulotni joriy tartibni, yangi odatni, yangi uslubni, kashfiyotni etish; tushunish lozim” [11], deb ta’rif berishgan. – yangi xomashyodan foydalanish; Shuningdek, mahalliy olimlarimiz N.Q.Yo’ldoshev, – ishlab chiqarish va uning moddiy-texnik Sh.A.Mirsaidova, Y.D.Goldman [12], Sh.N.Zaynut- ta’minotini tashkil etishdagi o‘zgarishlar; dinov, R.I.Gimush, F.M.Matmurodovlar [13] tomonidan – yangi sotish bozorlarining paydo bo‘lishi. innovatsion menejment, innovatsion faoliyatni tashkil etish Shumpeter tadbirkorni taraqqiyotning harakat- hamda davlat tomonidan tartibga solish masalalarining lantiruvchi kuchi sifatida ko’radi. “Innovatsiyalarning nazariy-metodologik asoslari yaratilgan. M.A.Buranova asosiy natijasi foyda hisoblanadi, u innovatorni jamiyatni tadqiqot ishida innovatsion rivojlanishning korxonalar taraqqiyotga olib keladigan innovatsiyalarni doimiy raqobatbardoshligiga ta’siri baholangan[14]. yaratishga undaydi”, degan fikrlarni ilgari suradi. O`zbekiston milliy ensiklopediyasida innovatsiya Sh.I.Otajonov [15], U.V.Gafurov [16], atamasiga quyidagicha ta’rif beriladi, ya’ni Sh.B.Salimovlar tadqiqotlarida [17] kichik biznes innovatsiya (inglizcha innovations –kiritilgan korxonalarida innovatsion faoliyat hamda uni yangilik, ixtiro): boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish masalalari 1) texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni tadqiq qilingan. I.Y.Umarov, S.S.Saidkarimova, ta’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablag’lar; Sh.B.Obloqulov [18], B.B.Baxtiyorovlarning [19] 2) ilmiy–texnika yutuqlari va ilg’or tajribalarga ilmiy ishlarida innovatsion salohiyat va boshqaruv asoslangan texnika, texnologiya, boshqarish va tushunchalari sanoat korxonalari misolida yoritilgan. mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida Yuqorida innovatsiya tushunchasiga berilgan qo’llanilishi [6]. ta’riflarni e’tirof etgan holda, biz ham tadbirkorlik Innovatsiyalar bu biznesdagi har qanday: nafaqat faoliyatida innovatsiya tushunchasiga o’z fikrimizni mahsulot, xizmat va jarayonlardagi, balki liderlik, inson bildirdik. Bizningcha, tadbirkorlik faoliyatida resurslari (HR), kommunikatsiya, tashkiliy, marketing innovatsiya – bu tadbirkorlik faoliyati sub’yektlari va boshqa faoliyatlardagi yaxshilanishdir [7]. tomonidan yangi mahsulot, texnologiya, boshqaruv Oʻzbekiston Respublikasining 2020-yil 24-iyuldagi usullarini iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlikka erishish “Innovatsion faoliyat to’g’risida” O’RQ-630- maqsadida yaratish va o’zlashtirishdir. sonli qonunida innovatsiya atamasiga fuqarolik muomalasiga kiritilgan yoki shaxsiy ehtiyojlar uchun Innovatsiyalar orqali cheklangan resurslardan foydalaniladigan, qo‘llanilishi amaliyotda katta oqilona foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish, ijtimoiy-iqtisodiy samaraga erishishni ta’minlaydigan korxona iqtisodiyotini intensiv rivojlantirish imkoniyati yangi ishlanma [8], deb izoh berilgan. yaratiladi. “Innovatsion menejment” darsligining muallifi R.Fatxutdinov innovatsiyalarni boshqaruv ob’yektini Berilgan ta’riflardan kelib chiqib, innovatsiya o’zgartirish va iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, ilmiy- xususiyatlarini sanab o’tamiz: texnik hamda boshqa turdagi samara olish maqsadida kiritilgan yangilikning yakuniy natijasi [9], deb • yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, texnika, baholaydi. texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil etish va Vengriyalik olim Boris Santo innovatsiyalarni boshqarish usuli; g'oyalar va ixtirolardan amaliy foydalanish orqali o'z xislatlari bo'yicha eng yaxshi bo'lgan mahsulot • Bozorga taqdim etilgan yoki ishlab chiqarishi va texnologiyalar yaratishga olib keladigan ijtimoiy- yo’lga qo’yilgan bo’lishi; iqtisodiy jarayon sifatida ko’rib chiqadi hamda innovatsiya iqtisodiy foydaga yo'naltirilgan holda • Korxonaga foyda keltirishi yoki samaradorlikni uning bozorda paydo bo'lishi qo'shimcha daromad oshirishi lozim. keltirishi mumkinligini [10] ta’kidlaydi. Tahlil va natijalar. 2021 yilda mamlakatimizda jami faoliyat yuritgan 475197 korxona va tashkilotlarning 1098 tasi o’z faoliyatiga texnologik innovatsiyalarni joriy etgan, ya’ni korxonalarning innovatsiyalarni joriy etish darajasi 0,24 % ga teng. Bu ko’rsatkich Rossiya Federatsiyasida 2020-yilda 10,8 % [20] , Qozog’istonda 10,5 %ni [21] tashkil etadi.

№ 4 (20) 111 Октябрь-Декабрь, 2022 йил Kichik biznes ixcham va harakatchan, bozor Kichik biznes sub’yektlari tomonidan joriy etilgan o‘zgarishlari va iste’molchilar ehtiyojlariga tez texnologik innovatsiyalar viloyatlar kesimida tahlil moslashuvchan tarmoq bo’lishiga qaramay, qilinganda yetakchi uchlikni Toshkent shahri (1048 innovatsiyalarni joriy etish borasida to’sqinlik birlik), Navoiy (409 birlik) hamda Toshkent viloyatlari qiluvchi turli omillar mavjud. Moliyaviy resurslarning (236 birlik) egallagan. Qoraqalpog’iston Respublikasi cheklanganligi, ushbu faoliyatga kiritgan (6 birlik), Andijon viloyati (21 birlik), Xorazm investitsiyalarini yo’qotib qo’yish xavfi, yollanib viloyatlari (27 birlik) esa joriy etilgan texnologik ishlovchi xodimlarning yetarli malakaga ega emasligi innovatsiyalar bo’yicha eng quyi o’rinlarni band etgan. shular jumlasidandir. Innovatsion faoliyat bilan shug’ullanishga Quyidagi diagrammada kichik biznes to’sqinlik qiluvchi omillardan biri bu tadbirkorlarning sub’yektlarining joriy etilgan innovatsiyalardagi innovatsiyalarni qanday xarajatlar evaziga joriy etishi va hissasi aks ettirilgan. ulardan kelajakdagi kutilayotgan daromadlarni, ushbu faoliyat samaradorligini oldindan ko’ra olmasliklari, noaniq vaziyatlarda ishlash ko’nikmalarining pastligidir. Quyidagi 2-diagrammada kichik biznes sub’yektlari tomonidan joriy etilgan innovatsiyalar samaradorlik ko’rsatkichlari tasvirlangan. 1-diagramma. Jami joriy qilingan 2-diagramma. Kichik biznes sub’yektlarining innovatsiyalar tarkibida kichik biznes innovatsion faoliyati ko’rsatkichlari [22] sub’yektlarining ulushi, birlik Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi. qo’mitasi ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi. Ushbu diagrammada kichik biznes sub’yektlarining Davlat statistika qo’mitasining ma’lumotlariga innovatsion faoliyatining samaradorlik ko’rsatkichi, ko’ra, kichik biznes korxonalari tomonidan 2016-yilda ya’ni kichik biznes sub’yektlari tomonidan 2016- 818 birlik innovatsiyalar joriy etilgan bo’lsa, 2021-yilga 2021 yillar mobaynida ishlab chiqarilgan innovatsion kelib ushbu ko’rsatkich 2940 birlikka yetgan. mahsulot, ish, xizmatlar hajmi innovatsiyalarga qilingan 2021-yilda kichik biznes sub’yektlari tomonidan joriy jami xarajatlar o’rtasidagi nisbat orqali hisoblab qilingan innovatsiyalar 2016-yilga nisbatan 3,6 barobar topilgan. Ushbu ko’rsatkichni yana shunday izohlash oshib, jami korxona va tashkilotlar tomonidan joriy mumkin: kichik biznes sub’yektlarining 1 so’mlik etilgan innovatsiyalardagi kichik biznesning hissasi innovatsiyalarga qilgan xarajatiga o’rtacha 2016-yilda 70,1% ni tashkil etgan. 7,9 so’mlik, 2021-yilda 9 so’mlik innovatsion mahsulot, xizmat, ishlar yaratilgan. Respublikamizdagi jami 2021-yilda jami 2778 ta texnologik innovatsiyalar korxonalar va tashkilotlarda (yirik, o’rta, kichik) ushbu kichik biznes sub’yektlari tomonidan joriy etilgan ko’rsatkich 2016-yilda 4,2 koeffitsientni, 2021-yilda bo’lib, shundan 1692 tasi yoki 60,9 % i sanoat, 18,9 % esa, 1,6 koeffitsientni tashkil etgan [23]. ulgurji va chakana savdo, 7,0 % i qurilish, 1,8 % yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlar, 2,6 % i axborot va Tadqiqotlarda, kichik biznes korxonalarining aloqa tarmoqlariga tegishli. Eng past ko’rsatkich esa, ilmiy tadqiqotga sarflagan sarflari samaradorligi sog’liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish (5 yirik korxonalardagidan to’rt barobar yuqoriligi [24] birlik), tashish va saqlash (12 birlik), qishloq, o’rmon, isbotlangan. Shu jumladan, professor B.T.Salimov baliqchilik xo’jaligi (30 birlik) tarmoqlarida kuzatilgan. Iqtisodiy faoliyatning boshqa turlarida esa, 194 birlik texnologik innovatsiyalar kiritilgan.

112 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar hamda B.B.Salimovlarning tadqiqot ishlarida amalga quvvatlash va rivojlantirish, mamlakatning oshirilgan ekonometrik tahlillar ham kichik biznes innovatsion salohiyatini shakllantirish hamda yanada korxonalarida bir birlik xarajatga to’g’ri keladigan takomillashtirish uchun qulay shart-sharoitlar innovatsion mahsulot yirik biznesnikiga qaraganda yaratish bo’yicha keng ko’lamli islohotlar amalga yuqoriligi aniqlangan [25]. oshirilmoqda. Bu islohotlarning huquqiy asoslari sifatida bir qator me’yoriy – huquqiy hujjatlar qabul Respublikamiz jami korxona va tashkilotlarida qilingan bo’lib, ular quyida sanab o’tilgan: ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulot, ish, xizmatlarda kichik biznesning ulushi oshib borayapti. 1. O’zbekiston Respublikasining 24-iyul 2020 2016-yilda kichik biznes sub’yektlari tomonidan ishlab yildagi “Innovatsion faoliyat to’g’risida”gi O’RQ-630 chiqarilgan innovatsion mahsulot, ish, xizmatlar hajmi sonli qonuni; https://lex.uz/docs/-4910391 1671,9 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2021-yilda 10658,6 mlrd. so’mga yetgan. Jami ishlab chiqarilgan 2. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil innovatsion mahsulot, ish, xizmatlar hajmidagi kichik 29 oktabrdagi \"Ilm fanni 2030 yilgacha rivojlantirish biznesning ulushi 2016-2021 yillar oralig’ida 15,6 % konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida\" gi PF-6097-sonli dan 39 % ga ko’tarilgan. farmoni; https://lex.uz/ru/docs/-4545884 Respublikamizda faoliyat yuritayotgan har 1000 3. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 ta kichik biznes sub’yektlariga to’g’ri keladigan yil 6 iyuldagi \"2022-2026-yillarda O‘zbekiston kichik biznes sub’yektlari tomonidan joriy etilgan Respublikasining innovatsion rivojlanish strategiyasini innovatsiyalar soni 2016 yilda 3,9 tani tashkil etgan tasdiqlash to‘g‘risida\" gi PF-165-sonli farmoni; https:// bo’lsa, 2021 yilga kelib ushbu ko’rsatkich 6,4 ga lex.uz/ru/docs/-6102462 yetgan. So’nggi 5 yilda eng yuqori ko’rsatkich 2019– yilda kuzatilgan bo’lib, har 1000 ta kichik biznes 2022-2026-yillarda O’zbekiston Respublikasining sub’yektiga 12,05 ta innovatsiya to’g’ri kelgan. innovatsion rivojlanish strategiyasiga asosan, Global innovatsion indeksda O’zbekiston Respublikasining Mamlakatimizda kichik biznes sub’yektlari hozirgi 86-o’rnini 56-pog’onaga ko’tarish reja- soni yildan yilga oshib borayotgan bo’lsada, lashtirilgan. Innovatsion faoliyat infratuzilma biroq ularning aksariyat qismi faoliyatiga subyektlari sonini ayni paytdagi 25 tadan 2026- innovatsiyalarni joriy etishda nofaol, ilmiy tadqiqot yilga qadar 75 taga, xususiy sektorning ishlanma va tajriba-konstruktorlik ishlari uchun kiritilgan va tadqiqotlarga investitsiyalari hajmi 3 barobar investitsiyalar darajasi pastligicha saqlanib oshirilishi, innovatsion faol tadbirkorlik subyektlari qolmoqda. Ushbu holatga yuqorida keltirib soni (sanoat ishlab chiqarish tashkilotlarining umumiy o’tilgan kichik biznesning innovatsion faoliyat bilan sonida)ni hozirgi 613 dan 2250 taga yetkazilishi ko’zda shug’ullanishiga to’sqinlik qiluvchi ichki omillar tutilgan. Ushbu sa’y-harakatlarning amalga oshirilishi bilan bir qatorda tashqi omillar ham sabab bo’ladi. natijasida iqtisodiyotga innovatsiyalarni keng joriy Ular quyidagilar: qilish, kichik biznes sub’yektlarining innovatsiyalarga moyillik darajasini oshirish, sanoat korxonalari va - hududlarda innovatsion infratuzilma va uning ilm-fan muassasalarining kooperatsiya aloqalarini asosiy elementlari bo’lgan texnopark, biznes rivojlantirish imkoniyatlari yaratiladi. inkubator, innovatsion klaster, texnologiyalar transferi markazining shakllanish bosqichida bo’lganligi; Xulosa va takliflar. - Kichik biznes sub’yektlarining innovatsion - malakali kadrlar tanqisligi; faolligini oshirish orqaligina innovatsion iqtisodiyotni - innovatsion faoliyatni moliyalashtirish bo‘- shakllantirish mumkin. Mamlakatda faoliyat yicha maxsus institutlarning yetarli darajada yuritayotgan jami korxona va tashkilotlarda kichik shakllanmaganligi; biznes korxonalarining ulushi 86,5 % ni tashkil etadi; - kichik biznes sub’yektlari bilan ilmiy tadqiqot - Xususiy sektorning, shu jumladan kichik biznes institutlari, oliy ta’lim muassasalari o’rtasida hamkorlik sub’yektlarining innovatsion faollik ko’rsatkichi yetarli darajada emasligi; boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar ko’rsatkichlariga - ta’lim tizimining amaliy, zamonaviy bilimlar bilan nisbatan ancha past. Xususiy sektor tomonidan amalga boyitilmaganligi va boshqalar. oshiriladigan tadqiqot va ishlanmalarga yalpi xarajatlar Mamlakatimizda so’nggi 5 yillikda, ilmiy- (YaIMga nisbatan foizda) amaldagi holati 0,1 % ni innovatsion faoliyatni har tomonlama qo‘llab- tashkil etadi;

№ 4 (20) 113 Октябрь-Декабрь, 2022 йил - Kichik biznes sub’yektlarining innovatsion 3. O’zbekistonda kichik tadbirkorlik 2017-2020. faoliyati hududlar kesimida tahlil qilinganda Statistik to’plam.O’zbekiston Respublikasi Davlat Toshkent shahri, Toshkent viloyatlari ustunlikka ega. statistika qo’mitasi. 189 bet. Toshkent. – 2021. Markazda intellektual salohiyatni oshiruvchi oliy ta’lim muassalarining zich joylashganligi, malakali 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti mutaxassis - kadrlarning markazga intilishi va albatta Sh.M.Mirziyoyevning mamlakatimiz tadbirkorlari boshqa viloyatlarga nisbatan innovatsion faoliyat bilan ochiq muloqot shaklidagi uchrashuvda so’zlagan infratuzilmasining yaxshiroq shakllanganligi kichik nutqi. 20.08.2021y. https://president.uz/uz/lists/ biznes sub’yektlari innovatsion faolligi oshishiga view/4551 ijobiy ta’sir ko’rsatgan. 5. Й.Шумпетер. Теория экономического разви- Amalga oshirilgan tadqiqotlar asosida тия. М.: Экономика,1995й. –540 O’zbekistonda kichik biznesning innovatsion faolligini oshirish bo’yicha quyidagi takliflarni keltiramiz: 6. O`zbеkistоn milliy ensiklоpеdiyasi. I harfi.- Tоshkеnt: «O`zbеkistоn milliy ensiklоpеdiyasi» davlat - Kichik biznes sub’yektlari o’rtasida inno- ilmiy nashriyoti, 2002. T.4. – B. 200. vatsiyalarni “hamkorlikda moliyalashtirish”ga (co- finance) bo‘lgan manfaatdorligini rag‘batlantirish. 7. Magdolna Csath. Encouraging innovation in “Hamkorlikda moliyalashtirish” kichik biznes small and medium sized businesses: learning matters. sub’yektlarining innovatsion faolligining oshishiga, Development and learning in organisations. Vol. 26 hamkorlar o’rtasida tavakkalchilikning taqsimlanishi No. 5 2012.P.:9-13. va shu bilan birgalikda sinergetik samaradorlik kabi ijobiy natijalarga olib keladi. 8. Oʻzbekiston Respublikasining 2020-yil 24-iyuldagi “Innovatsion faoliyat to’g’risida” O’RQ- - Fan-ta’lim – kichik biznes sub’yektlari o’rtasida 630-sonli qonuni. https://lex.uz/docs/-4910391) integratsiyani kuchaytirish. Ushbu integratsiya kichik biznes sub’yektlariga ilmiy-tadqiqot institutlari hamda 9. Фатхутдинов Р.А. Инновационный ме- oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik baza, неджмент: Учебник для вузов. 6-е изд. – СПб.:Пи- kadrlar salohiyatidan foydalanish asosida innovatsion тер, 2011. – 448 с.:ил. faoliyatga qilinadigan sarflarni kamaytirish, innovatsion faoliyatni samarali amalga oshirish va 10. Санто Б. Инновация как средство экономи- boshqarish imkonini beradi. ческого развития. – М.: Прогресс, 1990 - Kichik biznes sub’yektlarining innovatsion 11. R.I.Gimush, F.M.Matmurodov; Innovatsion faolligini rag’batlantiruvchi chora-tadbirlarni tashkil menejment: Iqtisodiyot oliy o‘quv yurtlari uchun o’quv etish va boshqalar. qo‘l. – Т.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. – 144 b. Innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish va rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan barcha islohotlar iqtisodiy 12. N.Q.Qurbonov, Sh.A.Mirsaidova, Y.D.Goldman. o’sishni ta’minlash, jahon bozorida mamlakatimizning Innovatsion menejment.Darslik. – T.:TDIU.2011. 314 bet. nufuzga ega bo’lishi, tadbirkorlik sub’yektlarining raqobatdoshligini oshirish maqsadini ko’zlaydi. Zero, 13. R.I.Gimush, F.M.Matmurodov. Innovatsion innovatsiyalar va innovatsion faoliyat natijasida menejment. O’quv qo’llanma. – T.: O’zbekiston korxonalar yuqori foyda bilan ta’minlanadi, aholining faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti. 2008.146 bet. yashash sharoitlari, turmush darajasi yaxshilanadi. 14. М.А.Буранова. Формы и методы инноваци- Manba va adabiyotlar онного развития и оценки их влияния на рост кон- курентоспособности предприятий Узбекистана. 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Экономика и финансы No 7, 2012. 28-30 ст. Sh.M.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 23.12.2017y. http://dd.gov.uz/uz/news/534 15. Sh.I.Otajonov. O’zbekistonda kichik biznes sub’yektlarining innovatsion faoliyati boshqaruv 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022- mexanizmini takomillashtirish.:Iqt.fan.dok.ilm.dar. yil 6-iyuldagi PF-165-son Farmoni. https://lex.uz/ru/ olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati.T.:2010. docs/-6102462. 16. U.V.Gafurov.Innovatsion g’oyalarni amaliyotga joriy etishda kichik biznes ishtirokini faollashtirish. Iqtisod va moliya. – T.: 2012. №2, 17-23 b. 17. Sh.B.Salimov. Kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyatni rivojlantirish. Iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. T.:2022.145b.

114 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar 18. I.Y.Umarov,S.S.Saidkarimova,Sh..B.Oblaqulova. Kalit so’zlar: innovatsiya, kichik biznes, iqtisodiy Sanoat korxonalarining innovatsion salohiyati o’sish, texnologik innovatsiyalar, innovatsion faollik, ko’rsatkichlari tahlili. “Iqtisodiyot va innovatsion ilmiy tekshirish va tajriba-konstruktorlik ishlari texnologiyalar“ ilmiy electron jurnali. № 4, iyul- (ITTKI) ga xarajatlar. avgust, 2015 y. Анализ инновационной активности 19. B.B.Baxtiyorov. Sanoat korxonalari innovatsion в малом бизнесе boshqaruvini rivojlantirishda ilg’or xorij tajribasidan foydalanish imkoniyatlari. “Iqtisodiyot va innovatsion Гулнора Бобоева, texnologiyalar“ ilmiy electron jurnal. № 1, yanvar- базовый докторант 1-го курса fevral, 2022 y. Ташкентского государственного экономического 20. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/ университета innov_1.xls Аннотация: в статье рассмотрена роль инно- 21. https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT0 ваций в деятельности предприятий малого бизне- 98612&lang=ru са. Исследуются существующие подходы отече- ственных и зарубежных авторов к определению 22. 22.O’zbekistonda kichik tadbirkorlik. 2017- термина «инновация». Анализируется статисти- 2020. Statistik to’plam. O’zbekiston Respublikasi ческие показатели инновационной деятельности davlat statistika qo’mitasi.T.:2021.189-bet. субъектов малого бизнеса в Республике Узбекистан и выделены реформы, проводимые в этой сфере. 23. https://api.stat.uz/api/v1.0/data/korxona- va-tashkilotlarning-innovatsion-hajmi-va- Ключевые слова: инновация, малый бизнес, x?lang=uz&format=pdf экономический рост, технологические инновации, инновационная активность, расходы на научно-ис- 24. Буланова Екатерина Васильевна, Соменкова следовательские и опытно-конструкторские рабо- Наталия Сергеевна, Ягунова Наталья Александров- ты (НИОКР). на Формирование стратегии развития малого инно- вационного предприятия промышленного комплекса Analysis of innovation activity in small businesses // Вопросы инновационной экономики. 2019. №2. Gulnora Boboeva, 25. B.T.Salimov, B.B.Salimov. Kichik biznesda 1 st stage basic doctoral student, innovatsion mahsulot ishlab chiqarish ko’rsatkichlari Tashkent state university of economics tahlili va ularni istiqbolda rivojlanish tendensiyalarini prognozlash. “Iqtisodiyot va innovatsion Abstract: the article considers the role of texnologiyalar” ilmiy electron jurnali. 3/2022 may- innovation in the activities of small businesses. iyun (№00059) 177-189 b. Existing approaches by domestic and foreign authors to the definition of the term \"innovation\" are explored. Kichik biznesda innovatsion faoliyat tahlili The statistical indicators of innovative activity of small businesses in the Republic of Uzbekistan are analyzed Gulnora Boboyeva, and the reforms that have been carried out in this area Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti are highlighted. 1-bosqich tayanch doktoranti Keywords: innovation, small business, economic growth, technological innovation, innovative activeness, Annotatsiya: maqolada kichik biznes korxonalari expenditure on R&D. faoliyatida innovatsiyalarning ahamiyati ko’rib chiqilgan. Xorijiy va mahalliy olimlar tomonidan “innovatsiya” tushunchasiga berilgan ta’riflar o’rganilgan. O’zbekiston Respublikasida kichik biznes sub’yektlarining innovatsion faoliyatiga oid statistic ko’rsatkichlar tahlil qilingan va ushbu sohada amalga oshirilayotgan islohotlar yoritilgan.

№ 4 (20) 115 Октябрь-Декабрь, 2022 йил Макроиқтисодиёт, прогнозлаштириш ва таҳлил / Макроэкономика, прогнозирование и анализ / Macroeconomics, forecasting and analysis УЎК: 338.43.336.6 Dostonbek ESHPULATOV, Guliston davlat universiteti tayanch doktoranti, E-mail: [email protected] O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi subyektlari moliyaviy natijalarining tahlili va prognozlari Kirish. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka- Qishloq xoʻjaligi mamlakatning oziq-ovqat masining 2020-yil 29-avgustdagi “2020-2021-yillarda xavfsizligini taʼminlovchi asosiy iqtisodiyot iqtisodiy o‘sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari tarmogʻidir. YAIM (YAQQ) tarkibida qishloq, o‘rmon hamda sohalarida tizimli tarkibiy islohotlarni davom va baliqchilik xo‘jaligining ulushi 26,9 % ni tashkil ettirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 526 – sonli etdi. Mazkur tarmoqning YAIM mutlaq o‘sish sur’atiga qarorida 2020 - yilning II choragidagi majburiy karantin ta’siri 1,1 f.p.ni tashkil etdi [1, 88-b]. choralari iqtisodiyot va ijtimoiy sohalarga o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatganligi ta’kidlangan. Xususan: qishloq Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ham ichki xo‘jaligida iqtisodiy o‘sish – 102,8 foizni (prognoz iste’mol, ham eksport uchun barqaror ishlab chiqarish 103,3 %), 2020-yilning birinchi yarmida eksportdagi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining asosiy vazifasi yo‘qotishlar 2019-yilning shu davriga nisbatan birgina hisoblanadi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari qishloq meva-sabzavot mahsulotlarida – 215,5 million dollarni xo‘jaligi subyektlarining moliyaviy holati bilan tashkil etgan. Shuning uchun korxonalar bankrot belgilanadi. bo‘lishining oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish, muhtoj xo‘jalik subyektlariga, birinchi Korxonaning moliyaviy holati va moliyaviy navbatda, zarar ko‘rgan tarmoqlarga subsidiyalar, natijalarini moliyaviy hisobotlar, buxgalteriya hisobi kreditlar yoki prolongatsiyalar shaklidagi qo‘shimcha va boshqa axborotlarning ma’lumotlari asosida moliyaviy resurslar ajratish ko‘zda tutilgan edi. Qarorda o‘rganib, mavjud moliyaviy imkoniyatlarni aniqlash va belgilab berilgan asosiy maqsadlardan biri iqtisodiyot moliyaviy holatni yaxshilashga qaratilgan tadbirlarni tarmoqlari barqarorligi uchun zarur va muhim bo‘lgan ishlab chiqish usuli moliyaviy tahlil, deb ataladi. sektorlarni maqsadli qo‘llab-quvvatlash bilan bog‘liq. Shu bilan birga, ko‘rilayotgan chora – tadbirlarning Moliyaviy tahlilning asosiy qismi bo‘lib korxonalar amalga oshirilishi yuzasidan monitoring vazifasi moliyaviy holatining tahlili hisoblanadi. Korxonaning qarorga ko‘ra Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni moliyaviy holati uning moliyaviy natijalari barqarorligi, qisqartirish vazirligi zimmasiga yuklatilgan. Biz mahsulot, ish, xizmatlarni ishlab chiqarish hajmi o‘sish maqolada muhim soha, qishloq xo‘jaligi subyektlari sur’ati, resurslarning nisbiy tejamkorligi, rentabellik moliyaviy natijalarining tahlilini amalga oshirdik, kabi jihatlarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi hamda asosiy ko‘rsatkichlar barqarorlik darajasini bilan tavsiflanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar darajasini baholadik. Olib borilgan tadqiqotlarimiz natijalari o‘rganish va tahlil etish hamda ularning natijalarini mazkur qaror doirasida amalga oshiriladigan chora- umumlashtirish orqali korxonaning moliyaviy tadbirlarning makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash holatiga baho beriladi. Shuning uchun ham mazkur va iqtisodiyotda tarkibiy islohotlarni amalga oshirishga ko‘rsatkichlarni o‘z vaqtida tahlil qilib turish – ta’sirini baholashda mutasaddi organlarga ma’lumot korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash hamda sifatida xizmat qilishi mumkin. iqtisodiyotni mustahkamlash uchun shart-sharoit yaratadi. Shu nuqtai nazardan, tahlilning ahamiyati nihoyatda katta va beqiyosdir. Tahlil – korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash garovidir [2, 130-bet].

116 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Tadqiqot ishimizdan asosiy maqsad, qishloq Kt – joriy yildagi ko‘rsatkich absolyut qiymati; Ki – bazis yildagi ko‘rsatkich absolyut qiymati; xo‘jaligi subyektlarini ishlab chiqarish hajmi, foydasi, n – ko‘rsatkichlar soni. Ko‘rsatkich ijobiy qiymatlarda barqarorlik trendini resurslar sarfi, debitorlik va kreditorlik qarzlarining namoyon etadi. Shuningdek, Moliyaviy natijalarni prognozlashda muayyan davrga bo‘lgan holatini o‘rganish asosida MCHJ “Novo BI” kompaniyasining “Novo Forecast ” dasturining 4.0.4.04 versiyasidan foydalandik. korxona moliyaviy holatiga baho berish va uni Mavzuga doir adabiyotlar tahlili. T.Qudratov va N.Fayziyevalar korxonaning moliyaviy holati uning yaxshilash imkoniyatlarini ko‘rsatish hisoblanadi. moliyaviy barqarorligi, moliyaviy mustaqilligi, to‘lovga qodirligi, o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganligi, Shu nuqtai nazardan, moliyaviy holat tahlilining debitorlik va kreditorlik qarzlarining holati kabi jihatlarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan asosiy vazifalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: tavsiflanishini aytishgan [2, 131-b]. M.Y.Raximov bugungi moliyaviy holat tahlilida ko‘proq tashqi - qishloq xo‘jaligi subyektlari moliyaviy natijalarini ta'sirlardan himoya etish (inflyatsiya, kontragentlar bilan a’loqalar mustahkamligi, mulkiy va huquqiy va rentabellik ko‘rsatkichlarini tahlil qilish; shakllarning o‘zgaruvchanligi kabi) masalalarini qamrab olgan kompleks yondashuvlarga, modellarga - moliyaviy natijalarning barqarorligini aniqlash va tayanish lozimligini keltirgan [4, 4-b]. Rus iqtisodchilaridan Kozlov Sergey va Zinina prognozlash; Olgalar barcha resurslar maksimal daromad keltirishi uchun tadbirkorlik faoliyatini samarali boshqarish - moliyaviy natijalarni yaxshilash bo‘yicha xulosa uchun tashkilot foydalilik, rentabellik, likvidlik va moliyaviy holatning boshqa ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga va takliflar berish. olgan barqaror moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni ko‘rsatishi kerakligini ta’kidlab o‘tishgan [5, 108-b]. Moliyaviy holatni tahlil qilishning asosiy manbalari Moliyaviy holatni har tomonlama baholash – moliyaviy tahlil natijasida olingan har bir bo‘lib, qishloq xo‘jaligi subyektlarining moliyaviy ko‘rsatkichni uning haqiqiy darajasining tanlangan korxona uchun normal darajasiga muvofiqligi nuqtai natijalari to‘g‘risidagi axborotlar hisoblanadi. Qishloq nazaridan ko‘rib chiqish, moliyaviy holatga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash, ko‘rsatkichlarning xo‘jaligi subyektlari tarkibiga dehqon xo‘jaliklari zarur darajasini aniqlash va istiqbolda unga erishish yo‘llarini topishdir [6, 537-b]. (shaxsiy yordamchi xo‘jaliklar), fermer xo‘jaliklari, Moliyaviy holatni tahlil qilish texnikasini tushunish va o‘zlashtirishga g‘arb olimlarining keng uslubiy qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi bazasi yordam beradi. Xususan, E.Xelfert [7], Z.S.Blaga [8, 13-b], L.A.Bernshteyn [9] va boshqalar. tashkilotlar (shu jumladan agroklasterlar) kiritilgan. Tahlil va natijalar. 2021-yilning yanvar-dekabr oylarida yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari Biz tadqiqotimiz maqsadlariga erishish uchun hajmi 302 524,9 mlrd. so‘mni yoki o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 103,6 % ni tashkil etdi, shu jumladan, alohida xo‘jalik toifalari moliyaviy natijalari Davlat dehqonchilik mahsulotlari – 151 083,4 mlrd. so‘mni (103,1%), chorvachilik mahsulotlari – 151 441,5 statistika qo‘mitasi tomonidan taqdim etilmasligi bois mlrd. so‘mni (104,1 %) tashkil qildi. Qishloq xo‘jaligi subyektlarining yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridagi umumlashtirilgan natijalarni oldik. ulushi 46,3 % ni tashkil etgan. Moliyaviy natijalarning barqarorlik ko‘rsatkichini Ch.Spirmenning korrelyatsiyalar rangi koeffitsienti bilan; dinamik ko‘rsatkichi sifatida vaqtli qatorlarning o‘rtacha qiymati va vaqtli qatorlarning trenddan o‘rtacha kvadratik og‘ishi o‘rtasidagi nisbat sifatida aniqladik [3, 195-b]: Vy (t)=Sy (t); (1); Kp=1-Vy (t) (2). y̅ Bu yerda: Vy (t)-tebranuvchanlik koeffitsienti; Sy (t)-vaqtli qatorning o‘rtacha kvadratik og‘ishi; y -̅ vaqtli qatorning o‘rtacha arifmetigi; Kp-barqarorlik koeffitsienti. Qishloq xo‘jalik subyektlari barqaror rivojlanish indeksini hisoblashda barcha vaqtli qatorlarning yillar bo‘yicha qiymatlarini o‘tgan yilga nisbatan o‘sish sur’atlarini o‘rtacha arifmetigi sifatida ifodaladik: (3); Bu yerda: Bit – Qishloq xo‘jalik subyektlari barqaror rivojlanish indeksi;

№ 4 (20) 117 Октябрь-Декабрь, 2022 йил Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2021-yilning Xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlillar, qishloq xo‘jaligi yanvar-dekabr oylarida tarmoqning ijobiy o‘sish mahsulotlari umumiy hajmining 65,9 % i – dehqon sur’atiga, asosan, quyidagi mahsulotlarning 2020- (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklariga, 29,2 % i – fermer yilning mos davriga nisbatan yuqori o‘sish sur’ati xo‘jaliklariga, 4,9 % i – qishloq xo‘jaligi faoliyatini qayd etilganligi orqali erishildi: sabzavotlar – 104,1%, amalga oshiruvchi tashkilotlarga to‘g‘ri kelishini kartoshka – 104,7%, uzum – 105,5%, ovlangan baliq – ko‘rsatmoqda (1-jadval). 120,7%, go‘sht tirik vaznda –104,8 % [1]. 1-jadval Qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining xoʻjalik toifalari boʻyicha hajmi, ming t. Ko‘rsatkichlar 2017 y. 2018 y. 2019y. 2020 y. 2021 y. 2021 y. 2017 yilga, nisbatan Donli ekinlar Fermer xo‘jaliklari 6 112 Sabzavotlar 3 966,9 93% Kartoshka 6 550,5 5 020,5 5 848,6 6 208,3 762,8 105% Poliz mahsulotlari 1165,1 118% Meva va rezavorlar 3 775,7 2 328,1 2797,4 3 260,5 1 202,5 117% Uzum 734,5 88% Go‘sht (tirik vaznda) 645,0 299,9 443,4 506 85% Sut 149 201% Tuxum, mln dona 999,0 728,7 754,3 939,9 587,7 164% Baliq 1 203,8 186% 1 370,0 911,6 1 033,8 1 144,8 81 582 169609% Donli ekinlar Sabzavotlar 862,0 677,6 665,7 704,8 771,4 53% Kartoshka 6 587,4 87% Poliz mahsulotlari 74,1 98,0 123,7 130,9 2 459,4 105% Meva va rezavorlar 1 066,2 100% Uzum 359,1 372,9 457,4 524,7 1 567,4 95% Go‘sht (tirik vaznda) 920,9 107% Sut 645,6 1 062,5 1 065,7 1 135 2 357,4 110% Tuxum, mln dona 10 590,6 110% Baliq 48,1 64 195 4 875,5 121% 10091 102969% Dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklar 1 445,2 1 215,6 1 103 831,5 7 565,6 7 162,0 7 032,9 6 940,6 2 347,5 2 432,3 2 472,4 2 581,3 1 061,0 1 158,7 1 148,3 1 159,7 1 645,8 1 620,1 1 643,5 1 630,9 861,9 860,9 897,7 898,6 2 145,1 2 238,7 2 261,7 2 277,1 9 639,7 10 018,6 10 184,6 10 386,4 4 015,9 4 294,0 4 429,8 4 579,8 9,8 9543 Qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar Donli ekinlar 120,8 139,3 235,8 526,8 657,5 544% Sabzavotlar 92,3 145,0 115,2 258,4 305 330% Kartoshka 22,1 17,9 35,1 56,2 70,1 317% Poliz mahsulotlari 34,8 17,5 19,6 34,8 49,8 143% Meva va rezavorlar 60,5 58,0 62,3 88,3 82,6 137% 159% Uzum 25,0 26,0 31,8 35,8 39,7 216% Go‘sht (tirik vaznda) 61,9 80,7 79,6 118,2 134 129% Sut 84,4 89,2 68,8 98,8 108,6 102% Tuxum, mln dona 1 944,0 2 004,0 2 261,9 2 110,2 1 973,8 143443% Baliq 57,3 70 347 82 193 Manba: Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.

118 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib g‘allachilik, meva – sabzavotchilik yo‘nalishidagi 425 turibdiki, dehqon xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi ta klasterlarga biriktirilgan. mahsulotlarini ishlab chiqarish umumiy hajmining Qishloq xo‘jaligi subyektlarining moliyaviy holatini salmoqli ulushini tashkil etib kelmoqda va o‘sib borish tahlil qilish maqsadida Davlat Statistika Qo‘mitasidan tendensiyasini ko‘rishimiz mumkin. Fermer xo‘jaliklari 2016-2021-yillar uchun ushbu tashkilotlar moliyaviy nisbatan past ko‘rsatkichlarni namoyon etgan. natijalari to‘g‘risidagi olingan ma’lumotlardan Bunda, fermer xo‘jaliklari asosan 665 ta klasterlarga foydalanamiz. 2-jadvalda tahlil uchun asosiy biriktirilgan. Xususan, 2021-yil ma’lumotlariga ko‘ra, ko‘rsatkichlar keltirilgan. 69,5 mingta fermer xo‘jaliklari paxta – to‘qimachilik, 2-jadval Qishloq xo‘jaligi subyektlarining moliyaviy natijalari Ko‘rsatkichlar 2016 y. 2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. Barqarorlik koeffitsienti Tashkilotlar soni 4999148 5125698 5127081 5087401 5202922 -583,8 9,2 98,5% Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar 300,8 276,4 226,5 272,6 foyda (zarar mlrd.so‘m) 27,1% Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni 2321,3 3012,6 2654,2 7215,1 10073,3 13996,9 23,5% sotishdan sof tushum . mlrd.so‘m 23,8% 8519,5 11958,2 21,2% Sotilgan mahsulot (tovar, ish va 1779,6 2273,8 2148,9 5935,0 3416,4 1130,7 xizmat)larning tannarxi. mlrd.so‘m 6063,6 1973,6 - 2,3% 0,1% - Debitorlik qarzlar – jami. mlrd.so‘m 574,5 931,6 589,3 2137,1 2,8% 0,1% - 59,7 69,0 Kreditorlik qarzlar – jami.mlrd.so‘m 1153,4 1432,8 1080,1 2722,8 Sotuv rentabelligi 13,0% 9,2% 8,5% 3,8% Sotilgan mahsulot rentabelligi 16,9% 12,2% 10,5% 4,6% Qishloq xo‘jalik subyektlari barqaror 115,8 87,3 206,3 rivojlanish indeksi Manba: Davlat Statistika Qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan. Jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rishimiz mumkinki, Biroq, tabiiy ofatlar ro‘y bergani sababli, shu foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda (zarar) yilning aprel oyida Qashqadaryo, Navoiy va Buxoro ko‘rsatkichi pasayish tendensiyasiga ega. Sotilgan viloyatlarida 16,6 ming gektar ekin maydonlari, mahsulot (tovar, ish va xizmat)larning tannarxida shuningdek, Farg‘ona vodiysining bir qator esa, aksincha, muntazam o‘sib borish tendensiyasini maydonlaridagi bog‘lar zarar ko‘rdi. Sirdariyo kuzatishimiz mumkin. Shunday qilib, foydaning viloyatida Sardoba suv omborining o‘pirilishi tufayli kamayishi 2017-yilda o‘tgan yilga nisbatan 91,9 21 ming gektardan ortiq ekin maydonlari muomaladan %, 2018-yil 81,9 %, 2020-yilda esa, garchi qishloq chiqarildi. Tahlil qilingan davrda foyda o‘sishi faqat xo‘jaligi ishlab chiqarishi 2019-yilga nisbatan 124,5 % 2019-yilda 120,4 % ni tashkil etgan. ga o‘sgan bo‘lsada, COVID -19 pandemiyasi sababli foyda hajmida keskin pasayish – 214,2 % kuzatilgan. Shuningdek, 2021-yilda ko‘rsatkich barqarorlashib, 2020-yilda pandemiya sababli kelib chiqqan vaziyatni – 1,6 % ga tushishda davom etgan. Umumiy holatda barqarorlashtirish maqsadida, qishloq xo‘jaligi 2021-yilda foyda hajmi 2016-yilga nisbatan 32,6 mahsulotlarini karantin choralaridan holi hudud barobarga kamaygan. sifatida saqlash, barcha qishloq xo‘jaligi tadbirlarini o‘z vaqtida moliyalashtirish va amalga oshirish choralari Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat)larning ko‘rilgan. Xususan, 83 mingta qishloq xo‘jaligi ishlab tannarxi tahlili shuni ko‘rsatadiki, ko‘rsatkich, asosan chiqaruvchilariga qo‘shimcha yordam sifatida suv o‘sib borib, 2017, 2019-2021-yillarda mos ravishda resurslaridan foydalanganlik uchun soliq miqdori 50 127,8 %, 276,2 %, 143,5 % va 140,4 % ga o‘sgan. foizga kamaytirilib, 814 milliard so‘mdan oshgan. Faqatgina 2018-yilda istisno tariqasida tannarx avvalgi yilga nisbatan 94,5 % ni tashkil etgan. Umumiy jihatda 2021-yilda 2016-yilga nisbatan sotilgan mahsulot

№ 4 (20) 119 Октябрь-Декабрь, 2022 йил (tovar, ish va xizmat)larning tannarxi 6,7 barobarga faoliyatining samaradorligini baholashda daromadlilik, oshgan. foydalilik, naflilik darajasi ko‘rsatkichi sifatida rentabellik darajasining tahlilini ham amalga oshirish zarurdir. Ko‘rib turganimizdek, 2017-yildan tashqari qolgan yillarda sotilgan mahsulot (tovar, ish va O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi subyektlarining xizmat)larning tannarxi o‘sish sur’atlari sotishdan realizatsiya qilingan mahsulot, ish, xizmatlar sof tushum o‘sish sur’atlaridan yuqoriroq bo‘lgan. rentabelligi eng yuqori ko‘rsatkichi 2016-yilda Bu respublikamizda tahlil qilingan davrda qishloq 16,9 % ni ko‘rsatgan. Shundan so‘ng ko‘rsatkich xo‘jaligi subyektlarining faoliyatining samarasizligi 2017-2021-yillarda mos ravishda 4,7 %, 1,6 %, 5,9 %, va ko‘p xarajat talab qilinadigan xo‘jalik yuritish 1,8 %, 2,7 % ga muntazam pasayib borgan. Ko‘rsatkich mexanizmidan foydalanilayotganidan dalolat beradi. tahlil qilingan davrda 16,8 foiz punktga kamaygan. Shu bilan birga 2017-yildagi o‘sish sur’atlaridagi farq O‘xshash holat sotuv rentabelligida ham kuzatilgan ham unchalik sezilarli emas bo‘lib, bu xo‘jalik yuritish bo‘lib tahlil qilingan davrda ko‘rsatkich 12,9 foiz mexanizmlarini qayta ko‘rib chiqish shartini yana bir punktga kamaygan. bor tasdiqlaydi. 2016-2021-yillarda olingan ko‘rsatkichlar tahlili Ma’lumki, tashkilotning samaradorligini baholash shuni ko‘rsatadiki, qishloq xo‘jaligi subyektlari uchun uchun nafaqat olingan foyda miqdori, balki rentabellik 2016-yil eng muvafaqqiyatli bo‘lgan. Buni bir qator darajasi ham muhim hisoblanadi. Shu sababli, tashkilot ko‘rsatkichlarning ijobiy qiymati tasdiqlaydi. 3-jadval Qishloq xo‘jaligi subyektlari moliyaviy natijalari prognozlari Ko‘rsatkichlar 2022 y. 2023 y. 2024 y. 2025 y. 2026 y. Barqarorlik Aniqlik koeffitsienti* darajasi (1-MAPE) Tashkilotlar soni 5076436,7 5091384,6 5106332,5 5139666,7 5136228,3 99,4% 76% 97% Foyda solig‘ini to‘lagunga 235,5 272,6 235,5 272,6 235,5 91,9% qadar foyda (zarar mlrd. 70% so‘m) 68% Mahsulot (tovar, ish va 11 898,4 13 923,2 16 033,2 18 048,1 19 997,9 79,9% 56% xizmat)larni sotishdan sof 80% tushum. mlrd.so‘m - Sotilgan mahsulot (tovar, 10 096,7 11 860,9 13 702,1 15 456,2 17 153,4 79,5% - ish va xizmat)larning tannarxi. mlrd.so‘m Debitorlik qarzlar – jami. 1 665,6 1 676,2 1 700,2 1 692,0 1 707,9 99,0% mlrd.so‘m Kreditorlik qarzlar – jami. 2 241,2 2 393,0 2 548,4 2 695,2 2 848,5 90,6% mlrd.so‘m Sotuv rentabelligi* 2,0% 2,0% 1,5% 1,5% 1,2% 78,7% Sotilgan mahsulot 2,3% 2,3% 1,7% 1,8% 1,4% 78,3% rentabelligi* Manba: Novo Forecast dasturi yordamida tuzilgan. *Prognoz ko‘rsatkichlaridan foydalanib yuqorida keltirilgan formulalar asosida hisoblangan. Biz 2016-2021-yillarda tahlil qilingan beqarorlikni namoyon etgan. Faqatgina tashkilot ko‘rsatkichlarni Novo Forecast dasturi yordamida soni o‘sib borishi nisbatan barqaror bo‘lgan. ekonometrik modellardan foydalangan holda kelgusi Bularning barchasi vaqtli qatorlarni prognozlashni 2022-2026-yillar uchun prognozlashga harakat murakkablashtiradi va ishonchlilikning past darajasiga qildik. Mavjud ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, sabab bo‘ladi. Shuning uchun, biz prognozlashda foyda, tannarx va rentabellik ko‘rsatkichlari mutlaq vaqtli qatorlarda katta og‘ishlarni oldini olish beqarorlikni, qolgan ko‘rsatkichlar esa yuqori maqsadida Novo Forecast dasturi funksiyalaridan

120 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar foydalanib, vaqtli qatorlarni normal tekislab oldik. har bir ko‘rsatkichni prognozlash uchun foydalanilgan Shundan so‘ng, olingan ko‘rsatkichlardan prognozlarni modellar haqida 4 – jadval orqali batafsil ma’lumot amalga oshirishda foydalandik (3-jadval). Dasturda olishimiz mumkin. 4-jadval Prognozlarni hisoblash uchun foydalanilgan modellar Ko‘rsatkichlar Foydalanilgan model Tashkilotlar soni Holt-Winters, tekislash koeffitsienti =9, trend koeffitsienti =37, mavsumiylikni tekislash koeffitsienti = 13 - multiplikativ model Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda Maksimal o‘xshashlik (zarar . mlrd.so‘m) Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotish- Holt-Winters, tekislash koeffitsienti =33, trend koeffitsienti =37, mavsumiylikni tekis- dan sof tushum, mlrd.so‘m lash koeffitsienti = 1 - multiplikativ model Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) Holt-Winters, tekislash koeffitsienti =33, trend koeffitsienti =37, mavsumiylikni tekis- larning tannarxi. mlrd.so‘m lash koeffitsienti = 1 - multiplikativ model Debitorlik qarzlar – jami mlrd.so‘m Holt-Winters, tekislash koeffitsienti = 33, trend koeffitsienti = 1, mavsumiylikni tekis- Kreditorlik qarzlar – jami mlrd.so‘m lash koeffitsienti = 1 - multiplikativ model Holt-Winters, tekislash koeffitsienti =33, trend koeffitsienti =25, mavsumiylikni tekis- lash koeffitsienti = 1 - multiplikativ model Manba: muallif tomonidan Novo Forecast dasturi kengaytirilgan hisob kitoblar funksiyasidan foydalanib tuzilgan. 2-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, Bu yerda: tahlil qilingan ko‘rsatkichlar keyingi 5 yillar uchun At-haqiqiy qiymat; asosan ijobiy tendensiyaga ega bo‘lishi bilan birga Et-prognoz ko‘rsatkich. nisbatan yuqoriroq barqarorlik darajasiga ega bo‘lishi Bu ko‘rsatkich prognoz ko‘rsatkichlarni haqiqiy kutilmoqda. ko‘rsatkichlardan qanchalik og‘ishini ko‘rsatadi. Ko‘rsatkich 1 dan 100 gacha qiymatlarni qabul qilib Shunday qilib, qishloq xo‘jaligi subyektlari soni yuqori qiymati past ishonchlilik darajasini ko‘rsatadi. 2025-yilga qadar barqaror o‘sishda davom etib, Jadvalda 1–MAPE ko‘rsatkichidan foydalanilgan faqatgina 2026-yilga kelib biroz kamayishi kutilmoqda. bo‘lib, bu aniqlikni ifodalaydi. Prognozlarga ko‘ra mahsulot, ish, xizmatlarni sotishdan sof tushumning o‘sish sur’atlari ularning tannarxi Prognozlarga ko‘ra o‘sish sur’atlaridan pastroq bo‘lish tendensiyasi mahsulot, ish, xizmatlarni 2025-yilgacha saqlanib qoladi va 2026-yilga kelib sotishdan sof tushumning trend o‘zgaradi. o‘sish sur’atlari ularning tannarxi o‘sish sur’atlaridan Foydaga kelsak, avval ta’kidlab o‘tganimizdek, pastroq bo‘lish tendensiyasi o‘ta beqaror vaqtli qatorlar qiymatlari tufayli nisbatan noaniq modelga ega bo‘lsakda, prognozlar asosan 2025-yilgacha saqlanib qoladi bu ko‘rsatkichning barqarorlashishidan, o‘sish va 2026-yilga kelib trend tendensiyasining befarq qolishidan dalolat bermoqda. Xuddi shunga o‘xshash vaziyat debitorlik va kreditorlik o‘zgaradi. qarzlarida ham kuzatilmoqda. Prognoz ko‘rsatkichlarning ishonchlilik darajasini aniqlash uchun MAPE (Mean Absolute Persentage Error) matematik modelidan foydalanilgan: (4)

№ 4 (20) 121 Октябрь-Декабрь, 2022 йил Darhaqiqat, ko‘rsatkichlar haqiqiy qiymatlari strategiyasini amalga oshirish natijasida ustuvor yo‘nalishlar bilan ekonometrik modellarimizdan prognoz uchun kesimida erishiladigan asosiy ko‘rsatkichlar va indikatorlar olingan qiymatlari dekart koordinatalar sistemasidagi qatorida tashkilotlar rentabelligi maqsadli ko‘rsatkichlari trayektoriyalarida mosliklarni ko‘rishimiz mumkin belgilab qo‘yilmaganligi, aynan shu yo‘nalishda dasturning (1-2-rasm). bajarilishini nazorat qilish imkonini bermaydi; 1-2-rasm. Mahsulot (tovar, ish va xizmat) 2016-2021-yillarda qishloq xo‘jaligi subyektlarida larni sotishdan sof tushum haqiqiy va prognoz mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum hajmi o‘sib borishi kuzatilgan. Mahsulot (tovar, ish va ko‘rsatkichlari mosligi xizmat)larni sotishdan eng kam sof tushum 2018-yilda Manba: Novo Forecast dasturida tuzilgan. (2654,2 mlrd.so‘m), eng yuqori sof tushum 2021-yilda Qishloq xo‘jaligi tashqi omillarga o‘ta ta’sirchan (13996,9 mlrd.so‘m) kuzatilgan. 2020-yilda tashkilotlar tarmoq hisoblanadi, shuningdek, qishloq xo‘jaligida katta zarar ko‘rgan bo‘lsada, mahsulot (tovar, ish tadbirkorlik faoliyati sanoat ishlab chiqarish vositalari va xizmat)larni sotishdan sof tushum hajmi oshgan. bozori va ularning narxiga juda bog‘liqdir. Bularning Shuningdek, sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) barchasi sohada operativ qarorlar qabul qilish larning tannarxi muntazam o‘sib bormoqda va uning mexanizmini ishlab chiqish zaruriyatini namoyon etadi. sur’ati mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishdan sof Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligida ishlab tushum o‘sish sur’atlaridan yuqori bo‘lib kelmoqda. chiqarishning yana bir xususiyati mahsulotlarning tez buzilishi va ishlab chiqarishning ma’lum bir makonda Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda ko‘rsatkichi, konsentratsiyasidir. Bu esa, transport tashish xarajatlarini tahlil qilingan davrda asosan pasaygan. Faqat 2019 keltirib chiqaradi, mahsulot tannarxini oshiradi va va 2021-yillarda o‘sish kuzatlgan. Eng yuqori sotishni qiyinlashtiradi. Ushbu salbiy oqibatlarni ko‘rsatkich 2016-yilda (300,8 mlrd.so‘m), eng past kamaytirish uchun qishloq xo‘jaligiga doimiy ravishda ko‘rsatkich 2020-yilda (-583,8 mlrd.so‘m) kuzatilgan. moliyaviy resurslarni jalb qilish kerak bo‘ladi. Shuningdek, rentabellik ko‘rsatkichlari ham pasayish Xulosa va takliflar. Amalga oshirilgan tahlil tendensiyasini ko‘rsatgan. Prognozlarimiz natijasida natijalaridan quyidagi xulosalarni olishimiz mumkin: olingan ma’lumotlarda ham ushbu ko‘rsatkich yaqin 5 O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini yilda ham pasayib borishi aks etgan. rivojlantirishning 2020-2030-yillarga mo‘ljallangan Prognoz ko‘rsatkichlarimiz ishonchlilik darajasi ko‘rsatkichlardagi kuchli beqarorliklar sababli nisbatan pastroq bo‘lsada, barcha ko‘rsatkichlarda joriy tendensiyalarning yaqin 5 yilda saqlanib qolishi haqida ma’lumot bermoqda. Biz barcha olingan tahlil natijalaridan kelib chiqib, qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasini amalga oshirish bilan birga tahlil qilingan ko‘rsatkichlarimizning ham monitoringini olib borish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Shunday qilib, zamonaviy sharoitda iqtisodiyotning agrar sektorining jadal rivojlanishi quyidagi faoliyat yo‘nalishlarini takomillashtirishni talab qiladi: - innovatsiyalarga asoslangan investitsiyalarni rivojlantirish, bu sanoatning barqarorligini, uning mahsulotlarining raqobatbardoshligini oshirishga, O‘zbekistonning oziq-ovqat xavfsizligini mustahkam- lashga yordam beradi; - Tarmoqqa investitsiya kiritish uchun qulay muhit yaratish, investitsion risklarni kamaytirish; - qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, bunda;

122 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar - innovatsion ishlab chiqarishni rivojlantirishni Annotatsiya: hozirgi sharoitda qishloq xo‘jaligi rag‘batlantirish; subyektlarining moliyaviy monitoringini olib borish, iqtisodiy o‘sish mexanizmining muhim elementi sifatida, - tashkilotlar eksport tarkibiy qismini rivojlantirish, korxonalarning moliyaviy – iqtisodiy holatidagi mahsulotlarning mahalliy va tashqi bozorlarda salbiy tendensiyalarga qarshi kurashishda dolzarb raqobatbardoshligini oshirish, davlat koʻmagida masala hisoblanadi. Shuning uchun mazkur maqola qishloq xoʻjaligini sugʻurtalash orqali investitsiya respublikamizdagi agrar tashkilotlar moliyaviy risklarini kamaytirish va boshqalar; natijalarini tahlil qilish va prognozlashga bag‘ishlangan. Shuningdek, tahlillardan kelib chiqib moliyaviy natijalarni - qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari o‘rtasida yaxshilashda ba’zi tavsiyalar keltirilgan. kooperatsiya a’loqalarini izchil yo‘lga qo‘yish. Kalit so‘zlar: qishloq xo‘jaligi subyektlari, moliyaviy Manba va adabiyotlar natijalar, iqtisodiy holat, rentabellik, foyda, tannarx. 1. O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy Анализ и прогнозы финансовых результатов holati. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi сельскохозяйственных субъектов Узбекистана 2021-yil yanvar-dekabr uchun choraklik natijalari. 88-bet. Достонбек Эшпулатов, 2. T.Qudratov, N.Fayziyeva. Korxonalar faoliyatining докторант Гулистанского государственного tahlili va nazorati. Darslik. – Т.: «Voris-nashriyot», 2012. – 130-131-b. университета 3. Каяйкина, М.С. Статистические методы изу- Аннотация: в современных условиях финансовый чения динамики урожайности (на примере совхозов мониторинг сельскохозяйственных субъектов является Ленинградской области) [Текст] / М.С. Каяйкина. – важным элементом механизма экономического роста Л.: Ленингр. фин.-экон. ин-т им. Н. А. Вознесенского, и является актуальным вопросом борьбы с негативны- 1969. - 195 b. ми тенденциями в финансово-экономическом состоя- нии предприятий. Поэтому данная статья посвящена 4. M.Y.Raximov. Iqtisodiyot subyektlarining moliyaviy анализу и прогнозированию финансовых результатов tahlili. Darslik. Toshkent “Iqtisod – moliya” 2013. 4-b. деятельности аграрных организаций нашей республики. Также на основе анализа даются некоторые рекомен- 5. Козлов Сергей Николаевич, Зинина Ольга Серге- дации по улучшению финансовых результатов. евна. Классификация основных показателей финан- сового состояния сельскохозяйственных организаций Ключевые слова: сельскохозяйственные субъек- // АНИ: экономика и управление. 2018. №4 (25). URL: ты, финансовые результаты, экономическое положе- https://cyberleninka.ru/article/n/klassifikatsiya-osnovnyh- ние, рентабельность, прибыль, себестоимость. pokazateley-finansovogo-sostoyaniya-selskohozyaystvennyh- organizatsiy (tashrif vaqti: 14.08.2022). Analysis and forecasts of financial results of agricultural organizations in Uzbekistan 6. Файзуллина А.А. Исследование подходов ком- плексной оценки финансового состояния предприя- Dostonbek Eshpulatov, тия // Молодой ученый. 2016. N19. 537-540-b. Doctoral student at Gulistan State University 7. Хелферт Э. Техника финансового анализа. 10-е Abstracts: in the current conditions, financial изд. СПб.: Питер, 2003 monitoring of agricultural subjects is an important element of the mechanism of economic growth, and it is an 8. Блага З.С., Йиндржиховска И. Как оценить со- urgent issue in combating negative trends in the financial стояние и финансовое здоровье фирмы // Фин. газета. and economic condition of enterprises. Therefore, this 2006. №9. 13-b. article is devoted to the analysis and forecasting of the financial results of agrarian organizations in our republic. 9. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетно- Also, based on the analysis, some recommendations for сти: Теория, практика и интерпретация. М.: Книга improving financial results are given. по Требованию, 2017. Keywords: agricultural subjects, financial results, O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi subyektlari moliyaviy economic situation, profitability, profit, cost. natijalarining tahlili va prognozlari Dostonbek Eshpulatov, Guliston davlat universiteti tayanch doktoranti

№ 4 (20) 123 Октябрь-Декабрь, 2022 йил УЎК: 339.55.055 Альбина СИБИРСКАЯ, cтарший научный сотрудник Института экономики Национальной академии наук Беларуси, г. Минск, E-mail: [email protected] Перспективы развития торговых отношений Республики Узбекистан с Республикой Беларусь и ЕАЭС Введение. С 1 января 2018 г. начал действовать Основная часть. Таможенный кодекс ЕАЭС, что позволило унифи- Анализ тенденций внешней торговли товарами цировать процедуры перемещения товаров через Узбекистан относится к числу важных торговых границу Союза. На заседании Высшего Евразий- партнеров Беларуси в Центральной Азии. Наибо- ского экономического совета 11 декабря 2020 года лее перспективными видятся экономические отно- главы государств – членов Евразийского эконо- шения в отрасли сельского хозяйства. В Беларусь мического союза приняли решение предоставить импортируется такая продукция, как: узбекские Республике Узбекистан статус государства – наблю- фрукты и овощи, орехи, сухофрукты. Также можно дателя при ЕАЭС. отметить активное взаимодействие в сфере аграр- ного образования и науки, реализация совместных Исходя из этого, торговые отношения между Бе- исследовательских проектов в отрасли сельского ларусью и Узбекистаном целесообразно рассматри- хозяйства. Также является перспективным направ- вать в рамках Таможенного Союза и ЕАЭС. ление экономических отношений производственной кооперации. Например, на территории Узбекистана Рисунок 1. Сравнение основных показателей белорусские холдинги «Амкодор» и «Бобруйскагро- Беларуси и Узбекистана (2021 год) маш» создали совместные предприятия по произ- водству соответственно дорожно-строительной На рисунке 1 показано сопоставление двух стран и сельскохозяйственной техники, в Ташкенте за- по основным показателям. Так, при существенном пущено и успешно функционирует совместное с преимуществе населения и ВВП по ППС, в Узбекиста- ОАО «Минский тракторный завод» производство не существенно ниже показатель ВВП на душу насе- тракторов. Белорусскими предприятиями налажен ления. Вместе с тем, Узбекистан представляет собой выпуск в Узбекистане реагентов, используемых в страну с достаточной крупной экономикой в регионе пищевой промышленности и ветеринарии. Центральной Азии: объем ВВП составляет 57,7 млрд. В таблице 1 приведена статистика внешней тор- долл. США. Страна богата природными ресурсами и говли товарами между Беларусью и Узбекистаном. обладает развитой производственной базой.

124 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Таблица 1 Динамика внешней торговли Беларуси с Узбекистаном   тыс. долл. США, в текущих ценах 2021 г.   2020 г. 2021 г. в % к 2020 г. Внешнеторговый оборот 280 114,8 301 933,0 107,8 Экспорт 237 482,5 245 426,4 103,3 Импорт 42 632,3 56 506,6 132,5 Сальдо 194 850,2 188 919,8 Источник: https://www.belstat.gov.by/(Национальный статистический комитет). Объем внешней торговли Республики Бела- году увеличился на 3,3%, импорт – на 32,5%. При русь с Узбекистаном составляет 0,6% экспорта и этом, доля внешней торговли с Республикой Бела- 0,1% совокупного импорта страны. В целом в 2021 русь в Узбекистане немного выше – 0,9% (0,4% со- году оборот составил 0,4% от совокупного внеш- вокупного экспорта, 1,3% совокупного импорта) по неторгового оборота Республики Беларусь. За два результатам 2021 года. последних года наблюдается положительная дина- мика торговли с Узбекистаном. Так, экспорт в 2021 В целом удельный вес Узбекистана во внешней торговле стран ЕАЭС невысокий (таблица 2). Таблица 2 Доля внешнеторгового оборота стран ЕАЭС с Узбекистаном в 2021 году* (*Доля к итогу по каждой стране) Страна Внешнеторговый оборот Экспорт Импорт млн долл. США Доля, % млн долл. США Доля, % млн долл. США Доля, % Армения 13,5 0,25 3,0 0,1 10,4 0,3 Беларусь 302,7 0,75 245,4 1,1 57,3 0,3 Казахстан 3829,3 5,1 2776,9 5,3 1052,5 4,7 Киргизия 496,7 10,12 180,1 9,2 316,5 10,7 Россия 6907,9 0,96 5205,1 1,2 1702,8 0,6 ЕАЭС 9438,4 1,51 7190,7 1,4 2247,7 0,7 Источник: https://stat.uz/ru/ Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. При этом доля в торговле товарами Республики Беларусь с Узбекистаном во внешней торговле менее 1,0 %. В целом доля внешнеторгового оборота с Узбекистаном в обороте ЕАЭС составил 1,51% в 2021 году. Такая же незначительная доля Беларуси наблюдается и во внешней торговле Узбекистана (таблица 3). Таблица 3 Внешняя торговля Узбекистана с Республикой Беларусь   2019 г. 2020 г. 2021 г. Экспорт в Республику Беларусь тыс. долл. доля, % тыс. долл. доля, % тыс. долл. доля, % Импорт из Республики Беларусь Сальдо 48879,2 0,3 42560,7 0,3 59645,3 0,4 283906 1,2 219541 1,0 319180 1,3 -235027 - -176980 - -259535 - Источник: https://eec.eaeunion.org

№ 4 (20) 125 Октябрь-Декабрь, 2022 йил Сальдо торговли товарами с Беларусью в Узбекистане традиционно отрицательное. Стоит отметить поло- жительную динамику торговли двух стран и наращивание внешнеторгового оборота за последние три года. Во взаимной торговле между Узбекистаном и Беларусью в 2021 году 22% оборота составили промыш- ленные товары, 21% – машины и оборудования, по 11% пришлось на продовольственные товары и хими- ческие вещества. Внешняя торговля услугами. Интересная динамика отмечается за три последних года во взаимной торговле услугами (рисунок 2). Рисунок 2. Структура экспорта услуг из Республики Беларусь в Узбекистан Источник: https://www.nbrb.by/statistics/foreigntrade Если в 2019 году доля транспортных услуг в экспорте составляла менее 15% и в основном экспорт обеспечивался за счёт услуг по ремонту и техническому обслуживанию, то с 2020 года доля транспортах услуг выроста до 51%, а в 2021 – до 54% от совокупного экспорта. Также за два последних года значитель- но увеличилась доля экспорта поездок и компьютерных услуг. Анализ рисунка 3 показывает, что основная часть экспорта транспортных услуг – это грузоперевозки железнодорожным, автомобильным и воздушным транспортом. Также в 2021 году существенно увеличил- ся объем пассажирских перевозок воздушным транспортом. Рисунок 3. Экспорт транспортных услуг из Беларуси в Узбекистан, млрд. долл. США Источник: https://www.nbrb.by/statistics/foreigntrade По структуре импорт услуг в Узбекистан за три последних года существенно не изменился (рисунок 4).

126 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Рисунок 4. Структура импорта услуг в Республику Беларусь из Узбекистана Источник: https://www.nbrb.by/statistics/foreigntrade На протяжении трех последних лет значительную долю импорта услуг составляют транспортные услу- гу (более 60% на протяжении всего анализируемого периода) и прочие деловые услуги. В 2021 году стоит отметить и возрастание доли услуг по ремонту и техническому обслуживанию. Рисунок 5. Импорт транспортных услуг в Республику Беларусь из Узбекистана, млрд. долл. США Источник: https://www.nbrb.by/statistics/foreigntrade По импорту транспортных услуг также можно ных цепочек на территории ЕАЭС, что сможет обе- отметить преобладание грузоперевозок железно- спечить благоприятные условия для развития бизнеса дорожным и автомобильным транспортом. В 2021 со стороны ЕАЭС в Узбекистане. В конечном итоге году также увеличились объемы прочих перевозок повысится эффективность производственной базы и воздушным транспортом. ценовая конкурентоспособность товаров. Как и в торговле товарами, по услугам также Без участия Узбекистана как крупной и стратеги- наблюдается наращивании внешнеторгового оборо- чески расположенной страной в Центральной Азии та и положительная динамика. решение вопросов развития ЕАЭС в азиатском реги- оне максимально затруднено. Это касается как транс- Выводы. При углублении торговых отношений портной сети, так и водно-энергетического комплекса. ЕАЭС с Узбекистаном, существуют перспективы увеличения внешнеторгового оборота. Более глубокая экономическая интеграция Узбе- кистана с ЕАЭС может стать значимым драйвером Страны ЕАЭС будут иметь ряд экономических пре- инвестиционного и торгового сотрудничества. Во имуществ в случае вступления Узбекистана в Союз. взаимной торговле вступление Узбекистана в ЕАЭС Упрощение доступа к трудовым ресурсам и сырьевой позволит убрать внешнеэкономические ограничения базе будет способствовать усилению экономической и откроет доступ странам – членам Союза к мас- кооперации и формированию новых производствен-

№ 4 (20) 127 Октябрь-Декабрь, 2022 йил штабному потребительскому рынку Узбекистана. Аннотация: Евразийский экономический союз (ЕАЭС) Это даст импульс наращиванию объемов экспорта является интеграционным объединением, прошедшим прак- товаров и услуг. Самыми перспективными экспорт- тически все стадии интеграционного процесса. Достиже- ными товарными группами являются продукция ниями ЕАЭС можно отметить успешное функциониро- машиностроения, черные металлы, пшеница, мине- вание общего рынка товаров и услуг, свободное движение ральные продукты, древесина, пластмассы и резина. инвестиций, свободное передвижение граждан стран Союза с возможностью трудоустройства, применяют- При этом существуют и некоторые риски ся единые требования к безопасности и качеству продук- вступления Узбекистана в ЕАЭС. Большое ко- ции к 85% товаров на общем рынке*. личество трудовых мигрантов, имеющих как чис- ленное превосходство, так и более низкую оплату Ключевые слова: внешняя торговля, ЕАЭС, экс- труда, создадут серьезную конкуренцию трудовым порт, импорт, зона свободной торговли. мигрантам из Армении и Киргизии и на рынках O‘zbekiston Respublikasining Belarus Respublikasi va труда России, Казахстана и Беларуси. YOII bilan savdo aloqalarini rivojlantirish istiqbollari Для Республики Беларусь вступление Узбекиста- Альбина Сибирская, на в ЕАЭС позволит открыть рынки сбыта такой от- Belarus Milliy Fanlar Akademiyasining Iqtisodiyot instituti ечественной продукции, как автомобили грузовые, говядина, тракторы, сахар, лекарственные сред- katta ilmiy xodimi, Minsk sh. ства, вакцины, сухое молоко, части и принадлежно- сти для тракторов, полимеры винилхлорида, мясо Annotatsiya: Evroosiyo iqtisodiy Ittifoqi (EOII) integratsiya домашней птицы, газовые плиты, рентгеновская jarayonining deyarli barcha bosqichlaridan o'tgan integratsion аппаратура, сыры. А также позволит снизить цену birlashmadir. EOIIning yutuqlari tovarlar va xizmatlar импорта таких товаров, как хлопчатобумажная пря- umumiy bozorining muvaffaqiyatli ishlashi, investitsiyalarning жа, сухофрукты, виноград свежий и сушеный, ме- erkin harakati, Ittifoq mamlakatlari fuqarolarining ish bilan таллопрокат из меди, белье постельное, орехи, три- ta'minlanish imkoniyati bilan erkin harakatlanishi, umumiy котажные полотна, текстильные изделия. bozorda tovarlarning 85 foiziga xavfsizlik va mahsulot sifatiga qo'yiladigan yagona talablarni o'z ichiga oladi*. Источники и литература Kalit so'zlar: tashqi savdo, EOII, eksport, import, erkin 1. Национальный статистический комитет [Элек- savdo zonasi. тронный ресурс]. – Режим доступа: https://www.belstat. gov.by/. – Дата доступа: 01.09.2022 г. Prospects for the development of trade relations of the republic of Uzbekistan with the republic of Belarus and 2. Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике [Электронный ресурс]. – Режим доступа: the EAEU https://stat.uz/ru/. – Дата доступа: 01.09.2022 г. Albina Sibirskaya, 3. Евразийская экономическая комиссия [Электрон- Senior Researcher ный ресурс]. – Режим доступа: https://eec.eaeunion.org/. \"Institute of Economics of the National Academy of – Дата доступа: 01.09.2022 г. Sciences of Belarus\", Minsk 4. Внешняя торговля товарами и услугами Респу- Abstract: the Eurasian Economic Union (EAEU) is блики Беларусь [Электронный ресурс] // Национальный an integration association that has gone through almost банк Республики Беларусь. – Режим доступа: https:// all stages of the integration process. There are many www.nbrb.by/statistics/foreigntrade – Дата доступа: achievements of the EAEU, which include the successful 01.09.2022 г. functioning of the common market for goods and services, the free movement of investments, the free movement of citizens Перспективы развития торговых отношений of the Union countries with the possibility of employment, Республики Узбекистан с and uniform requirements for product safety and quality that are applied to 85% of goods on the common market*. Республикой Беларусь и ЕАЭС Keywords: EAEU, foreign trade, export, import, free Альбина Сибирская, trade zone. cтарший научный сотрудник Института экономики Национальной академии наук * http://www.eurasiancommission.org/ru/Documents/3264_%D0% 95%D0%AD%D0%9A_%D0%A6%D0%98%D0%A4%20-%20 Беларуси, г. Минск 2020_%D1%82%D0%B5%D1%85%20%D1%80%D0%B5%D0%B3.pdf

128 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar УЎК: 330.16 Шоирахон НУРДИНОВА, PhD (иқтисодиёт фанлари бўйича), Президент администрацияси ҳузуридаги Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази бош илмий ходими, E-mail: [email protected] Хулқ-атвор иқтисодиёти иқтисодиётда янги йўналиш сифатида Кириш. Йигирманчи асрдаги технологик ўзга- рини қўллаган. Мамлакатлар ва халқаро ташки- ришлар иқтисодиётдаги инсон омилига бўлган таъ- лотлар амалиётига асосланиб, кам харажат эвазига рифни янада кенгроқ муҳокама қилиш лозимлиги- ижтимоий фаровонликни оширишда хулқ-атворга ни кўрсатди. Утилитаризм ва Homo Economicus (ўз асосланган давлат сиёсати умумий давлат сиёсати шахсий манфаатларини максимал даражада ошира- амалиётига қараганда самаралироқ бўлади, деган диган оқилона шахслар) тушунчалари асосида узоқ фикр илгари сурилмоқда (Afif et al. 2018). вақтдан бери ўрганилган инсон тушунчаси бўйича турли қарашлар пайдо бўлди. Ўз навбатида инсон Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 когнитив хусусиятларга эга эканлиги ва қарорлар- йил 6 июлдаги “Рақобат муҳитини янада ни маълум чекловлар остида қабул қилиши илгари ривожлантириш ва иқтисодиётдаги давлат ишти- сурилди. Иқтисодиёт назариясидаги қарама-қарши рокини қисқартириш бўйича қўшимча чора-тад- вазиятлар хулқ-атвор иқтисодиёти ва иқтисодиёт- бирлар тўғрисида”ги ПФ-6019-сонли фармонида нинг психология билан алоқаси асосини ташкил Ўзбекистонда товар ва молия бозорларини таҳлил этди. Хатар ва ноаниқлик шароитида қарор қабул қилишда хулқ-атвор иқтисодиёти тамойилларига қилишда психологик жараёнларни иқтисодий таҳ- асосланиш кўрсатиб ўтилган. Бу ўз навбатида, маз- лилга киритиш зарурати қабул қилина бошланди. кур соҳани Ўзбекистонда амалиётга жорий қилиш билан боғлиқ чора-тадбирларда эътиборга олини- Гарчи хулқ-атвор иқтисодиёти замонавий иқти- шини назарда тутади. Шунга қарамай, маҳаллий содиётда янги йўналиш сифатида қайд этилса- иқтисодчилар томонидан мавзунинг чуқур ўрганил- да, соҳага оид дастлабки тадқиқотлар файласуф маганлиги ўзбек тилида соҳага оид илмий адабиёт- ва иқтисодчи Девид Юм асарларида кузатилади нинг мавжуд эмаслиги ёки жуда камлигида кузати- (Matson and Dold 2021). Ўтган асрнинг 70-80 йил- лади (Ziyaeva 2018). Мисол тариқасида, ушбу мақо- ларида эса хулқ-атвор иқтисодиётининг аҳамияти ла ва тадқиқотчи Рано Юлдашевага мансуб бўлган ва назарий-амалий жиҳатлари бир қатор хориж- тадқиқотларни келтириш мумкин. Юлдашева Рано лик олимлар, хусусан Tversky (1972), Smith (1982) ва Боидуржо Рик Мукҳопадҳяйларнинг \"“You Are Kahneman (2003), Sunstein (2016), Thaler (2019), What You Watch?”: Evaluating the Impact of Media асарларида ўз ифодасини топди. Хулқ-атвор иқти- Violence on Youth Behaviour during the COVID-19 содиётига қўшган ҳиссаси учун Вернон Смит, Да- Lockdown in Uzbekistan” номли мақоласида ушбу ниэл Канеман ва Ричард Талер иқтисодиёт бўйи- соҳанинг илмий жиҳатлари ўрганилган. Шу нуқтаи ча Нобель мукофотига муносиб кўрилгач, мазкур назардан, мазкур мақолада хулқ-атвор иқтисодиёти йўналишга бўлган қизиқиш янада ортди. Кўплаб ва унинг моҳиятини таҳлил қилиш орқали ўзбек мамлакатларда давлат сиёсатига хулқ-атвор иқти- тилида адабиёт яратилади. Шунингдек, мақолада содиёти соҳасидаги тадқиқотлар жорий этила хулқ-атвор иқтисодиётини ҳисобга олган ҳолда, си- бошланди. 2018 йилда дунёда камида 202 та давлат ёсат юритиш ва шу орқали ислоҳотларнинг сама- идоралари ўз сиёсатларида хулқ-атвор тушунчала- радорлигини оширишга урғу берилади. Хулқ-атвор

№ 4 (20) 129 Октябрь-Декабрь, 2022 йил иқтисодиётининг назариядан кўра амалиётга яқин- Тадқиқотларда миянинг икки хил тизими бир- лиги мисоллар ёрдамида муҳокама қилинади. галикда ишлаши тушунтирилади. Биринчи тизим- нинг фаолияти тез, осон, автоматик ва кўпинча Тадқиқот методологияси интуитивдир. Уни назорат қилиш ёки ўзгартириш Мақолада мавзуга оид назарияларни ўрга- нисбатан қийинроқ бўлиб, одатлар билан бошқа- нишда адабиётлар шарҳи, илмий мушоҳада ва ти- рилади. Иккинчи тизимнинг ишлаши биринчи ти- зимли ёндашув усулларидан фойдаланилган. Шу- зимга қараганда секинроқ бўлиб, у онгли равишда нингдек, ислоҳотларни амалга оширишда хорижий назорат қилиниши мумкин. Оқилона ишлайдиган мамлакатлар тажрибасидан фойдаланишнинг сама- иккинчи тизимга тез, интуитив ва автоматик бўлган раси мисоллар ёрдамида келтириб ўтилган. биринчи тизим кучли таъсир кўрсатади(Thaler and Адабиётлар шарҳи Sunstein 2019). Хулқ-атвор иқтисодиётининг бошланиши файласуф ва иқтисодчи Девид Юм асарларидан Хулқ-атвор иқтисодиётининг қўлланилиши бошланади. Дэвид Юм ўзининг \"Инсон табиати Мазкур тадқиқотларнинг аҳамиятли жиҳати ҳақида рисола\" (1739) номли асарида замонавий шундаки, улар сиёсатчиларга ислоҳотларни амал- хулқ-атвор иқтисодидаги ўзгаришларга оид сим- га оширишда муҳим маслаҳатлар бериш имкони- патия, ҳасад, мақом ва ижтимоий меъёрлар ҳақида ни яратади. Бу туртки шаклида бўлиб, тўғри- изоҳ берган (Selby-Bigge and David 1964). Дэвид дан-тўғри иқтисодиётга қўллаш мумкин бўлган Юмга кўра, инсон табиатан бошқаларнинг ўзига усулларни ўз ичига олади. Иқтисодий фактларни нисбатан ҳис-туйғулари нуқтаи назаридан симпа- тушуниш ва сиёсатни ишлаб чиқиш нуқтаи на- тияга эга бўлади, шунинг учун шахсий манфаат зардан хулқ-атвор иқтисодиётига қизиқиш то- адолатни ўрнатишнинг асосий мотивидир. Шу- бора ортиб бормоқда. Солиқлар, жарималар ва нингдек, жамоат манфаатларига ҳамдардлик бу имтиёзлар хатти-ҳаракатларни бошқариш учун фазилатга ҳамроҳ бўлган ахлоқий қабул қилиш мўлжалланган. Сиёсатчилар томонидан ишлаб манбаидир. Юмнинг таъкидлашича, инсонлар- чиқилган сиёсат хулқ-атвор иқтисодиёти усул- нинг ўз манфаатини ўйлаши рақибнинг дарди ва ларидан фойдаланган ҳолда \"Нуджинг/туртки\" изтиробидан роҳатланишга олиб келади. Классик иловалари билан қарорларга доимо таъсир қилади. иқтисодчиларнинг фалсафий ва иқтисодий психо- Масалан, Техасда 18-24 ёшли йигитлар автойўллар- логия бўйича қарашлари билан таниш бўлган ак- да тозаликка риоя қилмайди. Шаҳар маъмурлари сарият тадқиқотчилар Дэвид Юм бугунги кунда бу муаммони ҳал қилиш учун “жамоат жойлари- хулқ-атвор бўйича иқтисодчиларни ўйлантираёт- ни тоза сақлаш жамоатчиликнинг бурчи”, деган ган баъзи масалаларнинг ўрганилганлигини таъ- жуда қиммат реклама кампанияларини бошлади. кидлайдилар (Matson and Dold 2021). Лекин бу реклама муваффақият қозонмагач, улар Адам Смит инсон хулқ-атворининг психологик ватанпарварлик туйғуларига таъсир қилувчи асосларига катта қизиқиш билдирган. Смит ўзи- реклама ролигини суратга олишди. Реклама ро- нинг “Маънавий ҳиссиётлар назарияси\" (1759) аса- лигида Техас футбол жамоаси ўйинчилари йўл- рида хулқ-атворни эҳтиросларни уни холис кузатув- лардаги чиқиндини тозалаб, тозаликка чорлов- чиси сифатида тасвирлайди. Шунингдек, фойдали- чи шиорни айтишди. Натижада бир йил охири- лик концепциясининг психологик асослари ҳақида да ифлосланиш муаммоси 29% га ҳал қилинди иқтисодчи ва файласуф Жереми Бентам, ижтимоий (Thaler and Sunstein 2019). танловлар ҳақида сиёсий иқтисодчи Фрэнсис Иси- Энергияни тежаш ҳам хулқ-атвор иқтисодиёти дор Эджуорт асарларида маълумот берилган усуллари билан амалга оширилиши мумкин бўлган 1960-йилларда баъзи психологлар когнитив масаладир. Электр тўловларининг таққосланиши хулқ-атвор, сезги, тарафкашлик, қарор қабул қи- ва камайиши бўйича қилинган тадқиқот туртки усу- лиш ва мантиқсизлик бўйича тадқиқотлари орқа- ли билан энергия тежашда яхши натижаларга эри- ли иқтисодиётга кириб келдилар. Даниел Канеман шиш мумкинлигини кўрсатади. Бунда қўшнилар ва ва Амос Тверский 70- йиллардан бери ноаниқлик маҳалла миқёсида маълум бир ой давомида сарфла- даврида қарор қабул қилиш ва инсон хулқ-атвори наётган электр энергиясини(кВт) кузатиш имкони бўйича тажрибалар ўтказиб, янги хулқ-атвор иқти- мавжуд. Бунда истеъмолчи ҳар иккала гуруҳдан ҳам содиётининг асосини яратди. камроқ электр энергияси сарфласа, ҳисобига икки-

130 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar та табассум қўшилади. Aгар бир гуруҳдан камроқ даги илмий тадқиқотларда янги натижалар беради. электр энергияси сарфласа, фақат битта табассум Шу тариқа ривожланиш муаммоларининг янада қўшилади. Бу орқали истеъмолчилар ўзларини реал ечимлари ишлаб чиқилади, меҳнат бозорида- бошқа истеъмолчилар билан солиштиришлари ва ги меҳнат шароитларини белгиловчи психологик шунга мос равишда истеъмолларини созлашлари омиллар, даромад тақсимоти, нисбий даромад, со- учун таъсир кўрсатилади. лиқ сиёсати, ишсизлик, тадбиркорлик ва бошқа ҳо- латлар кенгроқ ёритилади. Туркияда “Миллатимиз билан биргаликда яшил Туркия” номли лойиҳа доирасида йигирма уч мил- Хулоса қилиб айтганда, хулқ-атвор иқтисоди- лион фуқарога почта орқали Президент мактуби ёти фанлараро тадқиқот соҳаси бўлиб, иқтисодий юборилган. Мактубда брошюра ва кўчат уруғи субъектларнинг етарли бўлмаган маълумотлар ва ҳам бўлиб, брошюрада Туркия бўйлаб ва вилоят иррационал хулқ-атвор, қарор ва танловларини миқёсида қилинган кўкаламзорлаштиришга кири- ўрганади. Иқтисодиёт ва психология фанлари- тилган инвестициялар ҳақида маълумот берилган. нинг умумий жиҳатларини қамраб олган хулқ- Бу борадаги фаолият рақамлар орқали изоҳланиб, атвор иқтисодиёти таҳлилий, эмпирик ва давлатнинг саъй-ҳаракатларига урғу бериб, фуқаро- экспериментал тадқиқотларни амалга оши- ларининг масъулиятни англашига эътибор қаратил- риш имконини беради. Хулқ-атвор иқтисодиёти ган. Мактубда, “Конвертдаги уруғларни экиб, яшил классик иқтисодиётда ҳукмрон бўлган \"рационал- Туркия учун ўз ҳиссангизни қўшинг” деган ёзув бў- лик\" тамойилини тўлиқ рад этмасдан когнитив та- либ, фуқароларнинг ўз фикр-мулоҳазаларини бил- рафкашлик (bias) ва эвристикага эътибор қаратган диришлари учун алоқа рақамлари берилган(Bal and ҳолда, \"иррационаллик\" ҳодисасини тушунишга Kiliç 2019). Мазкур лойиҳада хулқ-атвор элемент- имкон беради(Baddeley 2017). Шунингдек, хулқ- ларидан фойдаланган ҳолда фуқароларда лойиҳага атвор иқтисодиёти иқтисодиёт фанини тадқиқот ҳисса қўшишга оид ўзгача ҳис-туйғулар пайдо қи- методологияси нуқтаи назаридан ҳам бойитади. лишга ҳаракат қилинган. Манба ва адабиётлар Хулоса Aнъанавий иқтисодиётнинг асосий актёри \"иқти- 1. Afif, Zeina, W. Wade Islan, Oscar Calvo-Gonzalez, содий одам\" (Homo Economicus) ёки ўз шахсий ман- and Abigail Dalton. 2018. ‘Behavioral Science around фаатларини максимал даражада амалга оширадиган the World: Profiles of 10 Countries’. World Bank оқилона фикрлайдиган шахсдир. Бунда у мантиқий, Group: Mind, Behavior, and Development Unit. худбин ва ўз манфаатини кўзлайдиган инсон сифа- тида қаралади. Aнъанавий иқтисодий назариялар- 2. Baddeley, Michelle. 2017. Behavioural нинг меъморлари аксарият назарияларни синовдан Economics: A Very Short Introduction. Vol. 505. Oxford ўтказишда психологик чекловларни моделлашти- University Press. риш имкони йўқлиги сабабли, хулқ-атвор жараён- ларини ўз моделларидан чиқариб ташладилар. Реал 3. BAL, Yasemin, And Mustafa Ercan Kiliç. 2019. ҳаётда эса инсонлар на бутунлай худбин, на тўлиқ ‘Çevre Duyarliliğinin Oluşmasinda Davranişsal рационал ҳисобланадилар; кўпинча ҳис-туйғулар Yaklaşimlar’. Malatya: İnönü Üniversitesi. инсонларнинг иқтисодий қарорларига таъсир қила- ди. Хулқ-атвор иқтисодиётида иқтисодий қарорлар 4. Kahneman, Daniel. 2003. ‘A Psychological реал ҳаётдаги мазкур инсонлар томонидан қабул Perspective on Economics’. American Economic қилинади. Шу нуқтаи назардан, психология соҳа- Review 93 (2): 162–68. сидаги изланиш натижаларидан иқтисодиётда фой- даланиш кенгайиб бормоқда. Иқтисодий фактларни 5. Matson, Erik W., and Malte Dold. 2021. шарҳлаш учун ушбу натижалардан фойдаланиш ‘The Behavioral Welfare Economist in Society: масаланинг бир томони бўлса, психологиянинг Considerations from David Hume’. Review of тадқиқот усулларини иқтисодиётда қўлланиш ма- Behavioral Economics 8 (3–4): 239–58. саланинг бошқа томони ҳисобланади. Сўровнома- лар, стандартлаштирилган психологик шкалалар ва 6. Selby-Bigge, Lewis Amherst, and Hume David. экспериментлар каби усуллар иқтисодиёт соҳаси- 1964. A Treatise of Human Nature by David Hume. Vol. 2. Рипол Классик. 7. Smith, Vernon L. 1982. ‘Microeconomic Systems as an Experimental Science’. The American Economic Review 72 (5): 923–55.

№ 4 (20) 131 Октябрь-Декабрь, 2022 йил 8. Sunstein, Cass R. 2016. The Ethics of Influence: Поведенческая экономика как новое Government in the Age of Behavioral Science. направление в экономике Cambridge University Press. Шоирахон Нурдинова, 9. Thaler, Richard H., and Cass R. Sunstein. 2019. PhD (по экономическим наукам), ‘Nudge Improving Decisions about Health Wealth and главный научный сотрудник Центра Happiness’. экономических исследований и реформ при Администрации Президента 10. Tversky, Amos. 1972. ‘Elimination by Aspects: A Theory of Choice.’Psychological Review 79 (4): 281. Аннотация: в 70-е и 80-е годы прошлого века поведенческая экономика вошла в науку как новое 11. Ziyaeva, Muxtasar. 2018. ‘Истеъмолчилар направление. В статье рассматриваются тео- хулқ-атворидаги ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда ретические и практические принципы, связанные хизматларни таснифлаш тамойиллари’. Iqtisodiyot с поведенческой экономикой, а также освещены va Innovatsion Texnologiyalar, no. 2: 318–325. сущность, историческое развитие и теоретиче- ские основы поведенческой экономики. Обсужда- Хулқ-атвор иқтисодиёти иқтисодиётда янги ются сходства и различия идей, выдвинутых пред- йўналиш сифатида ставителями школы поведенческой экономики, с идеями представителей классической экономики, Шоирахон Нурдинова, принятие экономических решений и их эффектив- PhD (иқтисодиёт фанлари бўйича), ность. Даны научно-практические предложения по Президент администрацияси ҳузуридаги внедрению элементов поведенческой экономики в Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази национальную экономику и ее развитие. бош илмий ходими Ключевые слова: поведенческая экономика, ограниченная рациональность, побуждение. Аннотация: ўтган асрнинг 70-80 йилларида хулқ-атвор иқтисодиёти фанга янги йўналиш сифа- Behavioral economics as a new economic area тида кириб келди. Мақолада хулқ-атвор иқтисоди- ёти билан боғлиқ назарий ва амалий тамойиллар- Shoirakhon Nurdinova, ни ёритиш кўзда тутилган, шунингдек хулқ-атвор PhD (in Economics), иқтисодиётининг мазмун-моҳияти, тарихий ри- вожланиши ва назарий асослари ёритилган. Хулқ- Center for Economic Research and атвор иқтисодиёти мактаби вакиллари илгари Reforms under the Administration of the President, сурган ғояларнинг классик иқтисодиёт намоёнда- лари фикрлари билан ўхшашлик ва фарқлари, иқти- senior research fellow содий қарорлар қабул қилиш ва унинг самарадорли- ги ҳақида фикр юритилган. Миллий иқтисодиётга Abstract: in the 70s and 80s of the last century, хулқ-атвор иқтисодиёти элементларини жорий behavioral economics entered science as a new этиш ва уни ривожлантириш бўйича илмий-амалий direction. The article deals with theoretical and таклифлар берилган. practical principles related to behavioral economics, as well as the essence, historical development, and Калит сўзлар: хулқ-атвор иқтисодиёти, theoretical foundations of behavioral economics are чекланган рационаллик, туртки. covered. The similarities and differences between the ideas put forward by representatives of the school of behavioral economics and the ideas of classical economics, as well as economic decision-making and their effectiveness, are discussed. The author suggests gaining scientific and practical experience in applying elements of behavioral economics to economics. Keywords: Nudge, behavioral economics, bounded rationality.

132 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Саноат, аграр ва ҳудудий иқтисодиёт / Промышленность, сельское хозяйство и региональная экономика / Industry, agriculture, and regional economy УЎК: 338.4.334012.34 Нодирбек РАСУЛОВ, DSc (иқтисодиёт фанлари доктори), доцент, Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти лойиҳа раҳбари, E-mail: [email protected], Олимжон БОЙТУРАЕВ, Наманган муҳандислик – қурилиш институти докторанти, E-mail: [email protected] Кичик ва ўрта бизнес соҳасида саноат кооперациясини ривожлантиришнинг хориж тажрибаси Кириш. Ҳозирги кунда саноат кооперацияси Мутахассисларнинг фикрига кўра, ҳозирги гло- кўплаб ривожланган ҳамда ривожланаётган мамла- бал иқтисодий ўзгаришлар даврида жаҳон иқтисо- катлар томонидан меҳнат тақсимотидан самарали диётининг турли соҳаларида фаолият юритаётган фойдаланиш, ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш, кооперативлар дунёнинг 100 дан ортиқ мамлакат- мавжуд ишлаб чиқариш ва технологик қувватларни ларида 800 миллионга яқин аъзоларга эга бўлиб, ишга солиш, барча турдаги ишлаб чиқаришга оид экспертларнинг фикрига кўра, мазкур кооператив- ресурслардан фойдаланишни оптималлаштириш лар томонидан бутун дунё бўйлаб 100 миллиондан каби ишлаб чиқариш юқори самарадорлигига ортиқ иш ўринлари яратилган [2]. эришиш воситаси сифатида қаралади. Хусусан, ривожланган давлатларда қарийб икки ярим аср- Мутахассисларнинг фикрига кўра, дунё амали- дан буён саноат корхоналарининг замонавий коо- ётида кооперация муносабатлари қишлоқ хўжалиги перация муносабатлари асосида барқарор фаолият ва саноат ишлаб чиқаришида жуда катта самарадор- юритишини таъминлаш, сифатли маҳсулот ишлаб ликка эришган. Шунинг учун биз мазкур мақолада чиқариш суръатини кўпайтириш, юзага келувчи кооперацион муносабатларнинг ривожланишини молиявий, ҳуқуқий, экологик, ижтимоий муаммо- асосан саноат мисолида кўриб чиқамиз, унда кичик ларни ҳамкорликда муваффақиятли ҳал этишга кат- бизнес ва тадбиркорликнинг аҳамияти ҳамда ри- та эътибор бериб келинмоқда. вожланган мамлакатлар амалиётида қандай тажри- балар тўпланганлигига алоҳида тўхталиб ўтамиз [3]. Бу борада Бирлашган миллатлар ташкилоти (БМТ) Бош Ассамблеясининг 2009 йил 18 декабр- Биринчидан, саноат соҳасидаги кооперацион даги 64/136-сонли резолюциясида кооператив ҳа- муносабатлар бўйича хориж мамлакатларида кат- ракатлар қуйидаги ҳолатларда муваффақиятларга та тажриба тўпланган. Чунки, саноатда коопера- олиб келиши алоҳида кўрсатиб ўтилган [1]. ция муносабатларини ривожлантиришнинг асосий мақсади – ўзаро боғлиқ тармоқларда фаолият кўр- Жумладан: сатаётган юридик ва жисмоний шахс сифатидаги - аҳоли ўртасида қашшоқликни камайтириш; хўжалик субъектларини демократик тамойиллар - меҳнат бандлигини таъминлаш; асосида бошқариш ҳамда ҳуқуқий ҳимоя қилиш, - жамиятдаги долзарб ижтимоий-иқтисодий му- ишлаб чиқариш жараёнида тенг манфаатларда қат- аммоларни ҳал этишда интеграция муносабатлари- нашишини таъминлаш, дебитор қарздорликнинг ни ривожлантириш. олдини олиш ва банкрот бўлишидан сақлаш, ички

№ 4 (20) 133 Октябрь-Декабрь, 2022 йил ҳамда ташқи бозорда рақобатли курашда барқарор Мавзуга оид адабиётлар таҳлили. Саноатни фаолият кўрсатиш учун тенг манфаатли шароит- ривожлантиришнинг долзарблиги, иқтисодиётни ларни яратиш ҳисобланади. Ушбу ҳамкорликдаги такомиллаштиришда тутган ўрнининг ниҳоят да- аъзоларнинг мол-мулки, ер участкаси ва уларнинг ражада кенглиги ва бу тармоқда кичик бизнеснинг дахлсизлиги ва мустақиллиги сақланиб қолиши ўрни ҳамда кооперация муносабатларига оид муам- қонун жиҳатдан мустаҳкамлансагина яхши нати- молар доимий равишда тадқиқотчи олимларнинг жа беради. Бироқ Ўзбекистонда кредит, солиқ, ер диққат марказида бўлган. Хусусан, мавзу юзасидан ҳамда мол-мулкни ҳимоя қилиш борасида ҳал этиш хорижлик олимлардан И.Ансофф, П.Друкер (P.F. зарур бўлган муаммолар мавжуд. Drucker), Р.Дафт (R.L. Daft), М.Портер (M. Porter), А.Томпсон (A.A. Thompson), О.Уильямсон (O.E. Иккинчидан, республикамизда кичик бизнес ва Williamson), А.Файоль, Д.Хасси (D.Hussey) ўзла- тадбиркорлик субъектларини янада ривожланти- рининг тадқиқотларида бевосита саноат корхонала- риш борасида давлат томонидан саноат маҳсулот- рини ривожлантиришда кооперация билан боғлиқ ларини ишлаб чиқариш, сақлаш, тайёрлаш, қайта иқтисодий жараёнларни ўрганишган. ишлаш, сотиш, хизмат кўрсатиш, иш бажариш ва таъминот тизимида олиб борилаётган ислоҳотлар МДҲ олимларидан Т.М.Вахитова, М.З.Гибадул- натижасида босқичма-босқич модернизация қилин- лин, Р.В.Кашбразиев, Р.А.Латыпов, М.П.Посталюк, моқда. Бироқ саноат маҳсулотларини ишлаб чиқа- Ф.Г.Хамидуллин, Д.С.Хайруллов, В.В.Хоменко, А.М. риш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш соҳасидаги Шихалев каби бир қатор олимларнинг тадқиқот илғор тажрибалар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, ишларида саноат корхоналарини ривожланти- ушбу маҳсулотларни ишлаб чиқарувчилар коопера- ришда кооперацион алоқаларнинг аҳамияти очиб циясини ривожлантиришни самарали рағбатланти- берилган. Маҳаллий олимлардан Ё. Абдуллаев, Б. риш соҳасида ҳал этилиши лозим бўлган тизимли Салимов, А. Абдуҳамидов, У. Мухитдинов, А. Ор- муаммолар мавжудлигини кўрсатмоқда. Ушбу му- тиқов, Х. Ишбутаева, Ш. Низомова, Э. Махмудов, аммоларни стратегик жиҳатдан ҳал этиш, соҳада Н. Махмудов, М. Исоқовлар саноат корхоналарини тўпланган камчиликларни бартараф этиш мақсадида ривожлантириш, уларда кооперацион муносабат- замонавий кооперация муносабатларига асосланган ларнинг роли тўғрисида бир қатор илмий тадқиқот- ташкилий, иқтисодий ва ҳуқуқий ҳамкорлик алоқа- лар олиб боришган. лари шаклланишини талаб қилади. Албатта бунинг учун ривожланган хорижий мамлакатлар амали- Хусусан, А.Артиков “Ўзбекистонда саноатни ётини ўрганиш ҳамда миллий шароитлардан келиб ривожлантиришнинг қатор имкониятлари, геогра- чиқиб мамлакатимизда фаолият кўрсатаётган фик ва иқтисодий омиллари”га, М.Нарзиқулов “Са- мулкчилик шаклидан қатъий назар тадбиркорлик ноатнинг ривожланиш стратегиясини ишлаб чиқиш субъектлари фаолиятига жорий этиш лозим бўлади. жараёнида асосий эътибор таркибий ўзгаришларга қаратилганлиги”га, Э.Махмудов “Саноат тармоқла- Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президен- ри ривожланишига шароит яратишнинг стратегик тининг 2017 йил 7 февралдаги “2017–2021 йиллар- йўналишлари биринчи навбатда бюджет, солиқ, пул да Ўзбекистон Республикасини ривожлантириш- кредит, нарх ва валюта сиёсати каби воситаларни нинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар қамраб олган қулай макроиқтисодий муҳитни яра- стратегияси тўғрисида”ги [4] ПФ 4947-сон ва 2021 тиш”га боғлиқлигига алоҳида тўхталиб ўтишган. йил 9 июндаги “Ҳудудларнинг саноат салоҳия- тини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар Тадқиқот методологияси. тўғрисида”ги ПФ-6244-сон Фармонлари [5] ҳамда Кичик ва ўрта бизнес соҳасида саноат ко- 2022 йил 24 январдаги “Республикада ишлаб чиқа- операциясини ривожлантиришнинг хориж ришни ривожлантириш ва саноат кооперациясини тажрибаси борасида илмий мушоҳада, ман- кенгайтиришнинг самарали тизимини яратиш чо- тиқий фикрлаш, қиёсий таҳлил, индукция, де- ра-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-99-сон қарори [6], дукция ва баҳолаш усулларидан фойдаланилди. шунингдек мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъ- Тадқиқот жараёнида олинган натижаларнинг ёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифа- қисқача тавсифи: ларни амалга ошириш қўйилган мақсадларга ети- - илмий мушоҳада, мантиқий фикрлаш ва қиё- шишда асос бўлади. сий таҳлил усулларидан фойдаланган ҳолда, Ўзбе- кистонда саноат кооперациясини ривожлантириш-

134 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar га оид механизмларни такомиллаштириш жара- Мутахассисларнинг маълумотларига кўра, Япо- ёнларини самарали амалга оширишда фан-таъ- нияда ўтган асрнинг 80 -йилларидан субпудрат схе- лим-ишлаб чиқариш ўртасидаги боғлиқликни малари бўйича ишлайдиган кичик фирмаларнинг янада кучайтириш ҳамда хорижий тажрибалардан улуши 65% ни ташкил этиб, мамлакат иқтисоди- фойдаланиш бўйича айрим иқтисодчи олимлар- ётининг асосий тармоқларидан бўлган электроника нинг илмий қарашлари тақдим этилди [7]; саноатида бу кўрсаткич 86% га етган. - саноат соҳасида кооперация муносабатларини 1992 йилда Европа Комиссияси томонидан ўт- янада жадаллаштириш борасида кичик ва ўрта биз- казилган тадқиқотга кўра, Европа субпудратчилари нес субъектлари билан ҳамкорлик қилиш, хусусий жами 127 млрд. АҚШ доллари миқдорида маҳсулот бизнес соҳасида давлат аралашувини камайтириш ва хизматлар ишлаб чиқарган бўлиб, кичик ва ўрта ҳамда қонунчилик базасини кучайтириш юзасидан корхоналарининг 70% дан ортиғи саноат соҳасидаги тавсиялар берилди. Масалан, саноат кооперация- субпудрат жараёнларига бевосита жалб қилинган. ларини ривожлантириш учун хорижий амалиётдан фойдаланган ҳолда миллий қонунчилик нормалари- Investing.com молиявий агентлигининг 2000 ни ўзгартириш ҳисобига, тадбиркорлик субъектлари йилда чоп этилган “Subcontracting and economy” фаолиятига янада эркинлик бериш орқали мазкур мавзусидаги ҳисоботига кўра, Европада 293 мингга соҳани фаоллаштириш ҳамда кредитлаш меха- яқин кичик ва ўрта бизнес корхоналари саноат низмларини рағбатлантириш асослаб берилди; соҳасидаги кооперация муносабатларида субпудрат шартномалари орқали ишлаб чиқариш жараёнида -саноат кооперацияларига аъзо бўлган тадбир- иштирок этган. Бу фаолият натижасида 4 млн. га корлик субъектлари фаолиятига уларни назорат қи- яқин иш ўринлари яратилган. Субпудрат шартно- лувчи органлар аралашувини сезиларли даражада малари бўйича ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг камайтириш ҳамда соҳага хорижий инвестициялар- (товар ва хизматлар) умумий ҳажми 351 млрд. евро- ни жалб этиш муҳимлиги таклиф этилди; ни ташкил этиб, бу Европа Иттифоқи мамлакат- ларида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар умумий - саноат кооперацияси фаолиятини янада ри- ҳажмининг 14,5 фоизини ташкил этган. Бу кўр- вожлантиришда кичик ва ўрта бизнеснинг ролини саткич мутахассислар томонидан Буюк Британия фаоллаштириш ҳамда ишлаб чиқарилаётган юқо- саноат ишлаб чиқариш ҳажми билан таққослашга ри қўшилган қийматли саноат маҳсулотлари но- асос бўлган. менклатурасини кенгайтиришга олиб келиши хори- жий тажрибага таянган ҳолда асослаб берилди; Бугунги кунда Европа Иттифоқига аъзо мамла- катларда 410 мингдан ортиқ корхоналар саноат ко- - саноат кооперациясини ривожлантиришда операциясига жалб этилган бўлиб, уларда 5,1 млн. кичик ва ўрта бизнес субъектларининг бошқарув дан ортиқ киши иш ўринлари билан таъминланган. тизимини бугунги кун талабларидан келиб чиқиб 2020 йилда субпудрат асосида ишлаб чиқарилган такомиллаштириш муҳимлиги илмий жиҳатдан маҳсулотларнинг умумий ҳажми 423 млрд. евродан асосланди. ошди, бу Европа Иттифоқи мамлакатларида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар умумий ҳажмининг қа- Таҳлил ва натижалар. рийб 16,1 фоизини ташкил этади. Ривожланган мамлакатларда ишлаб чиқариш ко- операцияси, хусусан, ўрта бизнес субъектларининг Илмий адабиётлардаги маълумотлар ҳамда са- кичик бизнес субъектлари билан ўзаро субпудрат ноат соҳасида илмий тадқиқот қилган олимларнинг шартномалари асосида фаолияти саноат ишлаб хулосаларига кўра, кооперация муносабатларини чиқариш самарадорлигини ошириш ҳамда умумий ишлаб чиқаришга тадбиқ этиш бўйича ҳозирги иқтисодий ўсишни таъминлашнинг асосий ме- кунда дунё амалиётида тан олинган ҳамда тажри- ханизмларидан бири ҳисобланади. Кичик бизнес бада ўзини оқлаган иккита: Америка ва Япон мо- субъектларининг субпудратчилик, яъни субпудрат деллари алоҳида таъкидлаб ўтилган. шартномалари асосида фаолият олиб бориш ама- лиёти Япония, АҚШ, Германия, Франция, Италия, Агар Америка моделига эътибор қаратадиган Испания ва Туркия каби мамлакатларда иқтисодий бўлсак, мазкур модель кўп сонли буюртмачилар ривожланишнинг юқори суръатларини таъминла- ва пудратчиларнинг ўзаро келишувига асосланган, ган таркибий бўғинлардан бири сифатида эътироф яъни ривожланган субпудрат бозорини талаб қи- этилади. лади. Пудратчиларни танлашнинг асосий мезони

№ 4 (20) 135 Октябрь-Декабрь, 2022 йил - таклиф қилинган нарх ҳисобланади. Бундай ри- Япония модели мавжуд ишлаб чиқариш қувват- вожланган тизим кичик бизнес субъектлари бўлган лари ва технология даражасига қараб, субпудратчи- пудратчиларнинг инновацион фаолияти, субпудрат- ларнинг рейтинги билан тавсифланади. Японияда кўп чилар учун лизинг муносабатларининг мавжудлиги даражали субпудратчилар тизими ишлаб чиқилган ва бошқалар билан чамбарчас боғлиқ ҳолда амал бўлиб, пудратчи бир нечта субпудратчиларга бу- қилади. Америка модели учун буюртмачи ва пудрат- юртмалар беради, улар ўз навбатида қуйи даража- чи ўртасидаги муносабатлар аниқ бир буюртма даги субпудратчилар билан ҳамкорлик қиладилар. доирасида ўрнатилган бўлиб, икки томонлама му- Япониянинг йирик автомобиль ишлаб чиқарувчи- носабатлар узоқ муддатга мўлжалланмаган бўлади. лари ўртача 300-400 га яқин субпудратчиларга эга Ижрочиларнинг кенг таклифи мижозга буюртмани бўладилар [9]. бажариш учун энг яхши вариантни танлаш имкони- ни беради. Мазкур тизимда очиқлик, шаффофлик Япония моделининг ўзига хос томони шундан тамойиллари устувор ҳисобланади. иборатки, бунда буюртмачи биринчи даражадаги субпудратчилар билан тўғридан-тўғри узоқ муддат- Америка модели мисолида йирик автомобиль ли ҳамкорликни ўрнатади. Япония автомобилсоз- ишлаб чиқарувчи корхоналарда одатда ўртача 2-2,5 лик саноатининг Nissan ва Toyota каби гигантлари минг субпудратчи тадбиркорлик субъектлари фао- мустақил равишда ишлатиладиган компонентлар лият кўрсатади. Америка автомобиль саноатининг (бутловчи қисмлар)нинг 1/4 дан қисмини ўзлари Chrysler, Ford ва General Motors каби гигантлари ишлаб чиқарадилар. Қолган қисмларни эса субпудрат бутловчи қисмларнинг 1/3 қисмидан кўпроғини буюртмалари бўйича бошқа ишлаб чиқарувчилар- ўзлари ишлаб чиқарадилар. Қолган компонентлар, дан оладилар. Субпудратчиларни танлаш мезонла- яъни бутловчи қисмлар субшартнома асосида ри, биринчи навбатда, нархлар эмас, балки сифат, бошқа тадбиркорлик субъектлари томонидан етка- маҳсулотларнинг техник мувофиқлиги, ҳамкорлар- зиб берилади [8]. нинг ишончлилиги ҳисобланади. Одатда, шартнома маҳсулотнинг маълум бир моделини ишлаб чиқа- Америка моделига яна бир мисол сифатида риш муддати учун тузилади ва агар шерик мижоз- қуйидаги кооперацион инфратузилмани мисол кел- ни қониқтирса, келажакда мазкур шартнома муд- тиришимиз мумкин. Масалан, Лос-Анжелесдаги датлари узайтирилади. Нархларга келадиган бўл- катта автомагистрал бўйлаб ўнлаб километрга чў- сак, япон пудратчилари субпудратчилар ўртасида зилган ва катта ҳудудларда бир қаватли кичик ишлаб рақобат курашини ташкил қилиш орқали уни йўқ чиқариш соҳаларига ихтисослашган юқори дара- қилиш ғоясидан воз кечишган. Аксинча, мижозлар жадаги устахоналар фаолият кўрсатади. Ушбу кор- ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун хоналар фаолиятига автомобиль шасси қисмларини пудратчилар билан мустаҳкам ҳамкорлик алоқала- ишлаб чиқариш, бамперларини таъмирлаш бўйича рини ўрнатишга интилишади. Дастлабки нарх ба- кичик ишлаб чиқариш цехлари, саноат босмахонаси, тафсил харажатлар сметаси асосида белгиланса-да, қадоқлаш, қуйиш, механик ишлов бериш цехи ҳамда кейинчалик у пудратчи томонидан олинган иқтисо- саноат датчикларини ишлаб чиқариш ва бошқа соҳа- дий фойда улушига қўшилади. Шунинг учун Япон лар киради. Ускуналар ҳеч қаерда бўш турмайди. моделида сифат биринчи ўринда, нархлар кейинги Барча ишлаб чиқариш тизимли, режа ва буюртма- ўринда туради. лар асосида ташкил этилган. Худди шундай тизимни Жануби-Шарқий Осиё ва Европадаги мамлакатлар- Япония моделида саноат кооперациясининг ўзи- да учратиш мумкин. Мамлакатларнинг жойлашуви га хос хусусияти шундаки, мижозларнинг буюртма- ҳар хил, аммо самарали ишлаб чиқаришни ташкил си бўйича саноат ва техник интеграцияси юзасидан этиш тамойиллари бир хил ҳисобланади. йирик ва кичик ишлаб чиқарувчи субъектлар бир- га ҳаракат қиладилар. Кўпинча асосий буюртмачи Америка моделининг кичик ва ўрта бизнес соҳа- субпудратчи билан доимий алоқада бўлади, бут- сида саноат кооперациясининг ривожланишига ловчи қисмларни ишлаб чиқаришни ўзлаштиришда нафақат эркин иқтисодий сиёсат, балки давлат бу- фаол иштирок этади, сифат назоратини яхшилашга юртмалари тизими, хусусан, мудофаа сектори ҳам ёрдам беради, техник, технологик ва молиявий ёр- ёрдам берди. дам беради. Ҳамкорликнинг япон модели тармоқ ва тармоқлараро кластерларни шакллантириш имко- Энди Япон моделининг ўзига хос жиҳатлари- ни кўриб чиқамиз.

136 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar нини беради, бу унинг Америка моделидан шубҳа- - саноат соҳасида кооперация аъзолари ўртаси- сиз устунлиги ҳисобланади. да субпудратчилик муносабатларининг яхши ри- вожланмаганлиги. Умуман олганда, мутахассислар томонидан саноат кооперациясининг иккита моделини таҳ- Юқоридагилардан келиб чиқиб, саноат маҳсу- лил қилиб, экспертлар объект сифатида Япония- лотлари ишлаб чиқаришни янада кенгайтириш, ки- нинг автомобилсозлик саноати билан АҚШнинг чик бизнес субъектларини саноат фаолиятига кенг автомобилсозлик саноатини солиштирганда япон жалб этиш, саноат кооперациясини мустаҳкамлаш автомобилсозлари ишлаб чиқарилган ҳар бир ав- ва ривожлантириш, ишлаб чиқарилаётган маҳсу- томобиль учун америкаликларга нисбатан 300-600 лотлар таннархини камайтириш мақсадида қуйида- АҚШ долларидан кўпроқ даромад олади, деган ху- гилар кўзда тутилмоқда: лосага келишган. - енгил саноат индустриясини ривожлантириш; Таҳлиллардан келиб чиқиб шундай хулоса қи- - саноатни ривожлантиришда банк кредитлари ҳамда лишимиз мумкинки, саноат кооперацияси соҳаси- хусусий мулк кафолатлари таъсирчанлигини ошириш; да ривожланган хорижий малакатлар тажрибасини - саноатни ривожлантиришда худудий инфрату- мамлакатимиздаги саноат корхоналарига аста-се- зилмаларни ривожлантириш ҳамда бизнесга давлат кин қўллаш амалиётини фаоллаштириш лозим. аралашувини чеклаш; Чунки, мамлакатимизда кичик бизнес ва тадбир- - маҳаллийлаштириш дастурлари самарадорли- корликнинг саноатдаги улуши 27,0 фоизни, қури- гини ошириш ҳамда Халқаро саноат ярмаркаси ва лишда эса 72,4 фоизни ташкил этади. Эътибор бе- кооперация биржаси доирасида яратилган имтиёз радиган бўлсак, саноатнинг улуши қурилиш соҳа- ва преференциялардан кенгроқ фойдаланиш; сига нисбатан 3 баробар орқада қолган. Ваҳоланки, - ишлаб чиқарилган маҳсулотлар экспорти кўла- мамлакатимизда кичик бизнес ва тадбиркорлик- мини кенгайтириш, кичик корхоналар маҳсулотла- нинг саноатдаги улушини ошириш бўйича етарли рини экспортга йўналтиришга кўмаклашиш. имкониятлар мавжуд. Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг барчаси давлати- Хулоса ва таклифлар. мизнинг макроиқтисодий барқарорлигини таъмин- Бизнинг фикримизча, саноат соҳасида коопера- лаш билан бирга, аҳоли турмуш фаровонлигига ция муносабатларини ташкил этиш ва ривожлан- ижобий таъсир этиш, янги иш ўринларини яратиш тириш борасида қуйидаги камчиликларнинг ҳисобига миллий иқтисодиётнинг рақобатбар- мавжудлиги миллий саноат тармоғини ривожлан- дошлигини таъминлаш ҳисобланади. тиришга салбий таъсир қилмоқда: - саноат соҳасида маҳсулот ишлаб чиқарувчи Манба ва адабиётлар корхоналар манфаатлари уйғунлаштирилмаганлиги ва уларнинг молиявий аҳволининг кескин яхши- 1. Кооперативы в процессе социального раз- ланмаётганлиги; вития/Резолюция, принятая Генеральной Ассам- - саноат соҳасида фаолият кўрсатаётган кичик блеей 18 декабря 2009 года. https://documents- бизнес корхоналарининг моддий-техника таъминоти dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N09/470/01/PDF/ даражасининг яхши ривожланмаганлиги ҳамда улар N0947001.pdf?OpenElement. томонидан кўрсатилаётган хизматлар сифатининг нисбатан пастлиги ва таннархининг юқорилиги; 2. Кооперация как стиль жизни: опыт органи- - саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи кичик зации кооперативной деятельности в Германии. бизнес субъектлари томонидан маҳсулот ишлаб https://www.agroinvestor.ru/regions/article/25637- чиқариш, тайёрлаш ва қайта ишлаш жараёнида kooperatsiya-kak-stil-zhizni-opyt-organizatsii- кооперацион фаолият ва иштирокчилар ўртасида- kooperativnoy-deyatelnosti-v-germanii ги ўзаро иқтисодий муносабатлар механизмининг етарли шаклланмаганлиги; 3. Кайдарова Л.К., Оразбаев Е.Ж. Мировой - ҳудудларда ишлаб чиқариш инфратузилмала- опыт развития кооперации в системе производ- рининг бир-биридан кескин фарқ қилиши; ства, переработки и реализации продукции жи- - саноат соҳасида айрим монопол корхоналар- вотноводства в развитых странах /Журнал: Вест- нинг мавжудлиги; ник Инновационного Евразийского университета. https://articlekz.com/article/13552.

№ 4 (20) 137 Октябрь-Декабрь, 2022 йил 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- Калит сўзлар: глобаллашув, миллий иқтисо- yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada диёт, кооперация, саноат кооперацияси, кичик ва rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi ўрта бизнес, хорижий тажриба. PF-4947-sonli Farmoni. https://lex.uz/docs/-3107036. Зарубежный опыт развития промышленной 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг кооперации в сфере малого и среднего бизнеса 2021 йил 9 июндаги “Ҳудудларнинг саноат салоҳи- ятини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар Нодирбек Расулов, тўғрисида”ги ПФ-6244-сон Фармони. https://lex.uz/ DSc (по экономическим наукам), доцент, docs/5449564. Руководитель проекта Института прогнозирова- ния и макроэкономических исследований, 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 24 январдаги “Республикада ишлаб чиқа- Олимжон Бойтураев, ришни ривожлантириш ва саноат кооперацияси- докторант Наманганского инженерно – ни кенгайтиришнинг самарали тизимини яратиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-99-сон қарори. строительного института https://lex.uz/docs/5836411. Аннотация: в статье раскрыты значение про- 7. Селиверстов Т.А. Влияние английской и не- мышленной кооперации в развитии национальной мецкой кооперативной практики на отечествен- экономики, тенденции ее развития, экономическая ную теорию кооперации. https://superinf.ru/view_ сущность и роль в обеспечении конкурентоспособ- helpstud.php?id=1924 ности экономики. А также освещена информация о значении малого и среднего бизнеса в развитии 8. Зарубежная практика производственной ко- промышленной кооперации и использовании зару- операции и субконтрактации. http://www.yarcs. бежного опыта в дальнейшей поддержке данной yartpp.ru/t_zarubezh.htm. отрасли со стороны государства. 9. Мировой опыт промышленной кооперации в Ключевые слова: глобализация, национальная малом и среднем бизнесе. https://xn--90abkhe5acaqlhe. экономика, кооперация, промышленная кооперация, xn--p1ai/pages/mirovoy-opyt-promyshlennoy- малый и средний бизнес, зарубежный опыт. kooperatsii-v-malom-i-srednem-biznese. Кичик ва ўрта бизнес соҳасида саноат Foreign experience in the development of кооперациясини ривожлантиришнинг industrial cooperation in the field of small and хориж тажрибаси medium-sized businesses Нодирбек Расулов, Nodirbek Rasulov, DSc (иқтисодиёт фанлари бўйича), доцент, DSc (in Economics), associate professor Project Manager Institute of Forecasting and Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти лойиҳа раҳбари, Macroeconomic Research, Olimjon Boyturaev, Олимжон Бойтураев, Наманган муҳандислик – қурилиш институти doctoral student of Namangan Engineering - Construction Institute докторанти Abstract: the article reveals the importance of Аннотация: мақолада миллий иқтисодиёт- industrial cooperation in the development of the national ни ривожлантиришда саноат кооперациясининг economy, its development trends, economic essence, and аҳамияти, унинг ривожланиш тенденциялари, its role in ensuring the competitiveness of the economy. иқтисодий моҳияти, иқтисодиётнинг рақобат- It also highlights information on the importance of small бардошлигини таъминлашда тутган ўрни очиб and medium-sized businesses in the development of берилган. Шунингдек, саноат кооперациясини ри- industrial cooperation and the use of foreign experience вожлантиришда кичик ва ўрта бизнеснинг муҳим- in further support of this industry by the state. лиги ҳамда мазкур соҳани давлат томонидан яна- да қўллаб-қувватлашда хорижий тажрибалардан Keywords: globalization, national economy, фойдаланиш тўғрисида маълумотлар ёритилган. cooperation, industrial cooperation, small and medium business, foreign experience.

138 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar УЎК: 332.14(575.1) Бунёд ГАФУРОВ, Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги, Камбағалликни қисқартириш механизмлари ва чора-тадбирларини мувофиқлаштириш бошқармаси бошлиғи, E-mail: [email protected] Маҳаллаларга “Лидер тадбиркор”ларни бириктириш орқали ҳудудларни иқтисодий ривожлантириш имкониятлари Кириш. Барчамизга маълумки, иқтисодиётнинг маъноларда қўлланилади. Илмий адабиёт ва дав- “олтин қоидаси” чекланган ресурслар шароитида рий нашрларда ушбу атамадан “туман” тушунчаси инсонларнинг чексиз эҳтиёжларини кўпроқ қонди- секин-асталик билан сиқиб чиқарилмоқда. риш ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан, барча дав- латлар мавжуд табиий-ресурслари, имкониятлари, “Ҳудуд” тушунчаси нисбатан эгилувчан ҳи- шарт-шароит ва қулайликларидан самарали фойда- собланади. Т.М. Ахмедовнинг фикрига кўра, энг ланган ҳолда мамлакатнинг “иқтисодий ўсиши”ни аввало, ўз ҳокимияти ва бошқарув органларига эга таъминлаш орқали аҳолининг турмуш даражасини бўлган ижтимоий – иқтисодий ва моддий – ҳудудий яхшилашга ҳаракат қилади. тизимларни ўзида акс эттирувчи аниқ бир мақсадга йўналтирилган минтақавий бирликларни ҳудуд деб Кўзланган мақсадларга эришиш учун ижтимо- тан олиш керак [2]. ий-иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилиб, улар- нинг қанчалик самарали бўлиши, уни амалга оши- Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси- риш механизмларининг пухта ишлаб чиқилганли- нинг 2013 йил 22 апрелдаги “Фуқароларнинг ўзини гига, натижадорлигига боғлиқ бўлади. Иқтисодий ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги 350-сон- ислоҳотлар ҳудудлар ёки микроҳудуд доирасида ли қонунининг 6-моддасига мувофиқ маҳаллалар амалга оширилиши натижадорликни оширади. фуқаролар ўзини-ўзи бошқаришининг ҳудудий бирликлари сифатида кўрсатилган [3]. Шу билан Жаҳон тажрибаси кўрсатмоқдаки, иқтисодиётни бирга, маҳалла ўзининг ҳудуди доирасида амал қи- давлат томонидан самарали бошқаришга маҳаллий ладиган қарорларни қабул қилиши белгиланган. хусусиятдаги ижтимоий-иқтисодий муаммолар маҳаллий ҳокимият органлари ва фуқароларнинг Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, Ўзбе- ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан ҳал кистондаги “маҳалла”ларни микроҳудуд сифатида этилгандагина эришилади [1]. ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш чораларини кўриш мамлакат иқтисодий ривожланишига замин Мавзуга оид адабиётларнинг таҳлили. Ҳу- яратади. дуднинг иқтисодий барқарорлиги ундаги микро ҳудудларга ва маҳаллий органларга боғлиқлиги Иқтисодчи олимлар томонидан “Иқтисодий ри- бўйича кўплаб хорижий ва маҳаллий олимлар ил- вожланиш” дейилганда мамлакатнинг ишлаб чиқа- мий тадқиқотлар олиб боришган. Уларга Caroline ришни аҳоли ўсиш суръатларидан юқорироқ суръ- Andrew, Michael Goldsmith. John J.Gargan, Т.М.Ах- атларда ошириш таъкидланган, ривожланиш жа- медовларни мисол қилиб келтиришимиз мумкин. раёнининг миқдорий ўлчови сифатида “иқтисодий ривожланиш даражаси” тушунчаси хизмат қилган Уларнинг таъкидлашича, иқтисодий география ва у мамлакат миллий даромадини унинг аҳоли со- ва ҳудудлар иқтисодиётида “ҳудуд” атамаси кўп нига бўлиш орқали аниқланади.

№ 4 (20) 139 Октябрь-Декабрь, 2022 йил Тадқиқот методологияси. Мазкур тадқиқот лаларга 100 миллион АҚШ доллари миқдорида ишида эмпирик, кузатиш, синтез, индукция ва давлат бюджетидан маблағлар ажратилди. Тижорат дедукция ҳамда статистик таҳлил усулларидан банклари томонидан “лидер тадбиркор”ларга 3 йил фойдаланилди. муддатгача йиллик 10 фоиз ставкада битта маҳал- ла учун 2 миллиард сўмгача миқдорда кредитлар Бунда маҳаллада олиб борилаётган ислоҳотлар ва ажратилиши белгилаб қўйилди (1-расм). чора-тадбирлар эмпирик кузатилиб, таҳлил қилинди. Шунингдек, маҳаллаларнинг иқтисодий кўрсаткичла- 1-расм. “Маҳаллабай” ишлаш тизими жорий рининг хусусий тадқиқларидан умумий тадқиқлари этиладиган маҳаллалар сони амалга оширилди. Бундан ташқари, маҳаллаларнинг статистик кўрсаткичларини илмий ва амалий таҳлил Манба: Давлат статистика қўмитаси маълу- қилиш натижасида бир қатор асосланган таклиф ва мотлари асосида муаллиф ишланмаси. тавсиялар ишлаб чиқилишига эришилди. Маҳалланинг ихтисослашувидан келиб чиқиб, Таҳлил ва натижалар. Миллий даромаднинг кооперация асосида тадбиркорлик фаолиятини йўлга ўсиш суръатлари қанчалик юқори бўлса, аҳолининг қўйиш истагини билдирган “лидер тадбиркорлар”га ўсиш суръатларига нисбатан тезроқ ортган мамла- имтиёзли кредитлар ажратишни ташкил этиш, улар- катда иқтисодий ривожланиш даражаси тез суръат- га тадбиркорлик билан мустақил шуғулланиш лар билан ошиб боради. тажрибасига эга бўлмаган фуқароларни ўз фаолия- тини йўлга қўйиши учун бириктириш белгиланди. Айтиш жоизки, ҳудудий сиёсатни амалга оши- риш шаклларидан бири ҳудудларни ижтимо- Таъкидлаш жоизки, “лидер тадбиркор”га озгина ий-иқтисодий ривожлантириш бўйича мақсадли имконият яратиб, унинг қобилият ва иқтисодий ри- дастурлар ҳисобланади [4]. вожланишни қўллаб-қувватлаш имкониятларидан фойдаланган ҳолда, янги иш ўринларини яратиш, Мазкур йўналишда сўнгги йилларда “маҳалла- пировардида аҳоли даромадларини ошириш усули- бай” ишлаш тизими жорий этилиб, турли вазирлик дан фойдаланилди. ва идоралар маҳалла даражасига қадар тушиб, ўзи- га юклатилган вазифаларни бажармоқдалар. Ҳудудларнинг статистик, эмпирик илмий таҳлил- лари кўрсатишича, ҳар бир микро ҳудудларнинг ўзига Ҳар доим ҳам бўш капитал ва тадбиркорлик қо- хос иқтисодий “ўсиш нуқталари”дан самарали фойда- билиятлари бир шахсда учрайвермаслиги барчага ланиб келаётган, тадбиркорлик қобилияти яхши шакл- маълум. Тадбиркор инсоннинг қобилиятидан унум- ланган “лидер тадбиркор”лар мавжуд. Уларда катта ли фойдаланиш, унинг тадбиркорлик фаолиятини амалий тажрибалар йиғилган. Шу билан биргаликда, кенгайтириш ҳисобига бўш турган меҳнат ва бошқа бу тадбиркорларнинг ўз фаолиятларини янада кенгайти- ресурсларни иқтисодиётнинг такрор ишлаб чиқа- риш ва ривожлантириш бўйича янги лойиҳалари ҳам риш жараёнига жалб этиш имкониятларини ишга мавжуд. Уларнинг лойиҳаларини амалга оширишдаги солишда давлатнинг тартибга солиш функциялари муаммоларини бартараф этиш ва қўллаб-қувватлаш самарали иқтисодий натижаларни беради. орқали ҳудуддаги мавжуд бўш меҳнат ресурслари- нинг бандлигини таъминлаш томонларнинг ҳар бири Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 учун ҳам манфаатли ҳисобланади. йил 5 августдаги “Маҳаллаларда тадбиркорликни янада қўллаб-қувватлаш ва тадбиркорлик субъектла- ри билан аҳоли ўртасида кооперацияни ривожлан- тиришнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-5214-сон қарори билан ижтимоий-иқтисодий ри- вожланишдан ортда қолаётган, ишсизлик даражаси юқори бўлган маҳаллаларда тадбиркорликни янада қўллаб-қувватлаш ҳамда тадбиркорлик субъектла- ри ва хонадонлар ўртасида иқтисодий кооперацияни кенгайтириш мақсадида маҳаллаларга “лидер тадбир- кор”ларни бириктириш механизми йўлга қўйилди. Бунинг учун, Андижон вилоятида 210 та “оғир” маҳаллага 40 миллион, Қорақалпоғистон Республи- каси ва бошқа вилоятлар учун 500 та “оғир” маҳал-

140 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Айнан шу мақсадда, мазкур тизимни ҳудуд- Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 лардаги “лидер тадбиркор”ларни аниқлаб, уларга йил 5 августдаги ПҚ-5214-сон қарорига мувофиқ, иқтисодий дастакларни тадбиқ қилиш, ўзининг Сурхондарё вилоятида танлаб олинган 47 та “оғир инвестициясини маҳаллага йўналтиришни ташкил маҳаллаларга 57 та “лидер тадбиркор”лар бирикти- этиш орқали микро ҳудуд иқтисодиётини ривожлан- рилган бўлиб, уларга 82,7 млрд. сўм имтиёзли кре- тириш имконияти сифатида амалиётга жорий этиш дит ажратилиши режалаштириб олинган. мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бугунги кунда 47 та “лидер тадбиркор”ларга Тадқиқот иши давомида мазкур йўналиш бўйи- 50,6 млрд сўм кредит ажратиб берилган, 14 та “ли- ча Сурхондарё вилоятида амалга оширилган ишлар дер тадбиркор”га кредит ажратиш жараёни амалга таҳлил қилинди. оширилаётган бўлса, 10 тасига турли сабабларга кўра кредит ажратилмаган (1-жадвал). 1-жадвал Сурхондарё вилоятида танлаб олинган “оғир” маҳаллаларга бириктирилган “лидер тадбиркор”ларга ажратилган кредитлар № Туман шаҳар Лидер тадбиркор Ресурс маблағи Ажратилган кредит Кредит ажратиш Кредит (млн.сўм) жараёнида ажратилмаган номи сони сони сумма 47 50 606 сони сумма сумма сумма 4 4 600 14 10 905 ЖАМИ 57 82 700 3 2 250 1 500 10 15 860 1 Ангор 4 5 100 4 4 831 1 1 000 2 Бандихон 4 5 750 3 3 400 1 1 690 00 3 Бойсун 4 8 400 4 5 090 1 1 200 4 Денов 3 7 000 4 3 740 1 360 1 1 500 5 Жарқўрғон 4 5 450 1 1 410 00 6 Қизириқ 6 4 000 3 2 650 1 90 00 7 Қумқўрғон 3 5 000 2 3 150 3 2 850 8 Музработ 4 9 500 3 3 600 00 00 9 Олтинсой 3 4 950 4 3 550 2 850 10 Сариосиё 4 5 450 4 4 700 00 00 11 Термиз тум. 6 7 400 4 3 400 00 12 Узун 4 4 700 4 4 235 00 2 3 260 13 Шеробод 4 3 400 3 2 365 14 Шўрчи 4 6 600 2 3 500 1 2 000 1 1 800 1 1 000 2 2 800 00 00 00 Манба: Сурхондарё вилоят Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш бошқармаси томо- нидан тақдим этилган маълумотлар асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. Мазкур жадвал маълумотларидан кўришимиз Худди шунингдек, тижорат банклари томони- мумкинки, вилоятнинг Қумқўрғон туманида бит- дан Қизириқ туманида 2 та тадбиркорга 3,3 млрд. та “лидер тадбиркор”га 1,4 млрд.сўм ажратилган сўм, Термиз туманида 2 та тадбиркорга 2,8 млрд. бўлса, иккита “лидер тадбиркор”ларга дастурга сўм, Музработ туманида битта тадбиркорга 2,0 киритилган бўлишига қармасдан 3,5 млрд.сўмлик млрд.сўм, Бандихон туманида битта тадбиркорга кредитлар ажратилмасдан қолмоқда. Мазкур ҳолат, 1,5 млрд.сўм кредитлар ажратилмаганлиги янги иш тадбиркорларнинг бизнес режалари пухта эмасли- ўринлари яратилмаслигига олиб келган. ги, кредит ажратиш жараёнидаги “бюрократик” тў- сиқлар, сансоларликлар мавжудлигини кўрсатади “Лидер тадбиркор”ларга ажратилган кредитлар ҳамда ажратилмаган ушбу маблағлар ўтган вақт да- йўналишлар бўйича таҳлил қилинганида, асосий вомида жуда кўп оилаларнинг даромадларини оши- кредитлар қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етишти- ришга хизмат қилиши мумкин эди. риш йўналишида ажратилганлиги маълум бўлди (2-жадвал).

№ 4 (20) 141 Октябрь-Декабрь, 2022 йил 2-жадвал Сурхондарё вилоятида “оғир” маҳаллаларга бириктирилган “лидер тадбиркор”ларга ажратилган кредитларнинг йўналишлар бўйича тақсимланиши Туман шаҳар Жами қамраб олинган Иссиқхона йўналишида Паррандачилик Тикувчилик ва номи йўналишида тўқувчилик йўналишида № маҳалла хонадон маҳалла хонадон маҳалла хонадон маҳалла сони сони сони сони сони сони сони хонадон сони 44 2 592 ЖАМИ 4 340 25 1 119 17 1 363 1 100 1 Ангор 4 380 2 Бандихон 2 152 3 140 1 200 3 Бойсун 3 135 4 Денов 2 91 3 280 1 100 5 Жарқўрғон 3 175 6 Қизириқ 3 173 1 45 1 107 7 Қумқўрғон 4 210 3 135 8 Музработ 3 173 1 36 1 55 9 Олтинсой 4 215 1 40 2 135 10 Сариосиё 3 172 3 173 11 Термиз тум. 3 111 3 160 1 50 12 Узун 3 135 1 22 2 151 13 Шеробод 3 130 3 165 1 50 14 Шўрчи 1 62 1 110 2 56 1 45 1 15 1 120 2 70 1 60 Манба: Сурхондарё вилоят Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш бошқармаси томо- нидан тақдим этилган маълумотлар асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. Ажратилган кредитлар натижасида 44 та маҳал- 2-расм. Сурхондарё вилоятида кооперация ланинг 2,6 мингта аҳоли хонадонларида коопера- асосида “лидер тадбиркор”лар билан иш ция асосида тадбиркорлик фаолияти йўлга қўйил- ди. Жумладан: бошлаган хонадонлар улуши (фоизда) Манба: Давлат статистика қўмитаси маълу- - хонадонларда иссиқхона ташкил этиш йўнали- мотлари асосида муаллиф ишланмаси. шида – 25 та маҳаллага бириктирилган “лидер тад- Сурхондарё вилоятининг иссиқ иқлими, қулай ша- биркор”ларга 25,6 млрд сўм кредит ажратилиб, роити кредитларнинг қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришга йўналтирилишига олиб келган бўли- 1,1 минг аҳоли хонадонларида лимон ва бошқа ши мумкин, бироқ, ҳудуднинг иқтисодий ривожлани- турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларни етишти- шини мақсад қилган эканмиз, бошқа соҳалар, айниқса риш йўлга қўйилган; кичик ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш лойиҳа- ларига эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ. - паррандачилик йўналишида – 17 та маҳаллага бириктирилган “лидер тадбиркор”ларга 16,2 млрд сўм кредит ажратилиб, 1,4 минг аҳоли хонадонла- рида тухум, гўшт ва жўжа етиштириш фаолияти йўлга қўйилган. - тикувчилик ва гиламчилик йўналишларида – 2 тадан 4 та ва балиқчилик йўналишида битта маҳал- лага бириктирилган “лидер тадбиркор”ларга ажра- тилган кредитлар ҳисобига 210 та хонадон коопера- ция асосида фаолият юритиш учун қамраб олинган (2-расм).

142 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Амалга оширилган ишлар билан бир қаторда тарзидан келиб чиқиб, ҳудудларни ривожлантириш “лидер тадбиркорлар” фаолиятини қўллаб-қувват- дастурлари ва камбағалликни қисқартириш режа- лаш, маҳаллаларни ижтимоий-иқтисодий ривожлан- лари ишлаб чиқилади. тириш, “оғир” маҳаллалар тоифасидан чиқариш, аҳоли турмуш тарзини яхшилаш борасида муаммо Хулоса ва таклифлар. ва камчиликлар ҳам мавжуд. Жумладан: Тадқиқотимиз натижаларидан келиб чиққан ҳолда, маҳаллаларни ижтимоий-иқтисодий ри- - тадбиркорлик субъектларига имтиёзли кредит вожлантириш, тадбиркорликни қўллаб-қувват- ажратиш жараёнидаги “бюрократик” тўсиқлар, лаш, аҳоли ва “лидер тадбиркор”лар ўртасида сансоларликларнинг мавжудлиги уларнинг ишни кооперацияни мустаҳкамлаш ҳамда бу орқали бошлаш истагини камайтиради; аҳоли даромадларини ошириш бўйича қуйида- ги таклифларни билдирамиз: - тадбиркорлар бизнес режаларининг пухта Биринчи. Маҳаллаларнинг “ўсиш нуқта”ларидан эмаслиги ортиқча оворагарчиликларни келтириб келиб чиққан ҳолда тадбиркорликни ривожланти- чиқаради; ришда, қўшимча қиймат яратишга эътибор қаратиш. Бу орқали хонадонларда етиштирилган маҳсулотлар - аҳолининг тадбиркорлар билан кооперация хом-ашё сифатида эмас, балки тайёр маҳсулот сифа- асосида ишлашга қўрқуви мавжуд, улар ўртасидаги тида бозорга чиқарилишига эришилади. муносабатлар фуқаролик ҳуқуқий шартнома асоси- Натижада, маҳаллада етиштирилган қишлоқ хў- да тартибга солиниши белгиланган; жалиги маҳсулотларига қўшимча қиймат яратиш учун кичик ишлаб чиқариш лойиҳалари кўпаяди - ажратилган кредитлар тор доирадаги йўналишлар ҳамда янги иш ўринлари яратилади. (қишлоқ хўжалиги, паррандачилик, тўқувчилик) Иккинчи. Аҳоли билан кооперация асосида учун йўналтирилганлиги, маҳаллаларда кичик ишлайдиган “лидер тадбиркорлар”нинг табиий ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш соҳалари қамраб пайдо бўлишига эришиш учун мавжуд тартиб- олинмаганлигини кўрсатади; ларни соддалаштириш керак. Тадбиркорларнинг аҳоли билан кооперация асосида ишлаши бўйича - онлайн хизматлар кўрсатиш ёки интеллектуал соддалаштирилган меъёрий ҳуқуқий ҳужжатларни меҳнат талаб қиладиган соҳаларга эмас, балки, қўл ишлаб чиқиш лозим. меҳнатига асосланган фаолият турлари учун кре- Бунда маҳаллада тадбиркорлик қилиш истаги- дитлар ажратилган; да бўлган тадбиркорларга давлат томонидан ҳеч қандай шартларсиз, бозор механизмлари асосида - ажратилган кредитларнинг назорат механизми ишлаш имкониятини яратишни кўзда тутиш мақ- сустлиги сабабли, тадбиркорлар томонидан берил- садга мувофиқ. ган ваъдаларнинг бажарилмаслиги хавфи мавжуд; Учинчи. Тадбиркорлик субъектларини молиявий соғломлаштириш, аҳолининг бизнесга оид билим - аҳолининг тадбиркорлик кўникмалари етиш- ва кўникмаларини ошириш учун бизнес акселера- маслиги сабабли, фақатгина тадбиркор томонидан торлар ташкил қилиш (“Аструм” АТ маркази мисо- берилган топшириқларни бажаради, янги бизнес лида)ни жадаллаштириш. ғоя ва ташаббусларни амалга оширишга қийналади. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, жорий йилнинг олти ойи давомида Сурхондарё вилоятида янги Юқорида кўрсатилган камчиликлар маҳаллада ташкил этилган якка тартибдаги тадбиркорларнинг тадбиркорлик муҳитининг ривожланишини ортга 30,7 фоизи турли сабабларга кўра фаолиятини тўх- суради, натижада “лидер тадбиркор” ҳамда у билан татган. Жумладан, Сариосиё (30,4 фоиз) ва Термиз кооперация асосида ишлаётган хонадонлар дарома- (30,3 фоиз) туманларида ҳамда Шўрчи (29,5 фоиз), дини камайтиради. Қумқўрғон (27,6 фоиз), Музработ (22,8 фоиз), Жарқўрғон (22,3 фоиз), Ангор (21,2 фоиз) ва Денов Мамлакатимизда номолиявий ташкилотлар сек- (20,2 фоиз) туманларида фаолиятини тўхтатган. тори ичида кичик бизнес ва хусусий тадбиркор- Фаолиятини тўхтатган тадбиркорлик субъектла- лик соҳасининг ўрни жуда каттадир. Шу сабабдан, рининг асосий қисми, билим ва кўникмаларининг ушбу соҳанинг ривожланишига ҳукуматимиз томо- нидан жуда катта эътибор қаратилмоқда. Маҳаллабай ишлаш тизими маҳаллалардаги му- аммолар, аҳоли турмушидаги муҳим масалаларни биргаликда ҳал этиш, ҳар бир ҳудудни ижтимо- ий-иқтисодий жиҳатдан ривожлантириш, маҳалла- нинг “ўсиш нуқта”ларини аниқлаш имконини бера- ди. Шу асосда ҳар бир маҳалланинг ўзига хос ҳаёт

№ 4 (20) 143 Октябрь-Декабрь, 2022 йил етишмаслиги, бозорга мослаша олмаганлигини нафақат самарадорлиги, балки тўғри танланганли- кўрсатган. гини кўрсатиб беради. Тўртинчи. Кооперация асосида “лидер тадбир- Манба ва адабиётлар кор”лар билан аҳоли ўтрасида тадбиркорликни ташкил этишда маҳаллалардаги кичик ишлаб чиқа- 1. Caroline Andrew and Michael Goldsmith. Local риш ва хизмат кўрсатиш лойиҳаларига алоҳида эъти- Government to Local Governance: And beyond? бор қаратиш лозим. Бунда маҳаллаларнинг иқтисо- International Political Science Review / Vol. 19, No. дий салоҳиятидан келиб чиққан ҳолда кўп соҳали 2, New Trends in Municipal Government. (Apr., 1998), тадбиркорликнинг ривожланишига эришилади. pp. 101-117 Бешинчи. Маҳаллаларнинг ихтисослашувидан 2. Ахмедов Т.М. Регулирование территориаль- келиб чиққан ҳолда “лидер тадбиркор” ва кичик ной организации производительных сил и комплекс- тадбиркорлик субъектлари учун микроҳудудлар ного развития регионов Узбекистана. Ташкент: ташкил этиш. Фан, 1992. С. 8 Бунда, маҳалла ҳудудида бўш турган бино ва 3. Ўзбекистон Республикасининг 2013 йил 22 ерларда микроҳудудларни ташкил этиш орқали уй апрелдаги “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш ор- шароитида кичик тадбиркорлик билан шуғуллана- ганлари тўғрисида”ги 350-сонли қонуни https://lex. ётган хонадонлар фаолиятини ушбу микроҳудуд- uz/uz/pdfs/2156899 ларда кенгайтирилишига эришиш мумкин. Турли йўналишларда фаолият юритаётган тадбиркорлик 4. John J. Gargan. Handbook of Local Government субъектларининг бир ҳудудда бўлиши уларнинг Administration. Book Published 29 September 2019. маҳсулот ишлаб чиқаришда “бир-бирини тўлдириб New York. P. 410-424. бориш” имконини беради. Маҳаллаларга “Лидер тадбиркор”ларни Олтинчи. Тадбиркорлик субъектларига имти- бириктириш орқали ҳудудларни иқтисодий ёзли кредит ажратиш жараёнидаги “бюрократик” тўсиқлар ва сансоларликларни қисқартириш. Ҳар ривожлантириш имкониятлари йили давлат томонидан аҳоли тадбиркорлигини мо- лиялаштириш бўйича турли дастурлар параметрлари Бунёд Гафуров, қабул қилинади, бу орқали миллардлаб маблағлар- Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни ни кредит сифатида ажратиш белгиланади. Тижо- қисқартириш вазирлиги, Камбағалликни рат банклари “банклар мижоз учун” тамойили асо- қисқартириш механизмлари ва чора-тадбирларини сида ишлаб, ўз вақтида кредитлар ажратилишини мувофиқлаштириш бошқармаси бошлиғи ташкил этиб борса, янги иш ўринларини ўз вақтида яратиш имконияти ошади. Аннотация: мазкур мақолада аҳолининг фаро- вонлигини таъминлашда мамлакатнинг микро ҳуду- Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, ҳудудлар- ди ҳисобланган маҳалланинг иқтисодий ривожланиш ни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш учун имкониятларидан самарали фойдаланиш масала- маҳаллаларда аҳоли тадбиркорлигини ривожлан- лари илмий таҳлил этилган. Маҳаллани иқтисодий тириш лозим. Тадбиркорлик субъектларининг ривожлантиришга салбий таъсир қилувчи омиллар бозор механизмлари асосида пайдо бўлишига аниқланган. Шунингдек, маҳаллада ижобий нати- эришиш керак. Бунинг учун давлат томонидан жаларга эришган ва барқарор тадбиркорлик фа- тадбиркорликни ривожлантиришга оид қабул қи- олиятини юритаётган “лидер тадбиркор”ларга линадиган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни, “ўйин тадбиркорлик қилиш истагида бўлган фуқароларни қоидалари”ни маҳалла даражасида тадбиркор- бириктириш орқали маҳалладаги фуқароларнинг га таъсирини баҳолаш нуқтаи назаридан ишлаб даромадларини ҳамда аҳолининг фаровонлигини чиқилиши лозим. ошириш усулларини такомиллаштириш йўнали- шлари бўйича илмий тадқиқот олиб борилган. Шу “Лидер тадбиркор” имкониятларидан самарали билан биргаликда, тадқиқот натижаларига кўра, фойдаланиш орқали тадбиркорликни ривожланти- маҳаллаларга “лидер тадбиркор”ларни бирикти- риш энг оптимал усуллардан бири ҳисобланади. Шу риш орқали ҳудудларни иқтисодий ривожланти- нуқтаи назардан, юқорида келтирилган таклифлар- ни амалиётда қўллаш, келгусида бу методиканинг

144 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar риш имкониятларини ошириш бўйича асосланган Ключевые слова: регион, экономическое разви- таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган. тие регионов, махалла, ведущий предприниматель, рост доходов населения, бедность, сокращение Калит сўзлар: ҳудуд, ҳудудларни иқтисодий ри- бедности. вожлантириш, маҳалла, лидер тадбиркор, аҳоли даромадларини ошириш, камбағаллик, камбағал- Opportunities for the economic development of ликни қисқартириш. regions by attaching \"Leader entrepreneurs\" Возможности экономического развития to neighborhoods регионов за счет присоединения Bunyod Gafurov, «предпринимателей-лидеров» к микрорайонам Ministry of Economic Development and Poverty Reduction, Head of the Department of Coordination of Бунёд Гафуров, Poverty Reduction Mechanisms and Measures Министерство экономического развития и Abstract: this article scientifically analyzes the сокращения бедности, issues of effective use of the economic development Начальник управления координации механизмов и opportunities of the neighborhood, which is considered a micro-region of the country, in ensuring the welfare мер по сокращению бедности of the population. Factors that negatively affect the economic development of the neighborhood have Аннотация: в статье научно анализируются been identified. A scientific study was also conducted вопросы эффективного использования возможно- on ways to improve the income of the citizens of the стей экономического развития махалли страны, в neighborhood and increase the well-being of the обеспечении благосостояния населения. Выявлены population by connecting the citizens who want to do факторы, негативно влияющие на экономическое business with the \"leader entrepreneurs\" who have развитие махалли. Также было проведено научное achieved positive results and are conducting stable исследование по направлениям улучшения доходов business activities in the neighborhood. At the same граждан махалли и повышения благосостояния time, according to the results of the research, reasonable населения путем подключения граждан, желаю- proposals and recommendations were developed to щих заниматься бизнесом, к «лидерам-предпри- increase the opportunities for economic development нимателям», добившимся положительных ре- in the regions by attaching \"leading entrepreneurs\" to зультатов и ведущих стабильной хозяйственной the neighborhoods. деятельности по соседству. Вместе с тем, по результатам исследования были выработаны Keywords: region, regional economic development, обоснованные предложения и рекомендации по neighborhood, leading entrepreneur, increase in увеличению возможностей экономического разви- population income, poverty, poverty reduction тия регионов за счет прикрепления к махалле «ли- деров-предпринимателей».

№ 4 (20) 145 Октябрь-Декабрь, 2022 йил УЎК: 334.722.330.43(575.1) Зулфия ХУСАНОВА, PhD (иқтисодиёт фанлари бўйича), Андижон давлат университети катта ўқитувчиси, E-mail: [email protected] Аёллар тадбиркорлиги фаолиятини ривожлантириш Кириш. Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви ланиш зарурияти вужудга келди. Натижада аёллар шароитида мамлакатлар миллий инсон капитали- тадбиркорлиги фаолиятининг ривожланиши учун дан самарали фойдаланишнинг устувор йўна- шарт-шароитлар яратила бошланди. лишларининг бири сифатида “Гендер иқтисодиёти” шаклланиб, ўзига хос ривожланиш босқичларини Адабиётлар шарҳи. Аёллар тадбиркорлиги фао- босиб ўтмоқда. Бунда аёлларнинг тадбиркорлик лиятининг моҳиятини тўлиқ англаб етиш, мамлакат фаолияти билан шуғулланиши, аёллар тадбиркор- иқтисодиётида мазкур соҳани ривожлантиришга лиги корхоналари бошқаруви самарадорлигини қаратилган ислоҳотларнинг самараси ва ушбу соҳа- ошириш, уларнинг жаҳон бозорларига чиқиш им- даги мавжуд муаммоларни аниқлаш ҳамда уларнинг кониятларини кенгайтириш муҳим аҳамият касб оптимал даражадаги ечимларини топиш учун тад- этади. Бугунги кунда аёллар тадбиркорлигини биркорлик фаолиятини ташкил этиш, уни бошқа- қўллаб-қувватлаш, хусусан, аёллар тадбиркорлиги ришнинг назарий жиҳатларини билиш ва ўрганиш корхоналари бошқаруви самарадорлигини ошириш талаб этилади. Иқтисодий адабиётда тадбиркорлик бўйича жаҳон мамлакатларида мақсадли давлат тўғрисидаги илмий қарашларни умумий ҳолда таҳ- дастурлари ишлаб чиқилган бўлиб, уларнинг амал- лил этадиган бўлсак, бизнес ва тадбиркорлик тушун- га оширилиши натижасида ушбу соҳани барқарор чалари бир-бири билан узвий боғланган, бир хилда- ривожлантиришга эришилмоқда [1]. Тараққий эт- ги ижтимоий-иқтисодий асосларга ва тамойилларга ган мамлакатлар ЯИМ таркибида кичик ва ўрта эга бўлган иқтисодий категория ҳисобланади. бизнеснинг улушида аёллар тадбиркорлиги ҳисса- си ўрта ҳисобда 50-60 фоизни ташкил этади. Жумла- XVIII асрда Р.Кантильон томонидан иқтисодий дан, АҚШ ва Германия мамлакатлари ЯИМда кичик адабиётга “тадбиркорлик” тушунчаси киритилади. ва ўрта бизнеснинг улушида аёл тадбиркорларнинг Унинг фикрига кўра, тадбиркор бозор имкониятла- ҳиссаси 50-52 фоизни ташкил этса, Италияда ушбу рини тўлиқ англай оладиган шахс бўлиб, у юқори кўрсаткич 60 фоиз, Японияда эса 55 фоизга тенг [2]. фойда олиш мақсадида ушбу имкониятлардан тад- биркорлик билан фойдаланади. Бу эса ўз навбатида Замонавий иқтисодий муносабатлар тизимида тадбиркорлик бозордаги мавжуд талаб ва таклиф аёллар тадбиркорлиги фаолиятининг ривожланиши ўртасидаги мувозанатдан келиб чиққан ҳолда иш жаҳон хўжалигида глобал миқёсдаги “сокин инқи- тутиш зарурлигига ишора қилади [3]. лоб”нинг вужудга келиши билан бир қаторда кичик ва ўрта бизнес соҳасидаги динамиклик даражаси Классик иқтисодий мактаб вакилларидан А. юқорилиги билан ажралиб туради. Тараққий этган Смит фикрига кўра, “тадбиркор – бу қандайдир мамлакатларда постиндустриал жамиятнинг шакл- тижорат ғоясини амалга ошириш ва фойда олиш ланиши жараёнида хизмат кўрсатиш соҳасининг мақсадидаги иқтисодий таваккалчидир, унинг ўзи кескин ривожланиш тенденциялари намоён бўл- ишлаб чиқаришни режалаштиради, ташкил қила- ди. Бунда кичик ва ўрта бизнеснинг улуши ортиб ди ва натижаларни ўзи тасарруф этади” [4]. Маз- борган ҳолда, мамлакат иқтисодиётида инсон ре- кур ҳолат ўз навбатида классик мактаб иқтисодчи сурсларидан максимал даражада самарали фойда- олимлари томонидан илгари сурилган рақобатнинг эркинлиги ҳолати бозор иқтисодиётининг муҳим шарти эканлигидан далолат беради.

146 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш ва уни Юқорида келтирилган маҳаллий иқтисодчи бошқариш жараёнларига тегишли бўлган назарий олимлар томонидан тадбиркорлик фаолиятининг қарашлар ривожланишининг турли босқичларида моҳиятини тушунтиришга қаратилган қарашлар- иқтисодий адабиётда “тадбиркор”, “бизнесмен”, нинг умумий хусусияти шундан иборатки, бунда “бизнесвумен” каби иқтисодий категориялар талқин даромад топишнинг муҳим омили сифатида тад- этила бошланди. Хусусан, С. Брю ва К. Макконелл биркорликнинг қўйилишидир. Мазкур вазиятда томонидан амалга оширилган тадқиқотлар нати- тадбиркорлик инсоний фазилат эмас, балки иқти- жаларига кўра, ишлаб чиқариш омилларини бир- содий субъект сифатида баҳоланган. Ваҳоланки, лаштирувчи, иқтисодий муносабатларда катализа- тадбиркорлик фаолияти кичик бизнес субъектлари тор вазифасини бажарувчи, бизнес юритишда тўғри вакиллари ёки уларнинг бошқарувчилари учун қарорларни қабул қилувчи, ишлаб чиқариш жараё- хос бўлган хусусият ҳисобланади. Бошқача қи- нига янги технологияларни жорий этувчи ва шу би- либ айтганда, тадбиркорлик фаолияти бу инсоний лан бир қаторда янги маҳсулот ва хизмат турларини қобилиятдир. Бу фикримизга асос сифатида айти- ишлаб чиқаришга интилувчи, риск қилишга мойил- шимиз мумкинки, иқтисодчи олим Е.О. Макарова лиги бўлган шахс тадбиркор сифатида қаралган [5]. томонидан олиб борилган тадқиқотлари натижала- рида инсон қобилиятларининг даромад келтирувчи Амалга оширган тадқиқотларимиз натижаси манбаси сифатида меҳнат ва тадбиркорлик фаолия- шуни кўрсатмоқдаки, айрим иқтисодий адабиёт- ти келтириб ўтилган [11]. ларда “бизнес” ва “тадбиркорлик” тушунчалари ўзаро фарқланади. Масалан, бизнес – бу даромад Россиялик иқтисодчи олим А. В.Алимпиева [12] келтирувчи фаолият шакли ҳисобланса [6], тадбир- томонидан бизнес соҳасида аёлларнинг стратегик корлик маҳсулот ишлаб чиқариш ва хизмат кўр- хусусиятлари ҳамда тадбиркорликнинг оилавий сатиш фаолиятини ташкил этиш, уни бошқариш фаолиятига таъсирини ўрганган, А. В.Орлова [13] жараёнида ўзига хос устунликлардан фойдаланган асосан аёллар тадбиркорлигининг ривожланишида ҳолда юқори даромад олиш ҳисобланади [7]. маълумотлар манбасига ва эмпирик таҳлил этиш методикасига эътибор қаратган. Р.И.Семенов ва Маҳаллий иқтисодчи олим С.С.Ғуломов тадбир- З.И.Райманова [14]ларнинг тадқиқот ишларида аёл- корлик тушунчасига қуйидагича таъриф беради: лар тадбиркорлигининг ривожланишига тўсқинлик “тадбиркор шундай инсонки, у тўла ёки қисман ўз қилувчи ва тўхтатувчи тўсиқлар таҳлил қилинган. моддий маблағига ёки молиявий ресурсларига эга бўлган ғайратли инсон бўлиб, у ушбу ресурсларни Бошқа бир олим Ю.С.Семёнова [15] катта ва ўз ишини (бизнесини) ташкил қилиш учун ишга ўрта ёшдаги олий маълумотли аёллар тадбиркорлик солади. Улар томонидан бунёд этилган фирма дав- фаолиятида юқори натижаларга эришишга муваф- латимиздаги тараққий этаётган кичик бизнеснинг фақ бўлишади, деб хулоса қилган. Ўз бизнесини бир қисмига айланади” [8]. Олим томонидан амал- ташкил этиш ва ривожлантириш учун улар зарур га оширилган тадқиқотлар натижаси шуни кўр- молиявий ресурслари ва алоқаларидан фойда- сатмоқдаки, тадбиркорлик фаолияти кичик бизнес ланган ҳолда, юқори малакавий қобилиятлари- корхоналарини бошқаруви жараёнида юзага кела- га, бошқарувчилик тажрибасига эга бўлганликлари диган инсоний фазилат ҳисобланади. учун, аёлларнинг мустақил ижодий изланувчанли- ги ва ташаббускорлиги намоён бўлади, деб таъ- Маҳаллий иқтисодчи олимлар А.Ўлмасов ва М. кидлаб ўтган. Шарифхўжаевлар фикрича, “Тадбиркорлик фақат пул топиш эмас, балки яратувчанлик фаолияти Юқоридаги фикрлардан келиб чиққан ҳолда, орқали даромад олиш омилидир” [9]. Бунда тад- фикримизча, “аёллар тадбиркорлиги – бу иқтисодий биркорлик фаолиятининг сифатига алоҳида эъти- категория сифатида замонавий бозор иқтисодиёти бор қаратилган бўлиб, инсондаги мазкур хусусият шароитида янгича шаклда хўжалик фаолияти юри- тегишли даражада шакллантирилмаса, иқтисодий таётган, мустақил ҳисобланган, ўта мослашувчан ўсишга эришилмаслиги асосланади. Ш.Шодмонов кичик тадбиркорлик субъектлари ҳисобланиб, улар эса тадбиркорликни шакли ва соҳасидан қатъий корхона фаолияти бошқарувини ташкил этишда назар фойда олиш ва ундан самарали фойдала- илм-фан ютуқларини амалиётга жорий қилишга ниш мақсадига қаратилган иқтисодий фаолият, деб интилиши юқори ва бу борадаги ахборотлар билан баҳолайди” [10]. тўлиқ танишиш имкониятига эга бўлган, иннова-

№ 4 (20) 147 Октябрь-Декабрь, 2022 йил цияларни ўзлаштирувчи ва ихтиро қилувчи иқтисо- 1-жадвал дий субъектлар ҳисобланади” [16]. Андижон вилояти “MILANA TEXTILE” МЧЖ Асосий қисм. Ўзбекистон Республикаси Пре- корхонасида ёлланиб ишловчи зидентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон ходимлар тўғрисида маълумот [18] Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947- Кўрсаткичлар 2016 й 2017 й 2018 й 2019 й 2020 й 2021 й сонли Фармони[17]да таркибий ўзгартиришларни номи 6 16 55 268 241 251 чуқурлаштириш, миллий иқтисодиётнинг етакчи 6 14 53 265 234 240 тармоқларини модернизация ва диверсификация Корхона 122 2 6 5 қилиш ҳисобига унинг рақобатбардошлигини оши- ходимлари сони риш, жумладан, юқори технологияли қайта ишлаш 122 2 3 3 тармоқларини, энг аввало, маҳаллий хомашё ре- шундан, аёллар сурсларини чуқур қайта ишлаш асосида юқори қў- сони шимча қийматли тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни жадал ривожлантиришга қаратилган сифат жиҳати- Корхонада олий дан янги босқичга ўтказиш орқали саноатни янада маълумотли модернизация ва диверсификация қилиш вазифаси ходимлар сони белгилаб берилган. шундан, олий Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳот- маълумотли лар натижасида бугунги кунда аёллар тадбиркор- аёллар сони лиги барқарор ривожланиш кўрсаткичига эга бўл- ди. Аёллар тадбиркорлиги мамлакатимизда асосан Манба: муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. хизмат кўрсатиш ва енгил саноат тармоқларида кенг ривожланиб келмоқда. Хусусан, тўқимачи- Аёл тадбиркор томонидан ташкил этилган лик (текстиль) соҳасида аёллар томонидан ташкил “MILANA TEXTILE” МЧЖ корхонаси 2016 йилда этилган ва бошқарилаётган фирмалар томонидан ташкил этилган бўлиб, дастлаб 6 та иш ўрни яратил- юқори иқтисодий натижаларга эришилмоқда. ган. Бугунги кунда корхонада яратилган иш ўрин- лари сони 250 тадан ортиқ ҳисобланади. Корхонада Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, тўқима- жами банд бўлган ёлланиб ишловчиларнинг 95,6 чилик соҳасида аёллар тадбиркорлиги фаолияти- фоизини аёллар ташкил этади. Жумладан, корхонада ни барқарор ривожлантиришга қаратилган илмий фаолият юритаётган олий маълумотли кадрларнинг таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқиш долзарб 60 фоизи ҳам аёллардир (1-жадвалга қаранг). аҳамият касб этади. Мазкур вазиятдан келиб чиқиб, Ўзбекистонда, хусусан, Андижон вилоятида тўқи- Ўрганилаётган даврда корхонада ишлаб чиқариш мачилик саноатида аёллар тадбиркорлигининг ри- ҳажми барқарор ўсиш суръатига эга бўлган. 2016 вожланишига таъсир кўрсатувчи омилларни таҳлил йилда корхонанинг ялпи ишлаб чиқариш ҳажми қилдик. Таҳлиллар янада аниқ ва эришилган нати- 8 000 та маҳсулотга тенг бўлган бўлса, 2021 йилда жалар тўлиқ илмий асосга эга бўлишини таъмин- ушбу кўрсаткич 13 млн.дан ортди. Ишлаб чиқарил- лаш мақсадида, Андижон вилоятида тўқимачилик ган маҳсулотнинг ўртача бир аёл ишчи учун тўғри соҳасида тадбиркор аёл томонидан ташкил этилган келадиган ҳажми мос равишда 3,9 та маҳсулотдан “MILANA TEXTILE” МЧЖ корхонасида эришил- 150,4 та маҳсулотга етди (1-расмга қаранг). ган иқтисодий натижаларни ўрганиб чиқдик. 1-расм. Андижон вилояти “MILANA TEXTILE” МЧЖ корхонасида ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми бўйича маълумот[19] Манба: муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. 2016-2021 йилларда корхона раҳбари томонидан фирма фаолиятини диверсификациялаш ва ишлаб

148 Iqtisodiyot: tahlillar va prognozlar чиқарилаётган маҳсулотлар ҳажмини оширишга - ишлаб чиқариш воситаларининг етишмаслиги (ичве); қаратилган амалий ишларнинг тизимли равишда - истеъмолчиларнинг тўлов қобилиятининг узлуксиз амалга оширилиши, ишлаб чиқариш жа- пастлиги (итқп); раёнлари бошқарувида инновацион ёндашувга - импорт маҳсулотлари билан ўзаро рақобат (имбўр); устуворлик қаратилганлиги сабабли, корхона сама- - хомашё ресурсларининг етишмаслиги (хре); рали фаолият юритиб келмоқда. Корхона раҳбари - экспорт имкониятларининг пастлиги (эип); томонидан уни ривожлантиришга қаратилган ама- - кадрлар салоҳиятининг пастлиги (ксп); лий харакатлар натижасида, бугунги кунда корхо- - энергия таъминоти билан боғлиқ муаммолар (этббм); нанинг устав капитали ҳажми 3 млн сўмдан 3 674 - бошқалар. 094 минг сўмга етди. Ишлаб чиқаришда фойдала- Юқорида келтирилган корхона бошқаруви ва нилаётган асосий воситалар қиймати 11 045 минг унинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатаёт- сўмдан 5 220 789,89 минг сўмга ортди. Таҳлил эти- ган омилларнинг боғлиқлиги кўрсаткичи таҳлил лаётган даврда корхонанинг соф фойдаси ҳажми қилинди. Таҳлил жараёнида қуйидаги экспонен- 428 минг сўмдан 771 044,38 минг сўмга ўсганлиги циал регрессион функциядан фойдаланилди: кузатилди (2-жадвалга қаранг). ŷi=a0iea1i t+z (1) Бу ерда: 2-жадвал ŷi – респондентларнинг i омилнинг танлаш часто- Андижон вилояти “MILANA TEXTILE” МЧЖ таси; a0i, a1i – энг кичик квадрат методи орқали ҳи- корхонаси асосий кўрсаткичлари тўғрисида собланган регрессия коэффициенти кўрсаткичи; маълумот [20] (минг сўмда) t – вақт оралиғи (йилда); a1i – респондентлар томонидан танланган i омил- Кўрсаткичлар 2016 й 2017 й 2018 й 2019 й 2020 й 2021 й нинг ўртача йиллик таъсирининг ўсиши кўрсаткичи; номи 3000 3000 785120,6 a0i – t=0 бўлганда (базавий йилда) танланган i 289473 785120,6 3674094 3674094 омил кўрсаткичи. Устав – 11045 123916,87 Сўнгги беш йил мобайнида “MILANATEXTILE” капитали 428 6437 4480726,02 4480726,02 5220789,89 МЧЖ корхонаси фаолиятига оид бўлган маълумот- 1812022,2 1345518,7 771044,38 лар, жумладан корхона раҳбари ва фирмада у таш- Асосий кил этилган даврдан буён ишлаб келаётган ёлланиб воситалар ишловчилар ўртасида амалга оширилган сўровнома натижаларига таянган ҳолда экспоненциал регрес- Соф фойда сион функция (1) ёрдамида корхонанинг бошқа- руви ва иқтисодий ривожланишига салбий таъсир Манба: муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. кўрсатаётган омиллар қиёсий таҳлил қилинди. Таҳ- лил натижалари 3-жадвалда келтирилди. Амалга оширилган тадқиқотлар шуни кўр- Амалга оширилган таҳлиллар натижаларига сатмоқдаки, Андижон вилояти “MILANA таянган ҳолда, Андижон вилоятида аёл тадбиркор TEXTILE” МЧЖ корхонаси фаолиятининг раҳбарлигида бўлган “MILANA TEXTILE” МЧЖ иқтисодий самарадорлиги қуйидаги омиллар корхонасининг бошқарув амалиётини такомил- ҳисобига таъминланган: лаштириш орқали уни барқарор ривожлантириш бўйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб - корхона бошқарувининг мунтазам такомил- чиқилди. Ҳисоб-китобларга кўра, корхонанинг ри- лаштирилиб борилиши; вожланиш кўрсаткичи 50-60 фоиз паст нархларда импорт маҳсулотларининг кириб келиши, ишлаб - корхонада ишлаб чиқаришни модернизациялаш; чиқариш воситалари етишмаслиги ва кадрлар са- - кадрларнинг касбий тайёргарлиги ва уларнинг лоҳиятининг пастлиги билан боғлиқ ҳисобланиб, малакасига қўйиладиган талабларнинг ортиши; раҳбарнинг корхона бошқаруви амалиётида инно- - ишлаб чиқарилаётган маҳсулот дизайни ва си- вацион ёндашуви ҳисобига ушбу кўрсаткич йилига фатининг такомиллашиб бориши ва ҳ.к. ўртача 12,9-10,3 фоизга туширилмоқда. Тадқиқот натижаларига янада аниқлик киритиш ва аёллар тадбиркорлигининг бошқарув механиз- мини такомиллаштириш мақсадида ишлаб чиқи- ладиган илмий таклиф ва амалий тавсияларнинг асослигини кучайтириш мақсадида корхона раҳба- ри ва унинг ходимлари ўртасида фирма фаолиятини янада ривожлантириш ва унинг иқтисодий салоҳи- ятидан тўлиқ фойдаланиш имкониятлари ўрганил- ди. Амалга оширилган сўровномалар натижаларига кўра, қуйидаги муаммолар аниқланди:

№ 4 (20) 149 Октябрь-Декабрь, 2022 йил 3-жадвал “MILANA TEXTILE” МЧЖ корхонасининг бошқаруви амалиёти ва иқтисодий ривожанишига салбий таъсир кўрсатаётган омиллар таҳлили [21, 17-бет] Омиллар Модель тенгламаси Детерминация Фишер F мезоннинг боғлиқлик кўрсаткичлар коэффициенти (R2) мезони (F) даражаси а0 а1 0,000013 ичве Экспоненциал 76,83 46,42 0,000000 85,34 -0,042 итқп y=85,34e-042t 81,70 62,61 0,000000 имбўр 60,10 21,11 0,000000 71,83 -22,569 хре Логарифмик 60,80 21,69 0,048000 эип y=-22,57ln t + 71,83 25,00 4,67 0,002000 9,75 2,059 ксп 49,70 13,84 0,000000 этббм Чизиқли 67,00 78,47 0,013000 49,67 -0,109 бошқалар y=2,059t+9,75 36,60 8,098 6,40 0,497 Экспоненциал y=49,67e-0,109t 6,19 0,122 Чизиқли 7,54 -0,102 y=0,497t+6,40 9,10 -0,070 Экспоненциал y=6,19e0,122t Экспоненциал y=7,54e-0,102t Экспоненциал y=9,1e-0,07t Манба: муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. 2-расмда кўриниб турганидек, “MILANA 2-расм. “MILANA TEXTILE” МЧЖ TEXTILE” МЧЖ корхонасининг самарали бошқа- корхонасининг бошқаруви амалиётига таъсир рувига ишлаб чиқариш воситаларининг етишмас- лиги ва кадрлар салоҳиятининг пастлиги каби му- кўрсатаётган омиллар таҳлили [21, 18-бет] аммоларнинг таъсири ортиб бормоқда. Сўровнома Манба: муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. натижаларига кўра, ишлаб чиқариш воситалари- нинг етишмаслиги муаммоси замон талабларига регрессион функция ((1) формулага қаранг) асоси- мос келадиган техникаларнинг нархи баландлиги да таҳлил қилдик. Таҳлил натижалари 4-жадвалда сабабли уларни сотиб олишда молиявий ресурслар- келтирилди. нинг етишмаслиги билан изоҳланади. Янги ишга қабул қилинаётган кадрлар суҳбат жараёнида би- Ҳисоб-китобларга кўра, корхонанинг ривожла- чиш-тикишни билишлари ҳақида айтишади, аммо, ниш кўрсаткичи 55-70 фоиз паст нархларда импорт ишлаб чиқариш жараёнига жалб этилган пайтла- маҳсулотларининг кириб келиши, ишлаб чиқариш рида уларнинг меҳнат унумдорлиги паст эканлиги воситалари етишмаслиги ва кадрлар салоҳияти- сезилади. Албатта ушбу ҳолат ўз навбатида ишлаб нинг пастлиги билан боғлиқ ҳисобланиб, раҳбар- чиқариш самарадорлигига таъсир кўрсатади. нинг корхона бошқаруви амалиётида инновацион Сўнгги йилларда корхонада мунтазам равишда ёндашуви ҳисобига ушбу кўрсаткич йилига ўртача амалга оширилган техник ва технологик жиҳозлаш 10,7-9,5 фоизга туширилмоқда. сабабли, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг сифати сезиларли даражада ортди. Бунинг нати- жасида, импорт маҳсулотлар билан рақобатлашиш бир мунча енгиллашганлиги кузатилди. “MILANA TEXTILE” МЧЖ корхонасининг бошқаруви самарадорлиги кўрсаткичларини қиёсий таққослаш мақсадида, “MARJAN INVESTMENT GROUP” МЧЖ корхонасининг бошқарув амалиёти- га таъсир кўрсатувчи омилларни ҳам экспоненциал