АҚЫЛИЯ БЕКБАЙҚЫЗЫ Асылым ардағым

АК&ЛИЯ БЕКБАЙКЫЗЫ АСЫЛЫМ, АРДАГЫМ АЛМАТЫ 1999

ББК 84 каз 7-4 VV Б 39 Акылия Бекбайкызы: Асылым, ардагым: - Алматы: Казахстан, 1999. - 168 бет. К ур м е гп окырман! “Айкос\" баспасы С1здщ колынызга Акылия Бекбайкызыньщ “Асылым, ардагым” деген мтабын усынып отыр. К1тапта Эбен Мукашулы туралы очерк турЫде естелктер жиналган. “Асылым, apflafbiM\" ^алын окырман кауымга арналган. ISBN 9965-459-53-3 © Акылия Бекбайкызы Б 4802250201 © “Айкос”, 1999 ж. 449 (05)-99



АСЫЛЫМ, АРДАГЫМ Аяулым, арманым, Асылым, ардагым. Жаныма батады Жогалтып алганым. втпейд1кундер1м, Атпады тандарым. Тек ендi се з1нд'1м Тагдырдьщ салмагын Кайдасыц, арманым?! Амал не керерм1н Тагдырдыц салмагын. TyciHin келем1н 6 м1рдщ жалганын. К,ажет пе ешюмге вртен'ш, жанганым. в ш г е н жылауым, бюнген зарлауым? Кайдасыц, арманым ?... Аяулым, арманым, Асылым ардагым... Тагдыр-ай, кайтей/н Тым ерте жалмадьщ Кайдасыц ардагым... Кайдасыц ардагым... -4-

с е з БАСЫ Жалган ег/прдщ жалпагынан басып ж у р т , жан досымнан 6ip кун1 айырылып, ботадай боздап каламын деп, уш уйыктасам ойыма келмепл. Бэлюм. Б1реулер “б о т а д а й б о з д а п ” деген C03iMfli кабыл алмас. 0йткен1 мен отагасымен азды-кепл 43 жыл 6ipre гумыр кешл'м емес пе. Ал бупн косылып, ертесшде ыстык-суыгы басылмай жатып жанжары майданга аттанып, соган 6ip жола оралмай калган, он ею де 6ip гул1 ашылмаган бейбак,тар кайтл екен? Оган Караганда кудайга шуюр, бала суй1п, немере кушып дегендей, ем1рдщ 6 ip a3 кызыгын Kepin калган мына кемтрге не жок “б о т а д а й б о з д а п ” fleyi эбден мумюн. Эйтседе эр нэрсенщ орны бар. Мен жасымньщ 6ipa3ra кел1п калганына карамастан балалардьщ отбасынан (Ескерте кетейш Обекевд косылгалы 6epi ешкашан атын атап, тусш тустеген еместн) ешкандай кецьшм калган емес. Атасыньщ аз уакыт ауырып ажал туягымен арпалысып жаткан кезшде де осылай жалгыз калатынымды сезшбеппш. Ертен-ак тесег1нен турып, ж ур т кетелн сиякты болдыда турды. Атасыньщ акылдылыгы аскан кажырлыгы, керемет шыдамдылыгы болса керек, бэрш 6min, журекке т у й т жатса да 6 i3re 6ip сыр бермед1, мунаюдьщ турш керсетпедг Шаршаган кезЫде “м ен с э л -п э л кез ш ы р ы м ы н а л а й ы н ” , - деп мызгып алатын да, газет- журналга, ю тапка умтылатын. Б iр гажабы, келген дэркёрлерге де ешнэрсе деп айтпайтын. Кайта “С1здердщ ж ум ы с тар ьщ ы з канд ай ауы р, ш а р ш а п ж ур е с1 зд е р , б ш е м ш , с е з е м ш ” , - деп оларды шабыттандырып, кегилденд|рт ж|берелн. -5-

Мен болсам газет-журнал, ютаптардан к,ызык,ты деген жэне e3i сураган хабарлар мен энпмелерди елекдерд1 ок,ып берелн ед1м. Кеншше унаганын eKi марте окытып, e3iMe ж атка айтып 6epyiui едг Мамандыгы педагог емес пе? Содан калган касиет кой деп ш тей imiM жылый к,оятын. Ойлап карасам, м эн гш к ешюм жок, екен. 0M ip болган сои ел1мнщ де болатынын бупн гана сезЫгендей бейшара халге т у с т отырганым рас. Кейде атасыньщ суретш е карай куб1рлеп ceйлeceмiн. Сьщарымнан айырылган аккудай ерте MeHi неге тастап кегпн дей назданам. Артынан ол ойымды тез жинай алып, ешюм ecTin коймады ма деп жан- жагыма караймын. “Астапыралла, кудайым Keuuipe кер мен бейбакты. Егер мен де кетсем, артымдагы eKi ул, жалгыз кызым, келшдер1м мен немерелер!м KiMfli аймалайды, KiMre арка суйейдр’деп кайта-кайта KemipiM сураймын алладан. “Кой, куйклкке салынбайын”дейм т де кайратыма кайта MiHeMiH, шабытымды шакырамын Колыма к,аламымды алып, ак, к,агазга узак, у н ш т отырамын. Кейде кагазга толк,ын-толк,ын ойлардьщ орнына уз1к-уз1к болып, каз!мнщ тамшыларыньщ тырс- тырс eTin TyceTiHiH кайтерсщ... Мен жазушы еместн. Бурын машыктанган жокпын. B ip a K , б а л ал ар ы м н ьщ а тас ы н а деген K i p m i K c i 3 ак, махаббатым колыма e p iK ci3 калам алдырып, журек eM ipi маган ойларымды кагазга T y c ip деп буйыргандай болады. Ол осы ютап колап колына тускен окырмандардьщ, агайын туыскандар мен ен жакындардьщ дегеынен шыга ма, жок па, MeHi катты мазалайтыны осы. \"Нар тэуекел кулаш урдым к,иынга, Кайрат u/ipKiH, алып шык,са киынба? -6-

-« S g g lS i- Осы жолы cypininTe калармын, Сонда досым, мен/’айыпка буйырма?” -деген 6ip ак,ынньщ ce3i жадымда к,алыпты. Юмнщ елен' екенш умыттым. Оган KemipiM сураймын. Осындай жайлар менщ 6m iM fli ойдан ой тудырды. Сонан сон мынандай шеинмге келген1м бар. Егер мен Атасын жак,сы керед1 екем, оны немен дэлелдеуге болады. Жылын берд1м. Басына ескертюш орнаттым. Жагдай келсе асын да берермш, ат шаптырып, той жасармын. BipaK, мунын 6 e p i де тук емес сияк,ты. Нагыз ескертюш болсын деп Атасы жайлы ез атымды арк,ау е т т естел1к жаздым, ж олдастары м ньщ жазган естелктерш жинастырдым, 6ipa3 адамдармен агасына арнаган елен-к,уттык,таулар бар екен. Ара тура езЫщ жазган елендер1 жэне кез жумар шатында балаларына, маган, немерелерше жазган ттек-баталары, ез1не унаган цитаттар бар екен. Енд осылардын басын к,осып 6ip ескертюш кггап шыгарсам деген ойга беюнд1м. Мунымды ез1ммен шюрлес адамдар к,олдады. Атасыньщ орны белек, ауданда, облыста белгкш азамат екенше тагы да K93iM жеттг Айтулы азам аттар М.Молдахметов, З.Мынбаев пен Э.Тойбаевтьщ, атак,ты ак,ын Туманбай М ол д агали ев, “Егем ен К а з а х с т а н ” га з е т ш щ бас редакторы Ержуман Смайыловтьщ жэне баск,алардьщ естелктер1 осыны дэлелдейд1 Республикамыздьщ тунгыш Президент! Нурсултан 6б 1ш улы Н а з а р б а е в т ь щ ж ед е л хаты 6i3fli к,атты теб1рентт1, к,айгымызды жен1лдетп. Айтар болсам , Эбекенд1 к,ад|рлеген барлык, азаматтарга шын журектен мында 6ip рахмет айтамыз. Олардын sp6ip C 0 3 i б1здщ кез алдымызга Эбекеннщ тулгасын биктете тускендей эсер етуде. Осы ескертюш ю'тапты ж азуга эсер eTin, ык,пал ж асаган барлык, -7-

жанашыр достарымызга 0м1рэлиевтер отбасынын атынан шынайы алгысымызды бтд|рем1з. P.S. Атасы! Кеше тагы ойламаган жерден улкен куанышка белендк. Ci3 TipLnin келгендей мэз-мейрам болып, кешеге шашу шаштык,, улкен дастархан жайдык,. Рухьща арнайы к,уран багыштадык,. Ce6e6i e3iMi3 турган кеше С1здщ е а м Н з б е н аталды. Каскелен к,аласыныц aKiMi, аудандык, ак,сак,алдар алкасыныц терагасы Сейпхан Ахметулы Исаев пен “Казак; T m i” к,огамыньщ курметп терагасы Усенбай Бак;тиярулы Тастанбековтыи, согыс жэне енбек ардагерлер1 кецесшщ терагасы Игорь Леонтьевич Саковичтщ, аудандык, “Заман жаршысы” газет! редакциясыньщ, онын редакторы суй1н1п жак,сы керер б ауы р ьщ Ш еке р бе к Сады к,анулыньщ к,ала журтшылыгыньщ усыныс-п1юрлер1н ескере келе бурынгы Ленин кешес!н “Э бен 6л/нрэлГ’ Keuieci деп езгертп. Кудайдьщ мунысына шуюр. Неше жылгы ауданга сМ рген en6erini3 етелд1 деген осы. Ci3 елген жок,сыз. 0лмейс1з. Рухьщыз езге ттектес адамдарды эрдайым пэле-жаладан к,оргай-к,олдай журсш деп ттеймнз. -8-

0БЕН М¥КДШ¥ЛЫ 0М1РЭЛИЕВ 5ipeyiMi3re ага, 6ipeyiMi3re iHi, ардак,ты да асыл азам ат Э б ен Мук,ашулы 0м1рэлиев 67-ге к,араган шагында дуниеден erri. Бул б1зд1н, оны бтелн д ерд щ к,абыргасына к,атты батк,ан ауыр кайгы болды. 0бен Мук,ашулы 0м1рэлиев 1932 жылгы наурыз айынын 20 жулдызында Алматы облысы Енбекшказак, ауданынын Жанашар ауылында eM ipre келген. Кез1 к,ырагты, Kenmi ояу ©бекен бала кезшен 6LniMre к,умар, ете зерек жене алгыр болган. Сондык,тан да ол к,азак,тын Абай атындагы педагогикалык, институтын жэне Кенес Одагы Орталык, партия КомителнН жанындагы Жогары партия мектебш айрык,ша белпмен - Кызыл дипломмен бтрген. ¥зак, жылдар халык, агарту сапасында енбек eTin алгашк,ы енбек жолын устаздык,тан бастаган, алгаш орта мектепте к,атардагы мугал1м, мектеп д и р е кто р ы , аудандык,, облыстык, ок,у бел1м ш щ Menrepymici, аудандык, атк,ару партия комителнщ упт жэне насихат бел1мшщ Menrepymici, аудандык, атк,ару комитеп'нщ еюниш хатшысы, ауткомнын терагасы болып облысымыздын эр туктржде, атап айтк,анда Панфилов, Талдык,орган аудандарында, Талдык,орган каласында, Балк,аш, 1ле, Талгар, Енбекипк,азак, жэне Каскелен аудандарында жемюл енбек еткен. Оныншы шак,ырылган Казак, С С Р Жогары KeneciHin (1980-1985 жылдары) депутаты болып сайланган. Абыройлы en6eri жогары багаланып, ел1м1здщ eKi орден, он медал1мен марапатталган. Республикалык, дэрежедеп дербес зейнеткер уйде -9-

к,арап жатпай ел1м1здщ т э у е л а зд т н ныгайту жолында эл1 де тынбай енбек елп журген жан ед1. Ол аудандык, ак,сак,алдар алк,асынын терагасы релнде де мол тэл1м- т э р б и е л к ж умыстарды атк,арды. Алматы облыстык, ак,сак,алдар алк,асы президиумынын аудандык, “Заман ж арш ысы” газел шыгармашылык, КенесЫщ белсенд1 Mymeci болды. Айтулы азамат, ак,жарк,ын да адал, адамгершгжп мол Эбекекнщ жарк,ын бейнес1 б1здердщ журепм1зде мэип сак,талады. З.К-Нуркад'тов, С.Э.Умбетов, В.А.Долженков, Ж. Э. Энирханова, Т.Ж.Кржагапанов, К.Кэр'1моллин, В.П.М еренков, С.Т.Жус'шова, Э.Э.Тойбаев, З.Б.Батталханов, k-С.Сэбденов, К.Баймуканов, М. М. Молдагалиев. -10-

CEHI ¥МЫТПАЙМЫЗ, 0БЕКЕ! Кутпеген жерден сум ажал Эбекенд1 арамыздан алып K e rri. Кеп окыган.-кеп токыган, кепг керген зердеа кушл, журеп ак, ниет! адал азамат о дуниеге аттанды. Эбен М укаш улы елге жаксылык жасауга, элс1зге камкор болуга бар ынтасын сала Kipicyiui едг Сол ушш кептщ алгысына белендг Кандай кызмет аткарса да адал болуга, соны уакытында дэл icKe асыруга белсене K ip ic e T iH . Оган сонгы, ауруханага тусерден 6 ip кун бурын, етк1зген аксакалдар алкасынын e c e n T i жиналысы айгак болардай. Сол жиналысты коймай жур1п, бар ынтасымен GTKi3in, курбы-курдастарына, эрттестерЫе эзт-оспагы н айтып, сонгы нуктесш койып ед|. Эбекен ете кеншди э з т к о й Kici болатын. Ол журген жерде журт ауыз жимай кул т отырар едг Кандай ортада, кай дэрежедеп адамдар болса да бэр1мен т т тауып, эзт-сы какты , ортак энпм еж кыздырып ж1беретш. Б/з осы i3ri, суйммд/эдет1нд1 умытпаймыз, Эбеке! Усенбай ТАСТАНБЕКОВ -11-

АКЫ Л Ш Ы А Г А М Ы З ЕД1 Эбекеи ерекше мтез1 бар, ок,ыган ток,ыган мол, ю ш т е й т де, ак,жарк,ын, асыл жан ед1 ЖузЫен журеп K e p iH in туратын бул адам есктен Kipin келген сэтте-ак, редакция бе л м е стщ imi женш эзш-к,алжыцга толып к,алатын едк Ш еш ш е сейлеп, шер1м1зд1 тарк,атып дегендей, кецЫ м1з тазары п, кек1рек сарайы м ы з ашылгандай, жак,сы эцпмеге жанымыз ce M ip in к,алатын. Осы Каскелецде мен аса курметтеп кад1р тутатын, солардыц тебес1н Kepin арк,аланып журелн уш -терт санаулы агаларымньщ 6ipi efli ол. BipiHeH 6ipi еткен юиипейт осы 6ip агаларымныи бастары к,осылган сайын менщ де дунием тугелдеып, ерекше мерейленуол ед1м. Унем1 макдап, мадактап, кетермелеп сейлейтш. Сондык,тан болса керек мен де оларды ауык,~ауык, 1здеп, кермесем кэд1мгщей сагынып к,алдатынмын. TinTi жак,ында гана 6ip—eKi айдьщ ары жак,-бер1 жагында гана арамызда. Сейггк,ан ага, Усенбай ага бар, Эбен агамыздын тершде шалк,ая отырып, шэй 1шкен1м1з бар. Сонда гой сонда, юшкентей немересж щ мак,аласына к,атты риза болып, туцгыш рет e3i жайлы сыр шерткеы бар едг Онын да жумыр басынан кеп к,иындык,тардыц еткенщ ж е-пм дктИ K,acipeTiH шеккенш, “халык; ж а у ы н ь щ ” баласы атанып, керген к,ук,айыныц шет жагасын гана айтк,ан едк Алайда езшщ жанын жеп, мазасын алып жатк,ан сырк,аты жайлы лэм деген жок,. К,айран сарбаз Эбекец! Сыр алдырмай еттщ -ау бул пэниден. Сонда 6i3 осы бас к,осуымыздьщ соцгы екенш б тсе к к,ой. -12-

...Амал не? Есктен емен жарк,ын култ, ез^мсже KipeiiH, e3mi 6ipre журетЫ Эбекен енд1 жок, арамызда. Жай басып, жаяу к,имылдап ж у р т кеп юте тындыратын Эбекенд1 енд1 к,анша 1здесек те таба алмаймыз. Эбекен эдебиетт1 жанындай суйетж . Кеп ак,ындардын елендерж , мак,ал-мэтелдерд1 жатк,а айтатын. Шагын газет1м1здщ эр HeMipiH к,алт ж1бермей шук,шия ок,ып, ж е т1с л к - к е м ш Ы к т е р 1м 1з д 1 айты п отыратын. Осындай жанашырлыгы ушж газеттщ шыгармашылык, кенеанщ м уш еа eTin сайлап алган едк. Бул yiuiH к;уанатын едк. Б1здердщ гана емес, туган- туыск,андары мен жора жолдастарынын журепнде Эбекеннщ улкенге деген риясыз к,урмел Kiujire деген ыстык, штипаты, жарк,ын жузК бар болмысы 6epiK орын алатынына мен кэм т сенемЫ. Пэниден бак,ига аттандьщ, Эбеке! Пешште нурын шалк,ысын. Кейжп урпак,тарына к,удай к,уат 6epciH . Шекербек САДЫ КАНУЛЫ -13-

ТЕЛЕГРАММА З Ц З Ц 078 С В 01 2515112 (264 264100/01 0083 1601 04 09) Астана - 100 гос 264100/013083 68 04/ 09 1601 Высшая Правительственная Алматы облысы К,аскелен ауданы эюм1 Элихан Эбд1ханулы Тойбаевк,а Эбен Мук,ашулы 0м 1рэлиевтщ отбасы на табысталсын. Кимас дос, к,ад1рл1 азамат Эбен Мук,ашулыныц дуниеден еткежн ecTin к,айгырулымын. Жаны жайсан, журтына сыйлы абзал азамат ед|. Маркумнын жаны жаннатта, иманы саламат болсын тагдыр. Отбасына рахымын сыйлап бала-ш агасына шапагатын типзсш. Туган туыс пен журагат болган юке бекемдж етсе, болаттай беюсе артта к,алгандарын тте уш тте с е ип. К,азак,стан Республикасыныц Президентi Нурсултан Н азарбаев -14-

Э БЕК ЕН Е APHAJ1FAH АРНАУ 6ЛЕЦДЕР -15-

ЕСТЕЛ1К АШУ КАЙРАН AFA! Кайран ага, Кад1рл1, женщ белек, Ci3 дегенде шалк,иды кен т ерек. Каскелекге келгенде к,амк,оршы боп, Сезщменен к,олдадьщ мен1 жебеп. Эзт-к,алжыи жарасып арамызда, 0ткен жайга, ток,талып эр ацызга. Аз сезбенен аигартып кеп жагдайды, Сэуле шашып журуил-ец санамызда. Содан ба екен Ci3 десе жаным к,алмай, 1здеген1м к,асымнан табылгандай, Жол алтей-пн 6ip K ici болса деуин ем. Журген арман icKe асты орындалмай. Кестел1 ойдыи кел лрт к,иындарын, Дедщбе екен “бауырым, 6m ciH, бэрЫ...” Ак,ылменен ескерту жасай к,ойып 1шке тыры п к,оясын урсу жагын. Жаны жайсан, Ken^i дархан агам, Куат-куил бойынан тарк,амаган. Тарк,аса егер Неше 6ip анекдотты Ш е к -с т е а н к,атырып айтама адам?! КерЫетЫ сезден терендИ, -16-

1штей ток,ып кеи1лге келем муны Бойры жиган каншама кажет бар Жет1п ж атар парасат, кемелдИ. Сыйластырым жарасып жана рана, “Калыц калай, -дейт1н ей,- кара бала?” Такымыш басына сэндеп кит ¥ксай кетер рулама, данара да! Кол бос кезде косылып бастарымыз, Ашылрандай шэйдей бол аспанымыз. Адамшылык жайымда сыр айтушы ем Ескертмей арада жастарымыз. Кен!л1 6ip - кек сарай, ашык ед1, Бул eMipre соншама гашык efli. 0ткен жайга айтпас, сыр бтд1рмес, TeKTi ад ам ны н текл улы, асылы ед|'. Жалран дуние, Жалт eTin, сырын берд1, KeHmiM кел боп, Ж урепм тйимделдк Айкайласам келмейсщ, кайран ара, Ж о к т ы р ы ц ы з шынымен 6LniHfli ендк KiM журед1 мэнгмнк бул жалранда Керек едщ, амал не, улг1 алранра Аяк асты райып боп кеткенше Мен де арманда, Женгейде, ¥лда арманда. -17-

Сену киын, сенбейм!н сум жалганга, CeHi 1здейм1н таулардан, ш ындардан да, Мунаюмен караймын нулы арманга Достардьщ арасында орны белек Ерекше бой туратын тулгац кайда? Ci3fli 6yriH ж ок десем, мына к,ауым, Плана ма, бтмеймЫ, иланбай м а? К е н т алан, Мен жи1 карай берем Бейсуат энпме айтып турган жанга! Сан K0nmiM, токтагын, акылга кел, KiM журед1 м э н п л к бул жалганда! 1нщ Ш екербек Кдскелен кдласы 1998 жылы -18-

Многие из нас, живущих на планете Земля испытали чувство потери близких родных, друзей. Горе, которое ни с чем ни сравнимо - одиночества боль. Ощущение, что небо обрушилось на землю. Когда на твоих глазах из жизни уходит отец. Это тяжелое испытание. 90 дней продолж алась неравная борьба, и его дети были свидетелями последней битвы нашего ПАПЫ. 70 дней его жизни прошли в реанимации института “Онкологии”. Он п ер ен ес три операции, выполненные доктором медицинских наук, хирургом Бахытом Хайдаровым, его консультировал академик Мухтар Алиев. Дежурные врачи, медсестры реанимации, многочисленные друзья, родственники, видевшие отца в его последние дни были поражены его оптимизмом, мужеством, верой в жизнь... Лежит отец, из рваной раны Хлещет кровь Идет неравная борьба - За жизнь, за счастье, за любовь. И мать нечаянно он спросит: “А дети здесь? Пусть зайдут” Улыбку, шутку им подарит Потом он скажет: “Пусть идут.” Боится слабость ощутить, В их нежных душах и руках Докторов и медсестер встречает С улыбкой, на окровавленных устах, И мать опять он спросит невзначай. “Бахыт Хайдаров - чернее тучи, -19-

плечи опустил Пусть не грустит хирург-батыр, Он жизнь многим подарил...” Лежит отец - уверен, полон сил Из рваной раны хлещет кровь Идет неравная борьба За жизнь. За счастье. За любовь. Мужчин он только принимает И всем уверенность вселяет Не зря он часто говорил: “Вся жизнь - борьба Бороться нужно до конца”. Но в этот раз неведом враг, В груди создал всепожирающий очаг Академики стоят, молча головы склоня Пред мужеством отца. Нам говорят - такова судьба. Неравный бой он объявил Не знаем, вряд ли хватит сил, Коварный враг в груди сидит, Дело черное - творит... -20-

ЭКЕ - ОТЕЦ Эке! Как много в этом слове: Запах джусана бескрайней степи Величие - недоступной горы, Здоровье - Сары-агачской воды. Отец. Отчизна. Родина- Мать, Настоящий джигит, за эти слова- Каждый день готов умирать. Недаром весною в бескрайней степи Красные маки цветут - Это память отцов, джигитов, бойцов. Это память крови - За Отчизну они полегли. Эке! Отец - начало пути - Это гены, хорошей крови. Эке! Отец - достойный пример, на жизненном пути. Эке! Отец - воспитание Великой любви, Запах джусана вольной степи, Величие - недоступной горы. Умралиев Болат Абенович Каскелен 1998 год -21-

ЭБЕН KVflAFA Аман - есен журсщ бе, Эбен шырак,, Кашан керем деуип ед1м эзер шыдап. Дам тартып 6i3flin жакха келт к,апсын Болсы н-да 6afbiK зор, 6Mipin узак,. Бул тойда беле, нагашы бар, Нарашыдан Эбенжан afacbi бар. Кай к,азак, сыйламаган нагашысын, Сезберсем оган ммнщ таласы бар. Орумбаев Мапкан КАЖЫКЕЛД1УЛЫ Сем ей кдласы 23.11.1985 жыл. -22-

6БЕКЕЦЕ Ж абыкхан кен!л1мд1 шайкап агым, К,иынна киыстырып ой табамын. Эбеке, езще айткан елец кеп, Келмейд1 оньщ бэр1н кайталагым. Анкылдап ак кентмен агалардын, MeHi 6ip асуар тауга багаладын. ¥йк,асы бурынгыдай болмаган мен, Аганнан осы еленш кабылдагын. Бул кунде аган отыр гарып болып, Ж уре алмай аярынан сарып болып. Кешеп денсаулыктьщ бар кезшде, Журуцл-ед айналамда халык болып. Эбеке тус1нет1н x ir iT c in гой, Журмегел1 елец муным айып болып. Эбекене, айналайын алтын iHiM, Бакытым баянды боп толкып хурпн, Эзще 6ip-eKi ауыз елен жаздым Еске алып колын боста айтып хурпн. Мыразымбайдан Талгар каласы 1980 жыл. -23-

ЭБЕКЕЦ ТУРАЛЫ Жасынан eMip жолын аныктаган, Еош мге тосын м1нез танытпаган, Эбекен туган елге керк 6epin Журетж 6ip эуенмен к,алыпты адам. Дегенде, казак, кандай? - Тосылмай-ак, Дер едк, болсын казак осындай-ак, Адамды Эбекендей KiM сыйламас? Туратын жылы ушырап досындай-ак. Курметпен профессор: Хамит М аданов Алматы 31.07.92 ж. -24-

ЭБЕН AFAFA Аск,арлы Апатаудай панамыз бар. Талгардай тан-тамаша каламыз бар. Бас к,атырып басканы не к,ыламыз. Ардагер, ардак,ты Эбекецдей агамыз бар. Бтм ей м Ы iiu e M iH бе, ш пейм Ы б е ? Тугырдан тусемш бе, туспеймш бе? Эр нэрсе аландатып еске тусер. Жургенде С1зде алые K ic i ел1нде. Исахметов Нус'шбек 1969 жыл. -25-

ЭБЕКЕНЕ Эбеке, кештеу келдж тойыцызга, Кезектщ мугал1м1 кеп сыйынызга. Сондык,тан кеилрНз деп сураймыз, Ce6e6i дэлелд1 деп оныцызга. Багынышты болганнын кун1 солай, Жеке билж тимей тур к,олымызга. Тойларыи кутты болсын, бауырласым, Мен 6ip к,арт атан болган сак,ал-шашым Кызыма майдьщ дакк,ын 6epciH тагдыр, 0M ipre жана келген асыл тасьщ- Медалщ бак,ытына eciK ашык, Ерлкке ие болсын алтын тасьщ. К,уйылып рюмкеге арак, толсын, т т е к -т т е у атадан к,алган жолсын. Калдырмай 6ip тамшысын ап «.оялык,, Tmeri к,арт пен жастьщ к,абыл болсын Мразымбай Нурпей/сов 1 мамыр 1967 жыл -26-

ЭБЕКЕЦЕ Ci3 туган “Алатау бектер1нде\", Кездестк мьщ тогыз жуз сексеннщ кектемшде. Жак,сы-жак,сы сезже жол ceM ipin, Б тм е й алдым кеп куннщ еткежн де. Жан екеназ ак,кеи1л жолдасы кеп, Ак,ылия да, балалар да тамаша тек. 5ip ci3 емес, бэр1м1здщ Tmerirmi Ойлай жур Кален деген ага бар деп. Ж юттщ жак,сы болса адал досы, Ол дагы зор ганибет к е н т к,ошы. “Ру сурап к,айтем1з, аз гана елм1з”, Ci3 iHi бол, мен ага - уэде осы. Кален А бд еш ев 1980 ЖЫЛ -27-

Досым Эбекеие - 1 хат Ой болып ар жагында ала булттын fleyip к,айда, етюзген балалык кун? Орнына бояу тагып парк кидщ, Тегтген кара шаш пен кара мурттьщ. Болмаса Акылия кайтердщ “Кужмайды” ыскыртып айтар едщ Езущ кос кулакка жеткендей боп, Таякты домбыра кып тартар едщ Калжьщ рой достым саума денщ? Келмейсщ журмекенсщ таппай тенЫ. Эбен мен Акылия eKeyiHfli ¥мытпан таусылранша сонгы дем1м. Жыл жарым демапыска шыктым кел1п, К,олым бос ез басыма алдым epiK, Егерде жакын жерде журсек 6ipre Болатын 6ip мен ед1м саран cepiK. Кржагул 18.ОТ.91 ж. -28-

Эбен доска - 2 хат Досым-ау мазалауда хатын келмей, Журмекен ер бэйгеден атын келмей, Жок, элде мен сияк,ты сагын сынып, Базардан сауда жасап эйел келмей, Жумыс жок, 6ipa3 турмын басым к,атып Элен жазам ара-тура жатып-жатып, Уш ток,ты мен бак,к,аным жалгыз сиыр. Тагы алмак,шы ойым бар тауык, сатып. MiHe жагдай осылай достым менИ, Бурынгыдай жагдай жок, саган сенген. Элмегенге жаз болса келт к,алды. Кайтармын Акылияга, саган селем 6epin. Сэлеммен жарбиган Кржагулыц. -29-

ЖОКТАУ. Кдн алганда сокыр квзден жас шыгар Жалгыздык,тан к,иын нэрсе жок, шь^ар. Tipi кезде муны неге айтпадым, С ез толк,ыны журепме кеп турар, Ак,ын болып KereMiH бе бммеймм, Атасы уйде аман-есен жур дейм'т. Жылау, Сык,тау... Кез алдымда ез 'чцз, Уйден шык,пай Озд! жоктай, кулмейм'щ. Дуниеге балаларынды калдырып сыйладын-ау, Буйырды ецбек errin кимадын-ау Атасы-ау енд/С/зге не айтайык, Жэннэтта жолдас болсын иманыц-ау, Кеп ойлап балаларын, сагынады, Тагдырга амалы жок багынады. Атасы-ау кеп ойлаймыз, умытпаймыз, Риза бол, урпагыца Рухыца олар азд'щ табынады! АКЫЛИЯН -30-

ЕСТ ЕЛ I КТ ЕР -31-

Б13 ТАБЫНАТЫН ЖАН Эке женЫде ойламаган жерден niKip айтам, эке женшде к,олыма калам алып естелк жазам деп юм ойлаган. BipaK, 6ip мезпл экенщ сенщ ем1р1цде к,андай орны бар, саган эке кандай 6afa берд1, сол сиякты сен экенд| калай курмет туттьщ? - деген сурактын жауабына жаугап кайтару керек екен тагдыр 6i3fli соган жетеледь Экем1з 6i3fli юшкентай кужм1зден ез1мен 6ipre алып журетш (кырманньщ не еке нт, асты ктьщ калай шыгатынын, калай орылатынын, мал жайылымы деген не екеын, кой калай коздайтынын калай тогытады, калай к,ырк,ады т.б.) ез1мен 6ipre алып жур1п кез1м1збен керсетелн. Кыстьщ суыгында да, жаздьщ ыстык, кунЫде де экемен 6ipre журдк. Есейе мектеп жасына келгенде жазгы, к,ыск,ы д е м а л ы с ы м ы зд а агай ы н д ары м ы з: Кудайберген агамен Катыш тэтейге, не Ильяс агамен Бисара тэтейлерге ж1беретЫ “Ауыл eMipiH кэр1цдер, малшы TiptumiriMeH танысындар, ауыл балаларымен ойнакдар, туган-туыс балаларымен жак,ын болыидар” - дейт1н. Ce6e6i 6i3 юшкентай кун1м1зден орыс балалар бакш асына бардык,, орыс мектебшде окыдык, кала eMipiMeH жакын болдык. Сондыктан TmiMi3fli, дэстур салтымызды умытпасын дегеж екен. Ауылга ж1берерде: “Тек ана ттш д е сейлецдер” - деп тапсыратын. Соньщ нэтижеа болар мен ауылшаруашылыгыньщ инженера Болат курылыс инженер! болып халыкка жакын болдык,. Бупнп кунде ез курбыларымыздьщ алдында ана т тш д е ж етк сейлеу1м1здщ езндеде эке енбеп бар. Кей1н есе келе 6i3fli ез1нщ бйимдйнп, кеп б те тш д И аркылы тэрбиеледк Б1здщ экеге деген тартылыс куил'м1з -32-

ерекше едг Эке мен бала арасындагы т у а н ю тк тек каспен кабагымыздан бЫнетш. Еш уакытта экеге карсылык жасау, эке сезЫ eKi ету б1здщ колымыздан келген жок,. 5i3fli кинайтыны осы кез карастыц узакка бармай у з т т калгандыгы ... Bi3 уйге K ip in келгенде терт бурышы тугелдент калатындай катты куанып, 6i3re жинап койган 6m iM булагын куятын. 9 p i 6i3fli сынап, бас аягымызга карап, не б тр щ кд ер , не ш еитндер, калай орындадьщ, елщ аманба, эюм деген сурактарды коя отырып, “Эке - балага сыншы” дегендей калай жауап берер екен деп сынай карайтын. 5 i3 оган уйренгенб1з. Эке алдында © Tip iK айтпау, мактаншактык жасамау, 6 ip e y f li алдамау, э д т д И н айту, эке алдында актарыла ашылу, жаны аскак адамныц ар намысын ардактау, жакын - алыска да э д т болу бул - 6i3re экенщ бала кез1м1зден берген, канымызга сщген тэрбиеск Bi3 эке - шешеден ушеум1з. KiuuiMi3 - Гульмира. Экем1з к ы зы н а ер екш е к е н т болды . К,ыз н э з к . Ешуакытта жасымау керек. БЫ мнщ шыцы Мэскеуде деп Гулмирага МГУ-ге тусуге багыт бердг Оны бтргеннен кейЫ аспирантурага куйеу бала Еалымжан eKeyi окып, Галымжан кандидат болганда: “Енд1 Гул1мирага жол ашылды, ол да коргау керек, BmiMHin аты б\\п\\м гой”, - дейтЫ. “Мен кызымды калай жаксы Kepin, камкорлык жасасам, сендерде оны солай камкорлыктарьща алуларыц керек”,- деген 6i3re калдырган эке есиел едк Экем1збен 6ipre Ж етюудын K epiKTi жерлержщ барлыгын араладык. Асы жайлауына шыгып Мухтар Э уе зо в тьщ “К а р а ш -к а р а ш ” уаки гасы ньщ калай туганынтанып, Kiiui караш, Улкен Караш, Ортанш ы -33-

Карашты кердк. Саймасай, Сэт болыстар туралы ecTin 03iMi3 де осы ауылдан екен1м1зд1 эке аузынан естщж. Талгар шьщына шыгып Турар Рыск,уловтык журген жерлерЫ экеменб1рге араладык. EciK келН н эдем Ы пн де экемен тамашаладык,. Э ке аузы н ан : “Ж ас к е зш д е кер геж жок,тьщ, улкейгенде айтары ж ок”,- деген сезд1 де эке аузынан ест1д1к. Есейе келе Домалак, анамен Бэйд|бек бабаларга бас win, тагзым егпк. Бабамыз, анамыз туралы ел аузынан аныз болып кеткен тамаша таглымдарды эке аузынан еслгенб1з: “Келпрген б'1зд'1eMipre бабаларым, Кдсиеггi асыл жан аталарым. Тарихк,а ri3in ф йган урпак,тарьщ Б ас nin таглым етедi балаларыц\",- деп эке дестелеп кетуmi едг Енд1 ойласак, осы тэрбиенщ барлыгы ер балага лайыкты туган жерж желк б тсж , туган жерже табигатына деген ce3iMi оянсын. Ел1, ж е р т щ тунып жатк,ан тарихи сыры бар екенш 6mciH келешепне к,ажет болар деген ойда болса керек. Кейде жеке шык,к,анымызда Райымбек батыр, Карасай батыр, Наурызбай, Бегенбай, Кабанбай, Абылайхан туралы мектеп програм м асы нан тыс 6miM беретж . Бул бабаларымыздын бейнелер|' жарык, кермегенде 6i3re керсеткен ед1. (5i3 ок,ыган кезде мектеп программасына юрмеген). Осындай 6miMHin Heri3i болар. Болат кейш “А н а” туралы ацыз поэма жазды. Кайран эке, бшгенщнщ бэрш ершбей бере 6epincin гой... -34-

Енд1 м ш е e3iMi3 эке, 03iMi3 ел баск,арган аты н болдык,. Сенен алган 6miMiMi3, енеге тэ р б и е к 'З далага кетпейлн шыгар. “Кдзакта ж ел атаны б'ту парыз, Жаксылыгын атаньщ втеу к,арыз”, - деп К,азак,тан бастап luexipe жасап, к,олымызга устатк,ан да эке. BipaK экем1з руга белгенд1 жек керелн. ©3iMi3 толык, к,азак,пыз уй1м1зде уш рудьщ ектдер1 бар дейлн едк Bi3 эке реышш ешуак,ытта кергем1з жок,. Bipeyre налыганын, 6ipeyni даттаганын еслмедж. TinTi еткен eMipm in к,айгылы жагы туралы еш тене айтпайтын. Жумыс женшде де реыш жагын бшд1рмейлн. Онын барлыгы анамыз екеуЫщ арасындагы сыр екен. Кейж м ам ам н ьщ ай туы нан е с т щ к . “Е ш те н е айтпайык,. Балаларды жасытпайык,. Ол менщтагдырым. Балаларым мен кергенд1 кормесЫ, мен еслгенд1 ес л м е с щ ем1н- ерюн есс1н”-дейд1 екен. Эке 6i3fli - ерекше (Ы н е н eemin) жак,сы кередк Оны 6i3re бтд1рмей желслпм1зге к,уансада Ы н е н к,уанып сыртынан Жеткен желслк шек емес, сендер менен элде к,айда артык, болуларын керек. Сендердщ тэрбиелерщ баск,а. “Эке керген ок, ж онар” - дейлн. Мен совхоз директоры, эк1м оры нбасары , Бо лат те р е стщ бас инженер! болганда да «.уанышын бтд1рмедг Бунысы не деп ойласак,? Енд1 TyciHin турмыз, шыгар шындарын алда-деп б1зден улкен ум1т куткен. “Бар жак,сылык,ты балам KepciHLui. Сэл болсада мойнына ауыр жук туспеаним, келешекте де к,иыншылык, кермеанин”- деп ез1не ауыр жукл алган екен. Б1рде экем: “С е н д е р д щ эк е -ш е ш е ар касы нд а мойындарыннан 6ipa3 жук туссш, балалар арасында татулык, болсын балалардын тэрбиеам ен ок,уына 6i3re -35-

сенщ дер, ш еш ек екеум1з устазб ы з гой барлык, нем ерелерш к,олына алды. Б i3 жас уйленген жас жубайша GMipflin рахат дуниесш эке-шеше арк,асында кеше 6epinni3. Балалардьщ ок,уы, тэр би е а ете жак,сы болды. Тертеуще ок,у озаты. Онер мектебте барады. Ата-апа к,олында ескен балалар емес пе к,азак,тьщ макал-мателш, салт дэстурш б1зден жак;сы б т е д г вке тэрбие а далага кеткен жок,. 6кем1з дуние жимады. Жинагы кггап. K,a3ip к,арасак, эке жиган ютабы кэдеге жарап жатыр. Немерелер1 ок,иды. 0 р к1таптын белн сызылган Осы ж ер т ок,ы, керепн ал!”, - деп тургандай. Оке ез абыройын, к,урмелн Tipi кезжде жинапты. ©3iMi3 халык; ар асы н д а ж у р ге н д к те н экем1здщ ел арасындагы адамгершкгипн, жолдастары к,арапайым адамдар жогары багалайтынын енд1 TyciHin журм!з “0 к е ц елее елсш, экенд! керген ел м есш ”, - деген к,азактьщ м акалы ньщ астар ы осы нд а ж атыр екен. ©KeMi3fli танитын адам дар 6i3re: “Э кен нщ рухани дуниеЫ алтын сарай едг ©здерщ де эке болдыцдар, шешелерще к,арацдар” - деген ce3i 6i3re куш бередк 0кем1з улкен галым, не жазушы болмасада 6i3 yiuiH аск,ар тау, Ty6i жок, дария. Сондыкдан да эке басына к,ойган таск,а Болат ез журепнен шык,к,ан асыл ce3iH к,азак,ша ойлап, орысша жазып к,ойды. Таста: Эке - величие недоступной горы. Эке - запах жусана на вольной степи - деп к,ызмет бабында экем1здщ алган марапаттау кагазы, алган наградаларын Ti3in жазбай-ак, к,ояйын. Онын e3i ерекш е н ем ерелерж щ алдында 6i3fli 6ip к е т е р т тастайды . MiHe м енщ экем к,андай болган деп мактанамыз. ©кем1здщ туыстарына, достарына, елже -36-

к,ажегп адам болганына мак,танамыз. Экем1з к,ызметпен семья арасына шек койып белмед!. К,ызметте к,андай жинак,ты ук,ыпты болса, уйдеде сол к,алпын сакдап ез- озше есеп 6epin устаушы едк Жалпы кентдеу1, к,алжыиды жак,сы керелн. Tinii кел1ндер1, немерелер1мен кдпжындасып “Э з т щ жарасса атакмен ойна деген осы”- дейлн. Ер адамнык ез ерекшелю болады ер адамга тэне анекдотты 6i3re айтып мэз болатын. Б1зге арнаган елецдер1 де бата тш еп де бар екен оны G3iHiH T ip i куннде 6i3re керсетпедк Кейш архивжен таптык,. Bi3fli ете жак,сы керелнш бшд1рмеген. Ер балага тэн тэрбие болса керек. 6кем1з бен шешем1здщ сыйластык,тары, 6ipiH-6ipi тусж уш тИ ерекше. Оны осы естелжтщ басынан аягына дейЫ KepiHin тур. 5i3 03iMi3fli 6ipiH-6ipi толык,тырып турган мэдениел отбасынан шыкландармыз деп олайм ы з. 0кем 1здщ т Ы м е н айтк,анда: “KeMnipiM екеум1здщ арамыздагы тусш уш Ы кл, махаббатты балаларым мен келшдер1м арасында болсын”- деуин ед1. Талгат Эбенулы -37-

0БЕН AFA ТУРАЛЫ A3FAHA C03 Ол кезде б1р1м1здщ уй1м1зге еюнилм1з шак,ыртпай- ак, бара берелн едк. Менщ жерлес досым Калтан Бастаубаев “Ж ацашар\" (Апександровкада) парторг боп журдк 5 ip кун1 Калтанньщ уйше сэлем берейж деп басымды сукдым. УйЫде к,онак,тар бар екен. Терде отырган к,ара торы ж Ит маган аса жылы амандасты. Бурын ушыраспаган адамым... “Туманбай, мен Ci3fli жак,сы б т е м . 0 л е ц д е р Н з арк,ылы б те м . К е з д е с т сейлесудщ caTi келмей жур едк Бупн 6ip e a rn кеш болды-ау” деп к,олымды алды. Бул Kici Енбекимк,азак, аудандык, кенестщ 6ipiHiui орынбасары 0бен 0м1рэлиев агамыз екен... Оцпме к,ыза тусл. Агамыз жазушылардьщ аттарын атап, олардьщ шыгармалары туралы да ой к,озгап отырды. 0зш щ эцге, куйге к,умарлыгын да айтты 6ipa3. К,ыск,асы, сол дастарханымыз эдебиет дастарханы болып едг Кеп етпей Обекен аудандык, партия комителнщ еюнил хатшылыгына кетер тд г 0з1мнщ устазым 0 д т Намазбаев агамыздьщ 60 жылдык, салтанатты кеилнде Обекенмен тагы ушырастык,. Обекец умытпасам устаз туралы ерел1 ой е р б iTTi. 0 д т аганьщ у ш н д е п дастарханда да ерюн отыруымызга жол ашты. 0н айттык,. Жыр жырладык, дегендей. Адамньщ itiiiHe Kipe сейлеселн хатшыга тойга келген ел де 6ip турл1 ризалык, 6mAipfli. 5ip ж ю ттщ к,ызмел жежнде де 0бен хатшыга KipreHiM ес1мде. Мэселен! к,олма-к,ол шешелн басшыга к,алай риза болмайсьщ. 0бен аганьщ 6ip к,асиел “Kicire болсын” - деп турушы едг Адамга жасаган кемепмен ез басы рахат табатын едк -38-

Эбен ага Каскеленге аудандык, кенестщ аткару ком итетш щ терагасы боп журген тустар д а б iр бауырымньщ жумысы жежмен бардым алдына. Элп апарган бауырыммен ш е ш т т энпмелесп. Bip совхозга агрономдык, жумыска орналастырды. Алды кен едК Межмен акындар Жакан Смаков, Оспанхан Эубэюровтер женжен сыр ш е ртт эцпмелест'|. Эдебиегп жанымен жаксы керетж атк,а мжген аганы мен де ез itu iM H e H жаксы Kepymi ем. 1995 жылы менщ аулымда еткен алпыс жылдык мерейтойыма да келт, Эбекен кутты болсын айтып ед1. Ел1мен журеп 6ipre согатын е с т Эбекенш мен жи1- жи1 eciMe алам. Ол 6i3 кездескенде блокнотын ашып 6ip акындардын e3i унаткан елендерш оки бастаушы едк блей окитын аганы мен де 6ip ыстык сез1ммен жаксы Kepyiui ем. Туманбай Молдагалиев Казак,станныц халык, жазушысы. -39-

¥СТАЗДЫ САРЫНУ Б1здщ Талгар шагын кала болганымен, оньщ кыз- к,ыз кайнаган G M ip i кейб1р улкен калаларга белпЫ з болар едк Эбен агай Талгарды айрыкша жаксы керетн. K,a3ip ойлап отырсам, онык нагыз кемелдену жылдары осы калада кызмет iciereH кезежне туе келед! екен. Алдынан еткен шэюрл болгандыктан шыгар, мектепл бтргеннен кейЫ де оны устазым деп бшд1м, каз1р де оньщ рухы алдында ез1мд1 эрдайым шэюрл сезшемЫ. Эбен агай б1здщ класка ете жакын болатын. Алпысыншы жылдардьщ орта тусындагы мектеп реформасына орай (ол кезде де эртурл1 реформалар ж урпзю жататын), 6i3 11 класс б т р е л н болдык та, eKi жыл бойы мектептщ ересек класы болып калдык. Тагдырдьщ ез солай жолыктырды ма, айтеу1р класта спортшылар да, енерпаздар да, белсендтер де желп артылатын. Эрине, бузыктыгымыз жагынан да ешюмнен кем тусп е д т бтем . Калай болганда да кластан жел- ceri3iMi3 педсовет дегенге Tycin шыкканбыз. “Эй, калай десендер де, сол педсовет сендерге ем1рлж сабак, болды гой”,— дейлн efli агай. Мектеп окушысы ушЫ мугал1мнщ ceHiMi айрыкша болатын. Ал енд1 сеымен санасуы дегенщ з нагыз бакыт efli ро й . Э бен агай кластары он ул, он бес кыздьщ а р к ай сы м е н са н а са алатын, эр к ай сы м ы зд ь щ e3i айтатындай, “жанды жер1м|'здГ бшетш. Былай Караганда байкала берм ейтт эрекелм1зд1 калт ж1бермейтш. Мектепте окып жургенде-ак, б1ршама ысылып калган Оразбек Жакаевпен, Бостан Асановпен, Курбан Надыровпен калжыкдасып та отыратын. Класымызда ею уйгыр кызы, уш уйгыр баласы -40-

ок,ыды. Э л i ес1мде Зора Худайбердиеваньщ eciM iHe байланысты 6ip ацызды айта келт, уйгырлардьщ кене халык, екенж, олардьщ Heri3i К,ытайдын Шьщжаи деген жержде, онда казактардьщ да кеп екенж айткан едг “К,азак,тар тагы кай елде турад ы ?” деген сурагымызга “К,азак,тар кай елде турмайды” деп сурасандаршы деп куле жауап 6epreHi де есте калыпты. Ашыгын айтсам, агай ж урпзетш эдебиет жэне когамтану пэндер1 казактану пэндерже кеб1рек уксайтын едк Эрине, ол туста барлык мэселе ашык айтыла бермейтж. BipaK агай б1здщ мектептен тыс мэселелерд1 де 6myiMi3fli калады ме екен, кеп жайлардан хабардар ететж. Онынш ы класты окып жургежм1зде агай 6i3fli Мухтар Эуезовтьщ музейже апарды. Бул e3i кеб1м1здщ музей дегенге алгаш баруымыз болатын. Кеп жай тацсык. Асыкпай журж кердк. Агай келуштер ютабына т т е к жазды. Кыздар да, улдар да жазды. Агайдьщ жазгандарына кез ж у п р т т ед1м, ризашылыгын айта келт, жазушынык 0Mip кезецдер1, соньщ ш ж д е жастык ш агы мен К а за к ста н н а н сы рт ж урген кез1 толы к камтылмаганьщ жазыпты. “BapiMi3 тыска шыкканда: “Улкен ем1рд1 танып-бш дк”дедж б е ?”дед1 маган карап. Устаз гой, шэюрттержщ не жазганын карап шыккан екен. Кызарактап калсам керек, “Жаксы жазыпсыц, Мухтар Омарханулыньщ улкен eMipi екен1 рас” деп меж кетермелеп койды. ¥стаздьщ бул сезже кэд1мпдей кокиланы п калдым да, е зж щ eMip жолы толы к камтылмаган”деп жазылуыньщ себебт сурадым. Алгаш рет Алаш козгалысы туралы сонда Эбен агайдьщ аузы нан ecTifliM. К,ыска гана кайы ры п айтты . Бекейханов, Дулатов деген фамилиялар аталды. Маган сол козгалы стьщ imiHfle Э бен Эм1рэлиевтщ 03i де болгандай кержетж едг -41-

Эрине, ол туста козгалысы туралы айтылу былай турсын, кеп адам бшмеуил де едг Ka3ip ойласам, агай ез беттш е 1здент, соньщ 6api жеынде бтетЫ болган гой. Талгар каласына казак еам дерЫ щ 6epmyiHe де оный мурындык, болганы анык,. 93i директор болган мектеб1м1здщ Сэкен Сейфуллин, калалык ютапхананьщ Мухтар Эуезов ес1мдер1мен атануы 6i3 yiuiH улкен окига болганымен, оньщ буган каншама куш -xirep жумсаганын тусш е бтмейтж б1з. Эбен агай ете талапшыл болатын. Соган орай, сабакты жаксы окитындарды 6ip турл1 еркелет!п, камкорлык 6mAipin отыратын. Ондайда Алдаберген Кеамбаевтьщ, Бэтес Масабаеванын, Сагынбек Кожабергеновтщ, Майра Амантаеваньщ аттары алдымен аталар ед!. “К,арашы 9hi, мектепте жаксы окыгандар жаксы да маман болып шыкты”, деп масаттанып коятын. Агай кейЫ кездескен сайын кластагы барлык окушыларды тугендеп, юмнщ кайда, не ютеп жургежн тэплштеп сурайтын. Ондайда: “Ж уырда Токтарбаев Эл1шерд1 кврд1м, бастыктары жаксы маман деп мактады. Айтпакшы Садыкова Кулэш, Жуманова Майра дегендер кайда? Айсаров Нурахмет, С ары баева Бибж ур мугал1м болыпты. М атрузиев Вильянды кездест1рд1м, эскери кызметте екен. Сендер мектеп бтргел1 М усабаева Кулияны кермед1м...” деп бэр1м1зд1 санам алап ш ы гар ед г Агайдьщ з е р д е а керемет, мектетч элдекашан 6mpin кетсекте, бэр1м1зд1 кластагыдай фамилиямызбен, атымызбен атап тугендеп шыгатын. Эбен агаймен эртурл1 кызмет аткарып жургенЫде кездеап турдым. Партия-кенес кызмелнщ кандайында журсе де устаздык калыбын устанатын. Кей iciMi3re куанса, кей эрекет1м1з уилн урысып коятын. Кви^лi -42-

шалк,ып, к,анаттанып журген кезш де де, аудандык, партия комитетш щ 6ipiHLui хатш ылыгынан алынып, к,угын-сурпн TenepimiH тартып журген шагында да 1здеп бардым. Асып-таспайтын, унжыргасы туспейтш. Агай бе рк адам ед!. Буюл класымызбен Эбен агай мен Акылия тэтейдщ (агайдын зайыбы да б1здщ мектепте мугал1м болды) к,атарласа басып, жадырай эп п м е л е ст келе жатк,анына к,ызыга к,арайтынбыз. K,a3ip ойлап отырсам, сол туста олар жап-жас жИт, жап-жас келшшек екен рой. Юм б т с т , шынайы махаббат, адал сез1м, мелд|р щкэрлж дегендер де 6i3re агай мен тэтейдщ сондай жарасым- дылыгынан дарыган шыгар. ¥зтаз дегендер барлык, уак,ытта да, барлык, юте де устаз гой. Б1здщ класс мектеп бтру1м1здщ 20 жылдыгына да, 30 жылдыгына да жиналдык,. Алгашк,ысында к,ат-к,абат жумыстарына, екЫшюнде кезшщ ауырып жургежне к,арамастан Эбен агай келт, ортамызда болды. Сол сэттерде ерекше 6ip жадырап, масаттанып отырушы едг KiM 6mciH, ииэюрттершщ ем1рден ез орнындарын табуы к,уантк,ан да шыгар. Элде б1зден yMiTi будан да улкен болды ма екен? Ал 40 жылдыгымызга Эбен агай келе алмайды дегенд1 6ip турл1 ойлагым келмейдк Жуз1 нурланып, жадырай келген к,алпы к,ушагын ашып келе жатк,андай болады да турды... Ержуман СМ АЙЫ Л “Егемен Казахстан” газетМц бас редакторы. Алматы кдласы. -43-

А ЗАМ АТ Т Ы Н АЖ АРЫ 1С1НДЕ Мен 1954-62 жылдары Талгар ауданында халыкка б\\п\\м беру бел1м бастыгы, Халык, депутаттар аудандык КенесЫщ аткару Комителнщ терагасыньщ орынбасары болып кызмет аткарган кез1мде азамат 0м!рэлиев Эбен Мукашулымен кызметтес болдым. Алгаш кергенен-ак, ол азаматтын KepiKTi келбел, сабырлы сейлеген сездер1, ойланып айткан ойлары м аган катты эс е р eTin к ы зм е тте с бо л ган ы н д а - азам атты к аж ары ю н д е екенж е кез1м ж егп. Сол жылдары Талгар каласындагы кара жангарак казак орта мектебшде Эбен 0м1рэлиев директор болып жургежнде, жш кездеап, пЫрлес болып кеттк. Эбен Мукашулыньщ терен 6miMflmiri, (зденлшлп, алгырлыгы жэне ж астарды ж аксы Kepin, казактьщ ата салт- дэстурш ен есиет айтып отыру, елге енеге керсету касиел керемет едг Эр юке кергендкпен караушы ед1, езшщ кезЫщ лр1сЫде-артында калган урпак - улдары Болатпен Талгатка калдырган есиеттер1 соньщ 6ip дэлел1 деп тусшемш. 1980 жылдары - Алматы облыстык халык депутаттарыньщ аткару Кенесшщ терагасынын хатшылык кызметшде болганымда Эбенмен етене жакын болып кеттк, ce6e6i кызмет бабымен ете жи1 к е зд е с т ж урдк, ол Kici Каскелен (бурынгы) K a 3 ip ri Карасай ауданыньщ аткару К енеанщ терагасы едк Сонда сол азам аттын ез iciH e ете укыптылыгы, карапайымдылыгы тапсырган жумысты ез уакытында орындайтындыгын катты багалушы ед1м. Жиналыстарда Эбен сейлегенде-салмакты, угындыра сейлеуш!' efli жэне ез ана-тш ш де м эдениегп сейлеу1 журтты кызыктырушы едг -44-

■ j!\"\" Эбен Мук,ашулы-кепшт, бауырмал ед1, достары кеп болушы efli, агайын-туыстарына к,амк,оршы бола жур'ш, журт к,урмет1не кен белеген жан. Соньщ нэтижесЫде - халык, к,алаулысы болып, б1рнеше рет аудандык,, облыстык, Кенестердщ депутаты болуымен 6ipre Казак,станнын Жогары Кенесш щ депутаттыгына сайланды, бул оган керсеттген улкен к,урмет едг Э б е н -к ш п е й т ед1, улкенд! улкен деп, KiuiiHi Kimi деп силаушы efli. Кайда журсе де, унем1 i3eirmiK керсетт, ез1ме се л е м б е р м е й кетпе уи л ед1, м ен ез1мде бауырымдай жак,сы Kepin, к,урметтеуш1 ед1м. Келешек урпак,-0бен Мук,ашулы сияк,ты-ага урпак,тыц GMipiHeH улп алар болса, ешк,ашанда ем1рден жамандык, к е р м е й тш д тн е кумэн келлрудщ к,ажет1 болмас деген батамен естел1пмд1 жазып отырмын. Твленд/Есенкулулы Айдаров Казахстан Республикасынын ецбеп Cinipren MyraniMi, д ерб ес зейнеткер -45-

Ардакгы aFa Уакыт LuipKiH ете беред/ гой. Эбен аганын дуние салганынада 6ipa3 кундер болды. Арамызда елд'щ курмепне беленген, халкым ушгндеп кеп енбек сщ1рген ардакты агамыздын жоктыгы кабыргамызга катты батады. Эбекеннщ енбек жолын, OMip-тарихын мен жаксы бтем'щ. вйткен1, кеп жылдар бойы Эбекенмен кызметтес ж эне жакын достык карым-катынаста болдым. Эбен аганын тек ез'ме гана тан жаксы касиеттер/ маган ете айкын. в з 1нщ каб'шетт'тюнщ, дарындылыгыньщ аркасында Э б екен басшылык жумыс ка ерте араласады. Ен жас мектеп директоры аудандык оку бел1м1нщ Menrepymici болды. С о н а н со н кеп ж ы лдары партия, к е н е с органдарында басшы кызметте болды. Енбекш1казак аудандык партия комитетшщ ектш'! хатшысы болып ютеген кезш де Э б е кен ауданнын кадрларын ip iK T e n, тэрбиелеуде коп жумыстарды /с/се асырды. Эбекенш н аркасында агарту, м эдени жэне денсаул ы к сактау салалары на колынан ic келет'!н кажырлы жастар, тэж/рбиел/ мамандар келд1. Бул ж алпы жумыстын ал га б а су ына, ауданны н экономикасы мен мэдениелш н жогарлауына улкен э с е р erri. Э б е кен е з 1мен 6 ipre 1стейт1н кызметкерлерге ерекш е камкорлык ж асап отыратын. Олардын хал- жагдайын бте отырып, керекл кезде пакты кемепнде аямайтын. Аганьщ устаздык камкорлыгын мен кеп корд/м. Енбекш 1казак ауданында 6ipa3 жылдар кызмет аткарганнан кей'щ Эбен aFa облысымыздагы ен 6ip улкен -46-

аудан - Кдскелец ауданына аткару комитет'тщ торагасы болып сайланды. Нэтижел/ ецбепн!ц аркасында сол ауданнан республикам ызды ц Ж огаргы CoeeriHiH депутаты болып сайланады. Бул агамызга керсеттген улкен курмет ед/. Эбекец вте квпшш ед/, отырган жер/ суйюмдi эзт, орынды кулю болатын, взщен мейл/ улкен, Kiiui немесе к у р д а сы б ол сы н, э р к а й с ы с ы м е н тт табысып, жаркылындасып, вз!не баулай алатын. Эбекец эдемт1кл, мэдениеттткп, турактылыкты, жан пейтд1л1кп, эд'тетттктi жаксы кврепн. 0з/ болса сондай касиеттердщ и е а ед!. Э ц г1м елер 1н кызыкты, тартымды erin, канатты сездерм ен айтып, елец шумактарымен жалгастырып отыратын. Суырып салма касиел д е бар ед/. Эбен ага отбасында, уй шлнде камкор эке, су й к л жар, мей 1'р 1мд1ата болды. Эбекец мен Акылия жецгем!3 екеу'1н1ц 6ipiH-6ipi тусше 6myi, сыйластылыгы б эр1м!зд1 суйанд1рет1н ед/. Талай-талайдостык отырыстарымызда Эбекецнщ б/здщ Акылия Бекбаевна деп айткан жылы леб/'здер! ерекше свз'1ммен айтылатын. Эбекецнщ бул ем!рде калдыртан улдары мен кызы, нем ерелер!. Перзенттер1 Болат, Талгат, Гулмира жогаргы 61Л1МД1 мамандар, улкен тэрбиел1 азаматтар, келешектер!нен зор ум а кутет/н кызметкерлер. ЛэЬим, агамыздыц урпактары ам а н-есен болып Эбекецнщ жолын ары карай жалгастырып, бакытты болсын деп т'тейм'щ. Менщ коз алдымда Эбекецнщ ауыр наукдспен 70 кун арпалысып кэз/ жумылганша ол ешкандай сыр бермей, ауруды жецемм деген умпп жогалткдн жок. KyHi- TyHi Эбекецнщ жанында емханада, Акылия жецгем1з, улдары Болат, Талгат, кызы Гулмира жэне бскалар ылги -47-

кузетумен болды, к,олдан келелн барлык, шараларды iCKe асырды. Б/рак, та сум ажал к;ад1рл1 Эб ен аганы келмес мэцпл'!К canapFa алып кетп'. Эбен аганыц жарк,ын бейнесi еш уак,ытта ес1м1зден кетпейд1. Ардак,ты аганыц топырагы торка, жаны жэннатта болсын д еп тшейм'м. З.М ы цбаев, кдраша 1998 жыл -48-

Ен кымбаттымыз 5i3 6ip кезде езге ок,ушылар сияк,ты партада отырып, устаз алдында д ар ю алган шэк1рттер!м1з. BipiMi3 бойжеткен, 6ipiMi3flin xirirriK шагымыздьщ к,алыптасып келе жатк,ан кез1, ягни 1963-66 ок,у жылдары. Талгар к,аласындагы №2 к,азак, орта м ектебтщ (кейш Сэкен Сейфуллин аты бертд1) тулектер1м1з. Эбен агай осы кезде мектеп директоры болатын. Жанадан к,алыптасып келе жатк,ан 6i3re агайдьщ сыртк,ы ж урю -туры сы , жинакдылыгы 6i3re соншалык, эсер ететш. Ойлап отырсак,, агай сол кезде 30 жастагы жкгг екен. Осынын ез'| м эд е н и е тп л к тщ 6ip к,ыры едк Кою к,ара шашы мандайына тусе берелн, оны эд ем те п баппен орнына к,оятын. K,OFaM тану деген сабак,тан сабак, бердк Баск,а устаздарга ук,самайтын жумсак, та жагымды дауыспен 6i3fli ез1мен тен санап, сабак,ты сабырлылык,пен TyciHflipin: “когамды жак,сы тусж сецд ер келеш ек адам болып к,алыптасуларыца кемекчл б о л ад ы ”- деген устаздык, улагатты ce3i б1здщ дурыс к,алыптасып ой epiciMi3AiK кенеюше ce 6 e 6 i тиген болу керек, “Ш эю р гпн шэюрт болуы устазы нан”. K,a3ipri когамды TyciHin, G3iMi3 халык,к,а тусн д 1 р етт жагдайга келдк. Устаздык мунда улеа бар деп ойлаймыз. Кейш Э бен агам ы з Казак, С С Р -н ь щ депутаты, Каскелек, Енбекилк,азак, аудандарыньщ хатшысы, ауткомнын терагасы болганда сыртынан maKiprrepi к,уанып журдк. Устаздарга к,арап урпак, есер дегендей устазы м ны н к,амк,орлырын мен Талгарда, К арасай ауданында эюм болып жургенде керд1м. BipiHLui болып к,уттык,тап: “Устазга карап шэюрт, шэю ртке карап устаз куанады” деген осы. Устаздан шэюрт озды. Шын -49-