Қарасай батыр

КДРАСАИ БАТЫР а АЛМАТЫ \"САНАТ\" 2002

Б Б К 63.3 (5 каз) К, 41 КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ МЭДЕНИЕТ, АК.ПАРАТ ЖЭНЕ К.ОЕАМДЫК. КЕЛ!С[М МИНИСТРЛ[Г[Н[Ц БАЕДАРЛАМАСЫ БОЙЫНШ А ШЫЕАРЫЛЫП ОТЫР Жинакуы курастыргандар: Кдрасай батыр к,огамдык, цоры ньщ терагасы Эскербек Абаев, филология гылымдарыныц кандидаты Сэрсенб! Де^тулы, журналист Рэтбек Терлжбаев К, 41 Кдрасай батыр (Тарихи зерттеулер, елец-жырлар). Кураст. Э.Абаев, С .Д эу1тулы, Р.Терлж баев. — Алматы: \"С анат\", 2002. - 240 бет. ISBN 5-7090-0458-8 Шапырашты Жанай батырдыц колынан алган бер{л! байрацгы биж устаган Царасай )620-меш4н жылы Тобыл бойында согысщ) к4р}п, ойраттыц ею тайш ысы Тойлыны, К.арак.алды бала- шагасымен кол га гус4р!п, Ес!м ханныц алдына экел4п нзерлечш койып: \"Таксыр хан, ещц казак халцыныц бсиче караган, казак жер!не кез4н аларткан жаудыц бер! осылай 11зерлей'11н болады\", — дептг К.арасай батырдыц ел4м4зд^ц батысы — Едш мен Жайык, т е р к т т — Обаган мен Томаган, шыгысы — Алтай мен Турфанда атыныц туягы тимеген жер жок дессд;. Ат жалын тартып мшген тактан алпыс алты жасына дей!н батырдыц колынан найзасы туспеген. Ен сонгы урыска досы Агынтай батыр екеу4 катысып екеу4 де ауыр жараланады. Кей4н елшм}к, ел баскару ¡с1не араласады. Аты анызга айналган батырлардын батыры атанган Карасай Алтынайулы туралы колдарьщыздагы жичакка Царасай батыр туралы елец-жырлар, зерттеулер, кужаттар ендг КЬап копинл]к оцырманга арналган. К, ^6(05)-98 хабарландырусыз — 02 ББК 63.3 (5 каз) !8ВМ 5-7090-0458-8 О ЖШС \"Санат\" баспаеы, 2002

УЛЫМ - ЦУЛ, К.ЫЗЫМ - KYH, БОЛМАСЫН ДЕП, TYH К.АТЫП, TYC ЦАШЫРРАН К.АЙРАН БАБА сез(АЛРЫ ОРНЫНА) \"0 /я кем кумде бел^;' жо%', — дел х а л ^ м л м з \\а л а а дал см я ат /я аеая ЗесецАэм/?/ A^etae м я а жу^р?я лгур^ем /;ара д о л а л а \\/я а р edfx, 6yz?M am ж ал м я /яар /я м я л /я /я а з а л а /я болдьа;, елд/, лсер&, /;асие/я/я^ а/я а-б аб ая м о а л а а т ы я , олардм /;олдая кел^е/^!ае еске алы я, /;урле/я /яу/яа/яы я ш а/;я:ал м з. Хал^ылыздм/( арда/;/ямсы ^арасам А дтмяааулмям/^ лерей/яоам ел^ем^мйй /я^р/л/я/я, омкем^л^зд^ лсаядмру м м а елее, со/(млея бф^е е л д ^ рухмя ке/яер^ем, жас/яары - лмздм/% яа/яряо/яя!м/; сез^л/я о я /я \\а я /яармхм ол;м^а бол- дм. Дрлср ес/л; ел ecùte осмлам са/;/яалса Эраяе ба/ямрдм/^ баеасыя кезж бе ел-ж ур/ям бер^ея, де^еялея де, ætfw/'t /;асмяда бф^е ж аям я, 6¿p¿e /яо ^м я лсур^ея келе/^^ер хам Е^се^еы боалм ер Æc/ л я ^ аа/я/;а/(м /я/я/я^ epextae коржед/, ол урыс/яа /;а/я/ям %амра/я корсе/якен колбас- а/маа доя разаы/млмемн б^лдф/я.* \"Сея еяд/ /;аза/;/ям/^ А^арасам ба/яыры болдм/^\",— дея/яЛ Ал а а /я м с /я а /яф^ лсаяеа dec берле^ея opa/; /я^дд^, о/л аум здм Суа/ябаа.* Е р ^с;ж;м шал^м^ам <сал ай/набм , Ep^iH ac/ceff сад ал ^ м ж ел ам/пас)м. Да/пыреа ^e<c^pm<ci<üKe лсалм<; /;ом?ан, 8зем , сам, /nay саэ^м жер[ ам/яа^м. Зердел/ де зерек, корежен де косел А^азмбек бе/с Тауа- сарулмям/( создер/ б/р лсердея ыд-ммя /яур. \"Гуя- я!у/;аяяяая оз^ле ы/еы/н\" а/я /я м xf/п а я/яа А^азмбек бек Гауасарулмнм/i А^арасаадм/^ е р ^ ^ я е /яол;/яала селе.' \"Ж е/я ¿суда A¡apacaa а/я м л ея а/я ал а/я мя ж е/я/ сам, уta л;ыс/яал;, б/р /яау, №р шол;м б ар \",— десе, буя ем /{осяасмз шмядм^. ДАз жуз ж а с а м я , кея/я/ корм , о л ф см р м яа л;аяаая, аа^мям да, /яуа^мям да /яа/я^ан Ж албм л бабалм зеа сез берсек, А^арасам лсаалм аам лм я / я о ^ ^ я лсмрлаадм.* ...%tpaKfpeú Аабаябам, /¡^мжм^алы Да?ембай, Д/апмраш/пм Маурмз&ш, 3

МдЗз&м^н^м тумрййМ, б л м ж лмуйм^ Осы б?р аана уз^нЗ^Зс Суранмы лсамлы ^ол л ам ум ат бар, батырЗы^ ^о^аяны^ аляаумттарм^ея жер^н ^ореая созыс^аны, Сайрам \\аласмнЗа срл/сяем /¡;амтыс болзямы — бэр/ бэр/ тарадсм м/ынЗы^ Жалбыл а^ын За Сураяшм ^мея Сауры^тм лсырлаеая, ол.' А р м ст а м лгур^< С ураи м м , JY/M/<áa л м т м р а л м с т а . Омм шы/^а шмжар^ам — /(ofíMCM ж<%; А;ол A;MC<sa. Жаз лсаылауы Ум^о^мр, Дне кэм^й армс^а. ÆfMupcMWM а з am a. Улм лсуэйе туьм ^ а. Оз axæi Xaww ed¡, Лр^ы а т а с ы Адрасам. й;'р лса^ммы Саурм^;, Жаубм хгарс^ шлм^м-ам. yy<SMJK ту!ам ботмрлм^ У зы л ей aw¡M (ж а & м .,— áetMi. Хеы^М м 6ùLM^eH уряа^тыц ep w ^ ^ e Зе^ея c<?H¿*d л^м^ты бол^ааЗм. Д й лсас/парьты^Зм эл^^ ^эЗеямс- т^яея, эле^ тармдсыная сусм нЗата оты рм я, а? хал^ыны^ арем-бер^^ салт-Зэстурлср^я, эЗст-еуряы я, эЗебает^ ^ея аяер^я, енЗ:-еяЗ? жая-жал;ты ap¿ тер е^ з с р т т с л а бас- таран тармдгыя, атаЗ ая балаеа .мура бои лгалзас^ан тэл^м-тэрбмес/я, ея^с-ул^^с/я боммяа с^/ру, сол ар^ылы оларЗм ^асиетт^ ^аза^ лгер/я, уея у л т т ы ал/н, улая-бам- т а \\ Отаяыя жая-тэяьмея суы^я ултлгаяЗы азал(ат ст^я /мэрбм^л^у jM/я З ет / тур. Осы орааЗа А;аза^стая Рес- яублм<сасмяы^ 77рез^3ент/ Я урсултая Э б^ у л ы //азар ба- еаты/^ /РР<$ дгмлЗы \"Халы^ б/рл/j/ л(^я улттыл; тарадс жылы Зел лсармялаум атал^ы м лэс&тея^ ла^мзыя а р т - ты ра myemí лсеяе оям ж у з^ е асмруЗаем елАм, JK^pLv Зе- æ n э р й р аза^м атты ц лсауажермАл/^^я <умемт^я о?лыр.\\ Дул зсала^ сезбея, жалаулы урая-мем б^тясмЗ^. Я^а^тылы ¿еяея лсузме асяа^. ^смлы^ызЗы аялая, арЗа^/яылмзЗм эляемтемт^я, эруа/уяы раза е т у ар^ылы, т/рл^Агт^ баяя- Зм бол^аяыя ^алааты я слЗ^к -м?яез%л%з бар. А^олЗа- рм^ызЗаам осы к/тая сояыя жар^ыя Kspiwici. Æ^e^cw3i< алып, тэуелсА? ^е^млемт болзалы сояау TtwiырауЗан Ал- т а м м 3eaÍH¿f, /^ар/я А^ара/яауЗан Уореам Заласына Зсм^м^/ ше/яс^з Зе ¡ag<cc¿3 Зала^ызЗы <саз^н^ ^арашмзмнЗаа дер­ зая, сл/н//^ жер^н^ 6ymíH3^f уы^н т у н ^аты я, т у е ^а- м/ыр?ан ^анма баты рларьты зЗм ц есАм^н сл^е т а м м т - Д

Ссларм кмек берем ен, Улы ж узд/^ Урамм^ ^ ж 7 ( Карасай. А арасайбм^ улм^мым ^ й т у л м м м ^ б;'р:л!<н, Яар тур{йм'н/ Улм а^мн осмлай теб/рен/я, осыляй б/л/я яюлеамЗм. т4/;мм бола жаемнан ел ^ор^анм болтам А^арасам батм р- Зм^ ерл/лгя:ер/не, тая^мрлы ^тармна, л;ол бастаса — кесел, сез б астаса — !деи4ен<Й2/не ^аммя ес<сен/ амы\\. А^арсамЗм я!е< Сум/нбам лен Ж ал был аана елее, А^емем, Улбетэл/, СаяЗ/л ж эне бас^а За а^мнЗар жмрлая, д;ас ба- тырЗы^ ел суйс/н^ен ерл/^/н эр \\мрмнан тул^алап отмреан. Д/зЗ/ч оммльш аа, ^¡арасаы ба^ыт/яы жан, каз/м/ч я!/р/с/нЗе хан лен ^араЗан 6/рЗем смй-^урле/я А:ар/я, \"^аза/;/пм/( А^арасай батыры\" а т а н са , /;айты с болтан со^ %ряа/;л:арыман батм рл ар уз/ллей б/р/нен лгей/н б/р/ ^арасайлая\" а т ^ а ^о/<аан. ¿ул жен/нЗе Суй//<бай а^ын.* Э улсщ ; Адрасай()м^ бэр< б а т ы р , Ормаим;ам <?ум/па«ыма за^<ама^ыр. Сурамшы СаурмА;тм4 ^рл^хм^р/, Лум самым *;алыч м<;с /парам ж ам м р. Суйеке^н/ц о т т ы эле^Зер/нЗе Зе, хал^ына исыет с/иш /яол^айам Зас/яанЗары нЗа да ымен;'^ жасуммдам жал^ан- Зы^ жо^, бэр/ Зе рас, бэр/ Зе ы/ынЗьм^ А^арасайЗы^ аса жаужуре< урманы« б/р/ — Суранмы ^ынбеАсулм. Суранм^ы жайлм Суй/нбай \"Суранмы б а т м р ' а т т ы Зас/пан жазеа/<, бул туындыемм ол Гезек терен/^ алЗынЗа жырлая/яы. Гезек; — Ш аяыраштыны баты р ЗейЗ/, ерл/^/н жмрлаы^ы,— Зеят/, сонЗа а^ын: А йт ^ с ^ , та^сыр айтаймн, Ар^аммы^ ламы *;а?ы?и?ь<, Аласурып <аабмм)ы. Оз-оз;'«^н жад<<нпл Амзмл ^ам^м ежмм^м... Ей. Тезм;'.*, Т * е ^ ^ , Г ы 4 ^ ы м сезб;*ч м зел'м , Сураншыяы м к е алсал(. О р ^ « й Э / озс<;!ж... ^4йту?а тм<?< безей;м. Сайрам сын^м ломаны Уш кум^ей/м А;а^а^м, А арасайлап м^абабы. ^А;туя^ а т т м ^ табам м Ги<^ся леерж ол^м. А арсм хгсл^^н ¿)умнанмм4 /(мдммл^н баемм \\ад ^ м , 4

/ 4%а .¿у У м КАЗАК ОРДАСЫ КАРА ШАЦЫРАК # КАРАСАЙ БАТЫР ЖЭНЕ ОНЫЦ УРПАКТАРЫ

тьм^ Е л¿мен л ;ай т а т а б ы с ^ а л сол ерлер^м^зЗ^ эруазмм <emgpy ар^ы лы ез^А зЗ/^ у д т т ы ц б ол^м см ^м зЗы , рухалл 6M¡Arw¿¿^¿3áz, таб м ел т а з а л ы е ы л ы з З ы т а л ы т ы л ^ал а ^омл(ам, ез^мйЗ^ 63Z.M¿? m epe^ ту с!л е de б а с т а З ы ^ СолЗы^тал За баба^ыз А[арасаы батиырЗм^ 6y¿¿;< эр- уазыл катеру ар/(ылы a3¿w¿3 e^ceAí¿?3/ лсатер/л, ^ыралЗаы тулел олныр-мыз, ад ^ш^лел дсалм^а ^орзал болар, ер- л^;'-мсл, а ж е т т ^ ^ е л , /;алтлас ^аыеарлы^м^<е/< б/р<?е Агс- лел а^ылЗы, уелел омлы, 3ùu т а з а , ¿с/ аЗал, ^ол бастаса За, саз бастаса За елЗ^х ^ у р а т т ы 6af<c %сятыл улалЗа- ры^ыз а с т шыеар Зе^ел yjMímmí алза салыл отыр^ыз. СолярЗм/i бу^л^/ бем^аза, 6¿pa^ баялы ^ол а^/р/л, АгулЗел^<т/ <ya<¿ т ^ р м /^ ^ л ejuec, болаы/аеы лурлы ¿у\\мы- рыаы^ ¿3¿úí/KMíf жолыл дгарсету ар^ылы ата-баба а^ала- ты л а аЗалЗыеы^ызЗы, жа^сь^сыл жа/^йырта отмрмл, жалеастмрмл <еле жат^алЗы^ы^ызЗы ¡copcemyje у-ммыл- ЗыА^ Д^з аз^м^зЗ^ ар<елметт^ ел салаты ла ерк^л /;a3a^í жасазал т у с т а о р т а жолЗа ^алл^ал^а -^мстау лгол- ЗарЗал, ^анш а^а лЗеялы^ ^ля^ет-^амыл< о т Агем/улерЗ^ бает ал кеы^сеАГ т е у л тты /; Зэстур, у л тты д алеае, улт- тьм; yfcùtiKmz сайтам отырыл, ол джч mypavtM, ол <М o^í/p сур^ел Are3e^3ejf елЗ^ саяси, ^эЗелм-алеу^етт^Аг жале эколо^ллталыл; адсуалыу^ал дабарЗар болу^а талпмм- са^, А^арасал баба^ызЗы^ л;аЗ/р ^асмйтме жету^е Зе^ен í3^í HMem¿M¿3. М ы ла жылал; т а осы л<а^сатлел ^урастм ры лЗм . А^арасал баты рЗы /( ужы^Зыл; л о р т р е т м ж асал о ты р м я, урлал; талы ^и ы ла ^озеау салу, аткел^млзЗл! аш кел/ ту р еал ту ем н л ;ал та mfpùtmy. Орлле, б а т ы р т у р а л ы бмЗ/^ 6íT2eHLM¿?3 eM 6úLMe^Ltí¿3 <ал. Олы тере^у^ел то л к ал , ке^/лел а/^^м елалт^л, б у л т а р т л а с ЗалелЗер^мел т ы я - л а^там ту се т^ л т ы ^ ЗередгтерЗ^ т а б а т ы л у а^ ы т алЗа. Усылылыл о т м р е а л к ^ т а я солы/( алеам^^ы camm¿ Зе \\ у т т ы л;аЗа^ы. Ол уш^л а а т о р л а р уж ы ^ы ла, А^арасай ба­ т ы р ^озал(Зыл; дорыла, \" С а л а т \" л(ел (лех;етт^ баспасыла рмзамылы/{ б м З ф е л й . Е л б асты сы , ^ т а л есдгелец урлал;- т ы ^ ерл^к т у р а л ы тус^л^^л т о л ы ^ т ы р ы л ж а т с а , сол б/р т о л а р с а ^ т а л са з к е т т , ^ о р а ^ с а ^ т а л л;ол <етле^ел т а р зал алЗ а О т а л ум/л о т кемкел А^арссал баба^ызЗал ба- ты р л ар З ы ^ %аЗ;р/ле лгет^л, ^асмет^л т а л ы т у з а селт/^ж т ы 2^ л л а т с а , оларЗы ^ оз ел/ле, а з жеруле Зе^ел сул^слелм^Дл/<с сез^м^л о я т ы л ж а т с а , олЗа а^ т а л е а л ы Зел 6¿/te.M¿3. CepiK УМ БЕТОВ, Алматы облысы axÍM¡nin 6ipinmi орынбасары

Д о с т а н д ы я ; пен /нзуалсйЭмсмм ж е ^ я алу ж етю /н ксй , он м /па- б аи ^ы /яур^е ярр?ал, ны ^ам /яы я, у р я а / ^ а р а а А^алдыру ^ а ж е /я . Бй<йц уряа^ е^сере ал^аа, аз- & р ;н е лд^<3ыраан ау ы р /я я а л ь ^ - /я а р , ^аь(н м ^ь^лм /^яар тиен я р о б - л& малар ум^ж болам^ал; уряая; /се/афо?. Е ^ер б й е з ^е^иле- к е ^ я 1м /^ й ( ) е н ааь/ры лм я, е^е- С7яря/ие2мялыя; ме- ^йдер/н, аз ж е р л е р ^ й бен р е- сурся^арь^ы зды л;ольж м зЭ ан ш ы аа р м я алсая, б/з^е кеш ф^м жол^ Н. НАЗАРБАЕВ КАЗАХСТАН — 2030 (ЕЛ ПРЕЗИДЕНПНЩ КАЗАХСТАН ХАЛ*^ЫНА ЖОЛДАУЫНАН)

ЕЖ ЕЛП ТАРИХЫМЫЗДЫЦ ЕРТЕПДЕЙ БУПН! Ï Ж ер жаратылып, су анналы берп дуниенщ тылсым сы­ рью тугелдей уккан KÍM бар дейс!3. T im i, кагаз-каламды ойлап тауып, килы эрекет-окига epöicin хатка TycipeprtiK дэрежеге жеткеннен к е тн п тарихын тугел жинактай ал- майтын адамзат жадыныц соншалык умытшацтыгы мен кым-кигаштыгына тац цалмасца лэж цайсы? Оны айтамыз, куш кеш еп жагдаяттардын 83i уакы т еткен сайын умыты- лып, камескьлетп, мезпл сересщде сартап боп калып жа- тады. Сол сан тарау окига-баянньщ арасынан xeñinri урпак е з т е тек KeperiH алады, KeperiHiH дерегш !здейд1. Болмаса, Алла жараткан он сепз мыц галамдагы о шет1 мен бу ш етте ой-санамыз жетпейпн купиялар каншама, тунгиык мухит туб[нде жаткан тарихтын тарм ак-тармак тагылым- дары каншама?! Дегенмен б)з калай болганда да, туп-тамырымызды та- нып, б¡луге куштар, еткенн!ц енегесше дшг1р пендем)з. Он- сыз болуы мумкш де емес. Бастапкы тиянаксыз еш нэрсе жок бул элемде. Эуел) жараткан Тэн'рден 6epri жерде эр HapceHiH ез бастауы бар. Дш де, гылым да, мемлекет те, жанды-жансыз дуниешн баршасы солай. Солай екенш уга турып, уакыт атты кудфетт: Ж1пт1н бугш колда устап тур- ган ушымен ж упре жур4п, э у ел п непз!н ¡здеп табуды мурат туту кулл! адам баласыныц табигатына тэн ансар. Ендеше, 6¡3 де сол ансардын ж етепмен туп-тиянагымызды )эдейм13. Kemeri еткен ер бабаларымыздын ерен келбетш аныктап 6LtriMÍ3 келедь Сонын 6apiH Ka3 ipri урпактын тэрбиесше курал етсек, енегесш epicrerin, еркенш узартсак дейм!з. Осы ретте К азак Ордасынын ен алгаш кы казыгы кагылган касиетт! атамекешм!зд:, оны жан-жактан анта- лаган жаудан коргап калган айбынды батырлары мен айту- лы ардактарын эцпмем!зге аркау erin, тарих ушш кас кагым, 6 i3 ушш алты гасырдын арасында жаткан кезеннен ой тербесек, осы 6 ip енбекпн мазмуны артпаса кем!мейтш 9

сиядты. Ол уиин, эрине, эр уакытта жарыц керген басы- лымдардан алынган деректерге жуг1нер1М!3 даусыз. \"Х Ш гасырдыц 40-жылдарында ту кетерген ежелг4 турж журтыныц кыпш ак тектес руларын б1рж прген улы мемлекет:м13 Алтын Орданыц саяси жэне эк!мши[[к куры- лымы карауындагы халыцтыц шаруашылык жагдайына, жер ыцгайына карай цалыптаскан болатын. Алтайдмц сау- ырынан Дунайдыц етегш е дей4нг4 кен-байтац жерд! — жа- рым дуниеш алып жатцан алып мемлекетт!ц Еуропалык бел4г) — он канат, ал А зиялы к бел1г{ — сол канат деп есеп- телд!. Он канат Ак Орда деп аталады, сол канат Кок Орда деп аталады. Бул арада кене тур1к ти тщ е ак сез! — батыс, кек сез) — шыгыс дейтш магына берет)нш айта кету керек. Алтын Орданыц Шыгыс белМ , ягни Кек Орда непзшен каз!рг) Казакстан Республикасыныц территориясын камтыды. Бул — улкен мемлекет 4ш4ндеп курылым, каз<рп т!лмен айтсак, автономиялык белплер), ягни езпццк эк4мш{л)к, баскару жуйес) бар б4ршама дербес улыс ед). Ас- танасы — Сыр бойындагы Сыганак шаИары болды. Кек Ор- дада бил1к журпзген хандар да Шыцгыс ханныц улкен улы Жошыныц эулет:нен тараган ед1 , б!рак Ак Ордада, Ед!лдег} Сарай каласында хук1м курган улы ханныц дэргейже бас уратын. К ек Орда журтшылыгы ездерш Ак Орданъщ б!р белшеп санайтын. Согыс кундер)нде кай тараптагы жорык пен урыста болмасын, Алтын Орданыц мыц сан эскерЬпц сол канатын курайды, бей61т кундерде улкен улыстыц Т1рш4л 4к-мерейш ен бетен муддес! болмайды. Б!рак жер жагдайы, кешнцон ыцгайы, шаруашылык кеб1 Кек Орда­ ныц езыццк сипатын калыптастырады. Б[р жагы Тарбагатай мен Ж е т к у , б4р жагы М ацгыстау мен Нарын кумы, туст:кте узын аккан Сырдария, тер)ст)кте Туменге, ¿¡б!р тайгасына дейш п улан-гайыр коныста шалкып-толкып отырган айбарлы журт сол кездщ езш де-ак саяси, б1рл!кпен коса этникалык тутастыкка да ие болганы байкалады. Егер Кек Орда деген сезд{ белпл) б1р тарихи кезецге тэн шартты атау деп есептесек, территориясы женшен алганда да, халкыныц тайпалык курамы женшен алганда да бул куатты улыс — ортак емес, белш ек емес, б}здщ ез)М!зге гана тиесьт) мемлекет болатын. Сол бет!нше о рдм ан ы п кету]м4з де мумкж ед), б^paк ойламаган жерде улыстыц берекесг кашты. Оз заманыныц тарихшылары акылды, кайсар, жаужурек эм1рпн деп багалаган Барак хан кезект! согыстарыныц б4р!нде, урыс !0

усгщде, жагаласкан жау большая емес, ез эскериоц катарындагы опасыздан — осыныц алдында гана багынып, кызметше ^¡рген ногай мырзаларыныц арам жебес:нен ж а- зым табады. Бул — 1428 жыл. Нэтижес4нде, б1ржола ыдырау дэу1рше кешкен Алтын Орданыц шыгыс белптнде де елд1ц цаймагы бузылады, журттыц берекес! кетедь Б илике умтылган султандардын эркайсысы ез!нше шагын хандык куруга тырысады. Ацыры, солардыц 1ш4нде Жошыныц тагы б ф улы Ш ибан эулетш ен шыккан Эбмкайыр ханнын багы кетеритед!. Эбищайыр аз гана уакытта бурынгы Кек Орданы калпына келт)ргендей болады, б1рак толык б!рл1кке жете алмайды. Ежелден ел билеген баска аулеттер кару кетер4п кыркыса бастамаса да, Эбищайырды тактан тайдыру жо- лындагы саяси куресш токтатпайды. Бул арада бар кмтипан так таласында гана емес едь Эрб1р султаннын артында канш ама журт бар, ец улкен кайшылык — елд]ц т)рл!К-тынысынан, даму багдарынан ту- ындаган. Эбшкайыр Орта Азиянын отырыкшы аймактарына бей1мд1л 1к танытады, соган орай елд1н турмыс жайына да, эдет-салтына да баска тургыдан караса керек. Ал Эбмкайырга карсы топ — Орда-Ежен, Т окай-Т ем 1р эулет1 еж елп дэстурд! бер!к устанып, ата салтын бэршен де жогары койган сиякты. Уакыт оза келе саяси курес ашык жаулыкка уласады. Кеше гана Кек Ордада тежеус)з бил ¿к курган Орыс ханнын урпактары Керей жэне Жэн4бек султандар Эбмкайыр билМяен бас тартады да, соцына ерген барлык журтымен туп кетерше кэпип, Козыбасы дейтш байтак коныс пен Ш у езенмпн бойьыща дербес хандыктын туын кетеред!, бул жана улыс Казак Ордасы деп аталады. Ортагасырлык атакты тарихшы Мухаммед Хайдар Дулатидщ куэландыруы бойынша, бул окига 1456 жылы болган. Осы 1456 жыл, еркпщж ансаган Керей мен Ж эю бек жана б1р улыстын дербест)пн жариялаган шешуш: окига — халкымыздын тарихындагы кезенд!к кубылыс, мемлекетпк курылым бастау алган, казак деп аталатын, жацгырган эт- ностын дуниеге келген мезгип деп есептелуге ти1с. Керей мен Жэшбектщ сонына ерген, казак болып бел)нген журттыц эуелп саны — ек1 жуз мындай К1с1 екен. Сол заман ушш кеп халык. Б1рак байтак улыста калган туыстарынын саны будан алты-жет1 есе артык болатын. Шу бойына, Алатау етепне орныккан журт б)рак куш жинап, езйнн саяси жагдайын ныгайткан сон, бурынгы Кек И

Орда жерш тугел кайтарып алу жолындагы куресш бастай- ды. Керш4лер!мен журпзген carri согыстар нэтижес!нде жэне колайлы тарихи жагдай аркасында айналасы он жыл- га толар-толмаста улкен куатка ие болады, (М. Моеауын. К азак тарихынын элш пес!\", 1994, 12— 17-беттер). Сонымен, тарихца цатысты шыгармалар мен жазба кужаттарыныц цай-кайсысында болсын К азак Ордасынын ен эуелп óeciri тербелген пут мекен Шу en¡pi мен Козыбасы алкабыныц арасы екенш ангара мыз. Ал, енд1 осы Козыбасы буг1нде кай жерде деген занды сурак туындагалы оны эрк:м эр сакка ж упрт!п, К,ордай жотасында, Шу езен тщ бойында, Бетпакдала мен Хантау енф!нде деген болжам айтып жур. Осыны непзге алып, \"не болса да 6api ез!м1зд!н казакты н жер1 гой\" дей салу га да болар едь Bipan 1997 жылы маусымнын 18-де геология-минералогия гылымдарынын докторы, профессор Эдьтхан Байбатша, жа- ратылыстанушы Молдияр Сер<кбаев, суретыл Муратбек Нурлыбаев \"Егемен Казакстан\" газетше жазган \"Козыбасы — казак хандыгынын туы *пг!лген ж ер\" атты макала осы дудэмалдардын бэр1не дурыс api дэлелд! жауап тапканын айтуымыз керек. Олар; \"К азак хандыгынын туы алгаш желб)рей т)г)лген Козыбасынын кай жерде орналасканын аныктау ете манызды мэселе. Бул nenT¡n кекей)нде журген сауал. Онын жауабы тарихшылар мен зерттеуиплерд! та- лайдан толгандырып келед). Осы туралы эр турл4 ойлар мен п)к)рлер де айтылуда. Профессор Санжар Асфендиаров !935 жылы \"Козыбасы — Кордайдын Таргапка карсы тусындагы жайлау\" деген. Козыбасынын кай жерде екенд!гш аныцтаганда Казак хандыгы курылган кездеп елд1ц, мемлекеттерд4н саяси- элеуметт)к тарихи жагдайын да ескеру керек. Казак хан­ дыгынын дуниеге келуйпн алгы шарты болды деп Моголстан (билеуш!С1 Есенбуга хан), Мауреннахр (Жуже хан) жэне Дейгл К.ыпшак (ЭбЬчкайыр хан) мемлекет- тернпн арасындагы кары^-катынастардыц ш иелеш еут айту керек. Осыган байланысты Эбьлкайыр ханнын карамагындагы султандарга кысымы а рта туст:. Ж эжбек пен Керей султандар туындаган жагдайды пайдаланып, ханнан арасын аш а бастады. К,алмактардыц шабуылынын жи!лену1 ездерше караган елд: сонынан eprin, алые аймактарга кеш тузей бастаган султандарды тезге салуга Э бмкайы р ханнын мумкщ щ п де азая берд4. Ж этбек пен Керей султандар Эбшкайыр ханнын орда- сынан алые жерде туруды гана емес, Дешт4 Кыпшактын

аумагынан шыгып кетуд1 ойластырганы анык. Туратын ме- кен тандаганда, олар ездерше кезкарасы тузу Есенбуга ханнан Моголстанды паналатуды сураган. Есенбуга Моголстанныц Шу ангарындагы бил!гш элс^рете бастаган Жушс ханнын эрекеттерше пандай амал жасауды ойлап жургенде, Эб)лкайыр ханнан кашкан султандардын титепн орындау аркылы осы мэселеш шешуд!ц де орайы келд1 деп пайымдаган болар. Онда, Ж эш бек пен Керей султандарга Моголстанныц батыс жагын 6epin, осы жерлерд1 nayirtcis аймакца айналдыруды кездеген! де айкын. Козыбасы жайлауын мекендеу Ж эшбек пен Керей султандарга да ти1мд< едь Бул Эбш кайыр ханнын колы жетпейтш жер. Шу езен!шн ацгарындагы Жушс ханнын эскерлершен eKi арадагы б т к тау жоталары калкан болар- лыктай. Таяу батысындагы К!нд1ктас, n a3ipri Кордай ж ота­ лары жауга урымтал жер болгандыктан, Жэн!бек пен Керей бул ауданды мекендеуге тандай коймасы туаю кть \"Тарн-х-Рашиди\" аудармасындагы: \"...Ш у езешшц Козыбасы деген жер!Н 6epa¡\" дегенд1 оцыганда Козыбасыны езеншн жагалауында болар дегендей жансац ой туады. Колжазбаныц дал iрек аудармасы \"Ш у атырабындагы Козыбасы\" болып шыгады. Егер, Кашгарда немесе Таш - кентте отырып Моголстаннын жерлерш Ш у, 1ле, Балкаш сияцты белгид1 нысандарга байланысты айтканда Козыбасы жайлауынын Ш у ж акта екендМ KepiHin тур. Козыбасы Алматы облысы Жамбыл ауданында, Таргап ауылынан 8 шакырым жердег! Текшетау, Алматы каласынан батыска карай 95 шакырым жерде. Козыбасы Текшетауынын солтуспп жаркабацты турасынан елшегенде 5 шакырым кашыктыкта Улы Ж 1бек жолыныц сурлеу:, каз<рп халыкаралык автокел1к жолы етед). Текшетаудыц ортасында децгелешп Козыбасы тебес: тур. Хан кецесш 8TKÍ3yre тебе ете колайлы, ал оныц айна- ласы халык жиналып, хан жарлыгын тыцдауга, орда кецесше катысуга э д е т жаратылгандай\" деп тайга танба баскандай дэлелд) мэселелерд! алга тартады. Олай болса, Ka3ipri Жамбыл ауданын мемлекет!м1здщ алтын ôeciri тербетшген атамекен рет)нде таныганымыз эбден дурыс болады. Козыбасыны Кордай жотасында, Шу езешшц бойында, Бетпакдала мен Хантау ен'р)нде деген болжамдар Heri3Ci3 . Ce6 e6 i, ол кезде батыста Ш у мен Т а- ласта езендер ангарын 9M¡p Тем:рд)ц урпактары ез колдарынан шыгарган емес, ал солтуспкте — Мойынкум мен Балкаш енфлер)нде Эбмкайыр хан бил!к erri. Аталган 13

жагдайларды ескерсек, 613 айтып отырган Козыбасы Казак хандыгыныц м эйепн шайцауга жайлы да ти)мд) жер екенд!п айцын керыип тур. Жогарыдагы болжамалы жер- лер Казак хандыгынын буына катайып, кулашын ерк!н сер- мей бастаган кей)нг! жылдары гана мемлекетт!ц курамына к)рген. Казан Ордасы курылганда алдымен жасы улкен Керей ак кшзге кетер)Л!п, хан болыпты. Керейд^ц нацты кай жы- лы найтыс болганы белпоз. Одан соц Жэшбек хан эм1р жург)зед1. С)рэ, к а за к журтыныц Эбшкайырды жец1п, б:ржола ¡ргелену! Ж эш бек тусында болса керек. Ж ана хан- дыктын ез!нд)к курылымы мен зан жуйес! де осы Жэн<бек заманында женге тускен сиякты. Ж эшбектщ казак тарихындагы айрыкша тулга екенд!гнпц б)р белпс! — ол халык санасында эулиеге пара­ пар, акылды ар1 эдйпепт эм1рш: рет)нде танбаланган, улттык тарихымызда жай гана Жэшбек хан деп аталмай- ды, Эз-Ж эшбек хан деп аталады. Эз-Жэн]бек — казак журтыныц ¡ргесш б е к т п , ордасын орныктырган улы ханы гана емес, сол халыктын бар иг!Л)гше уйыткы болган асыл урпак, улы эулетт1ц де непзш салушы. Жэшбектен кейш п дэу)рде К азак Ордасына хан болган Керейдщ улы Бурындык, одан кей!н Эз-Ж эш бектщ Улы Эд1к, сосын Касым, сонан сон онын улы Момыш, Момыш- тан сон Эд!ктщ улы Тайыр, одан кейш Жэд)к султан улы Тогым, Тогымнан кейш Ахмет-Озбек хандардын бил)к курганын, одан кейш Хак-Назар, сосын, Шыгай, Шыгай- дан кей1н Т эуекел баИадур хан, Тэуекелден кейш Е а м хан сиякты улы тулгалардыц тарих сахнасынан кер!нгенш б1лем!з. Туган агасы Тэуекел баИадур ханнын ак ел4мшен сон ел бил!пн колына алган Енсегей бойлы Ер Ес)м хан ата тагына да, аскаралы журтына да лайыкты тулга болды. Та- рихымыздын тура осы тусында б:здщ батыр бабамыз Карасайдын ейм{ атала бастайды. Ол туралы деректерд) салыстырып кергенде, Казыбек бек Тауасарулынын жазба- ларымен тарихты терен зерттеген галым жазушыларымыз- дын ¡шшдеп бф егей бьлНр! Мухтар Магауинн)н жогарыда аталган к:табындагы деректп дэйектердщ тура шыгуы сен]М)М)зд! одан сайын бек!те туседь 4398-меш ш жылы Едищщ Хазарга куяр саласына ор- наласкан калм актар аркасын орыска *преп, бфж ола басын бодандыкка байлады. Бул Тэуекелден кейш Ес)мнщ такка отырган кез! ед1. Онын туспк батысында Турсын ханмен м

жараса алмаганын малданган калмантар казак ел ¡не ат койды. Ек1нш) жактан доцыз жылы Таш кенттен Имамкулы да шабуыл жасады. К,азактар женщд!. Ол езйпц улы Ес- кецд!рд! казакты билетуге койды. Б1рак оны казакты ц карт батыры Ж анай ордада елт1рш, казактар бил)к алды. Алай- да, жарты жылдан соц еин жиган Имамкулы кайта кол жиып, казакты катты кырды. Шыгай баласы Ес1м осындай итжыгыс т у а п ж аткан урыстын б)р1нде Жет4суга кашып, кайта кол жинады. Онын колын Ем!лд1ц немерес!, Ж айы кты н бел баласы Ж анай бастады. Ес)мн)ц Жет!суда кол жиюы калм актарга шанш у- дай тид{. Акыры 1619— кой жылы Хошоуттар тайшысы Байбагыс, Д алай батыр кел1с1мге келдь Сонан сон Ес!м хан Алтын ханмен, Ногай Ордасымен сез байланып, 1620 жылы отыз мын колмен ойратка лап койды. К,ара Ерткгге болган бул урыска казак туын кетерген Шапырашты Жанай батыр катыса алмады да, 79 жасында V ол туды жас жолбарыс, он жет! жасар Царасайга колымен тапсырды. Жанай батырдан алган бер!л) байракты би)к устап Царасай 1620 — менян жылы Тобыл бойында согыска к[рген. К узп кара суыктагы урыска Ес1м ханнын ез) бас- шылык еткен. Осы согыста К,арасай батыр ойраттын ек1 тайшысы Тойлыны, К,аракалды катын-баласымен колга тус]р!п, оларды хан алдына жаяу айдап келд:. Ею тайш ы- ны Ес!м хан алдына т4зерлетт отыргызып койып, Царасай батыр: \"Таксыр хан, енд! казак халкынын бет{не караган, казак жерше кезш аларткан жаудын бэр! осылай Т1 зерлейтж болады\" депт!. \"Сен енд1 казакты н К,арасай ба­ тыры болдыц\" деп Е ам хан осы туста айтыпты. Шынында да К,арасай-дыц казак жерннн батысында — Едм мен Ж айыкта, тер1сппнде — Обаган мен Томаганда, шыгысында — Алтай мен Турфанда атынын туягы тимеген жер калмады. ...1664-улу жылы К.арасай урыска акты к рет алпыс ал - ц / ты жасында катысты. Аркас Анкайынан (каз1рпше Ж онгар какпасы) ек1 мыц торгауыт Наймандар мен Ж алайырларга шабуыл жасап, К,арасай мен Агынтай тагы да урыска б1рге ю р т , жауды куыскан. Осы урыста Царасай батыр ауыр жараланып, саптан шыкты. Агынтай батыр да аягынан жа- раланып, аксак болып налган. Енд! катты кайырым куш ке тусер кимылга ж ара- магандыктан К,арасай батыр ел баскару ¡с!не к1р4ст1. Е к1 журттын арасындагы елш!л:к жумыстарда болып, бил1кке

араласты. Ол 1669 жылы Ресеймен келксез журпзуге барган. Бул жолга ол ум)тпен аттанып, орыс патшасы эюмдершен тун!Л!п кайтты. Царасай батыр мен Юш) жуз Ж ет:ру-Тама Тугынай мен Найман-Матай Кеден би ушеу! келксез журНзш, кару-жарак, зецб)рек алмак болды, б1рак орыстар ертен бул кару ез!м1зге пэле болмай ма дегендей мойнын ¡шше алып, казак елимлерж кур шыгарып салды\" дейд4 К,азыбек бек Тауасарулы ез жазбаларында. Осыны ш егелей тусбтш мына б1р дерекке ун'лсек: \"...Ресей патшасы улкен саясаткер, дарьшды колбасшы б)ршш: Петр болатын. Ол Ресейдщ Азия елдер{мен тыныш- тыкта туруын калайды жэне осы максатта бул ел билеу- шмерше жомарттык та керсет:п отырады. Бфац ол Азия елдер] :шшде Ж онгария ханынын сез! мен пэтуаларына кеп сене бермеген. Татищев пен Тевкелевтердщ ес- тел4ктер4не Караганда, патш а Ж онгария жактагы шекара- ларга унем! ала ада п отырган. Ж онгарияга эр турл) себептерд) алга тартып, елипл!ктер ж!бер1п туруды к1ш4рейгенд4к деп есептемеген. Улы П етр Ц азак Ордасымен де байланысты куш ейте беру к е р ек л п н тус1нген. Б4рак Ре­ сей патшасы кешпел4 ем орданын кактыгысы К,ытай мен Ресейд{ц тыныштыкта туруына мумк4нд{к ашады деп са- наган. Туптш тубшде Ресейд!н Азияга шыгар какпасынын \"ки!т1\" Цазак Хандыгынын колында тургандыктан, ре- сейл!ктер бул елге суык кабак танытпау керекткш б1лген. Сондыктан да онын кужаттарыньщ ¿Ш1нде Т эуке, Теле, Цазыбек, Эйтеке, Энет, К,уттыбай, Тиес (кыргыз), Сасык (каракалпак), шакшак Бекенбай, керей Бегембай сиякты би, батырлар, Кдбай, Туманшы, К,арасай, Тогынай, К,олтубай, Келдей, Сары мырза катарлы елш мер туралы маглуматтар болган\" деп жазады \"Кдзак тарихы\" журналы е з ж н 1996 жылгы № 5 санында ш ыккан \"Т эуке хан жэне онын тустастары\" атты макалада. Ягни, Ресей кужаттары- нын ¡шшен табылган осы дерек К,арасайдын елш:л1кке барганын жэне дэлелдей туседь \"Калмактардыц мандай улыстарын Есш мен Тобылдын сагасына дейш кудалаган, Ер^стен асырып, Обька кулаткан Ес)м хан 1627 жылгы улы жорык нэтижесшде Ойрат Одагын ек! жуз жылдык согыс тарихындагы ен ауыр женипске ушыратты. Ес4м ханнын соккысынын ауырлыгы сондай, 61р байрак астына уйысып, улкен кушке айналган Ойрат улысы шылпара ыдырайды. Узын саны ек! жуз мыннан астам жауынгер

торгауыттар Ойрат Одагынан бфжола ажырап, батысца карай ыгысады. Эскери куаты да, жекелей алгандагы сандары да торгауыттан асып тусетш шорас пен дурб1т эуелп коныс — Жонгарга карай кайта шепнедь Букш ойраттып бас бшппне таласкан, енд1 ауыр шыгьшнан цансырап, саялы коныс таппаган хошауыттар Тибетке ет!п кетедь 1627— 1628 жылдары эуелп Ойрат Одагынын ыдырауын калмактын актабан-шубырындысы деп атауга болар ед4. К азак Ордасынын улы ж енк) бук1л Жет!су, Ерт!С пен Ж онгар ен'Р'ндеп тубегейл: устемд!кке жол аш кан ед!, осы уакытка д ей т тура жуз жылга созылган ойрат согысы б:ржола тэмамдалуга ти!с ед!. Б ф а к дэл осы кезде Катаган Турсын ханнын дербес саясаты нэтижесщде К азак Орда- сында сурапыл азамат согысы басталады. К,уат-куш4 бойы- на сыймаган алаш улынын езара кыркысы кез!нде жарак асынган аламаннын уштен б1р1 болмаса да, анык терттен б4р: жер жастанады. К азак Ордасынын карымы кыскарады, жауынгер журттын сертм{ азаяды, алаш рухы ер!кс!3 туншыгады. Нэтижесшде Ойрат рулары уакыт утып, еркш тыныс алады, ес жиып еж елп ерл)к дэстурш табады, жана урпак ес!рш, улыс болашагы жолындагы куреспц жана тэсищерш карастыра бастайды\" — дейд) \"К азак тарихынын э лш п е сГ '. Осы арада \"эттеген-ай\" демеске амал кайсы? Орда ¡шшен онаша отау Т1 гуд1 ойлап, бил<к ушш б ^ с п е с ж ау- герш)Л!кке барган катагандык Турсын ханныц еркек)рек ектемшищ1Г1 болмаса, езара азам ат согысы тутанбас па ед), ынтымагы мыкты, б)рл{п бер)к болса, К азак Ордасы б^р есенпреткен ойратты енд1 кайт!п бас кетертк1зб ей тт жагдайга жетмзер ед!-ау деп армандайсын. Б!рак, Алла- нын жазуы, тарихтын тандауы солай. Сонымен \"XVII гасырдын алгашкы отыз жылында казак елМ н аруагын аркалаган — Енсегей бойлы Ер Еюм хан болса, ойрат журтынын ен элуетт) эм 1рши1ер! — хоша- уыт Байбагыс пен шорас Хара-Хула тайшылар болды. Бул екеу! езара бакас болса да, т[зе косып кнмылдады. Б!рак уакыт озган сайын шорас руынын багы аса беред!. Акыры 20-жылдары ауыр курес кез)нде ел т)зг)н4 Хара-Х улага кешкен: байкалады. 1634 жылы Х ара-Хула елген сон, онын орнын баскан улкен улы Хото-Хоцин-Батур, Тибеттеп Д а- лай-ламанын колдауымен жэне Жонгардагы калмак 2 — 843 17

/ журтынын калауы бойынша Ердене-Батур контажы деген атпен, бук¡л ойрат елш щ эм 1рш:с! болып танылады. Ердене-Батур коцтажы хук!м ж урпзе бастаган !633 жыл — Ж оцгар мемлекет1шц курылган жылы болып есеп- телед:\",— дейд! \"К а зак тарихынын элшпес4 \". \"Баты р тайшы б:р д<ндег!лерд)ц басын б!р!кт1руд! ойла- ды. Оган онын полы ж е гп . [635 — доныз жылы контайшы атагын алды, той жасады. Оган Ш апырашты — Асыл Дэулет би, Найман Токымтай (Тертнара) би, Аргын — Те- меш Нургожа би натысты. Ойрат тойынан бул уш би калмактардын ертен болмаса, б урс^ут казакты шабуга эз[р екенш ¡ш терте т у т п кайтты ,\"— деп жазады Казыбек бек. \"Кара калмактар туп кетеринп, К азак Ордасына аттан- ды. Казак Ордасыныц кiciлep¡ карсы шыгып, согысты, патты кыргын болды. Акыры, кара калмактар женш, Е а м т н улы Ж энпр ханзаданы туткындап экетт[\",— деп керсетед! сол замандагы орыс кужаттары. \"Ж энпр султан калмак туткынында канша уакыт бол­ ды, одан кашан жэне калай кутылды — бул жагы б!зге белг)С!3 ,\" — дейд! 613 дерепне суйешп отырган к{табында М. Магауин. Осы окига туралы мэл!метт! Казыбек бектпн ютабынан окуга болады. \"Карасай батырдын б!р ерл!п — Ж эцпрд! калмак туткынынан босатуы ед1. Ол езМ н жандай досы аргын Агынтай батырмен калмак ¡пине барган. Олар ай батсын деп ауыл :ргес)нде жаткан. Тунде элдекалай ат сугаруга келген калм ак Ж1п тш устап алы п, жай-куйд4 эбден утынган. Ж1птт4н аяк-колын байлап, су басында калдырган. Уйге жакындаганда далага шыккан к!с!ш Карасай \"аЬ!\" деуге муршасын келтчрмей, куре тамырын баса койган. Ол талып кеткенде уйдщ артынан ек! ж т т ¡ргеш кетерш ж 1бер!п, Ж эцпрд! суырып алган... К е т н билсе, далага ш ыккан Баты р контайшынын ез{ екен. Ол ер- тецше тусте гана есш жиган. Сейтш Батырдын казакка де­ ген кеп бурынгыдан да арта т у с т , южнпп, терк:не сыймай журген. Аттарды экелш , хан улын м!нпз[п, жан-жагына караса, Агынтай жок... Карасай батыр келш байлаулы калмактан сураса, ол калмак ауыл жагын нускапты. Сэлден кейш кетер4п алган б1рдемес! бар, туйедей болып Агынтай батыр келед!. Сейтсе, Агынтай батыр: \"Мына ханнын кызын ала кетейш деп барып ед!м\" деп-п. Ол контайшы кеш1ккен сон

артынан ш ы к д а н Батырдыц катыны екен. Муны 61лген сон эйелд) ат кетше салып елге ала кеткен. Е ам ханды алдына келпрмех Батыр осыдан кей!н урсыса келген...\" \"1640 жылы Батур контажы Тарбагатайда Буки! монгол курылтайын шанырады. Цурылтайга терт ойратпен коса жет! халха, Ед!лге еткен торгауыттар да катысады. Сейтш буки! монгол улысы б!рл)кке келед!, ойрат-халха журтынын болашагы у ш т аса мэщц Цааджин бичиг\" — \"Улы зан\" кабылданады. К.урылтайдан сон карымы узарган, бедел! артып, бил!п кушейген, бук!л Жоцгар журтын кыл шашакты кызыл ту астында топтаган Батур контажы 1643 жылдын сонында, хакаган кыста К,азак Ордасына карсы улы жорык ашады. Бул кезде сайыпкыран колбасы, кереген саясатшы Ж эцпр султан Еуропа журтынын от каруын игере бастаган ед!. \"Ж эцпр султаннын алты жуз эскер! бар екен\",— деп жазады 1644 жылы жазда Жоцгарга барып кайткан орыс елш!С) Г. Ильин. Ел ш етте жау тигенде алты-ак жуз эскер тапкан халыкта канша куат бар?! Осынын алдында гана терт тараптагы тынымсыз согыска тумен-тумен эскер шыгарып, жакын керпнлерМн б э р т ойсырата жецген айбарлы улыстан небэр! алты жуз ж!пт тапкан эм4рпнде не касиет бар!? Цисынга келмейд4. Б^рак орыс елш!С! атап керсеткен алты жуз эскер — акикат дерек екен. Тек Ж эцпр султаннын барлык эскернпц саны емес, онын б!р бел)п гана. 6 з заманында-ак Салкам Ж эцпр, ягни Айбын- ды Ж эцпр атанган Улы К,азак бастаган калын колдыц Еуропалык от карумен жарактанган екп!нд! тобы — Салкам Ж эцпр жасагында мылтыкпен каруланган алты жуз атар- ман бар екен! 1643— 1644 жылдаргы ойрат-казак майданында Салкам Жэцпрд!ц от карулы арнайы жасагы болуы — К,азак Орда- сыныц гана емес, буки! Орталык Азиянын эскери ж ерш деп езгеше окига,\"— деп бутан М. Магауин ерекше бага беред<. Сонымен б4рге ол: \"Б1р1ншщен, Ж эцпр султан бастаган Казак Ордасы мен б{ржкен ойрат-халха арасындагы атакты согыс 613Д1Ц тарихшыларымыз бен жазушыларымыз айтып жургендей, Батур коцтажы уйымдастырган туткиыл, келте жорык емес, мукият ойластырылган, жауласушы ек! жак та ездер)тц барлык куатын жумсаган, нэтижеонде элденеше айга созылган кец келемд! кан майдан болды. Екыпмщен, Ж эцпр султан калмактыц елу мыц кольш 49

небэр1 алты-ак жуз адаммен женд! деген т у а т к баланын мактаны, кисынсыз ертеп. Тарихи кужаттарда накты ата- латын, Салкам Ж энпрд! шынында да улы женкке жетк4зген алты жуз адам — казак эскерлер)тн сауытбузар, екгпнд] тобы, сол замандагы куд1ретт) кару — курк4рей атылатын коргасын окты мылтыкпен каруланган б[р гана бел)п. У ш тш щ ен, Батур контажы он мыцнан астам тандаулы сер1пнен айырылып кансыраган, бурын кермеген от карудын думпу{нен есенг!реген т а к т а Ж энпрге кемекке жиырма мын эскермен Ж алантес бид1н келш жету!. Б1р1ккен ойрат-халха эскер!н талкандау жэне ел ш еттен асыра куып тастау — К.азак Ордасынын тарихын- дагы ен данкты окигалардын б :р болды\" деп, масаттана талдап жазады. Ал енд: осы окнга туралы Цазыбек бек калдырган ше- ж4реге назар салсак, пэлендей алш акты к байкалмайтынын ангаруга болады. \"1643 — кой жылы Алтын ханнын улы Омбы, ойраттын баска бШкт! нояндары казакка кайта лап койды. Жолындагы кыргыздарга керсетпеген корлыгы жок, эбден оларды таптап кеткен калмакка Ж эн п р мьщга жетер жетпес колмен карсы турды. Ойраттар елу мын болатын Ж энпр колынын б!рсыпырасын тау арасына жасырып, оган москалдау батыр Жнембет пен Жаксыгулды калдырып, жас батырларды К,арасайга бастатып, жаудын желкес)нен келуге тау айналып кетп. Лабастагы Доныз тауга алансыз, ерк)н к)рш келе жаткан калмакты Ж эн п р адамдары таса- дан атып, кеп адамын кырды. Сай ¡пинде уйлыгып, сасып- салбыраган калмактарды желкес4нен келген Ж энпр мен К,арасай колы аяусы з шапты. Н ак осы сэтте артынан 23 мыц колмен А л ты н — Эл <мулы — Т ерткара Ж алантес баЬадур келмегенде казак колынын жагдайы элдекалай бо- лар ед). Баты р он мындай адамынан айырылып, шегшуге мэжбур болды. Сотые осылай ж ен'спен аякталуга т и к ед{. Эйткеш, Ж энпрдщ жет1 жуз! бэр1 \"сен тур мен атайын\" — Царасай, Агынтай, Ж нембет, Сарыбука, Кексерек, кыргыз Кетен, Табай баты рлар — эрб4р! жуз к1с4ге татнтын ул бо­ латын Ж алантес баИадурдщ ж е т т!п*п бел ¡к ед1. Осы дода урыста уш адам ерекше кезге тускен. Олар: мерген Дулат — Ж аксыгул, Аргын Токан баласы К,омпай батыр, Ш апы- ратты Алтынайулы К.арасай,\"— дейд!. К,азыбек бект1ц бул жазбалары атасы Матайдын кагазга тус1р1п кеткен деректер! непзж де жазылганын ес- керсек, аталмыш согыста от каруынын колданылганы тура- 20

Жамбыл ауданыныц эк!м} Тоццожа Естенулы лы айтылмаганын да тус:нуге болады. Сол кезде казак, пен калмак санасына сыймайтын кару жайлы сешмс!зд:к болган шыгар, мумк4н баска да б)р себептер[ болуы. Ал енд! осы ек< деректен сараптай келе ортак б:р туж ы - рым туйсек, К.арасай батыр бабамыздын казак тарихында ен алгаш колына от кару устаган сарбаздарга басшылык еткешн керем13. Демек, батырдын ез! де жауына семсер олтеумен гана тынбай, ок жаудырган боп шыгады. Аныз энпмелер аркылы жеткен шeж^peлepдe К.арасайдын буг1нде кездщ карашыгындай сакталып келе жаткан кара босагасыныц мандайшасы б4р кезде Ес)м хан- нан тартуга алган ак отаудын журнагы дел!нед]. Олай бол- са, ханнан ауыскан киел! жэд:герге Ес1м т н , одан бурынгы айбынды хандардын колы тим егенте, т)пт! Тэуекел, Хак- Назар, Керей-Жэн!бек хандардан бер) урпактан урпакка мура рет!нде уласып келмегенше к:м кепЬчд!к бере алады. Эрине, багымызды асыра сейлеп, барымызды дэрштей багалау канымызга с)нгенд!ктен осылай айтсак та жараса- 2!

ды. Шындыгына келгенде, осыдан терт ж уз жыл ж е т т с бес жыл болган Царасайдай батыр бабамыздан калган мандайшадан баска кене мурагат казакта некен-саяк шыгар-ау. Олай болса, батырга Ес1м хан тартуга усынган киел! ак отаудын бупнг! кунге жеткен касиетт) белшегш тек кана Карасай батырдын емес, осыдан бес жуз кырык жыл бурын кереге жазган К азак Ордасынын кезпщей керсек дурыс болмай ма?! 0м1рппн кырык бес жылын согыста еткерген, ойрат- тарга ойран сап камал бузган каЬарлы Царасайдай батыр бабамыз ж е т т с уш жасында, 1671— доныз жылы тамыз айында дуниеден етт! делшед: деректерде. Тарихымызда тендесс!3 бил¡к курган Енсегей бойлы ер Ес!м хан мен онын, айбынды улы С алкам Жэнг1рд1н эрдайым алгы шеп- теп батыры болган, ел ти н к мэм!лес1не араласып, ен алгашкы от каруды игерген, батырлыгымен артына ешпес 13 тастап, бук1л 64р тайпаныц уранына айналган К,арасай Алтынайулы бабамыздыц жаны жэнатта болсын! Алаш улыныц Актабан-шубырындыдан сон кайта оцалуы, Ц азак Ордасынын кок ала туы кайта кетер!лу1, бурынгы кенере толып, ежелг1 куатына жетпесе де, б1ртутас, куатты мемлекет р е т т д е калпына келу! — Абы- лай хан ес)м]мен байланысты. Абылайдыц аруагы кетер1лу: — жиырма жасында. Ж онгармен арадагы улкен согыстардыц б1р4нде ешк1мге мэл^миз жас ж 1Г1т Эб)л мансур ж екпе-ж екке шыгып, калмактыц бас батыры, контажы Калдан — Серентн жакын туысы Ш арышты апгпред!. Эб1лмансурдын ж екпе-ж ектеп езгеш е кайраты, одан соцгы жаппай кыркыстагы батырлыгы халык санасына айрыкша эсер еткен. Турк:стан туб!ндег1 Карнак каласын билеген, жауга метр!мс1зд!Г1, ержуректпп у ш т Кашшер Абылай атанган улкен экесМ н аруагын шакырып, Абылай- лап ат койган Эбьлмансур жен!ст! урыстан сон улкен абы- ройга жетед:, Орта жуздщ султаны деп танылып, казак даласындагы ен беделд! эм1рш!лерд)н б:р1не айналады. Будан сонгы жерде Эбммансур ес1м1 умытылып Абылай атанады. Улыстагы бар ок!м, ол да Салкам Ж энп р эулет1, 22

Э з-Т эуке ханныц немерес) Эбш мэмбет ханнан етш , кун* кеше жалац кылыш, жалгыз атлен журген жиырма жасар Абылайдыц колына кешед1. Бул арада Абылайдыц ерл!к кейпше, акыл-парасатына бас урып, бар бил!кт! нолынан берген, бакастын, кундест1кт! бшмеген, алдагы уакытта езгеше тугая ¡юнщ акылшы агасы, кенеспн хан дэрежеимен шектелген Эбьдмэмбетке бас имеске болмай- ды. Жиырма жасында бил)кке жеткен Абылай жарты гасырга жуык узак уакыт бойы, тура кырык сепз жыл ек!м курады. Эрине, Абылай eMipi барлык уакы тта 6 ip денгейде болган жок. Эуелде Орта жузд!н гана султаны деп есептелсе, мезпл оза келе буки! казак журтыныц улы ханы дэреж есте жетед). 1740 жылдардан бастап еж елп К,азак Ордасынын уштен ек1 бел^ш де бил1п журген Абы­ лай гасырдын 60-жылдарында казактын уш жузше тугел иек артады. Кеп узамай-ак Абылай сонау Тэуекел хан, Ес4м хан заманындагы, С алкам Ж э ц п р , Э з-Т эу к е зам а- нындагы еж елп К,азак Ордасын калпына келт1ред!; сол кез- деп тарихи кужаттардын айтуынш а, 1771 жылы казакты ц уш жуз1 — Улы жуз, Орта жуз, Шш1^жузд'н хандары мен султандары, билер: мен батырлары, барлык нп жаксысы Турк{стан каласында, мусылман эулиес! К,ожа А хм етпц касиетп кумбезшде ата журтыныц еж елп дэстур) бойынша, Абылайды ак ки:зге xeiepin, уш алаштыц ханы деп жария- лайды. Содан 1781 жылы дуние салганга дей1н Абылай К,азак Ордасынын улы ханы ретшде хук)м етш , бшик кура­ ды. Озшщ жауынгерлж жолын данкты жекпе-жектен бас- таган Абылай хандык жолын да ат устшде аяктайды. Казактыц ежелг! каласы Ташкентт! дэргей1не келт1рген жен1ст1 жорыктан кайткан сапарында, Арыс е зе ш т ц жагасында кайтыс болады. Артында отыз ул калады. Кейш Есенгелд1, Саржанды, Кенесары, Наурызбайды, Шоканды, Сыздыкты тугызган эулет. Ата данкына лайык мурагерлер. Десе де, Абылай ханныц ец улкен Myparepi, ешпес эулеп — артындагы журты екен. Сагы сынган, журеп жы- рымдалган ек! гасырлык, топалацнан сон багы кетер)Л1п, ес жиган, К,азак Ордасы аталатын еж елп мемлекетш Казакстан Республикасы деген ейммен кайта курган, алда кандай кнындыктар турса да елд1к санасын сактайтын, урпак ecipin, ата конысында бер)к еркен жаятын казак де- ген халык екен. Сол халыктыц аркасында Абылай салган жол, Абылай улпс) бупнп кунге уласып отыр. Осы орайда, Абылай заманыныц, дерект! кужаттарда 23

нацты аталатын, тарихи анг!ме, жырлар мен ежелп эдеби мураларда бой корсететш, халын жадында бер[к танбаланган аруакты батырларын еске ала кету лэз!м. XVIII гасырдын ушшш! ш ирепнде Дурбж-Ойратты тоздыр- ган, Мэнжу-Цин баскыншылыгына карем кайтпай курес- кен, торгауытты талкандаган, кыргызды Алатаудан асырып, езбек эм 1рш1лер[н тэубасына тус!рген, сейлп жи- ырма жыл бойгы тынымсыз майданда Алаш уранын жангыртып, Абылай ханга уш жуздщ Т1зпн!н устатцан, К,азак Ордасын кайта кетерген, ен атанты колбасылар: Царакерей Цабанбай, Цанжыгалы Бегенбай, Шапырашты Наурызбай, Муй;зд! Отеген, Нуралы хан, Эбьчпешз султан, Ералы султан, Э дм султан, Орыс султан, Жанатай, Баян, Малайсары, Олжабай, Керей Ж эшбек, Актамберд), Ж эпек, Берд!кожа, Тш еуке, Сагымбай, К.улеке, Ж аугаш , Дат, Кекжарлы Барак, Цулашбек, Турсмнбай, Нар&уга, К,ожаберген... Булардан баска Ж абай, Сырымбет, Байгозы, Елш)бек, Сары, С эн тб ай , Мамыт, Молдыбай, Тансык, Оразымбет, Дершсалы, Райымбек, Шынгожа, Айбас, Ж а­ наза р тагы баска ондаган батырдын ес1мш атауга болады. Осы ерлердщ акыл-парасаты, кажыр-кайраты, тегшген каны — буки: казак тарихын еж елп арнасына кайта тус4рд1, ултынын мерейш (хн рт, журтыныц болашагын айкындады. XVIII гасырдын алгашкы ширепнде б!ржола тозгындауга бет алган, одан сонгы жиырма жылда жер бет)нде калу-калмауы безбенге салынган казак, ел1 гасырдын орта шенщде Абылай ханнын жебеу[мен кайта ирлед), ек! жуз жылдык согысты тубегейл! жен!спен тэмамдады, будан сон халык басына тенген, бурынгыдан элдекайда катерл: сындардын б э р т абыроймен аман еткердь < Абылайдан кей1н хан кетерьдген Уали тек Орта жузд1н гана эм4рш!С! саналды. У элн хан Абылай жорасы бойынша, б1р жагы Ресей, б:р жагы Цнн патшалыгымен ел ил алма- сып, журт амандыгын сактап, ел ¡ргесш бер1к устауга ты- рысады. Бф ак, шын мэтс)нде, Ресей боданына айналады. XVIII гасырдын сонынан бастап б4рте-б)рте ежелп еркщд]Г!нен айырылган Ц азак ел1 кулдык камытка кенд!ге алмайды. Ж ер-ж ерде улкенд1-к)ш 1л! кетер)л!стер болады. Абылай ханнын б!р улы Цасым султаннын балалары Цазак Ордасынын шанырагын кайта кетеру жолындагы курес)н бастайды. XIX гасырдын 30-жылдарында ашык курес жо- лына тускен Кенесары султан букм казактын улт азаттык кетерииснпн кесемше айналды. К,азак Ордасынын 24

тэуелс)зд!пн жариялады, ежелп ата салты бойынша, ак KMÍ3re кетер!л1п, уш алаш тыц ханы сайланды. BipaK Кене- сары бурынгы аталары сиякты бук!л Казак Ордасына билж жург}зе алмады, бар OMipi курес уст!нде e rri. Акыры мура- тына жетпей, ак, жолда шэй4т болды. Абылай олгеннен сон бутарланган, элденеше иел1кке белшген, кансырап, калжыраган Казак елi Кенесары тусында бой керсетт, кайта серпщд:, бугауга кенбеген мындаган азаматын курбанта шалып, болашак урпакка ешпес аманат жуктед). Бейуакта туып, аруак, кудай алдындагы бар парызын етеп кеткен Кенесары — Казак Ордасынын ен сонгы ханы болды. Bip сезбен айтканда, б4зд!н К азак Ордасы деп аталаты н улы мемлекет!м!3, б13Д)ц казак журты, алаш улы деп ата­ латын ер халкымыз тура уш гасыр бойы букш Орта Азия кауымын Ресей баскыншылыгынан коргап турды. Каншама заман бойы ез)шн тэуелс{зд4пнен айырылмады, туы жыгылганнан кейш де карсылыгын токтатпады. Сейт1п, уш жуз жыл бойы ¡ргедеп езбек пен кыргызга, TypixneH мен тэж!кке гана емес, алыстагы ауган мен парсыга, пуштун мен унд)ге катерл! жаудын карымын жетк:збед!. К азак Ор­ дасынын, б!здщ туган журтымыздын элем халыктарынын тарихынан лайыкты багасын алуга т и к улы icTepiHiH 6 ipi, мже, осындай. (М. Магауин, \"К а зак тарихынын эл!ппес1 \" 1994 ж.). Иэ, данкка да, касфетке де толы эткешм)з осындай екен. Жер бетшен мулдем жогалып кеткен жонгардын тагдырымен салыстырганда myKipmLniK деуге турады. Десек те, буг1нде дуниеш TiTipeTin уысында устап турган Ресей мен Кытайдыц кыспагындагы атам екетм !здщ шекарасын будан да байтак келемде сызган бабаларымыз ауызб1рл]пн сактап, кей туста агаттыктарга жол бермеген болса, бупнг1 жагдайымыздын элдекайда баскаша боларын кез алды- мызга елестетчп, ¡шт}ц удай ашитыньш да ж асы рмасак ке- рек. Табигатыиан дарынды, эскери стратегияга да, енер- 6útÍM, гылымга да бетм ди нп еш бф улттан кем емес казакты н еткешне екшгеннен енд) келш -кетер жок, барга тэуба кылып, болашакка улкен ум^т арту парыз. Сол уынн де канымызда калган ерл<к пен ерлж тщ рухын кастерлеу4м13 керек. Осы топтама ж инакты н негЬг) езе п саналатын Карасай батыр бабамыздын мерейтойына жэне ауданымыздын 70 жылдык салтанатына арналган дерект! 25

дуниелердщ элкиссасын, эрине, ел коргаган батырларга ар- наймыз. Царасайдан Keninri кезенде батырлыгымен ерекше данхка беленген, 1729 жылы калмахтын Ш амалхан, Цасхелен сынды батырларын жепе-жекте елт1рген, 1750— 1752 жылдары жонгарларды Турфаннан асыра куып жец{ске жеткен, Абылай хан тусындагы айбьшды колбасылардын 6 ipi — Ш апырашты Наурызбай батыр. Наурызбай Куттымбетулы Телем)с немерес: 1708 жылы cayip айында туыпты. 1723 — коян жылы жонгарлар шабу- ыл жасаганда он алты жасар туб)т иек балан ж)Г)т Наурыз­ бай ara-ÍHMepiMeH 6 ipre согыс салган алехпен, кугын-сургжмен ж у р т , тез шираган. Ол х азф e3ÍMÍ3 OMip cypin жаткан ауданда, Ж алпактас, CepixTac деген жерлерде жапырып жау куган, он мын сарбазга холбасшылых жа- саган нар. Бул атакка К,озыбасыда не болып, ертес)нде Наурызбайдыц Дегерестщ астына шатыр т:ххен жер) xa3 ip Басбатыр аталады . Дене 6 ÍTÍMÍ адам баласында сирех хезде- сетш, белекш е жаралган баИадур xici болган. Батырдын колынан кек сунпсш жетп)С жаска дей4н тус1рмеген!н, казак жерж жонгарлардан тазартканша дамыл таппаганын тарих б!лед1. Ол 1781 жылы кайтыс болган деп херсет1лед1 жазба деректерде. \"Муй!зд! Отеген\" деген атпен белгии Дулаттан шыккан эулие бабамыз Отеген Отегулулы да XVIII гасырда жоцгарларга карсы актык айкаста ересен ерл)х керсеткен батыр. 1729 жылы Отеген жаумен айкастын ец 6ip шешуш) сэтшде жонгардын Ботхишар атты бас батырын жекпе- жехте an rip in , кей1нг! улы жен!ске жол ашады. Ботхишар оте тэс^кой, казак десе каны кас, калмак ханынын тек казо з орындаушысы емес, axeci, атасы сонау Батыр контайшы согысынан 6epi кок)репнде xeri кайнап, тамырында каны каткан кэд1мг4 каныпезер жау ед1. Терт жарым мын калмак Ботхишарды xeóipex ардактайтын, api тындайтын. Сол Ботхишарды Отеген батыр Узынбулактагы Кекбет- кейде ж екпе-жек шыгып жер жастандырды. Осы окига та- рихи жазбаларда былай суреттелген: \"Аргы беттен кула мшген Ботхишар шапты. Ортага exeyi жетхенде, найзала- рынын ш ак-ш ак еткен дыбысы шыкты. Арада бие сауым уакыт еткенш е eKi батыр 6 ip-6 ipiH алыса алмай, 6ipiHe-6 ipi найзасын да, кылышын да дарыта алмады. Ещц салден соц эбден терлеген, денес4 кызган аттардыц дыбысы да шыга бастады. Калмак куласы шыдамай api бурыла бергёнде, 26

/ Этеген Ботхишарды буй!рден сайып лнбердь Ботхишар ат- тан аунады. Дарымады деп турдык б:з. Б!рац Этегешпн к4рш кеткен найзасы шыкпай, ол эл 1 ат уст1нде ед). К,ос колдап кайта тартканда, шамасы суырылды бмем, Ботхи­ шар аттан кулап бара жатты. Цалмактар жагы шулап кетт!\". Этеген батыр Ботхишарды елтфген сои калмактардын басы косылмай, белдесш куреске тусе алмай, каша урыс салады. Ж эие бф беткей кашпай, б1рнешеге белМ п кашады. Батыр жайлы будан да терец!рек бм уге куштар окырман болса, ол туралы кептеген кунды деректер камтылган Суй)нбай бабамыздыц дастаиы, сол сиякты кей)нг4 кездерде жарык керген материалдар ж етк1Л1кт! екенж айткан дурыс. Актабан-шубырындыдан кейш Абылайдыи акыл-айла, парасатына бас иш, ынтымагы бф!ккен ел жауына жасын- дай тиген кезде Уйс!ннен ш ыккан улы батырлардын ¡ш)нде Албан Хангелд!, Суан Елт)нд), Ботбай Семен, Ошакты Санырак, Шымыр К,ойгелд4, Т еле бид!Н ж а к ь т !тл ер : Сенк!бай мен Шойбек, Царакалпак К.ылышбек, экел1-бала- лы Сатай-Белек, Суан Багай, Айкым Кекбарак, Шыбыл Мэмбет, Шапырашты Цазыбек бек Тауасарулы жэне оный батыр перзент1 Цаскары, К,арасайдьщ урпантары К,аумен — Дэулет — Ж эпек жэне баска да аруакты батырлардын ес!М! ел аузында налган. Солардын ¡шшде буки! б ф улыс Албанныи уранына айналган Райымбек батыр да бар. Оныц Сан^орыктарда кезге тускен ерён кимылдарын, калмактыи Бадам батырын жекпе-жекте елтфуш былай койганда, жайшылыкта сарбаздар жасагын согыс енерше баулуы, ауылдас агайындарын епншШ к кэсшт: уйретуге умтылысы, Белек батырмен сер!ктес!п Ж онгарга елши!1к жорыкка ба- руы каЬармандык тулгасын ецселенд!ре тусед). \"Ел:м согыссыз ем:р суру ушш согысып журмш!..\" дейд! екен Райымбек б а т ы р .О л ем ф сурген кезен халкымыздын тарихындагы ей б:р ауыр кезеи ед!. К,азак казак болып, ел болып кун кеше ме, элде езш е д е т н п улы империялардыи кебш к и т , жер беттен б!ржола курып ке­ те ме деген сындарлы тагдырга тап келген туста осы ба- тырлар мен билерд:и, ел т!згйпн бер1к устаган айбынды хандардын шешуш) кызмет аткарганын ешкашан умытуга болмайды. Жогарыда аттары аталган аскак айбынды батырлар кш кей)нг1 лекте К.арасайдыц т:келей урпактары К.араш, 27

Жамбыл ауданы HKÍMHH.iiriiweri бас косу Жамбыл ауданы 9KÍMшинк y\"i

Цашке, Саурык, Сураншы, Сыпатай, Сарыбай, Сатай сиякты тагы баска сайыпкырандар жалгастырды. К,2 расай батырдыц 6 ip баласы Туржпеннщ Ж арлыгап атты баласынан туган Цараш батыр ел in сырткы жаудан коргауда атагы кепке мэл1м болган ерлердщ 6ipiHeH сана- лады. Кенекез карттардьщ эцпмесш е суйенсек, ол экес1 Ж арылгаптьщ отыз жет! жасында, 1726 жылы туып, сеп з мушелге !лЫ п кайтыс болган. Демек, 1823 — сиыр жылы дуниеден етед). Жогарыдагы тарихымыздан белг!л1 болгандай, Абылай ханнан кейж п К.азак Ордасынып тынысы тарыла беред! де, букш оцтуст1к sn ip 6ip re-6 ipTe К.окан хандыгынып тел1мше тусед:. Цандас кауымга, мусылман журтына карадык деген- нен баска казакта алданыш калмаган заман. Он тогызыншы гасырдын бас кезшен бастап кушейе тускен кокандыктар ел!м!зд1ц кептеген жерлерш басып алып, ез устемджтерш журпзед!. Олар Омар ханнын (1808— 1822 жылдары), Мухамед Эли Мэдел! ханнын (1822— 1842 жылдары) куд:рет1 журш турган кезде казакка т1зе батыруды бурынгыдан да кушейте тусед1. Жергипкт! халыкты ездерш!н ежелп ата конысынан ыгыстырып, шуйпн жер- лершен айыра бастайды. Алым-салыкты кушейтед1. Жалпы жер жэннаты саналатын Ж епсудын кэусар ауасы мен куйкалы топырагына кызыкпаган жау болмаган, Шыгыстан кытай, кунгейден кыргыз, батыстан кокандыктар анталап, калайда казакты талан-таражга са- луды кездеген. Э ар есе К,окан хандыгынын баскаруш ылары ел мен жерд1 сул<ктей сормак боп, казакты н журт билеген адамдарын, данкты батырлары мен билерш кугын-сурпнге ушыраткан. Сондай 6ip киын кундер жасы улгайган К,араш батыр- дын да басына тускен ед1. Ол езй сн туган жер! Суыктебе бауыры мен К,астек алкабын тастап, K a3ipri А ныракай, Ал- малы, Доланкара, Тацбалытас аймактарына aya кешш, сол жактагы Ысты, Дулат агайындарын паналайды. Уш-торт жыл сол жакта болады. С е й т т жургенде 97 жаска шыккан карт батыр ауырып, жагдайы куннен-кунге нашарлай туседь Сонымен 6ip куш балаларын, агайын-туыстарын шакырып алып: — Мен болсам жасым келген адаммын. Арт жагымда ел-журтым, бала-шагам, жанашыр агайын сендер калып барасындар. Халкыма ризамын. Енбепмд! багалап, атак- данкымды ес!рд!, кошаметтеп, тебелерше кетерд!. Деген- мен, жаксы кундер, тамаша жаксы уакыт ешк!мн!н басында Manri турмайды. Енд1 м:не, сендермен де 29

/ цоштасатын сэт келд1,— дейд[ жастыгынан басын зорга кетерш. Сонда батырдыц агасы К,ойгелдт!ц улкен улы К,улты турып: — Арманыныз бар ма, ата? Бэр<м13 соны б¡леек деп турмыз,— деген екен. Цараш болса киналысын жене, сал езу тартып: — Ол не д егетц , балам-ау! Армансыз адам бола ма! Ец 6ipimm арманым — туган жерге кайта айналып ба- рындар. Ал, екш ш 1 арманым мынау ед). Узак гумыр кешт)м. Талай жаумен айкастым. Ел4м мен жер4мд! норгаймын деп баекыншы жау, душпанды аямадым. Мумк)н, кейб!р сэттерде агат кеткен кездер1м де болган шыгар. Талайдыц канын ормнсыз жуктеген де шыгармын. Эттен, mipxm дуние-ай!.. Ец болмаса кеп жаудын ôipeyimn кылышы, эйтпесе садактыц жебес1, немесе 6ip кумалактай жау огы буйырмапты. Ж ау колынан мерт болсам, кеп кунэмнщ ен болмаса 6 ip мыскалм xeMip ме ед1 , KÍM 6 mciH. K.a3ip мына пиналып жатканымда ойлаганым, балалар, осы ед[,— деген екен жарынтыц. Осы такта К,араштыц ap i шешен, a p i би К,араша атты iHici басын жерден KOTepin: — Ага, 6ipimni арманын, Алла жазса, жакында орында- лып калар. Ж ан-ж актагы агайыи-туыстарга Kici Ж1бер1п, хабарласып жатырмыз. Осы кузге дей!н Tanip жазса, К.астекке мумкш кайты п каларм ы з,— дейд4 агасын кетер- мелей сез тастап. Цараш батыр куанып, тесегтен турмак ойга кел)пт!. BipaK балалары жан-жактан дем егетм ен ауыр денес! туруга мурша бермейд{. Сонда оларды токтатып: — Ризамын, кундер!м. Bip Кудайым б¡лед:, м е т ц мына дуние, жарык кунмен коштасатын сат)м де жакын калган сиякты. Bip гаж айы п туе керд!м, KemiKnecniH балалар. Сендерге айтар TLneriM, сонау TycriK ж актагы улкен-улкен тауларды керд1цдер ме? Сонын куншыгыс жагындагы 6niri — К,оцыртебе. Одан кейш Ш окпартас, Ыргайты мен Ат- жайлау. Сол таудан уш юшкене, шагын езен агады. Bepri етеп Келкамыстын жазыгы. Ол жерде шагын гана б етт бар. М етц улкен нагашым, оныц 6 ipa3 жакыны сонда жа- тыр деуш! eдi, экем маркум ертеде. М ет сонда жерлецдер. Суыктебе бауырына апармай-ак койындар. Сарт билеп тур ол жерд1. Атымды ecrice, зиян жасап журе ме... Кдраштыц бул сез1н ест!генде агайыныныц барлыгы ба­ тырдыц бул ce3 i дурыс емес дегенге Т1рел!п: зо

— Э з1м1здщ Кастекке апарып жерлейм!з. К,оцандыцтар ти!ссе, парсы согыс саламыз,— дейд]. Hipan Караш олармен кел<спейщ. — Ж ок ж!пттер, олай ¡стесецдер мен риза болмаймын. Алланын жершщ 6epi жаксы. Ж анагы айткан б ей тк е апа­ рып койындар. Келкамыс — уш судын, уш ангардын косылар жер!. Арты жактан 6 epi асып, бейб!т жатнан казакты н малый айдап н а ш а т ы н асу ед). Ocipece ныргыздын барымташылары жи} келел н . К,удайдьщ К,араш цып жаратманы шын болса, м ен т елнчм де балалар, мына ж алпак ел{мн1н малый 6ip-eni коргап калуга жарайды деп ойлаймын,— деп толгана сейлепт1. Айтканындай-ак, кереген батыр дуниеден eiin, ез есие- тше сай Келкамыс жазыгына жерленгеннен кейш арада тагы 6ip жыл етед). Kepnii кыргыз журтынын ¡Ш1ндег1 ниет! бузык, баскыншы басбузарлар жиналып: \"К.азацтьщ Цараш батыры кайтыс болыпты. Ещц коркатын ештене жок. Бара- мыз да, малый айдап кайтамыз. Сойыска сейт:п 6ip карык боламыз. TirtTi Караштын 6 eñÍT!He барып былгап к е т е т к . Кезшде e3i бастап алдымыздан карсы шыгып, талай тыксырып куып ед! гой. Корлыгы талай еткен, ендк) кезек 6i3re келд!,— деп масайраса керек. Кару асынып жасанып щыккан кыргыздар, ел эл! жай- лауга шыкпаган кезде, бейб1т жаткан казак ауылына буйщей тиедЬ Карсыласкандарды бытырлата соккыга жыгып, кап жылкыны барымталап асуга карай айдайды. Оган коса ¡ыиндеп бес-алты бузыгы Караш батырдын бей4тше келш , былапыттап корлай бастайды. Жосыксыз кылык жасап кутырган кыргыздар кеп жылкыны тыксыра куып айдап, асуга бет алады. Олар бейгг басына ойран са- лып, тау жакка ерлегенде кун шайдай аш ык екен. Кеп уакыт етпей-ак батыстан 6 ip шок<м булт шыгады. Ол эне-мше дегенше коюлана бастайды. Барымташылар асудын 6epri астына барганда элей-тулей боран боп, aya райы курт езгеред!. Аспан жузш калын кара булт басып, несер жанбыр тепелеп ж ауа бастайды. К ек KeHicririH каре айырардай кун Kypxipen, калын буршак бет каратпай кояды. Бар дуние астан-кестен болгандай турге е т п , баекыншылар 6ip адым алга баса алмай калады. Олар енд) жылкыны таудан асырып айдап алы п кетпек тупл, бас саугалар жер таппай пушайман куйге тусед!. Б)разы аттарынан айырылып жаяу калады. Буршактьщ ар- ты карлы боранга уласьт, калын сокыр туман туеш, утр л ! жылкы кайтадан ез epiciHe кашып, б^-бет1мен кетед!. 3t

Царакшылардын б1разы таудыц тасын паналап, жандары зорга калады. Осыны керген ны ргы здм ц 6ip аксакал адамы: — Нуларыц дурыс болмады. Барлыгынды мундай кепк экелген 6ípimni Алланын e 3i, екжш щ ен — Tepic пигыл, кылыктарыц. Ушшшщен — К,араштыц аруагы,— деген екен. Ел !шшде кен)нен канат жайып, эл1 кунге айтылып ке- ле жаткан 6ip эн п м е осындай. Б:рден 6ipre айтылып 6i3re жеткен энпме, ацыздарга карасак, К,араш батыр ете ipi денел! адам болган деседь Даусынын зорлыгы, кайтпас кайсар ерл]п, ел баскарудагы акылдылыгы, кеп жайды алдын ала болжагыштыгы, кере- ген эулиелМ туралы эн п м е кеп. ДенесМ н ipútiriHe карай кулагы да улкен болыпты дейд{. Б!рде кыстыц аязды к у т елпр! тымагын киш мал аралап журсе, кулагыныц тубше жудырыктай муз катып калыпты. Сонда батыр камшысы- нын сабымен кулак сыртынан урып-урып ж)бер4п, музды ушырып тус!ред1 екен дейд!. К,араш батыр ж аз кундер! Суыктебе тауыныц кун- шыгыс ж ак бел!пн жайлаган. Ол алкап бурын да, na3ip де К.аракезен деп аталады. К.аракезеншн шыгыс жагындагы кара шокы кей4н К.араш шокысы аталып кеткен. Эйткен! К,араш батыр ж аз ж айлауга ты ккан д а тан бозара сол 32

ш онынын басындагы уйдей-уйдей cexipM e таска ш ы гы п, жан-жагына карап отырады. Кейде сонау тименН Козыбасы, Ащы, У цпртас ма- нында жылкы багып журген жМттерше: \"Кайтарларыцда бэлен атты ала келщ дер\",— деп дауыстап айтса, оны ана- лар ecTin, батырдыи тапсырмасын айнытпай орындайды екен. Караш Ж арылкапулы OMip сурген уакы тта казактар мен кыргыздардын ел билеушшер! 6 ipiMeH 6 ipi жи<-жи! кактыгысып, ôipiHin мал-мулк!н exiHtuici барымталап турган. Кыргыз манаптарынын баскыншылык жорыктарына карсы Караш батырдын жасактары тегеуршд1 тойтарыс 6epin отырган. Сонымен 6ipre ол тек баскыншы жауга карсы кол бас- тап кана коймай, кыргыз ел! мен казак елЬпн арасында 6iT!M, татулык, туыскандык жагдайларынын 6epiK орныгуы ушш де кеп енбек cinipreH адам. Кезщде батыр бабасынын тарихын кеп зерттеген, ауда- нымызда туратын шеж!ре кеуде карттармен жи! энпмелес!п, олардан кунды материалдар жинактаган жазу- шы жерлес!м!з, маркум Мухаметжан Етекбаевтын жазбала- рынан алынган осы деректермен катар баска да энпмелерше зер салар болсак, Карасай батырдын шепшеп Кашке Дэулетулы туралы да б4рталай кунды мэл!меттерге кеэдесем13. \"Шэбденэл1 Жантайулы аксакалдын зерттеген, анык- таган деректер!не сай Карасайдын eKÎHmi улы TypixneH шамамен 1637 жылы туган екен. 1 7 1 3 — коягн жы лы 76 жасында кайтыс болган. — Тарихтан белпл), TypixneH .К.арасайулы да заманын- да батыр болган адам. Эйтсе де Тур<кпеннщ батырлык, ерл1к ici жайлы кейб4р аныз-энг4мелер болмаса, дерек ете аз. Tirrri жоктын касы десе болгандай. Ал, Ж арылгап TypiKneHHin 39 жасында дуниеге кeлeдi^ Ягни, шамамен 1673 жылы туган болып шыгады. Шэбденэл4 кариянын Караш батырдын шеберес4 Доскожа картпен энпмелес4п, жазгандарын ескерсек, Жарылгап пайгамбар жасына келгенде кайтыс болган делжедь Демек, 63 жасында дуниеден еткен. Немесе, 1736 жылы кайтыс болган. Тагы 6 ip дерек: Туржпеннщ eKiHmi эйeлi калм ак Окты Ж айсаннын кызы екен. Одан М алгара туады. YmiHmi эйел4 Кыргыз Тэуке Тиесп кызы. Одан Тук^курт деген баласы туганда TypixneH 55 жаска шыгыпты. Туктщурттын терт баласы болган. Олар: Бэйтел1, 3—843 33

Цаумен, Дэулет, Ж эпек, Tepreyi де батыр болган. Эйткенмен олардын да ерлжтер! жайында бфл!-жарым ацыз энпме болмаса, дерек ете аз. Дэулет Туктщурттыц 36 жасында туады. Олай болса, Дэулет батыр )728 барыс жылы туган болып шыгады. Цайтыс болган уакыты 6anrici3. Д эулеттщ екнон! улы К,ашке батыр э к е а 40 жаска кел- генде дуние eciriH аш кан. Онын атак-данкы осы елкеге кен жайылган. Кезщце ру басы, би болган адам. Ел4 мен жерш сырттан келген баскыншы жаудан коргауга белсене катысып, талай рет ерл1к корсеткен. Немерелер! Саурык Ыстанбекулы Цашкешн 42 жасында, Сураншы Акынбекулы 54 жасында дуниеге келген дейд). Цашкенщ коп ерлМ ныргыз манаптарымен арадагы кантыгыстарда танылган. К,аракыстак, Цастек езендершщ бойында, Терегелд!, Ж арбулак алкаптарында, Самсы е зе т н щ жагасында болган шай каста рда К,ашке батыр 03ÍHÍH кайтпас-кайсар мшез!мен кезге тускен. К.аракыстак езешмен бойлап келген Орман хан баскыншылары !825 жылы бейб)т жаткан елдщ малына лап койып, кеп жылкычы айдай кашады. Жедел кимыл таныткан К,ашкен)ц сарбаздары оларды ангар 1Ш1нде куып жетш, улкен шайкас болады. 57 жастагы батыр бастаган казак колы, кыргыз барымташыларын талкандап, улкен шыгьшга ушыратады. Бул согыста тек сарбаздар емес, жасы улгайып калса да К,ашке батырдын 03i де улкен кайрат керсетед!. Келее: жы­ лы Цастек езен1н:н батыс жагындагы Бестамак деген жерде де улкен шайкас болып, батыр тагы да куатынын кайтпаганын дэлелдейд!. Bipep жылдан сон К,ашке батыр e3 ÍHÍn колбасшылык кызметш Саурык Ыстанбекулы табыс етед). Осыдан былай карай карт батыр ек{ ел арасындагы, агайын ¡ш!ндеп дау- лы мэселелерд) шешумен айналысады, ел тыныштыгын коргайды. Бул ретте езш:н адалдыгымен, турашылдыгымен танылып отырган. Ел арасында ерл!Г! мен тапкырлыгы жайлы кептеген энпмелер айтылатын Кашке батыр )843 жылы кайтыс болган. К,ашкен<н немерес! Саурык туып, 6 ip жаска толганда оны К,араш батырга алып барып, колына устаткан дейд{. Сонда К.араш 6 ip жастагы С ауры кка ак батасын 6 epin, \"Карасайдай бабаннын аруагы колдасын, ел корганы батыр бол!\" деп, кылышынын уетшен ары-бер) аттатып, бетшен суйген екен жарыктык. Бул да еск!кез аксакалдар айтып кеткен 6ip дерект: энг:ме. 34

Саурын Ыстанбехулы ел коргауга халыкты бастай би!ген, осы жолда талай-талай ерл!х хорсетш, жалпах журтына тепе танылган батыр. Ол туралы улы ахындар Суййнбай мен Ж амбыл, олардын maxipTi Эбд1гали Сариев, тагы да баска дарын иелер: шабыттана жырлаган. Сонгы дерехтерге Караганда 1798 жылы (бурын 1800 жылы делшетж) туган. Саурыктын алгашхы ерл1х icrepi К.аракыстак ангарынын ¡ш1нде Т1кенд1сай булагынын куйылысында, 1826 жылдьщ мамыр айында К.астех ангарынын Бестамак деген жер1нде Орман хан баскыншыларына карсы жург!зи1ген киян-xecxi шайкастарда анык танылган. Бул exi согысты да Саурыктын атасы К,ашхе батыр бастаган. Кей)ннен ол колбасшылык жолын жаркылдап шыккан жас батыр немересше xenmuiix алдында батасын 6epin, табыс- таган. М4не, содан былай карай Сауры к Ыстанбехулы хуншыгысы Царгалы, Узынагаш, хунбатысы Дегерес, Ж и- ренайгыр манындагы калын елд1н жауга карсы умтылган сарбаздарына колбасшылык жасаган. К,ашхе атасынын хез1Н1н Tipicinae emniciH алып, Салкынсаз манынан К,ара- кыстак езен1н)н теменп сагасына, Тен'рехкурш ы нга коныс тепхен. Ж аз жайлауы Актасты, кыс кыстауы К,аракыстак езешшн батыс айрыгы — Актастынын Меш1тсай аймагы болган. Бул жердщ осылай аталуы Саурык батыр сол жер- ге меш^т салгызган гой. Саурык тех батыр емес, елмпн камын жеген, болашагын ойлаган кереген азамат. Ташхент каласына барган 6 ip сапарында Муса деген езбех ж :птш ез1мен 6ipre ала хел!п, даладан туйемен сары топырак тарткызып, мепнт сохтырады. Онын жанына Мусага уй салгызып, мал, дуние, берпзед]. Батыр оны бес жыл устап, бала окытуга хел)С1м жасайды. Сондай-ак Тещ рехкурш ын- нан да меш)т салдырады. Мепптсайда тау кыстаган елдщ балалары окыса, Тен'реххуршындагы меш1тте ауылдардын балаларын окытып, сауаттарын ашады. Ел камын жеген Саурык батыр Тен'реххуршьсн манынан улхен эсхери корган салгызган. К.иын-кыстау хез- дерде онын жасагы осы корганга жиналып, баскыншы жау колына карсы .сол арадан аттануды дэстурге айналдырган. Саурых 6 e x iH ic i деп аталатын онын орны эл) кунге дейш бар. Саурых батыр кокан бехтер!Н1ц озбырлыгына, хыргыз ханы Орманнын басныншыларына карсы батыл курес журпзген. 1840 жылы x a3ipri К,асхелен ж эне Ш амалган езендержщ аралыгындагы Тойшыбех хорганында Орман хан баскыншылары мен Саурык сарбаздарынын арасында 35

Суйжбайдыц муражайы улкен шайкас болады. Цорганга бекшген кыргыз жаулау- шылары манындагы казак ауылдарына ж т - ж т шабуылдап, малдарын тартып экет)п, дуние-мул1к т е р т тонап, карсы турган адамдарды кырып Kerin отырган. Бул 6 ip емес, б]рнеше рет кайталанып, калын елд4ц ызасын тугызган. Акыры, батыс жактан Саурыктыщ бес жуз колы, баска жактан да казак ж асактары топталып кел<п, еркшсиен Ор­ ман хан сарбаздарын талкандаган. Осы ш айкас ¡ш!нде жас батырлар Сураншы, К еле, Атамкул, Сарыбай сынды кейшен ел аузына Ы ккен жайсандар урыстын алгашкы эл!ппес!н уйренген болуы керек. К,алжыраган казакка ектемд)к ж урпзш , кокнланган кокан 6eKTepi 6 ip жагынан мазасын KeiipreH журт талану- дан кез аш паган заманда, t842 жылы ел жайлауга енд) гана шыккан кезде Сарыкемер деген жерд! жайлаган Бот- пай елйнн iminneri И леугабыл руынын ауылдарына сарт- тар туткиылдан шабуыл жасап, улкен ойран салады. Царсы турган азаматтын к е б к т канды кыргынга ушыратып, бой- жеткен кыздар мен жас кeлiндepiн тартып алады, кыруар малдарын айдап кашады. Бул хабар Алатау 6eKTepin жайлаган ел батыры Сау- рыкка жетед!. Батыр ауылы жайлауга жана Kemin, e 3i 6ipa3 сарбаздарымен камалында аялдап калган екен. Эне- мше дегенше айналага жылдам хабар тарайды. Дайын 36

турган ж)г!ттер аттарына конады. Сейт1п, тез арада калын кол жасакталып, Сарыкемерге жуз шакты гана адамымен аттанган Саурыктын соцьгнан жеткен екен. Барлыгы мын каралы адам болып Саурык сарбаздары жау соцына тусед4. Атацтм батыр жанында е з1т н айрылмас жан досы Д эукара батыр (шын аты Бекболат), Келе, Бай- бура, Сураншы, Андас, Шымырбай, тагы баска ержурек ж[пттер!мен бетпе-бет жау тусфер шайкаска каИарлана дайындалады. Цокан баскыншылары болса, жол-женекей бейб)т жаткан ауылдарды коса шауып, айдаган мал, дуние- жиЬаздарымен, туткындаган адамдарымен каз!рп Актерек, Ыргайты, Талдыбулак, Сулутар аймактарын басып ет!п, К.ордай асуына жеткенде, казактар сонынан куып жетед). Ашылган казак ерлер) жауга ектндей шабуылдап, э деген- де-ак б1разын баудай тус<ред!. Енд) ж ец м е бастаганын байкаган кокандыктар жекпе-жекке шакырып дауыстайды. Батырдын батыры сыналатын айкаска коканнын К,аЬар б еп шыгады. Цазактардан Саурыктын ез1 шыгып, ж екпе-ж ек тез басталып кеткен екен. Саурык э дегенде-ак ЦаИарды ¡л:п тус4ред) де, сол мезетте кокандыктар урейге бой алды- рып, 1лгер1 каша женелед). Саурык аз сарбаздарымен б4рге олардьщ соцынан катты умтылып, озбыр жауды ойсырата ж енгет туралы энпмелер ел арасында мэнпге жатталып калган. Сейтш олар кулдыкка тус1п, туткын боп бара жаткан адамдарды, Тшеукабыл ауылынын мал-мулкш кайтарып алады. Цордайда болган бул урыс Саурык батыр мен казак ж асактар^нын мерейш арттыра тусед4. К.азак энцнклопедиясында Саурык батыр 1854 жылы жау колынан каза тапкан деп жазылады. Расында, б:зге жеткен аныз энг1мелер мен дастан-толгауларга аркау болган Саурык батырдын ерл1г1 сиякты онын казасы да кайтпас-кайсарлыгымен кейшп урпакка енеге боларлыктай десек, жацылыспаймыз. Б!рде бейб1т жаткан казак ауылына кыргыз шапкыншылары туткнылдан бас салып, кап жылкыны бел!п айдай кашады. Саурык батыр ауылда ж алгы з ез4 гана болса керек. \"Ж ау шапты\" деп шетк1 ауыл шу ете тускенде, орнынан ушып турыпты. Ж ан-жагына ка раса, кол ушын берер б1р адам жок. Энкей бала-ш ага, катын-калаш, шал-кемп{р... Ауылдагы Ж1г1ттерд1 сураса, куншыгыс ж ак беттег) б1р ауылда той болып, соган кетш калыпты. — Мен барымташылардын сонынан косылып куа бе- рей!н, артымнан ж 1п ттер тез ж е т о н ,— деп, Сауры к ж а- сагынын жиналганын куге туруга шыдамай, ашуга мппп, 37

жалац найзамен Койторы атты жуйрп)не мше сала, жау- дын сонынан куып ала женелед:. Баскыншылар осы кушЧ К,аракыстац ауылы отырган кен жазыцтан ары асып налган екен. Мын каралы жылныны белin айдап, ацгарды ерлеп бара жатады. Узын ыргасы кырык-елудей адам болса керек. Саурыктын К,ойторысы ете жуйр:к ат екен. Ж ануар сол бет!мен к.устай ушып, жылкыны туре айдаган баскыншылар тобына барган сайын жакындай тусед!. Кызынып алган Саурык, аттын басын тартпаган. Ж эне артынан ешюм де оны куып жетпеген. Ж аудыц жиырма шакты адамы Адтастынын Тес:ктас деп аталатын кысылшан жер{ндеп жартастын калкасында жалгыз е з1 кицулап жет4п калган батырды заматта коршап алып, жан-жагынан найзаларын смтесед]. Камалаган душпанга барынша карсылык керсет- кешмен кепт1ц аты кеп, элюреген сэт1н андып турып, кыргыздар Саурыкты жан-жагынан анталай умтылып най- зага шаншиды да аркан бойы би!кке KOTepin турып: \"Ал, казакты н наркаска батыры Саурык ед!н, енд! елген жерщ осы. Иманынды айтып, ж ен'лгетнд^ мойында\" дейдь Сонда Саурык:— Есуастар, карандаршы, мен бэрщнен де би1кте турмын. Женьчген мен емес, сендерс!цдер!— де­ ген екен. Ы зага шыдамаган жау Саурыкты сол жерде кескмей бастапты. Саурыктьщ денес1нде жаудын найзасы мен кылышы ти- меген жер калмайды. Bcipece 6 ip найзанын ушы тура журегМ н тусына кадалыпты. Н айза сабы сынып Tycin, ана- дай жерде жаткан десед: сол заманнан келе жаткан эцг1мелерд1н б!р!нде. Осыншама ауыр жараланса да, батыр сонынан сарбаз- дары келгенше шыдаган. Демш зорга алып, жанындагы таска басын суйемелдеп жатады. Каны судай шашылып, eciK пен тердей жерге кетед!. Кеп кепнкпей Саурыктын сонынан ж{г[ттер< де жетед). Оларды керген батыр тастан басын эзер KOTepin: — Эттен, ннркш, OMip деген осы екен. Бугш мше, ж!Г1ттер, жарык дуниемен коштасып, арманда xerin бара- мын. Менен кеткен кател!к — асыгыстык жасадым. Сендер- мен 6ipre келу^м керек едь Кай кезде де кепш Ш кпен 6ip журген адам емес пе ек. Соны каз1р басыма ic тускенде тусшд4м. Сендерге енд!г! айтарым, эркаш ан да ынтымактан айырылмай, 6ipirin кнмыл жасандар. Эттен, Койторыныц токтыгы, Тайторынын жоктыгы болды,— дей бергенде, мойны темен салбырап, одан api айтуга дем4 жетпей, кайран батыр узШ п кете берген дейдь 38

— Саурыцтай болат батырдыц, Алтын тур толган )ш)не! Жаулы жерге барганда Юред! екен кучпне, Мыц нарганын туягы, Bip туйгынга етпейд!. Ашуы келген жер)нде Bip ойран салмай кетпей^. Тамам царга жиылса, Bip сучиарга жетпейдЯ Саурыцтай ер батырым, Мацдайына баи берген, Душпанды керсе etuirin, Талиандауга тап берген,— деп улы Жамбылдыи Саурык батырдыц ерлкш жырымен снпаттаганы да кейш п урпанна кец!нен мэл!м. Саурыктан он ею жас xim i немере bnci Сураншы батыр Акынбекулы кейшг) деректерге Караганда 1812 жылы, Ka3ipri Цастек езенннц бойында туган. Ат жалын тартып М1нген балац ж1пт шагынан бастап-ан Ж е т к у жерыпц 1леден батысна нараган ец)рлер1ндег1 елд1 билеп, халынна Т1зелер!н патты батырган Цокан бектерЬмц зорлын-зомбы- лык эрекеттерше парсы шыкдан. Жеттсу елкес) 1845 жылдан кейш Ресей курамына енд) деп есептелгенмен, 1ле езенлпц батыс жагындагы ныруар айманка Цонан хандыгы ез устемд1пн эл1 журпз!п отырган болатын. Осы озбырлыкда парсы куреске Сураншыныц сар- баздары белсене натысады. Олардыц ¡пннде Сарыбай мен Жолашар, Динанбай мен Жантугел, Сутпбай мен Тэюм Бэйггулы ceKÛwi сежмд! c e p ix ie p i болады. 1852 жылдыц кузшде Самсы мацындагы паза к ауылда- рына, 1853 жылы Ацыранай тауыныц бектершде жатнан Ысты, Дулат ауылдарына шабуылдап дэшккен нонандын- тар тыныш жатнан журттыц мазасын ала беред!. Осындай ел тагдыры сыналган тарихи сэттерде налыц журтыныц намын жеген Сураншыдай батырлар алгы шептерден жарнырай кершген. Сураншыныц батырлын данный аспандата тускен улкен согыстыц 6 ipi — К.азанстан тарнхында \"Узынагаш шайнасы\" деген атпен налган панды нантыгыс ед1. К.онан хандыгыныц Цанагатша бек бастаган 20 мыц нолы 1860 жылдыц суын кузшде Шапырашты, Дулат елше ашынтан- ашын куш керсете бастайды. Турл1 алым-салынты артты- рып, нарапайым халынты бурынгыдан бетер ныса тусед). Оныц успне назантын кейб1р ру басылары да бектермен астыртын байланыс жасап, сатнындын танытады, Сураншы мен батырдыц сеномШ cepiKTepiH жойып ж1беруд] кездейд1. 39

Аудандыд мэдсниет yúi Олардын бул эрекетш xepin-6 úiin отырган калы и кепшш!ктщ аш у-ызасы козып, наразылык удей береди Цокан бектер1 беделд! адамдарды кудалап, кей жерлерде бойжеткен кыздарды, жас келждерд! зорлыкпен тартып экеткен сон, корлыкка шыдай алмаган Сураншы мен онын cepiKTepi озбырлыкка батыл турде карсы шыгады. K,a3 ipri Узынагаш селосынын кунбатысындагы Ш ал- шыкбулак деген жерде Сураншы батыр бес мыннан астам казак ж4г!ттерюнен куралган сарбаздарымен К,анагатша ж а- сагыныц ту сыртынан туткиылдан уш жакты шабуыл жа- сап, катты карсылыкка кездескен орыс эскерлер<не улкен кемек беред1. Сейт!п, жау жасагын ойсырата шыгынга ушыратып, орыс эскерлерынн жагына шыгып турады. Узынагаш согысыньщ орнында кырылып калган адам мен аттын ел)п 6ip ай бойы жиналып б)тпей жатканын ауылдын естк ез карттары сонау жылдары талай-талай энпмелеп отыратын дейд! 6yriHri кариялар. Соншалык ецбек ет1п, кокандыктардыц озбыр ecxepiMeH арыстанша алысып журген1мен Сураншы мен онын cepiKTepiHe патша жандаралы мен онын кол шокпарлары exi турл1 жымыскы саясат устанады. П атш а эк:мдер< Сураншыны каншама \"дос\" санап, \"жылы шырай\" 6Lwípin журсе дагы, екшпн жагынан сешмс:зд!к пигылмен карайды. 40

Сейтш, оны айламен, алдаумен емекс!Т!п устауды мацсат eтeдt. Эйткенмен генерал Г. А. Колпаковский Ресей мен Кокан хандыгынын ек) арасы ушыгып турган осы уакытта цайткенде де Сураншымен араны алшактатпай устауды ны- санага алып отырады. Осы кезде кокан бектер{нен кысым керген Сураншынын е^14 тоз-тоз болып кеткен ед[. Алатаудын шурайлы бектер1н мекендеген ел атамекен жерлер4н тастап, Шудьщ берп жагына кеинп барган. Кордай мен Сулутер аймацтарын, т)пт1 сонау шелейт елке Адыракай, Алмалы, Сарыбулац, Ащысу, Кызылцайнар, Каракур алкабына дейш барып, б1раз жыл кеш1п журген. Канаган пар аралас соуып боран, Урейл! ел, как найзалы ж ау торыган. Байгара. Хан, Жамбылда мен туыппын, Жамбыл деп аталыпты атым содан,— деп, улы акын Жамбыл жырлайтын елендеп окига осындай киын заманнын басы ед!. 1862 жылы кектемде Сураншы батыр мен Г. А. К олпа­ ковский Кордай тауынын берп жагындагы Сулутер алкабында, Ыргайты езенпин жагасында отырган Каскарау елЫ н сол кезд)н езшде халык алдындагы бедел! ерлеп турган жас б т , дарынды шешен Ногайбай Дэулетбакулы- нын уйщде кездесед!. Эрине екеу! де жалгыз емес. Суран­ шынын жанында Сутт!бай, Сарыбай, Диканбай, Шаям, Суйшбай, Белт[р!к сиякты баска да сер^тер! болады. Со­ нау Мерю елкесшен дэу Сыпатай батырды шакыртады. Бул жолы Жетдсу казактарынын, онын ¡ппнде Ш апы- рашты, Дулат елдер! мен Ресей мемлекет! арасындагы кейб)р туйшд! жайлар энпм е болады. Сонымен катар кокандыктарды Ж етку ж ертен б{ржола куып шыгу мэселес! кеншен талкыланады. Сонгы мэселеге Сураншы карсы болады. \"Мен бьчсем, кокандыктар Узынагаш согысында женищ], сондыктан оздер{ б!рт1ндеп кетедь Тагы согыс бастасак, карапайым халыктын керген к у т не болмак\" деп, ез ойын бас эк!мге тусщд)рмек болады. Б!рак оган генерал кенбейд). — Б4з жай журген халы кка ттсп ей м !з, тимейм!з. Иэ, олар кеш!п-конып, -пршинпн ¡степ журе беред). Б4здщ максат Коканнын бул жердег{ устемдкш б4ржола жойып ж4беру. Эздер4н де, мырзалар, кунде кер4п ж у р с ^ е р . Олар эне, й р есе ана жерден, б4ресе мына жерден тып-тыныш жаткан елд! шауып алып, карапайым халы кты тонап ж а- тыр. Ал б4зд!ц, Ресейд)н адамдары, жай халы кка тймeйд¡. 4!

Егер бфеу басбузарлык жасаса, патша заны оны аяусыз ж азалап, дер кез<нде сазайын тарткызады . К,оцандыцтар каскыр гой, аяуш ы лы к, адамшылык дегенд) б[лмейт4н. Ал Ресей болса, кайырымды арыстан. Ол еимамге езд1пнен ти- мейд1,— дейщ сонда Г. А. Колпаковский колын сермеп. — Иэ, таксыр, бул сез!ц4з эдeмi-ay! Оган коса арыстан- ныц жанында журген тагы жаксы-ау! Эйткенмен, ол б{р куш болмаса б!р куш тырнагын б!р батырмай тура алмас. Жырткыштын аты жырткыш кой,— деген Сураншы темен карап курсннп.— Эз)М1з элс!3 болган сон, анаусы да, мына- усы да кокандап туратыны шындык. Б!ршен кашып кутыл- сан, бэр1б1р ек!нш!С1не калайда кез боласын. Сураншыныц сез!н тшмаш калай ж етк1зд1, оны б:р кудай бм ер, ал генерал Г. Колпаковский б4р кызарып, б:р бозарып, орнынан дур сьтюшп турып кете жаздап, езш -ез1 эрец устайды. — Сонда батыр, с1з кайсысын айтасы з?— дейщ бф кез- де сабырга кел4п. — Мен ом{рд1ц жалпы зацын айтам ы н,— дейд1 Суран­ шы ештеце бшмегендей. — Онда дурыс,— дейщ орыс генералы. Эцг!мешц алгашкы бел:г: осымен тамамдалып, жалгасы келесэ кунге калдырылады. Тагы да осы Ногайбайдыц уйшде кездесуге кел)сед1. Ертеонде сезд! алдымен Ногайбай бастап: — Батыр ага, и з налып, киналганмен, одан келер б)з уш!н еш пайда ж ок. Еш кайсы сы , мейл! каскы р, мейл1 арыстан болса дагы б<зд) ес!ркеп, шекем{зд! кыздырайын деп турганы жок. Сондыктан, не болса да арыстанныц жа­ нында болган дурыс шыгар. Сол багыттан кайтпаган абзал шыгар,— дейд) ол кепш[Л!кке карап. Сураншы да, оныц жанындагы жанашыр достары да осы шеш1мд) дурыс санайды. С ейтш , б!р кезде Э з-Ж эш бек хан орда т)пп, хандык курган елкеде терт гасырдан кешн оныц урпактары тегеур)ш мыкты душпандарына тетеп бере ал- май, бодандыктыц камытын басына б4рте-б1рте кие бередь К асиетп жер!М)зге орыс эскер1 ат туягын ойнатып, зецб!регш суйрете келед1. Кайкы кылышын жалацдаткан ежелп душпан кокандыктар от бурккен орыс зенб4репшц думпушен шег1Н1п, ез 6ек1н)стер1не жылыстай бастайды. Орыс эскер:мен б!р одакта журш , кокандыктардыц бетш кайтарган Сураншы 1864 жылдыц кузше карай Шым- кент каласынын мацындагы Сайрам камалына да жетед!. Осы жерде айлакер жаудыц тузагына ¡л)пп, камал ¡ш1нде 42

цоршауда налган батыр, адал _ cepiri Сутпбай exeyi ерл!кпен каза табады. Цокандыктарды Сайрамда талкандап, одан api жыл- жыган орыс эскерлер! царсыласкан душпанын Тэшкенттен api, TinTi сонау Бухара, Самаркан жерше дей)н куып ба- рып, TÍ3e букт]рген. Ал, бук ¡л саналы eMipi ел коргаумен еткен данкты батыр Сураншы Акынбекулынын eciMi болса, ел 1ш4не аныз боп тарап кетед:. Онын ерл!П жайлы заман- дасы Суйшбай акын, одан кейш Жамбыл арнайы дастан шыгарган. XIX гасырдын вне бойында басынан бак тайган казак журты, онын ¡шшде езнпц осынау аз атамекенш коныстан- ган Шапырашты, Дулат тайпалары эуел! кокандыктардын езпсш бастан nem ipin, алпысыншы жылдардан кейш Ресей отарлаушыларынын бодандыгына 6ipTe-6ipTe мойын усына 6epreH ÍH жогарыда айттык. Цазактын ен сонгы ханы Кене- сары халкынын азаттыгы уппн арпалысып, акыры ш а й т бол­ тан сон онын улы Садык султан жиырма жасынан бастап, саяси-алеуметт!к ¡стерге араласа бастаганын тарих бьчедь Садык султан XIX гасырдыц алпысыншы, ж еттс!нш ! жылдары Ресей империясынын отаршыл, канкуйлы гене- ралдары Черняев пен Кауфмандардын Ж ет:су мен Орта Азия жерш жаулап алу жорыктарына карсы шыккан казак, кыргыз, езбек, туркмен халыктарынын улт-азаттык козгалыстарын баскарады. Ол Узынагаш, Созак, Шымкент, Ташкент, Ж изак, Букара, Ш ардара, К,азалы, Самарканд жэне Ургешш калаларындагы азаттык согыстарында 6ipHeme рет айтулы жeнicтepгe жетедь BipaK орыс эскер- лepiнiн техникалык карулы куштер! басым болгандыктан, Садык басцарган турк! халыктарынын жасактары ж ен!лкке ушырап отырган. Жогарыда аталган согыстарга катынаскан орыс офицер- лернйн жазбаларына Караганда, Садык Кенесарыулы сотые енерш жаксы менгерген айлакер, акылды, шешен адам болган. \"Сэлем 6epn¡M, алдияр, Орын 6epa¡n м сы цн ан. Сеч 6ip калган кеэ едщ , Кенесары асылдан. Сыздын атыц жайылды, Бул enipre жасыцнан. Айбатыцды кергенде, Душпандарын бас урган. Даццы нды ecTin ж уруш ! ем , Шартарапиа шашьшган. Ац xty3in,ii керген соц. Енд; мау^ым басьшган\". 43

Ж амбьм муражайы

1946 жылы шыккан Ж амбылдыц толы к жинагында ж а- рияланган осы 6ip елецшц мазмунына жэне оныц сол 6 ip \"куй1п\" турган заманга карамастан баспа бетше шыгуына карасак, улы жырау бабамыздын Кенесары-Наурызбайга, оныц мурагер улы Сыздык султанга деген риясыз кецм ш айкын ангарамыз. Акыннын казактын улы мураты жолында 6 ук1л eMtpi куреспен еткен батырларды калай кастерлеген!н керем!з. Жамбыл Садык султанмен 1884 жылдары кыргыз ел!нде кездесш, достык ¡лтипатпен таныскан. Садыктын кыргыз ел1не келу курмет1не кептеген уй T ir L iin , сый-сия- пат керсетьтгсн. Орман ханнын ордасына кыргыз-казактан он жет) акын жиналган. Солардын арасында арнаулы шакырумен Жамбыл да катынаскан. Осы салтанатты жи- ынды Ж амбыл былай деп баяндайды: \"Цыргыз агайындар басында экесппц кепн жоктайды деп, Сыздыктан (Садык) кымсынса да, соцынан райласып сейлест). — Мен сендермен шабыскалы келгем жок, табыскалы келд[м. Сендер де менщ туысканымсыц, жан ашу устщце экемд4 елт!рд)ц деп, к)нэ кояр жайым жок. Жалгыз-ак Т!лепм бар: менщ экемнщ суйепн бер!Н'Здер, апарып ата- бабаларыма косайын, api алтын жуз!гш бер, колыма салай- ын, сарыкаска ертокымын бер, такка отыргандай болайын, буйымтайым осы ед!,— дейдь Цыргыз агайындар Кенесарыныц алтын жузМ мен ер­ токымын беред! де, суйепн тауып бере алмайды. \"Он 6 ip жыра\" деген жерге кемйпген екен, 6 LneTÍH адам ел 1п калыпты деп жауап беред!. — Эттеген-ай!— деп отырды да Сыздык сарыкаска ердщ басын канжармен как айырып шапты да, арасынан жинншек-жинншек алтындар алды. — Экемд: елт!руш бшсендер де, алтынын алуды бьтмеген екенс4ндер, уакасы жок, буйырган н э с т кой!— деп калтасына салды\",— дейд[ Жамбыл. Бул да 6ip еткен гасырдан Жамбылдын аузымен жеткен эфсананын 6ipi. О баста-ак патша эскерМ ц колбасшысы М. Г. Черняев казакка карсы зулымдык эрекеттер ойластырган, шови- HHCTÍK пигылда болган, отаршылдык саясатын е з т е нег!зп максат eTin устанганын 6úteMÍ3. Ол Эулиеата жерше к!ргеннен кей)н бул пигылын ашыктан-аш ык танытып, \"кокандыктарга жак болды\" деген сылтаумен карапайым казак ауылдарын зенб1рекпен аткылап, бейб!т жаткан жай халыкты кыргынга ушыратады. Осы кезде орыс армиясы катарында казактын атакты галымы, орыс офицер! санала- 45

Жамбылдьщ xeccHeci (мавзолей!)

тын Шокан Уэлиханов та болады. Тагдырдын тэлкеп деген сол. Bip кезде бук ¡л назацтын басын 6 ip¡KT¡pin, мемлекетш билеген Абылай ханнын Сыздык пен Шокан сияцты урпагы 6 ip-6 ipÍHe карама-карсы exi жацтын жыртысын жыртатын кез туады деп юм ойлады дейаз. Акыл-санасын тер:с пигыл жайлаган, цан т<леген пара ниет генерал М. Черняевтын эрекеттер! ацырында Ш окан Уэлихановтын наразылыгын тугызып, онын армия цатарынан кетуше экеп согады. Сураншы мен онын cepiKTepi, баска да кокандыктарга карсы майданда журген сарбаздар генералдан сырт айналады. С ейпп, калын эскер арасында улкен кобалжу басталады. Алайда, apara Г. Кол- паковский бастаган адамдар xipícin, амалдап, айлалап, уггггеп жатып казак жасактарын кокандыктарга карсы кайтадан согысуга кенд!ред). Ж огарыда айтканымыздай, Сураншы батыр эскер!мен 6ipre Сайрамга д е т н барганы осы кобалжулы кезеннен кейш болса керек. Сайрам каласынын какпасы ашык екен дейд). Сураншы бастаган 6 ip топ адам камалдыц imiHe атой салган бет:нде xipin кетед!. Сейтсе, какпаны эдей! ашып койган екен. 1шке xipe беркке маржан шашып тастаган. Ш ауып кел!п К1ргенде, сарбаздардын аттары тайы п ж ы гы лы п, о м ака- са кулайды. Сол кезде какпа eciri де таре жабылып калады. Шын болган окигага непзделген ацызга Караганда \"ен болмаса, сен аман бол\" деп Сураншы Сарыбайды дарбаза дуалыныц уст1не салм актап-салмактап лакты ры п ж!бере- д). Сарыбай жандэрмен дуалдын уетше жармасып шыга бергенде 6ip кокандык жамбасынан шокпармен урып ж)берген екен. Жамбасы сынган Сарыбай дуалдан асып Tycin, эйтеу:р елмей аман калады. Шапырашты Екей руынан шыккан атакты би, шешен Сарыбай Айдосулы ез заманында белгш) котам кайраткер:, ел камкоры болган адам. Сураншы батыр мен Суйшбай акыннын замандасы. 1821 жылы Узынагаш езен М ц бойын- да К,остебе деген жерде дуниеге келген. Ол кокандыктар- дын жэне кыргыз ханы Орман баекыншыларынын шабуылдарына шыдамай, тоз-тоз болып ыдырап, кунбаты- сы К,аратау, TepicTiri Балкаш кел) мен Ш у е з е ш т н аягы курдымга деЙ1нп кумга T ycin, 6 ip жагы уйгыр ¡шше дейш пана ¡здеп Kipin кеткен Екей руыныц азам аттары н Алатау бектерщдег! ез мекендер}не кайтадан жинаушы адамдардын басшысы ретщде халык арасында улкен курметке беленген. Кесем!м — Сарыбайым ел нурамн, Заманньщ деигелепн тец бураган. 47

Екейден 6ф дана адам шы^са деп ем, К.^дайь[м тм еп м д! бepдi м аган ,— деп, Суй)нбай саилак бекер жырлаган ба?! Т ерт кубыласына тугел сезш етк]зет1н дэрежеге келген Сарыбай би кез)нде калм ак пен уйгырга кеткендерд! К,улжа мапынан, Дуйсен балаларын Шымкент жагынан, Элти- Цосайды — Таш кент тубшен, 1збасар, Ботакара, Ж анузак- ты — К.апал, Алтынемш, кейб{рт Алакел мацынан, Морга, Царамерген, А кетп — Ы стык«елд;н аргы бет!нен ¡здест!р!п тауып, бeдeл^ мен батырлыгыныи аркасында еж елп атаме- кенше экеп коныстандырган. Атакты К.ыбырай, Kypтiбaй, Ногайбай, Кебекбай сиякты аузы дуалы билерд! касына ерт1п жур!п, тек кана Екей емес, Аркага ауып кеткен кешектерд1, К,арасай уранымен кет!п калган Жылгары мен Тайторыларды да сарт-тараншмлардын арасынан тауып елше экелген. Шапыраштыныщ бас б т , ага султаны бола ж у р т, Екей ел!шц басын курап шеб4 ш уйпн, ер{с{ кеп Ж еткуды п как тер!не коныстандырган. Ел ¡не К.аракия, Майтебе, Кектебе, Аспанкора сек4лд4 жайлауларды , Актайлак, Тженд), 1Шр4кбай, Ш отай сиякты кыстауларды, Царасаз, Кутмрган, Цайназар, Ш ортанбай, К.арасу, Итбай, Т эуке сиякты куздеу-кектеулерд! ке с т берген. К.аракыстак, Кутырган, Кайназар езеядерипн бойына егш салдыртып, оты- рыкшылыкка елд! жаппай уйрете бастаган. Патша ук)мет! )867 жылы \"Дала облыстарын баскару туралы уакытша Ереже\" деген кужат шыгарган. Ондагы максат казактардыц жэне баска да буратана саналган ха- лыктардыи жерлерш баскаруда басшылыкты кандай адам- дарга берем!з деген ой болып, соган лайыкты деген кк)- лерге м{нездеме жазады гой баягы. Сонда Сарыбай Айдосулы туралы: \"Акылды жэне к!не берж, шыгу теп теменг: сатыдан\" деп керсеткен. Сарыбайдып халы к уш4н кабыргасы кайыскан улкен азаматтыгыныи б!р гана керпйсш мынадан байкауга бола- ды. !878 жылы елде катты жут болып, епн шыкпай, теи:рек аш аршылыкка ушырай бастайды. Дэл осындай киын-кыстау кезеиде Сарыбай би Кекбастаудагы менптпн имамы Тэл4пбайды басшы е т т , бар малды б<р ортага жи- натып, бактырып, рет!мен сойыс жасап, халыкка б4р мезгш ыстык ас таратуды жолга кояды. Алыстагы ауылдарга сау- ын айтып, жиналган сут-айранды, тамакты эр адамга теидей тегш у л е с п р т берш отырады. Сонын. аркасында халкы орасан зор аштыктан, кыргыннан аман калады. 48