มรดกภูมิปัญญาท้องถิ่นของไทย

มรดกภมู ิปญั ญาทอ้ งถ่ิน ของไทย ผศ.ดร.สำรำญ ผลดี

สาระที่จะต้องเรียนรู้

สาระที่จะต้องเรียนรู้

ควำมร้เู บอ้ื งต้นเกยี่ วกับ ภมู ิปญั ญาท้องถ่ิน

ความหมายของภมู ปิ ญั ญา

ลกั ษณะของภมู ปิ ญั ญา

ตวั อยา่ งใหน้ กั ศึกษาวเิ คราะห์

ลกั ษณะสาคญั ของภมู ิปญั ญา

ประเภทของภูมิปัญญาท้องถ่ิน เราอาจจัดภมู ิปญั ญาออกได้เปน็ 2 ประเภทกว้างๆ คือ • ภูมปิ ัญญาท่เี ปน็ นามธรรม เชน่ ความเช่ือ ความศรทั ธา ทแี่ สดงออกมาในรปู ของประเพณี ท้องถิ่น พธิ กี รรม • ภูมิปญั ญาท่ีเปน็ รปู ธรรม หรอื ภมู ปิ ญั ญาท่ี สามารถสมั ผสั ได้ จบั ต้องได้

ประเภทของภมู ิปญั ญาท้องถ่นิ

ประเภทของภมู ปิ ัญญาท้องถิ่น โดยท่วั ไปแบ่งประเภทของภูมิปญั ญาออกเปน็ 10 ลกั ษณะ • 1. ภมู ิปญั ญาทีเ่ ก่ยี วกับความเช่ือและศาสนา • 2. ภมู ิปัญญาทอ้ งถิ่นทเ่ี กีย่ วกับประเพณีและพธิ ีกรรม • 3. ภูมปิ ญั ญาทอ้ งถนิ่ ทีเ่ กย่ี วกบั ศิลปะพืน้ บ้าน • 4. ภมู ปิ ัญญาท้องถ่ินที่เก่ียวกบั อาหารและผกั พืน้ บ้าน • 5. ภูมปิ ญั ญาท้องถ่นิ ท่ีเกยี่ วกับการละเลน่ พ้นื บ้าน • 6. ภมู ปิ ัญญาท้องถ่ินทเ่ี กย่ี วกบั ศิลปวฒั นธรรม • 7. ภูมิปัญญาทอ้ งถ่ินทเ่ี กี่ยวกบั เพลงพื้นบา้ น • 8. ภูมิปญั ญาท้องถิ่นทเ่ี กีย่ วกบั สมุนไพรและตารายาพ้ืนบ้าน • 9. ภมู ิปญั ญาท้องถ่นิ ทเ่ี กย่ี วกับการประดษิ ฐกรรม • 10. ภูมปิ ัญญาทอ้ งถ่ินท่ีเก่ยี วกับการดารงชีวติ ตามสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ

ความสาคญั ของภูมปิ ญั ญาท้องถ่นิ

การขนึ้ ทะเบยี นมรดกภูมิปัญญา ทางวัฒนธรรมของชาติ 7 สาขา

1.ภาษา ภาษาถ่นิ และภาษาชาตพิ นั ธ์ุ

2.วรรณกรรมพน้ื บา้ น หมายถึง วรรณกรรมทีถ่ ่ายทอดอยู่ในวถิ ีชีวติ ชาวบา้ นโดย ครอบคลมุ วรรณกรรมท่ีถ่ายทอดโดยวธิ กี ารบอกเลา่ และท่เี ขยี นเปน็ ลายลักษณ์อักษร • นทิ านพ้ืนบา้ น • ประวตั ศิ าสตร์บอกเล่า • บทสวดหรอื บทกลา่ วในพิธีกรรม • บทร้องพน้ื บา้ น • สานวนและภาษิต • ตารา

3.สาขาศลิ ปะการแสดง • ดนตรี • การแสดง • ดนตรแี ละการแสดงใน พิธกี รรม • เพลงร้องพืน้ บ้าน

4.แนวปฏบิ ัตทิ างสงั คม

5.งานชา่ งฝีมอื ด้งั เดมิ ภูมิปัญญา ทักษะฝีมอื ชา่ ง การเลือกใชว้ ัสดุ และกลวธิ กี าร สร้างสรรค์ทีแ่ สดงถงึ อตั ลกั ษณ์ สะทอ้ นพัฒนาการทางสังคม และ วฒั นธรรมของกลุ่มชน • ผา้ และผลิตภณั ฑ์จากผ้า • เครื่องจกั สาน • เครอ่ื งรกั • เคร่อื งปัน้ ดินเผา • เครือ่ งโลหะ

5.งานชา่ งฝีมือด้งั เดมิ (ต่อ) • เครอื่ งไม้ • เคร่อื งหนงั • เครอื่ งประดับ • งานศลิ ปกรรมพ้ืนบา้ น • ผลติ ภณั ฑอ์ ย่างอนื่

6.ความร้แู ละแนวปฏิบตั เิ กี่ยวกบั ธรรมชาติและจักรวาล

7.กฬี าภูมปิ ัญญาไทย การเล่น การกีฬา และศิลปะการ ต่อสปู้ ้องกนั ตัว ทม่ี ีการปฏิบตั ิกนั อยูใ่ นประเทศไทยและมี เอกลักษณ์สะท้อนวถิ ไี ทย • การเล่นพ้นื บา้ น • กีฬาพน้ื บ้าน • ศิลปะการต่อสู้ปอ้ งกนั ตัว

ภมู ปิ ัญญาทอ้ งถิ่น ของไทย

การประกอบพิธกี รรม: ภมู ปิ ญั ญาชาวบา้ นเพ่อื การอยรู่ ่วมกัน กับธรรมชาติ

พธิ ีกรรมคืออะไร...

องค์ประกอบพธิ กี รรม

วัตถปุ ระสงค์ของการประกอบพธิ กี รรม • เป็นสญั ลักษณท์ ่มี นษุ ย์ไดแ้ สดงออกตอ่ สิง่ ท่ี ตวั เองใหค้ วามเคารพ • เพือ่ ความสบายใจของตวั เอง • เพอ่ื สนองตอบตอ่ ความต้องการของมนษุ ยเ์ อง • เพอ่ื ตอบแทนตอ่ ความช่วยเหลอื น้ัน

หลกั เกณฑท์ สี่ าคญั สาหรับการประกอบพธิ กี รรม • ถกู ต้องตามกฎเกณฑ์ทก่ี าหนดไว้ • ผปู้ ระกอบพิธีกรรม • ชว่ งเวลาของการประกอบพธิ กี รรม • สถานที่ในการประกอบพธิ กี รรม

เครือ่ งประกอบพธิ กี รรม • คอื องคป์ ระกอบของการประกอบพธิ ีกรรมนั้นๆ • คือ เครื่องสงั เวยบูชาต่อส่งิ ทีใ่ หค้ วามเคารพนน้ั ๆ • วัตถุประสงค์สาคญั กเ็ พ่อื ใหส้ ่ิงทีเ่ รากระทาพธิ ีดว้ ยนน้ั เกิดความพึงพอใจกับ ของทนี่ ามาใช้ในพิธี • เครื่องประกอบพิธีกรรมอันเป็นมงคลท่ดี ีจะชว่ ยเสรมิ ใหค้ วามต้องการจาก การประกอบพธิ ีกรรมนั้นๆ ประสบความสาเรจ็ มากยงิ่ ข้ึน

บายศรี • หมายถงึ ขา้ วอนั เป็นสิริ ขวญั ข้าว • ภาชนะใสเ่ ครอ่ื งสงั เวยในพธิ ี ทาขวัญ มีข้าว ขนม ขา้ วต้ม เป็นต้น • การทาพิธีเรยี กขวญั จึง เรยี กวา่ บายศรสี ู่ขวญั

อาหารคาวหวาน • ขนมไทยทม่ี ีชอ่ื คาวา่ ทองรวมอย่ดู ้วย เช่น ขนมทองหยบิ ทองหยอด ทอง พลู ทองโปรง่ ทองมว้ น ทองเอก • เชอ่ื กนั วา่ หากมีการนามาเปน็ เคร่ืองสงั เวยบูชาแล้วจะสง่ ผลเป็น ความสาเรจ็ ในด้านต่างๆ ตามความหมายท่นี าเสนอไว้ • การประกอบพิธีกรรมอาจมีเครือ่ งประกอบพิธีทเ่ี ปน็ การเฉพาะเจาะจง สาหรบั สง่ิ เคารพท่จี ะทาการกราบไหว้ • การเลือกของท่ีมีความหมายตามมงคลพิธีน้นั กจ็ ะช่วยเสรมิ สง่ ใหป้ ระสบ ความสาเรจ็ ได้ตามประสงค์

คาถาอาคม : มนตราออ้ นวอนขอต่อเทพยดา

คาถาอาคมคอื อะไร

ภมู ปิ ญั ญาดา้ นทีอ่ ยูอ่ าศัย: ปจั จัยจากการปรับตวั

ปัจจัยกาหนดลักษณะของท่ีอย่อู าศัย • ลักษณะของสภาพดนิ ฟ้าอากาศ • สภาพแวดลอ้ มทางสงั คม • ลักษณะของวิถีการดาเนินชีวิต • วัสดอุ ุปกรณ์และเทคโนโลยี

เอกลักษณข์ องเรอื นไทยภาคเหนอื • แบง่ ออกไดเ้ ปน็ 3 ประเภท คอื 1. เรือนชนบท หรือเรือนไม้บวั่ ภาคกลางจะเรียกวา่ เรือน เคร่ืองผกู 2. เรือนไม้จริงหรือเรือนเคร่ืองสบั 3. เรือนกาแล • ปจั จบุ นั เรือนทง้ั 3 ประเภท ไดร้ ับความนยิ มน้อยลง

เอกลกั ษณข์ องเรอื นไทยภาคกลาง



• มักนิยมสร้างเป็นเรือนหม่เู ชอ่ื มต่อกัน • สร้างใหใ้ ตถ้ ุนมีลักษณะสูงขึน้ มาจากพน้ื • มีรูปร่างทโี่ ปรง่ สบาย อากาศถา่ ยเทไดส้ ะดวก • หลังคาทสี่ ูงและลาดชัน ปลายของชายคางอนออกนอกตวั อาคาร



เอกลักษณข์ องเรือนไทยภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื

• เรือนไทยเคร่อื งสับมีลกั ษณะใตถ้ นุ เรอื น สูง รปู ทรงของอาคารเปน็ ส่เี หลย่ี มผืนผ้า • นิยมปลูกเป็น 2 หลังโดยมนี อกชาน เชอ่ื มขนานกันไป ไม่มรี ะเบยี งพว่ งกับ เรอื นประธาน เรือนประธานทงั้ สอง หลงั กนั้ ฝาทุกดา้ น • ไม่นิยมเจาะช่องหน้าตา่ ง หรอื มีก็ทา เป็นชอ่ งแคบๆ ประตูเรอื นเปดิ ออกด้าน ชานเรือนเพยี งประตเู ดียว

• หลังคาเรอื นมีลกั ษณะเป็นทรงจ่ัวเหมือนเรอื นไทยภาคกลาง มุง ด้วยกระเบ้อื งดินเผาหรือกระเบอื้ งไมส้ ัก จัว่ กรุด้วยไม้ ปน้ั ลมหนา้ จัว่ ทาปลายประจบเป็นยอดแหลม ปลายตอนล่างทาตอ่ ไม้และ จาหลักเปน็ ตวั กระหนก • รอบหลงั คาไม่มีชายคาหรือปีกนกยน่ื คลุมตัวบ้านเหมอื นเรอื นไทย ภาคกลาง • เรือนไทยเครื่องผูกของภาคตะวันออกเฉยี งเหนือ มีอยูด่ ว้ ยกนั หลายรปู แบบ ทั้งเรอื นของชาวชนบทท่วั ไป รวมถึงเรือนของกลุ่ม ชาติพันธ์ุต่างๆ เชน่ เรอื นของชาวไทยโซง่ เป็นต้น

เอกลักษณ์ของเรือนไทยภาคใต้ • ภมู ศิ าสตรข์ องภาคใตท้ ม่ี ฤี ดูฝนยาวนาน มากกวา่ ภาคอื่นๆ • มที ั้งที่เปน็ เรอื นไทยเครอ่ื งสบั และเรอื นไทย เครอ่ื งผกู • เรอื นเครอ่ื งสบั ไทยภาคใต้คือ เรือนทรงปนั้ หยา • เรือนเคร่อื งผกู ของทางภาคใต้ สว่ นใหญม่ ี ลักษณะคล้ายคลงึ กนั กับเรอื นเครอ่ื งผกู ของ ภาคอน่ื ๆ • ฝาบา้ นทท่ี างภาคใต้จะนิยมทาฝาบ้านดว้ ย วธิ ีการสานแบบลาแพนเขา้ กรอบไมส้ าเร็จ • เสาบ้าน พน้ื บ้านจะใชเ้ ปน็ ไม้จริงทีม่ ีอยจู่ านวน มากในทอ้ งถ่ิน



หตั ถกรรมพืน้ บ้าน: ผลงานสร้างสรรคจ์ ากภูมิปญั ญา

หตั ถกรรมพื้นบา้ น คืออะไร

คณุ สมบัตขิ องหัตถกรรมพื้นบา้ น

ตวั อยา่ ง

ตวั อยา่ ง