Шынар Әділова - Тайм- менеджмент

Кенеттен ортаға шығатын шұғыл істер. Бұл түрдегі істерге алдын-ала жоспарланбай, ортаға шығатын жағдайлар жатады: кенеттен келген адамдарды қабылдау, жат жұрттық қонақтардың зияраты, қажеттілігі болғандардың қажеттілігін өтеу. Мұндай істердің нақты жоспарлануы қиын болғанымен, мүмкіндігінше күн тәртібіне енгізуге тырысқан. Ол үшін мұндай кенеттен ортаға шығатын істерді тұрақты түрде қайталанатын істерге арналған уақыттардан бөлек уақыттарға белгілеген. Әсіресе, Мәдинаға шеттен келетін топтарды уақытында қабылдауға тырысқанымен, тұрақты түрде қайталанатын істері болған кезде белгілі бір уақыт қонақтап қалуларына жағдай жасайтын. Мүмкіндігі болған уақытта оларды зиярат етіп не жанына шақырып, оларға көңіл бөліп, қажеттіліктерін өтеп, сұрақтарына жауап беретін. Солайша өзінің жоспарындағы тұрақты істерімен бірге кенеттен ортаға шыққан жайдайларды да бірге алып жүретін.244 Күнделікті тұрақты түрде қайталанатын істер. Күнделікті істер ретінде негізге алынатыны – осы тұрақты түрде қайталанатын істер. Бұлар – күнделікті орындалуы міндетті, салғырттық танытуға болмайтын өмірлік маңызды істер және олар жоспарға тәуелді болып келеді. Бұлардың жоспарлануында намаз уақыттары ең басты назарға алынады. Алла Елшісі (с.а.с.) бұл түрдегі істерін екі қағидаға байланысты жоспарлаған: Күнделікті белгілі бір уақытта тұрақты түрде орындалатын істер;  Әрбір іске арналған уақыттың өз мөлшері бар. Ол іс күнделікті белгілі бір уақыт ішінде тамамдалуы тиіс, үйреншікті уақыт мөлшерінен асып кетпеуі қажет. Риуаяттар Алла Елшісінің бұл істердің жоспар бойынша орындалуында кемшіліктер болмауына мұқият болғанын көрсетеді. Кейбір жағдайларға байланысты мәжбүрліктен орын алған ауытқушылықтардың сирек кездесетіні сонша – бірден айналасындағылардың назарын аударатын болған.245

Күндізгі және түнгі жоспарына кіретін тұрақты істері осындай сипатта болатын. Түнгі уақыттың жоспары Риуаяттар Алла Елшісінің түнгі уақытын үшке бөлгендігін көрсетеді: бір бөлігі – Аллаға, бір бөлігі – отбасына, бір бөлігі – өзіне арналады. Өзіне арнаған бөлімін халыққа арнап, олармен кездесетін болған.246 Күн батқан соң Алла Елшісі (с.а.с.) сол күнгі бітпеген істерін тоқтатып қоятын болған.247 Алайда бұл оның толықтай демалуға кетіп қалатындығын білдірмейді. Себебі кейбір кездесулері ақшам намазынан кейін де орын алатын болған. Қағида бойынша, құптан намазынан бұрын ұйықтауды, құптан намазынан кейін әңгімені ұнатпайтын.248 Айша анамыз (р.а.) Алла Елшісінің түннің алғашқы бөлігінде ұйықтап, соңғы бөлігінде тұрып ғибадат ететіндігін жеткізеді.249 Тек кейбір уақыттарда жоспардан тыс жағдайлар орын алғанда түннің ортасына дейін ояу болып, кеңес құрып, мәселелерді ақылдасатын кездері де кездескен.250 Жоғарыда да айтып өткеніміздей, Алла Елшісі (с.а.с.) түнгі ғибадатты өз өмірінің ажырамас бөлігіне айналдырған. Күнделікті түннің таңға жақын бөлігінде, яғни екінші жартысынан кейін оянып, ғибадатын атқаратын. Дәл сол уақытты неліктен таңдайтынын «Алла Тағала түннің үштен бірінде дүние аспанына түсіп: «Тәубе еткен бар ма? Тәубесін қабыл алайын. Кешірім тілеген бар ма? Кешірейін. Дұға етуші бар ма? Дұғасын қабыл алайын» деп таң шапағы атқанша күтеді»251 дегенімен түсіндіретін. Күндізгі уақыттың жоспары Барлық мұсылмандарды таң намазынан соң ұйықтаудан тыйған Алла Елшісі (с.а.с.) өзі күн көтерілгенше мешітте қалып, сахабаларымен сұхбаттасатын. Арада діни тақырыптан өзге де әңгімелер қозғап, сахабаларының көңілін аулап, жүздеріне күлкі үйіріп, қуантып отыратын.252 Бұл әңгіме барысында Алла Елшісі де, сахабалар да көрген түстерін

айтап беріп, сол түстерді жоритын болған.253 Пайғамбар (с.а.с.) бұл сұхбаттардың маңызын былайша жеткізетін: «Таң намазын оқып болған соң бір топ адамдармен отырып күн көтерілгенше Алланы еске алу мен үшін Алла жолында дұшпанға қарсы соғыстан да ұнамды. Екінті намазынан соң күн батқанға дейін де солай».254 Сахабаларымен болған таңғы сұхбаттан соң Алла Елшісі (с.а.с.) әйелдерін зиярат етіп, олармен отбасылық сұхбат құратын.255 Ораза болмаған кездерінде осы уақытта таңғы асын ішетін. Түскі уақыт намаз бен одан соңғы қайлулә ұйқысына арналатын. Қайлулә Алла Елшісінің тұрақты түрде орындайтын істерінің бірі еді. Екінті намазынан кейін де әйелдерін зиярат етуі күнделікті тұрақты түрде орындайтын ісі болатын.256 Пайғамбар (с.а.с.) уақытты пайдалану тұрғысынан жоспарлы және жоспарына мұқият болмағанында, жетістікке жету жолында түрлі кедергілерге кездесіп, күтпеген жағымсыз жайттарға тап болуы мүмкін еді деп айтуға болады. Сүннетті ұстану барысында Алла Елшісінің осы қасиетін де назарға алуымыз қажет-ақ. • САХАБАЛАР САЛҒАН САРА ЖОЛ Алла Расулының (с.а.с.) сөздерін ең жоғары деңгейде түсіне білген – оның «әрбірі көктегі бірер жұлдыз іспетті» деп

сипаттап кеткен сахабалары еді. Сахабалар бір-бірімен кездесіп, қайта айырылысатын кезде «Аср» сүресін оқитын болған.257 Бұл олардың осы сүренің әкелген ескертуін әрдайым есте ұстап жүру үшін жасаған әрекеті деп түсіне аламыз. Оның ішіндегі ең маңызды ескертудің бірі уақыт жайында екендігін білеміз. Сахабалардың арасында ерекше тұратындарының бірі Муаз ибн Жәбәлдің өлім сәтінде айтқан мына сөзінде терең мағына жатыр: «Уа, Раббым! Менің бұл дүниеде ұзақ өмір сүруді қалауымның себебі дүниенің қызылды-жасылды байлығы мен тау-тау алтыны емес. Мен ұзақ өмір сүруді ұзақ түндердегі ғибадаттың ауырлығына төзіп, ыстық маусымдардың ұзақ күндерінде ауызды құрғатар шөлге шыдап, ғалымдардың дәрістерінде ұзақ уақыт өткізу үшін қаладым».258 «Мен қай уақытта ұйықтайын, ей, Омар?! Егер түнде ұйықтасам, Алланың алдындағы міндетімді орындаудан құр қаламын. Егер күндіз ұйықтайтын болсам, халқымның алдындағы жауапкершілігімді дұрыс орындай алмай қаламын» деп асыл уақытын ұйқыға қимайтын әзірет Омар (р.а.) Алладан уақытына береке сұрайтын және сол уақытын ізгі амалдар атқарумен өткізуді тілейтін.259 Ең көп хадис риуаят еткен сахаба Әбу Һурайра (р.а.) Алла Елшісінің өнегесімен түнді үшке бөліп, бір бөлігінде дем алған, екінші бөлігінде ғибадат жасаған, үшінші бөлігінде жинақтаған ілімін қорытқан. Күндіз Пайғамбарымыздан (с.а.с.) естіген хадистерін түнге қарай асықпай зерделейтін. Пайғамбарымыз (с.а.с.) қайтыс болардан төрт жыл бұрын ғана Исламды қабылдағанына қарамастан, басқа барлық сахабалардан оза шауып, ең көп хадис риуаят ете білгені оның әрдайым Алла Елшісінің жанында жүріп, білім алып, хадис жаттап, уақытын барынша тиімді пайдалана алғандығының айқын дәлелі бола алады.260 Абдулла ибн Масғудтың (р.а.) «Не дүниеге, не ақыретке пайдалы ісі жоқ адамды көргім келмейді» деген сөзінен атақты ғалым сахабаның уақытқа қаншалықты мән бергенін

және уақытын бос өткізуді ұнатпағанын көруге болады. Сонымен қатар сахабаның ой саларлық мынадай сөзі тағы бар: «Мен үшін өмірімді қысқарта тұра ізгі амалдарымды көбейтпей өткен күннен асқан өкінішті жайт жоқ». Пайғамбарымызға ең алғашқы иман келтіргендердің қатарында болған сахаба әрдайым оның жанынан табылып, білім алып, уақытын тиімді пайдалану арқылы Ислам тарихында ойып орын алған, дін білімін жеткізуде орасан зор рөлі бар ғалымдардың бірі де бірегейі атанған.261 Пайғамбарымыздың көкесінің ұлы Абдулла ибн Аббас (р.а.) Пайғамбарымыз (с.а.с.) дүние салған кезде әлі он төрт-он бестердегі жасөспірім еді. Меккеде туылып, әкесімен бірге сонда қалған ол Пайғамбарымыздың жанына Меккені жеңіп алғаннан кейін ғана барып, екі жылдан аса уақыт қана болады. Осындай қысқа ғана уақыттың ішінде барынша көп білім ала білген ол ең көп хадис риуаят еткен сахабалардың қатарына кірген. Сонымен қатар Ислам құқығында алдыңғы қатарлы ғалымдардың бірі, сахабалар алқасының ең жас мүшесі және ең көп пәтуа берген сахаба болған.262 Сағд ибн Муаз (р.а.) 30 жасында Исламды қабылдайды. Ал қайтыс болған кезінде оның жасы 37-де болды. Ол дүниеден озғанда Алла Елшісі (с.а.с.) былай деген: «Расында, Сағд ибн Муаз қайтыс болғаны үшін Алланың Аршы орнынан қозғалды». Мұндай мәртебеге жету үшін Сағд ибн Муаз (р.а.) не істеген болуы мүмкін? Алланың Аршы орнынан қозғалатындай жеті жылдай қысқа ғана мерзімде уақытын қаншалықты тиімді қолданған болуы мүмкін? Оның денесін қабірге көтеріп апара жатқан сахабалар неге соншалықты жеңіл екендігін түсіне алмай таңырқаған кезінде Алла Елшісі (с.а.с.) былай дейді: «Расында, оның денесін періштелер көтеріп бара жатты, сондықтан сендер оның ауырлығын сезінбедіңдер». Және сахабаның денесі жатқан бөлмеде періштелердің толы болғаны соншалық – Пайғамбарымыз (с.а.с.) кіргенде отыратын орын таппаған.263

Ислам тарихында жас болғанына қарамастан бас бола білген әрі көптеген шыңдарды бағындырған жандар көп болған. Мысалы, Алла Елшісі (с.а.с.) сахаба Усәмә ибн Зәйдті (р.а.) 16 жасында көптеген белді сахабалардан тұрған әскерге қолбасшы етіп тағайындаған және оның мемлекет басшысы болуға да лайық екендігін айтқан.264 • ИСЛАМ ҒҰЛАМАЛАРЫНЫҢ ІЗІМЕН Тарихқа көз жүгіртер болсақ, кешегі өткен ғұламаларымыз өз уақыттарын тиімді пайдалана білгеніне куә бола аламыз. Олар Құран және намаз оқумен, зікір етумен, ілім үйретумен және ілімдерін арттырумен айналысып, көптеген баға жетпес пайдалы еңбектер қалдырып кеткен. Уақытты бағалау мен оны орынды жұмсауға ерекше мән беруімен ғұламалар арасында ең танымал болғаны – имам Ибнул-Жәузи (һижри 508-597 жж.). Ол 89 жыл өмір сүрді, бес жүзге жуық ғылыми еңбек жазып қалдырды. Өзінің «Сайд әл-хатыр» атты кітабында имам былай дейді: «Өзім туралы айтар болсам: мен бала кезімнен ғылымға қызығып өстім, содан өсе келе ғылыммен айналыса бастадым. Және бір ғана ғылым саласын емес, барлық ғылымды бірдей ұнаттым. Әрі ғылымның бір бөлігін ғана емес, оны толығымен зерттеп шығуға асығатынмын. Себебі уақыт көп емес, қашанда аз ғой».

«Уақыттың зор құндылық екенін және оны ізгі істерге арнау қажеттігін түсінгеннен кейін, мен ол нәрсені (адамдардың пайдасыз кездесулерін) ұнатпайтын болдым. Сонда да өзімді екі нәрсенің ортасында қалғандай сезіндім: егер адамдармен мүлде жолықпайтын болып, маған келулеріне тыйым салсам, онда қоғамдағы салтты бұзғаным үшін жалғыздықта қалар ма едім, ал егер адамдармен бас қосатын болсам, бар уақытым солармен өткелі тұр. Соңында, шамам келгенше адамдармен жолығудан ұзақтайтын болам деп шештім. Ал олай болмаған жағдайда, кездесу уақытын созып алмау үшін, көп сөзден қашып, ойымды қысқа жеткізетін болдым. Әңгімеге кедергі болмаса, сол аралықта, өз ісіммен де айналысып үлгеретінмін, өйткені бос отыруға мүлде болмайды. Сол кездесулер үстінде қағаз қиып, қалам ұштап, кітапшаларды түптеп отыратын едім: бұлай істеу ол іске ойыңды жинақтауды қажет етпейді. Осы секілді кейбір істерді арнайы кездесу уақытына қалдыратынмын, есесіне, уақытым зая кетпейтін». Сонымен қатар имамның кітабындағы мына сөздерге аса мән бергеніміз жөн: «Менің түйгенім, Алла Тағала уақыт пен денсаулықтың құндылығын түсінуді тек Өзі жәрдем беріп, нығметтерді қалай пайдалы жұмсау керектігін ұғындырған пенделеріне ғана береді». Ғалым бұл сөзінде Құранның мына аятын меңзеген: «Әрі бұған тек ұлы үлеске ие болғандар ғана жетеді».265 Бұл сүренің тәпсірлерінде айтылғандай, Алла Тағала Исламның барлық игіліктерін сабырлы, өз нәпсісінің қалауларымен күресе білген әрі қиындықтарға төтеп бере алатын иман еткен құлдарына сыйлайды, сонымен бірге, Алла бақыттың бұл ұлы үлесін пендесіне екі дүниеде де нәсіп етеді. Сонымен қатар ғалымның мына бір өсиеті де құлақ асуға тұрарлық: «Адам бірде-бір сәтін құлшылықтан өзге бос нәрсемен өткізіп алмауы үшін, уақыттың қадірі мен оның мәнін түсінуі тиіс. Ісі мен сөзінің ішінен алдымен ең маңыздысын орындауы қажет. Мүмкіндігі келгенше, әрдайым ізгі амалдарды орындауда

белсенді ниет білдіргені жөн, себебі хадисте де «Мұсылманның ниеті – амалынан хайырлы» делінген».266 «Адамға жарасатын нәрсе – уақыттың қадірін біліп, оның әр сәтін ұтымды пайдалана білу. Мен адамдардың уақыттарын сұмдық өлтіретіндіктерін байқадым. Ондай адамдарды батып бара жатқан кемеде алаңсыз әңгіме-дүкен құрып отырған жолаушыларға ұқсатамын» дейді имам. Оның өміріне көз жібергенімізде, расында да, уақытты өте үнемді пайдаланғанын байқаймыз. Ол бүкіл ғұмырын ғылым-білім, жазу, пәтуамен өткізген. Ғылымның түрлі саласында еңбек жазып қалдырған. Кейбіреуі 20 томға жететін 340-тан астам еңбек қалдырған. Күн сайын төрт қалың дәптерлік жазу жазған. Бір жылда жазғаны 50-60 томға жеткенін байқаймыз. Ибнул-Жәузидің кітап жазу кезінде ұштаған қалам жаңқалары ол қайтыс болғанда мәйітін жуатын суды ысытуға жеткен екен.267 Имам Хасан ибн Рушәйк былай дейді: «Тәфәккур дариясының құлпыларын ашу үшін таңсәріде ұйқыдан тұрып, іске кірісуден асқан жақсы кілт жоқ. Өйткені адам сол уақытта сыртқы қатынастардан, дүниенің уайымдары мен құмарлықтарынан алыс болады. Раббысымен бірге болуға дайын, денесі тың, ақыл-ойын, есін жинап, жаңарып, тыныққан болады. Сондықтан да ауасы кең, самал желдер жағымды есетін, күндіз бен түннің арасындағы ең ыңғайлы уақыт – таңсәрі мезгілі. Өйткені таңсәріде жарық нұр қараңғының үстін басып келе жатады. Ал ақшам уақыты мұның керісінше бейнесі, қараңғылық жарықтың үстін басып келе жатады». Алла жолында жүрген Рабиғ ибн Хайсәмнің мына халі уақытты ең пайдалы түрде өткізу тұрғысында өзін есепке тартып отырудың жақсы мысалы бола алады:

Рабиғ ибн Хайсәм өз бақшасына қабір қазып қойған екен. Жүрегі қатайып бара жатқанын сезген уақытында сол қабірге кіріп, соның ішінде біраз жатады. Кейде дүниемен қош айтысып, мазарға кіретін және сол кезде бір истиғфар мен садақаға зар болатынын ойлап, ақыретін уайымдап, өзін-өзі есепке тартады екен. Содан соң «Егер олардың біреуіне ажал жетсе: «Уа, Раббым, мені дүниеге кері қайтара гөр! Игі істер істеп, зая болған ғұмырымның орнын толтырайын», – деп жалбарынады. Жоқ, ол мүмкін емес, бұл оның айтқан құр сөзі ғана, енді олардың артында қайта тірілетін күнге дейін өткел бермес бөгет (қабір әлемі) бар»268 аятын оқып, мазардан шыққаннан кейін өз-өзіне: «Ей, Рабиғ! Қара, бүгін кері қайтарылдың. Бұл талабың қабылданбайтын, дүниеге кері қайтарылмайтын уақытың да келеді. Қазірден қамданып, ізгі амалдарыңды Алла жолындағы талпынысыңды және ақыретке әзірлігіңді арттыр!» – дейді екен. Имам Шафиғи былай дейді: «Сопылармен жолдас болып көрдім және олардан екі маңызды қағида үйрендім:  Уақыт қылыш секілді, сен оны бөлшектемесең, ол сені бөлшектейді.  Нәпсіңді Хаққа қарата алсаң, жарадың, әйтпесе ол сені жалғанға қаратады».269 Қады Шұрәйһ бос сандалып жүрген кейбір көршілерін көргенде, «Не істеп жүрсіңдер?» деп сұрайды. Олар «Бүгін боспыз» дегенде, «Бос болсаңдар, осылай жүру керек пе екен?!» деп ренжіген екен.

Қырық бес жасында қайтыс болған Ислам ғұламасы Имам Нәуәуидің артқа тастап кеткен еңбектерін есептесеңіз, 45 жылға қайта сыйғызу қиын. Өйткені ол уақытын қалай үнемдеуді жақсы білген. Ғылым-білім алуға, құлшылықтарын атқаруға уақыт жеткізу үшін ол кісі тек сәске уақыттарында ғана бір-ақ рет тамақтанған екен. Шейх Фахраддин «Аллаға ант етейін, тамақ жеген уақыттарымда ғылыммен айналыса алмағаныма қатты өкінемін. Өйткені уақыт қашан да қымбат қой» деген. Имам Әбул Уәфә Али Ибн Ақил былай деген: «Мен тамақ уақыттарын қысқарту үшін қолымнан келгенді жасаймын. Тіпті көп шайналатын тамақтан гөрі тез жұтылатынын таңдаймын. Неге десеңіз, шайнауға да уақыт кетіп қалады. Содан жазуға, оқуға көп уақыт таба алам». Ибн Ақил ешқандай бос уақыт жібермейтін. Тыныққан уақыттарын ол былай деп суреттейді: «Қолым қалт етіп демалған кездерімде мен аяқты созып құры жатқаннан гөрі терең ойға беріліп, ойша шешілетін біраз мәселелерді шешумен айналысамын. Жазатындай бірдеңе есіме түсе қалса, дереу тұрамын да жазамын. Сексен жасымда ғылымға деген менің ынтам жиырма жасымдағы кезіме қарағанда әлдеқайда жоғары болатын». Айтқанындай осыншалықты ынтасының арқасында Ибн Ақил ғылымның 20 шақты әртүрлі саласында өте құнды еңбектер қалдырған. Имам Малик болса, көбірек ғылым-біліммен айналысу үшін үш күнде бір-ақ рет әжетханаға баратындай тамақ жеуді қысқартқан. Фәхраддин Рази дастархан басында да бір жағынан тамақ жеп, екінші жағынан шұқшия кітап оқитын. Медицина саласында өте мықты еңбектер қалдырған, қан айналымын тұңғыш рет ойлап тапқан ғалым Ибн Нәфс жазу кезінде қолындағы қаламның сиясы бітіп қалғанда, оны ашып уақыт шығындамау үшін қасына бірнеше қалам алып қойып, солардың кез келгенімен жалғастыра беретін.270 Ислам ғұламаларының әрбір сәтті оның алдындағы уақытпен салыстырғанда тиімдірек пайдалануға тырысқандығын Разидің

«Аср» сүресінің тәпсірінде келтірген мына сөздерінен жақсырақ ұғына түсеміз: «Уақытты тиімді пайдалану тұрғысынан адамдар зиян шегуде, өздерін бұл залалдан сақтап қала алмайды. Залал – қазынаны уыстан шығарып алу. Адам баласының қазынасы – өмірі. Адамның өмірін бос өткізіп алмауы – қиян іс. Себебі адам әрбір сәт өткен сайын өмірінің бір бөлігімен қош айтысуда. Адам уақытын жағымсыз істермен өткізіп жатса, залалы анық. Не пайдасы, не зияны жоқ мүбәһ істермен өткізсе де залалы бар, себебі мүбәһ істен артына ешбір пайдалы із қалмақ емес. Сонымен қатар сол мүбәһ істермен айналысқан уақытты артынан із қалдыратын пайдалы іспен шұғылданып өткізуге болар еді. Тіпті құлшылықпен әрі сауапты амал етумен өткізсе, әлі де залалы бар. Себебі әрбір құлшылықтың одан да асқан сауапты түрін жасауға мүмкіндік бар еді. Алла Тағаланың алдындағы ғибадат пен мойынсұнушылықтың дәрежесі шексіз-шеткіз. Әрі Алланың қаһары мен азабы да ауыр. Адам бұл жайттарды білген сайын Алладан қорқу сезімі күшейе түседі. Солайша Аллаға арнаған құлшылығы мен тағзымы кемелдене түспек. Сондықтан абзалы бола тұра оны тәрк етіп, дәрежесі төменімен қанағаттану өкінішті әрі зарарлы нәрсе. Осылайша адам баласы қандай жағдайда да зиянда болып қала бермек».271 Әбу Абдурахман Әс-Суләми уақытты зая кетірудің және дүниеден басқа уайымдары болмаған адамдармен қоян-қолтық болудың нәпсінің ең үлкен айыбы екендігін айтып, оның дауасын былай түсіндіреді: «Уақытты өмірдегі ең құнды нәрсе деп білу және аса құнды болған уақытты тағы сондай құнды істермен, яғни Алланы зікір ету, тұрақты құлшылық ету және ықыласты нәпсіге орнықтыруға тырысумен өткізу керек». 1848 жылы туылған Ханафи мәзһәбының Абдулхай әл- Ләкнәуи атты ғалымы 1886 жылы 38 жасында дүниеден өтті. Ғұлама өзінің 38 жылдық өміріне 120-ға жуық ғылыми еңбек сыйғызыпты. Бұлай ету уақытын ұтымды пайдаланған жанның ғана қолынан келеді.

Уақытты жоғалтуға себеп болатын жайттардың бірі адамдармен қарым-қатынас екендігін жақсы білген Ислам ғұламалары бұл мәселеде де қырағылық танытқан. Алдыңғы қатарлы табиғин Амр ибн Абдул-Қайс өзіне келіп, сұхбаттасуды ұсынған адамдарға «Күнді тоқтат» деп айтатын болған. «Яғни, күннің қозғалысын тоқтата алсаң, сенімен сөйлесейін. Анығында, уақыт әрдайым қозғалыс үстінде. Өтіп кеткеннен соң қайта айналып келмесі анық. Оны жоғалтатын болсақ, ешқашан қайтарып алу мүмкін болмайды». Алғашқы буын мұсылман ғалымдар шәкірттеріне жеке қалуды кеңес етіп: «Дәріс біткен соң менің жанымнан кетіп, үйлеріңе бет алғанда топтанып бірге емес, жеке-жеке қайтыңдар. Себебі бірге қайтсаңдар, жолда әңгімелесіп, уақыттарыңды босқа кетіресіңдер. Жалғыз болсаңдар, Құран оқып, ой жүгіртіп, жолдағы уақыттарыңды да тиімді пайдалана аласыңдар» дейтін. Сүлеймен Әр-Рази уақытына өте мұқият қараған және бұл тұрғыда өзін әрдайым сұраққа тартып, есеп алып жүретін болған. Ол жөнінде былай делінген: «Бір сәтінің де пайдасыз өтуіне жол бермейтін. Кітап жазатын, сабақ беретін не кітап оқитын. Қандай да бір себеппен негізгі шаруасы болған кітап жазудан қолы қалт еткенде бірден еріндерін жыбырлатып, ешбір сәтін бос жібермеу үшін зікір айтуға кірісетін. Ешқашан уақытының ізгі амалсыз не ғибадатсыз өтуіне жол бермейтін».272 • БАТЫСТАН ДА БІРЕР ҮЛГІ Әйгілі адамдардың өмірлері бізге өз өмірімізді қалай қолға алу керектігі және күнімізді қалай жоспарлау қажеттігі

жөнінде қызықты кеңестер бере алады. Олардың барлығы да өткен күннің қадіріне бара білген және әрбір күнін мұқият жоспарлайтын болған. Олар бұл әдетінің өмірде өздері қалағандай тұлға болып қалыптасу жолының ажырамас бөлігі екендігін ұғына білген. Бенджамин Франклиннің белгілі «Франклин жоспары» бойынша оның «жақсылық жасау күнделігінде» оның күнделікті таңертең сағат 5-те тұратындығы жазылады. Ең алдымен Жаратушыға бет бұрып, өз-өзіне «Бүгін қандай ізгі істер жасаймын?» деген сұрақ қойып, күні бойы атқарылатын істерді ойластыратын болған. Күн ұзаққа атқарылған шаруалар аяқталып, ұйқыға жататын уақыт таяғанда өз-өзіне «Бүгін қандай ізгі істер жасадым?» деген сауалын қойып, күнін қорытындылайтын. Таңертең ерте тұруды жөн көретін Франклин ұйқыға да ерте жататын.273 Кез келген сәтсіздікте мойымайтын Авраам Линкольн бала кезінде бір шаруаның көмекшісі болып жұмыс істейді. Жайып жүрген малдарын тынықтырар уақытты ұтымды пайдаланған ол кітап оқып жүріп, біраз оқу орындарын сырттай оқып бітірген екен. Кейінірек ол бір асханада жұмыс істеп жүріп, қолы босай қалғанда кітабын парақтап оқи жөнелетін. Ол сөйтіп жүріп, алғашында лицейді, содан кейін Құқық факультетін тамамдап, Баро сынағынан сүрінбей өтіп, адвокаттық қызметке кіреді. Міне, осындай ерен еңбегінің арқасында Авраам Линкольн АҚШ-тың 16-президенті болып сайланды. Адам уақытының баға жетпес қазына екендігін білген Томас Эдисон ғылыми жаңалық ашу барысында жиырма сағаттан жұмыс істеген күндерінің бірінде қатты шаршағандықтан ұйқыға бет алып, көмекшісіне жарты сағаттан соң оятуын тапсырады. Көмекшісі Эдисонның тәтті әрі терең ұйқыда жатқанын көріп, қимай бір сағаттан соң ғана оятады. Эдисон ояна сала сағат қанша екендігін сұрап біліп, көмекшісіне қатты ұрсып, «Менің жарты сағатымды ұрлауға қандай ақың бар еді?» дейді.

Англияның әйгілі басшыларының бірі Уинстон Черчилль шетелдік іссапарға шығатын уақыттарында алдын-ала оқитын кітаптарын дайындатып қоятын болған. Осы әдетінің арқасында алты томдық екінші дүниежүзілік соғыс тарихын жазып, сол арқылы Нобель сыйлығын алғаны белгілі. Оның мынадай ой саларлық сөзі де бар: «Өткен шақты талқылауды ұнатпаймын, себебі ондай пікір-таластармен уақыт өткізетін болсам, болашақтан құр қаламын». Атақты жазушы Агата Кристи үй шаруасындағы әйел болғанына әрі арнайы бөлмесі мен жұмыс үстелінің жоқтығына қарамастан, шығармашылығын шыңдап, көптеген кітаптар жазып қалдыра алған. Күнделікті үй тірліктерінен уақыт тапқанда оңаша қалып, бірден жазуға кірісетін болған.274 Доктор Бурней музыка пәнінен дәріс беру үшін бір оқушысының үйінен екінші оқушысының үйіне барар жолдағы уақыттың өзін пайдаға асырып, атының үстінде француз тілі мен итальян тілін меңгеріпті.275 Джон Мейсон Гуд Лондонда науқастарын зиярат етіп жүріп, жолда көлік ішінде Лукрецийді аударған. Генри Керк Уайт бір адвокаттың кеңсесіне барып-келіп жүріп, жолда грек тілін меңгерген. Францияның танымал басшыларының бірі Анри Франсуа д’Агессо уақытты дұрыс пайдалана білгені үшін тамақтың дайын болғанын күткен кездерінде көптеген бөлімнен тұратын қалың кітап жазып шыққан. Франциялық жазушы Графиня де Жанлис өзі сабақ беретін әрбір ханшайымды күткен уақыттарында бірнеше том

кітаптарын жазып бітірген. Элиу Буррит өзін жетілдіру жолында қол жеткізген алғашқы жетістіктерін ешқандай да кемеңгерліктің себебінен емес, «бос уақыт» деп аталған маңызды сәттерді дұрыс қолдана алуының пайдасы екендігін айтады.276 • ҚОРЫТЫНДЫ Уақыт – шартты түсінік, оның нақты пішіні жоқ. Уақытқа қадір-қасиет, жан мен рух беретін нәрсе – сол уақыт ішінде атқарылған істер. Мысалы, біз «аср сағадат»277 (бақыт ғасыры) деп белгілі бір кезеңді қошеметтеген кезде негізінде қандай да бір уақытты емес, сол уақыт ішінде өмір сүрген жандар мен ол кісілердің атқарған істерін назарға ала отырып «бақыт ғасыры» деп атаудамыз. Уақыт тек қана сол кезеңде атқарылған істер арқылы белгілі бір бояуға еніп, құлпырып сала береді. Солайша толыққанды өткізілген уақыттың әрбір сәті басқаларының жүздеген жылына татитындай бола алады. Сонымен, уақытқа шынайы пішін беріп, оны қадір-қасиетке ие қылу адамдардың ол уақыт ішінде атқаратын істеріне тура пропорционал. Біздің 24 сағаттық қазынамыз бар. Сол 24 сағатты соңғы күніміз болуы мүмкін деген түсінікпен қолға алып, оны намазға байланысты реттеп, әрбір бөлігін толы өткізуге тырыссақ, сонда шынайы құндылыққа ие болған болады. Сол

кезде бүкіл өміріміз нұрға бөленіп, нағыз мәңгілікке лайықты түрде өтетін болады. Егер адам уақытын осылай тиімді өткізе білсе, бір жағынан уақыт құндылығын түсініп, оның қадірін білгенін шынайы дәлелдейді. Солайша бір күн қалай ізгілікке толы өтетін болса, апта бойы да сондай жақсылықтарға кенелетін болады. Артынан нұрланған ай және сондай айлардан құралған нұрлы жыл келеді. Сонда адамның бар ғұмыры бір күнді қалай өткізгеніне байланысты болмақ. Тайм-менеджмент табиғатымыздың бір бөлігіне айналған уақытта біз де соған қарай бейімделіп, оның әрбір бөлігін тиімді өткізуге бар жанымызды салып, бір сәттің де жансыз өтуіне рұқсат бермейтін боламыз. Өткені бар, бүгінгісі бар, ақылды жандар қысқа ғана уақыт бөліктерін тиімді пайдалана отырып, бүкіл өмірлерін нұрландыра білген. Күнімізде осы таптырмас құралды мұсылмандарға қарағанда батыстықтардың көбірек қолданып, уақыт мәселесінде қырағылық танытып отырғанын жоққа шығара алмаймыз. Алайда өткен кезеңдердегі мұсылман атаулы уақыт жайын дұрыс ұғынып, мұқият болғанын тарих беттері дәлелдеп отыр. Соны қорытындылайтын бір мысал келтіре кетуді жөн көріп отырмыз. Ислам үйреткен уақыт тиянақтылығы Германияға тіл үйренуге барған бір кісі әңгімелейді: «Неміс тілінен сабақ беретін мұғалім уақыт мәселесіне келгенде өте тиянақты болатын, ешкімге жеңіл қарамайтын. Кімнің қанша минут кеш келгенін белгілеп отырып, дәрістен соң оларды сонша минут оқытып жіберетін. Әрине, оның бұл ісі бізге онша ұнай қоймайтын. Бір күні он сегіз минут сыныпта қалып дәріс оқу жазасын алған бір жолдасымыз ұстазға қарсы шығып ашуланды. Ұстаз оған былай деді: – Жолдастар! Сендер уақытты дұрыс пайдаланбайсыңдар. Онымен қоймай маған ренжисіңдер. Бірақ мен дұрыс істеп жатқаныма сенемін. Содан соң сөмкесінен пойыз кестесін шығарды. – Өтінемін, мынаған назар аударыңдар! – деді.

Пойыздардың жүру және жету уақыттары 7:17, 11:43, 15:19, 19:31 секілді минут-секундына дейін есептелген болатын. Бұл уақыттардың неге бұлай жарым-жарты қылып белгіленгенін сұрап едік, ұстаз былай деді: – Пойыздың жүру кестесі Исламның уақыт түсінігіне байланысты түзілген. Біз уақытты пайдалануды мұсылмандардан үйренгенбіз. Сендердің құлшылықтарыңда орын онша маңызды емес. Таза болса болғаны, дүниенің кез келген бұрышында құлшылық жасауға болады. Бірақ уақыт өте маңызды. Өйткені әр ғибадаттың өзіне арналған белгілі уақыты бар. Тіпті уақыт ғибадаттың шарты болып саналады. Яғни, уақытсыз, бейуақта ғибадат жасасаңыз, ол қабыл болмайды. Ғибадаттардың уақыты да пойыздың кестесі секілді ылғи 18:17, 13:11 дегендей минут-секундына дейін белгіленген сандар болып келеді. Адам баласы өзінің қолындағы бүкіл дүниесін бодау қылып берсе де, ажал келісімшартының мерзімін бір секундқа да ұзарта алмайды, оны кері жылжыта да алмайды. Оның үстіне бұл сағаттар үнемі ауысып отырады. Бүгін таң намазын 6:22-ге дейін оқуыңызға болады. Бірақ ертең 6:21-ге дейін ғана оқи аласыз. 23 минут өткенде оқи алмайсыз. Тек намаз ғана бұлай емес. Оразаның басталуы мен аяқталу сағаттары да осы секілді. Ал енді бұл неге осылай? Мұның қандай пайдасы бар? Осының арқасында мұсылман күн сайын ауысып отырған уақытқа көңілі ояу болып жүреді. Осы арқылы уақыттың қадірін біліп, оны тиімді етіп пайдалануға әзірленеді. Ғибадаттарын үнемі тәртібімен орындап жүрген әр мұсылман күнделікті ауысып отыратын уақытпен бірге жүріп, өмір сүруге мәжбүр. Міне, біздің уақытқа деген көзқарасымыздың қайнар көзі – Исламның осындай сезімталдығынан бастау алған». Міне, күн намаз уақыттарына бөлініп, әрбір азан арқылы бір уақыттың келмеске кетіп, екінші бір уақыттың есік қаққаны еске салынып, уақыттың қадірін білу жолы көрсетілуде, қараңғылық біткен жойылып, нұрға бөленген жолға, пайғамбарлар жүріп өткен даңғылға бағыттауда. Уақытты жоспарлау мен қатаң тәртіппен өмір сүру адамды жалықтырып, шаршатып, өмірдің қызығынан айыратындай болып көрінуі мүмкін. Ереже бойынша, адамға ұнамсыз болса да, алдымен барлық мәселелерді шешіп, тапсырмаларды орындап, мақсатқа жету қажет болмақ. Мұның жолы адамды

жалықтыратындай, ешқашан бақытқа қол жеткізбейтіндей болып көрінуі мүмкін. Алайда мұсылман жан «Жаннат адамның нәпсісіне ауыр көрінген нәрселермен, тозақ адамға жағымды көрінген нәрселермен көмкерілген»278 екендігін білуі қажет. Сонымен қатар Алла Тағаланың «Қайдан білесіңдер, бәлкім, ұнатпаған нәрселерің түбінде өздерің үшін қайырлы болар. Сондай-ақ ұнатқан нәрселерің түбінде өздерің үшін зиянды болып шығуы бек мүмкін. Ақиқатын Алла біледі, сендер білмейсіңдер»279 деген ескертуін есте ұстап, бастапқыда жағымсыз әрі қажытатын ауыр тапсырма болып көрінгеніне қарамастан, бұл әдетті үйренудің соңында тек жақсылыққа жеткізетінін әу бастан санасына құйып алып, алға ұмтылғаны жөн. Негізі, мұсылман адам үшін нағыз бақыт ақыретте болмақ. Дегенмен бұл жалғанда бақытты өмір сүруге болмайды деген тыйым жоқ. Адам уақытын тиімді пайдаланатын болса, «уақытты босқа өлтіріп жатырмын» деген ұждан азабынан арылып, бақытқа жетуі жеңілдей түседі. Біз болып жатқан жайттарға оң көзқараспен қарағанда ғана өмірдің рақатын сезіне аламыз. Алайда адам баласы ең алдымен қауіпті әрі жағымсыз дүниелерге назар аударады. Құдды бір қара нүкте қойылған ақ парақтан бірінші қара нүктесін көретіні тәрізді. Ертеректе адамзаттың өмірін сақтап қалуы үшін мұндай қорғаныштың көмегі тигені рас. Дегенмен қазір бұл айналамызға оң көзқарас танытуға және бақытты болуға кедергі жасауда. Сондықтан ақырындап болса да, оң көзқарас қалыптастыруды үйренген жөн. Уақытты адам өмірі деп білген Имам Ғазали былай дейді: «Балам! Бүгін өлдім деп ойла. Өміріңді ғапылдықпен өткізген сәттеріңе қаншалықты өкінесің. «Шіркін-ай, қайран өмірім-ай!» дейсің, бірақ амалың қанша?!» Әр мүмін таң намазын оқыған соң өзіне мынаны ескертуі керек: «Менің бар қазынам – өмірім. Өмірім таусылса, қазынам да таусылады, оны қайта табуға мүмкіншілік те қалмайды. Бүгін

жаңа бір күн басталып келе жатыр. Алла Тағала бүгін де маған өмір сыйлады. Егер жанымды алғанында, әлбетте, бір күнге болса да бұл дүниеге қайтарылып, ізгі амалдар істеуді өтінер едім ғой. Олай болса, қазір өлдім, сосын дүниеге қайтуыма бір күн мұрсат берілді деп ойла. Бүгін күнәлі істердің маңына жуыма, уақытыңның бір сәтін де босқа өткізбе. Өйткені әр алып-шығарған тынысың – баға жетпес нығмет!»280 Өмір бір дем алумен басталып, келесі бір дем шығарумен аяқталмақ. Жаратушымызға қауышу үшін алғаш алған демімізді қайта ақтық деміміз ретінде шығарудың кезегін күтудеміз. Бұл дүние – еңбектенудің, ақырет – жемісін көрудің мекені. Ақыретте бір нәрсе табу немесе жоғалту деген болмайды. Осы тұрғыдан бұл дүниедегі уақыттың құны тым жоғары. Ол – бес күндік жалғандағы шектеулі уақытта шексіз рақатқа қол жеткізудің мүмкіндігі. Ақыреттік іс, дүниелік іс деп бөліп жармай, әрбір ісімізде ақыреттік табысты көздеуге тырысайық. Барлығын Алла разылығы үшін, сүннетке сай жасауға тырыссақ, мал табу ісі, демалу мен тамақтануға дейін сауапты амалға айнала алады. Ақыретке иманы жоқ тек бұл дүниеде шектеулі уақыт өмір сүретінін ойлайтын батыстықтар сол уақытын барынша тиімді пайдаланып, өмірде көптеген жетістіктерге жетіп қалуға ұмтылып жатқанда осы дүниедегі әрбір сәтіміз ақыреттегі мәңгі өміріміздің сапасын белгілейтінін білетін біз, мұсылмандар, уақыт мәселесінде олардан да мұқият болуымыз қажет емес пе? Алла Тағаланың әділдігімен олар уақытты дұрыс пайдалана отырып, бағындыруға тырысқан шыңдарына жетіп, жетістік пен жеңістің дәмін татып отыр. Ал мұсылман баласы уақытын тиімді пайдаланса, екі дүниеде де орасан зор жетістікке жете алмақ. Осы жолда әрекетін жасап тырысып бағу мен ісінің жеңілдігін тілеп Алладан дұға етуді қатар алып жүретін болса, әрбір мұсылман жан мұрат еткен шыңдарын бағындыра алады.

Жетістікке жету үшін өз уақытыңыз бен қабілетіңізді басқаша қолдануыңызға тура келеді. Уақытыңызды сондай дәрежеде тиімді пайдаланыңыз. Тіпті «Ертең өлесің!» деген хабар жетсе де, күнделікті іс-амалдарыңызға ештеңе алып- қосудың қажеттілігі сезілмейтіндей болсын! Уақытты барынша тиімді өткізу үшін, ең алдымен, «ерік- жігер» қуатын ең жақсы түрде қолдана білу керек. Өйткені адамның бойындағы ерік-жігер өзге рухани қуаттардан жоғары болады. Ерік-жігер қуатының әрекетке көшуі үшін өз білгендерін амалға асыратындай «тірі» иман керек. Сонымен қатар уақыттың ең лайықты түрде пайдаға асуы көңілдерде орныққан Алланы тану мен жауапкершілік сезіміне байланысты. «Нағыз ақылды – әрдайым өз-өзін есепке тарта отырып, ізгі амалдар жасап, өлімнен кейінгі өмірге қамданған адам. Ал нағыз бейшара – тойымсыз нәпсінің қалауына ерік беріп, соған қарамастан (о дүниеде ізгілермен бірге болармын деп) Алланың мейірімінен үміт еткен адам»281 деген хадисте сипатталған ақылды адамның ісіне сай әрекет етуге ұмтылу керек. Нәпсінің өткінші қалауы үшін асыл мұратымыз бен мақсатымызды пида етпеу қажет. Барлығы да адамның өзіне байланысты. Өз уақытын тиімді түрде қолданып-қолданбауды шешетін оның өзі ғана. «Ауру қалса да, әдет қалмайды» деп өз-өзімізге тосқауыл қоймай, 21 күнде жаңа әдет қалыптастыруға болатындығын білуіміз қажет. Абайдың «Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім» дегеніндей, түзелуге тырысу керек. Ал әдетті өзгерту – мінезді өзгертуге қарағанда анағұрлым жеңіл тапсырма.

Сондықтан өзгеріңіз, дамыңыз, алға ұмтылыңыз, ешқашан тоқтап қалмаңыз. Әлемді өзгертуге болады, тек алғашқы қадамды бүгін жасаңыз. Бәрі де мүмкін. Себебі «қалауын тапса – қар жанар». Сағат қолданыңыз. Сағатты тек қолыңызда жүретін әшекей ретінде қолданбаңыз. Сағат сізге уақытыңыздың жылжып, өміріңіздің өтіп, өлімнің жақындап келе жатқанын еске салатын әрбір секунд сайын есігіңізді қағатын хабаршы ретінде болсын. Уақыт – кез келген жетістіктің ажырамас бөлігі. Қандай іс атқарсаңыз да оған уақыт қажет болады. Өмірдің қандай да бір рақатын сезіну үшін де уақыт керек. Сізге де Пайғамбарымызға, сахабаларға, ұлы ғұламаларға, әйгілі адамдарға берілгендей бірдей мөлшерде уақыт сыйға тартылды. Ары қарай ерік-жігер атты құралымызды қолдану арқылы өзіміздің өміріміз бен уақытымызды қолға алу – өз мойнымыздағы жауапкершілік. • ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР  «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. – 10 томдық. Abdulhakim Yüce, Efendimizin bir günü. İstanbul, 2009. – 176 s. Andhra Pradesh, Handbook on Time Management Skills. Centre for Good Governance, India. – 60 pg. Brian Tracy, Eat That Frog! ReadHowYouWant.com, 2008. – 172 pg. Brian Tracy, Master Your Time, Master Your Life. A Tarcher Perigee Book, 2016. – 240 pg. Brian Tracy, Mastering Your Time. Jaico Publishing House, 1998. – 80 pg. Brian Tracy, Time Management. AMACOM Div American Mgmt Assn, 2014. – 130 pg. Brian Tracy, Time Power. AMACOM Div American Mgmt Assn, 2007. – 296 pg. Charles Dahigg, Smarter Faster Better: The Secrets of Being Productive. The Wylie Agency (UK) Ltd. 2017. – 476 pg. Dan Kennedy, No B.S. Time Management for Entrepreneurs. Entrepreneur Press. – 189 pg. David Allen, Getting Things Done: The Art of Stress-Free Productivity. Penguin Books, 2001. – 267 pg.

Dirk Zeller, Successful Time Management for Dummies. Wiley Publishing, 2009. – 364 pg. Effective Time Management Strategies, From Lavender Coaching, 2011. – 101 pg. Ekrem Sağıroğlu, Zaman Bilinci. Düşün yayınları, 1997. – 152 s. El-İsfahani Nuaym, Hayatul-evliya./İbnul Cevzi, Sıfatus-Safua, Türk diline tercüme eden: (Aykey S., Günenç U., Atak Y.v.b.), Sahabeden günümüze Allah dostları. İstanbul: Şüle, 1996. – 423 s. Elmalılı, Hamdi Yazır, Hak Dini Kuran Dili. İstanbul, 1960. Erik Bertrand Larssen, Hell Week: Seven Days to Be Your Best Self. Simon and Schuster, 2016. – 224 pg. Gerald I. Nierenberg, You’re The Expert: How You Can Solve Your Problems in Business and in Life. Berkley Book Publishing, New York, 1991. – 221 pg. Halit Ertuğrul, Üniversite Sınavını Nasıl Kazandım? Nesil yayınları, 2005. – 116 s. Hüseyin Algül, Mübarek Gün ve Geceler, Işık Yayınları, İstanbul, 2004. – 123 s. İbrahim Canan, İslam’da Zaman Tanzimi. İstanbul, 2010. – 200 s. İbrahim Canan, Kütübü Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi. Akçağ Yayınevi, 1998. – 1-18 cilt.  İmam Gazzali, Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed (h. 450-505), İhya-u Ulumid-Din, I- IV./Tercüman Ahmet Serdaroğlu. Bedir Yayınları, İstanbul, 1974. islam.kz сайт материалдары John Hoover, Time Management: Set Priorities to Get the Right Things Done. Harper Collins Publishers, 2007. – 151 pg.  Julie Morganstern, Time Management From The Inside Out. An Owl Book Henry Holt and Company, New York, 2000. – 241 pg. Kelly McGonigal, The Willpower Instinct. AVERY a member of Penguin Group (USA) Inc. New York, 2012. – 274 pg. Kerry Gleeson, The Personal Efficiency Program. Wiley, 2008. – 272 pg. Linda Sapadin, Jack Maguire, It’s about Time! Penguin Books, 1997. – 258 pg.  Lyndon Jones, Paul Loftus, Time Well Spent: Getting Things Done Through Effective Time Management. Kogan Page Publishers, 2009. – 256 pg. Marc Mancini, Time Management. McGraw-Hill Companies, 2003. – 162 pg. Mason Currey, Daily Rituals: How Great Minds Make Time, Find Inspiration, and Get to Work. Pan Macmillan, 2014. – 278 pg. Mehmet Ali Şengül, Bir günlük hayat. İstanbul, Işık Yayınları, 2012. – 256 s. Osman Nuri Topbaş, Hakka Adanmış Gençlik. Erkam Yayınları, 2010. – 400 s. Özcan Hıdır, İslam Kültüründe Vakit Disiplini. Erkam Yayınları, 2006. – 190 s. Peter Burwash, The Key to Great Leadership. Torchlight Publishing, USA, 1995. – 214 pg. Peter F. Drucker, Managing Oneself: The Key to Success. Harvard Business Review Press, 2017. – 128 pg.  Rafikul Islam, Ali Mohamed Wahra, Selim Ahmed, Time Management from an Islamic Perspective: A Qualitative Study. Kulliyyah of Economic and Management Sciences International University Malaysia, 2015. – 17 pg. Richard Walsh, Time Management: Proven Techniques for Making Every Minute Count. F+W Publications Company, 2008. – 262 pg. Samuel Smiles, Self-Help – Memphis, Tennessee: General Books LLC, 2012. – 397 pg. Stephen R. Covey, A. Roger Merrill, Rebecca R. Merrill, First Things First. Simon and Schuster, 1995. – 373 pg. Stephen R. Covey, The Seven Habits of Highly Effective People. Free Press, USA, 1989. – 381 pg.

Tony Schwartz, Catherine McCarthy, Manage Your Energy, Not Your Time. Harvard Business Review, October, 2007. – 10 pg. Zohra Sarwari, Powerful Time Management Skills for Muslims. Eman Publishing, 2009. – 83 pg.  Абай Құнанбайұлы. Өкінішті көп өмір кеткен өтіп...: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: Раритет, 2008. – 384 бет. Абай. Қара сөздер. – Алматы: «Өнер» баспасы, 2015. – 124 бет. Абдулмәлик Ибн Хишам (213 х.қ.б.), Сира Нәбәуия, 2 том. Халәби, Мысыр, 1955. Алау Әділбаев, Саңлақ сахабалар. – Алматы, 2010. – 336 бет.  Арабша-қазақша сөздік / Түзушілер: Палтөре Ы., Жүсіпбеков Ж., Мухитдинов Р., Қыдырбаев Қ. т.б. – Алматы: Нұр-Мүбарак, 2016. – 918 бет.  Архангельский Г.А., Бехтерев С.В., Лукашенко М.А., Телегина Т.В., Тайм-менеджмент. Полный курс: Учебное пособие. Москва: Альпина Паблишер, 2017. – 311 с. Архангельский Глеб, Тайм-драйв: Как успевать жить и работать. Москва: Манн, Иванов и Фербер, 2017. – 256 с. Асбахани, Әбу Нуғайым (430 х.қ.б.), Хилияту Әулия, Дәрул Кутуб Илмия, Бәйрут, х. 1409. Ахмад ибн Ханбал, Әбу Абдиллаһ әш-Шәйбани (164-241 һижри); әл-Муснәд, I-VIII, Дару- Садәр, Бәйрут-1976.  Әбдул-Фәттәх Әбу Ғуддә, Уақыт құндылығы. Сауд Арабиясы: Рияд, 1982./ Араб тілінен ағылшын тіліне аударған: Yusra al-Ghannouchi, The Value of Time. Awakening Publications, 2004. – 86 p. Әбу Алә Әл-Мубәракфури, Тухфәтул-Ахуәзи, 10 том. Дәрул Кутуб Илмия, Бәйрут.  Әбу Дәуіт, Сулейман ибн Әшас әс-Сижистани (202-275 һижри); әс-Сунән, Дару ихият- турасил-Араби, Бәйрут, 1998. Әбу Ләйс Сәмәрқанди (373 х.қ.б.), Тәнбиһул Ғафилин, Дәр ибн Кәсир, Дамаск-Бәйрут, 2- баспа, 2000. Әжлуни, Исмаил ибн Мұхаммед (1162 ж. қ. б.); Кәшфул-хафа уә музилул-илбәс, I-II, Дару Ихият Турасил Араби, Каир. Бабадан қалған байлығым. Қазақ мақал-мәтелдері. (Құрастырған Кәдірбек Сегізбайұлы). – Алматы: «Атамұра», 2014. – 408 бет. Бәйхақи, Әбу Бәкір Ахмед ибн әл-Хусәйн (384-458 һижри); Шуабул-иман, Мумбай 1989.  Бес ғасыр жырлайды: XV ғасырдан XX ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын- жырауларының шығармалары, Үш томдық. /Жауапты шығарушы М. Байділдаев. – Алматы: Жазушы, 1985. – 352 бет.  Бес ғасыр жырлайды: XV ғасырдан XX ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын- жырауларының шығармалары. Үш томдық. /Жауапты шығарушы М. Байділдаев. – Алматы: Жазушы, 1984. – 256 бет.  Бұхари, Әбу Абдиллаһ Мұхаммед ибн Исмаил (256 һижри ж. қ. б.); әл-Жамиус-Сахих, Стамбул 1981. Бұхари, Әбу Абдиллаһ Мұхаммед ибн Исмаил (256 һижри ж. қ. б.); Сахихул-Бұхари, I-VIII, әл-Мәктәбәтул-Исламия, Стамбул, 1979.  Дамира Өмірзаққызы Ибрагим, Адамзаттың асыл тәжі. Мұхаммед пайғамбардың өмірі. Мекке – Мәдина кезеңдері. – «Алтын қалам» баспасы, 2007. – 600 бет.  Дәрими, Абдуллаһ ибн Абдиррахман (181-255 һижри); әс-Сунән, I-II, Дарул-китабил- Араби, Бәйрут, 1407/1987. Жұма мінбері, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы, Алматы, 2012. – 720 б. Ибн Абидин, Мухаммад Әмин, Радд Әл-Мухтар, 10 том. Каир 2012.

Ибн Мәжә, Мұхаммед ибн Йәзид әл-Казуини (207-275 һижри); әс-Сунән, I-II, Дарул-фикр, Бәйрут, 1975. Ибн Хажар, Әбул-Фазл Шәхабәддин Ахмәд әл-Асқалани, (852/1449 қ.б.); Фатхул-бәри би шархи сахихул-Бұхари, Каир 1978. Ибн Хажар, Әбул-Фазл Шәхабәддин Ахмәд әл-Асқалани, (852/1449 қ.б.); Әл-Мәталиб Әл- Әлия, 19 том. Дәрул Асымә, Сауд Арабиясы. Иззуддин ибн Әсир, Усдул-Ғабә. Бәйрут 1989. Имам Нәуәуи, Риядус-Салихин (Хадистер жинағы), (қазақ тіліне аударған: А.Б.Әкімханов). – Алматы: «Көкжиек» баспасы, 2017. – 656 бет. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd». ЖШС, 2010.  Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. Қайрат Жолдыбайұлы, Дін мен діл. – Алматы, 2010. – 288 бет. Құдайберді Бағашар, Исламдағы бала тәрбиесі – Алматы: «Көкжиек-Б» баспасы, 2011. – 228 бет. Құран Кәрім. Қазақша түсіндірмелі аударма. Аударғандар: Әкімханов А. Б., Анарбаев Н. С. «Көкжиек» баспасы, Алматы, 2015. – 632 бет.  Мадина Жумадиллаева, Жанар Теңлібаева. Пайғамбарымыздың аяулы қызы – Фатима. – Алматы: «Көкжиек» баспасы, 2017. – 176 бет. Мәлик ибн Әнәс, Әбу Абдуллаһ әл-Әсбахи (93-179 һижри); әл-Мууатта I-II, Дару ихияит- турасил-Араби, Бәйрут, 1985. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. – Павлодар қ.: «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – 436 бет.  Мунауи, Мұхаммед Абдуррауф ибн Али (1031/1622 қ.б.); Фәйзул-Қадир шәрху Жамиус- сағир, I-VI, әл-Мәктәбәтут-тижәриятил-кубра, Мысыр, 1356 һижри. Мунзири, Әбу Мұхаммед Зәйнуддин Абдулазим ибн Абдулқауи (656/1258 қ.б.); әт-Тәрғиб уәт-Тәрһиб, Дарут-Тураз, Каир. Муслим, Әбул-Хусәйн әл-Хажжаж ән-Нәйсабури (206-261 һижри); әл-Жамиус-Сахих, I-V, Дару ихияит-турасил-Араби, Бәйрут, 1999.  Муслим, Әбул-Хусәйн әл-Хажжаж ән-Нәйсабури (206-261 һижри); Сахихи муслим тержумеси ве шерхи, Сөнмез Нешриат, Стамбул, 1974.  Мұхаммед Юсуф Кандахлауи, Сахабалар салған сара жол – 2. – Алматы: «Көкжиек-Б» баспасы, 2011. – 560 бет. Мұхитдин Исаұлы, Қайрат Жолдыбайұлы, Ислам ғылымхалы, – Алматы: «Нұр-Мүбарак» баспасы, 2010 ж. – 520 бет.  Мұхтасар Сахих Муслим, Ибнул-Хажжаж Әл-Қушәйри Ән-Нәйсабури. / Арабшадан аударған: Қ. Спатай. – Алматы: «Кәусар-саяхат» ЖШС, 2013. 1 том – 599 бет.  Мұхтасар Сахих Муслим, Ибнул-Хажжаж Әл-Қушәйри Ән-Нәйсабури. / Арабшадан аударған: Қ. Спатай. – Алматы: «Кәусар-саяхат» ЖШС, 2013. 2 том – 573 бет.  Нәсәи, Әбу Абдиррахман Ахмәд ибн Шуайб (215-303 һижри); әс-Сунән, Дарул-Марифә, Бәйрут, 1992. Он ғасыр жырлайды. Алматы, 2006. – 408 бет. Рази, Әбу Абдуллаһ Фахруддин Мухаммад ибн Омар, Әт-Тәфсирул Кәбир, 17 том. Дарул Кутубил Илмия, Бәйрут 2013. Сарахси, Мухаммад ибн Ахмад, Шарху Сиярул-Кәбир, 5 том. Шәрикә Шәрқия 1971. Сафвет Сених, Құлшылық құпиясы. (ауд: Құдайберді Бағашар). Алматы, 2006.

Сахих Әл-Бұхари, Әбу Албулла Мұхаммед ибн Исмайл ибн Ибраһим ибн Әл-Муғира Әл- Бұхари (араб тіліндегі түпнұсқасымен салыстыра отырып өзбек тілінен аударған Доскелді Қожатайұлы). Алматы, 2005. I том. – 447 бет. Сахих Әл-Бұхари, Әбу Албулла Мұхаммед ибн Исмайл ибн Ибраһим ибн Әл-Муғира Әл- Бұхари (араб тіліндегі түпнұсқасымен салыстыра отырып өзбек тілінен аударған Доскелді Қожатайұлы). Алматы, 2005. II том. – 444 бет. Суюти, Жәләләддин (911/1505 қ.б.), әл-Дуррул-Мәнсур, Бәйрут 1993. Суюти, Жәләләддин (911/1505 қ.б.), Жәмиус-Сағир, Бәйрут 1972.  Табарани, Сулейман ибн Ахмад ибн Айюб ибн Мутаййир, Әл-Муджам ас-Сағир. Бәйрут 1985. Табәри, Әбу Жәфәр ибн Жәрир Мухаммед ибн Жәрир ибн Язид (310/923), Жамиул-Баян, 24 том. Муәссәсәтур Рисәлә, 2000.  Тирмизи, Әбу Иса Мұхаммед ибн Иса (209-279 һижри); әл-Жамиус-Сахих I-V, Дару ихияит-турасил-Араби, Бәйрут. Тирмизи, Әбу Иса Мұхаммед ибн Иса (209-279 һижри); Сунәнут-Тирмизи, Хумус 1966. Фәтәуә Хиндия, 6 том. Дәрул Фикр, х.1310.  Хайнц Мария, Позитивный тайм-менеджмент: Как успевать быть счастливым. Москва: Альпина Паблишер, 2016. – 128 с. Хайсәми, Нуруддин Әли ибн Әбу Бәкір (807/1404 қ.б.), Мәжмәуз-Зәуәид, Каир 1987. Хаким, Әбу Абдуллаһ әл-Нисабури (405/1014 қ.б.), әл-Мустадрак ал әс-Сахихайн, Бәйрут, 1957.  Шамиль Аляутдинов, Ежедневник. Расписание Триллионера. Сосредоточиться на главном. Москва – Санкт-Петербург: Диля, 2015. – 480 с. 1 Бұл жөнінде арнайы тарауларда кеңірек мәлімет алуға болады. 2 «Аср» сүресі, 1-аят. 3 Қараңыз: Қиямет, 36; Әнкәбут, 2; Муминун, 115; Ибраһим, 42. 4 Қараңыз: Инфитар, 10-12. 5 Қараңыз: Бақара, 284. 6 Қараңыз: Нұр, 24; Иәсин, 65. 7 Қараңыз: Зилзәлә, 6-8. 8 Қараңыз: Мәариж, 11-14 9 Қараңыз: Муззәммил, 13 10 Тирмизи, Қиямет, 1/2416 11 Islam’da Zaman Tanzimi, 18-19-бб. 12 Тайм-драйв: Как успевать жить и работать, 59-75-бб. 13 Қараңыз: Юсуф, 43-49 14 Қараңыз: Кәһф, 23-24 15 Тайм-менеджмент. Полный курс: Учебное пособие, 14-15-бб. 16 Тайм-менеджмент. Полный курс: Учебное пособие, 111-б. 17 Тайм-менеджмент. Полный курс: Учебное пособие, 61-б. 18 Тайм-драйв: Как успевать жить и работать, 65-66-бб. 19 Тайм-драйв: Как успевать жить и работать, 83-85-бб. 20 Тирмизи, Бирр 66 21 Тирмизи, Бирр 66 22 Бұхари, Хаж 94; Мүслим, Хаж 268 23 Хаким, Мустәдрак 4/7851 24 Master Your Time, Master Your Life, 193-194-бб.

25 Әбу Нуғайым, Хилия 1/167 26 Әд-Дуррул Мәнсур 6/341 27 First Things First, 46-47-бб. 28 «Ахзаб» сүресі, 4-аят 29 Ежедневник. Расписание Триллионера, 14-15-бб. 30 Тайм-менеджмент. Полный курс: Учебное пособие, 175-177-бб. 31 Hakka Adanmış Gençlik, 344-б. 32 Тәнбиһул Ғафилин, 126 33 Ахмад ибн Ханбал, Муснәд 1/129 34 Linda Sapadin, Jack Maguire, It’s about Time! 147-б. 35 Әбу Нуғайым, Хилия, 2501/2 36 Қараңыз: «Ағраф» сүресі, 17-аят 37 Жоспар құру секілді болашақ үшін жасалатын пайдалы істер бұдан тыс. 38 Бұхари, Риқақ 3. 39 Фәтхул-Бәри 14/9 40 Бұхари, Риқақ 4 41 Бұхари, Риқақ 10; Мүслим, Зәкәт 116, 117, 119; Тирмизи, Зуһд 270; Ибн Мәжә, Зуһд 27 42 Тирмизи, Зуһд 3 43 Тирмизи, Зуһд 4, Қиямет 26; Нәсәи, Жәнәиз 3; Ибн Мәжә, Зуһд 31 44 Бұхари, Риқақ 3 45 Тирмизи, Зуһд 25 46 Ибн Мәжә, Зуһд 3 47 «Ғашия» сүресі, 8–9-аяттар 48 Бұхари, Иман 32, Риқақ 18; Мүслим, Мусафирин 215-218; Нәсәи, Қыбла 13; Ибн Мәжә, Зуһд 28 49 Мүслим, Мусафирин 218 50 Позитивный тайм-менеджмент: Как успевать быть счастливым, 71-72-бб. 51 Тайм-драйв: Как успевать жить и работать, 33-35-бб. 52 Тайм-менеджмент. Полный курс: Учебное пособие, 235-236-бб. 53 Eat That Frog, 23-24-бб. 54 Managing Oneself: The Key to Success, 46-б. 55 «Аср» сүресі, 1–3-аяттар. 56 Ахмад Ибн Ханбал 4/185; Байхақи, Шуәб 1/479 57 Ахмад Ибн Ханбал 4/185; Хайсәми 1/51, 10/225 58 Хайсәми 10/73-74 59 «Муминун» сүресі, 113-аят. 60 «Фатыр» сүресі, 37-аят. 61 Тирмизи, Зуһд 59 62 Master Your Time, Master Your Life, 96-99-бб. 63 Мұхтар Шаханов 64 Master Your Time, Master Your Life, 102-110-бб. 65 Time Management, 41-б. 66 Бұхари 83/6133; Мүслим 12/2998 67 Өкінішті көп өмір кеткен өтіп, 351-б. 68 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 69 «Инширах» сүресі, 6-аят. 70 «Инширах» сүресі, 7-аят. 71 «Жұма» сүресі, 10-аят. 72 Хайсәми 2/194

73 Жұма мінбері, 498-б. 74 Алайда бұл сөзден мұсылманға ешқашан демалуға болмайды деп түсінген дұрыс емес. Демалыс пен мерекелер жайлы алдағы тарауларда жан-жақты қарастыратын боламыз. 75 «Тәкуин» сүресі, 31-аят. 76 Бұхари, Риқақ 1; Тирмизи, Зуһд 1; Ибн Мәжә, Зуһд 15 77 Нәсәи, Китабул-Мәуәиж 11832; Бәйхақи, Әдәб 809; Хаким, Мустадрак 7846; Фәтхул-Бәри 14/9 78 Бұхари, Әл-әдәбул-муфрад 415 79 «Әли Имран» сүресі, 135-аят. 80 Жұма мінбері, 420-421-бб. 81 Жұма мінбері, 501-502-бб. 82 Islam’da Zaman Tanzimi, 23-б. 83 Қазақ тілі. Энциклопедия. 84 Арабша-қазақша сөздік. 85 Хаж, 47 86 Тәубе, 36 87 «Бақара» сүресі, 189-аят. 88 «Тәубе» сүресі, 37-аят. 89 «Бақара», 65; «Ниса», 47,154; «Ағраф», 163 (үш рет); «Нахл», 124 90 Фатхул-Бәри 3/157 91 Қараңыз: «Жұма», 9 92 Құранда «күн» сөзі 365 рет кездесіп, тура бір жылдағы күн санына тең деген сөздер айтылады. «Күн» сөзі жекеше түрде 365 рет кездесетіні рас. Біз бұл жерде тек жекеше түрде кездескенін ғана емес, барлығын қарастырдық. 93 «Қадір» сүресі, 3-аят. 94 «Фәжр» сүресі, 1–5-аяттар. 95 Ахмад ибн Ханбал, Муснәд 3/327 96 Тирмизи, Тәфсир, Сура-и Буруж 3336-хадис. 97 Қараңыз: «Қадір» сүресі, 3-аят. 98 Қараңыз: «Бақара» сүресі, 185-аят. 99 Қараңыз: Фәтхул-Бәри 5/164-172 100 Бұхари, Жума 36 101 Islam’da Zaman Tanzimi, 52-б. 102 Ибн Мәжә, Иқамәтус-Саләт 79; Тирмизи, Тәфсиру Сура-и Буруж 3336-хадис. 103 Тирмизи, Құрбан 1492 104 Жамиус-сағир 5/454 105 Ибн Мәжә, Сиям 43 106 Қараңыз: Мүслим 6/140 107 Қараңыз: Ибн Мәжә, Сиям 31; Бұхари, Сәум 69; Тирмизи, Сәум 40 108 Жамиус-сағир 5/131 109 Ислам ғылымхалы, 237-б. 110 Қараңыз: Жұма мінбері, 51-68-бб. 111 Ибн Мәжә, Иқамә 191 112 Ислам ғылымхалы, 238-б. 113 Тирмизи, Даауат 84; Ибн Мәжә, Дуа 5 114 Оныншы күн – Құрбан айт күні. Айт күні ораза ұсталмайды. Тек Алла Елшісінің сүннеті бойынша, сәресіде ауыз бекітіп, айт намазынан соң тамақ жейді. 115 Тирмизи, Сәум 52; Ибн Мәжә, Сиям 39

116 Мууатта, Хаж 246 117 Мүслим, Хаж 436 118 Қараңыз: «Бақара» сүресі, 286-аят. 119 Ибн Мәжә, Иқамәтус-саләт 194 120 Тирмизи, Саләт 13/172 121 Мүслим, Мәсәжид 260 122 Hakka Adanmış Gençlik, 311-б. 123 «Әнғам» сүресі, 26-аят. 124 «Құлшылық құпиясы» кітабынан 125 Ақыретте қайта тірілу 126 Тирмизи, Саләт 3; Дәрими, Саләт 21 127 Бұхари, Жума 17 128 Әбу Дәуіт, Саләт 6; Ибн Мәжә, Саләт 7 129 Тирмизи, Мәуәқит 10 130 Мүслим, Мусафирин 162, 163; Тирмизи, Уитр 3; Ибн Мәжә, Иқамәт 121 131 Мүслим, Мусафирин 293; Әбу Дәуіт, Жәнәиз 51; Тирмизи, Жәнәиз 41 132 Ахмад ибн Ханбал, Муснәд II, 104 133 Мүслим, Мусафирин 96-97 134 Бұхари, Жума 36; Мүслим, Жума 12 135 Ислам ғылымхалы, 127-130-бб. 136 «Инсан» сүресі, 26-аят. 137 «Таһа» сүресі, 130-аят. 138 «Зумәр» сүресі, 9-аят. 139 «Сәжде» сүресі, 16-аят. 140 «Әли Имран» сүресі, 113-114-аяттар. 141 «Зарият» сүресі, 16-18-аяттар. 142 «Муззәммил» сүресі, 1–7-аяттар. 143 «Муззәммил» сүресі, 20-аят. 144 «Әли Имран» сүресі, 31-аят. 145 Қараңыз: «Бақара» сүресі, 238-аят 146 «Фурқан» сүресі, 64-аят. 147 Бұхари, Илм 40/41 148 Фәтхул-Бәри 1/224 149 Фәтхул-Бәри 1/224 150 Islam’da Zaman Tanzimi, 41-б. 151 Islam’da Zaman Tanzimi, 42-б. 152 Әт-Тәрғиб уәт-Тәрһиб 1/567 153 Мүслим, Итиқат 7; Нәсәи, Қиямул-Ләйл 17 154 Әбу Дәуіт, Татаууғ 18 155 Нәсәи, Қиямул-Ләйл 5 156 Қараңыз: «Нұр» сүресі, 58-аят. 157 Кәшфул-Хафа 1/435 158 Мүслим, Тәубә 13 159 Кәшфул-Хафа 1/435 160 «Фурқан» сүресі, 47-аят. 161 «Юнус» сүресі, 67-аят; «Мумин» сүресі, 61-аят. 162 «Қасас» сүресі, 73-аят. 163 «Нахл» сүресі, 80-аят. 164 «Рум» сүресі, 23-аят. 165 Фәтхул-Бәри 3/39, 80

166 Бұхари, Жума 16/41 167 Бұхари, Саум 56; Мүслим, Сиям 189 168 Islam’da Zaman Tanzimi, 135-б. 169 Ибн Мәжә, Сиям 22 170 Рази, Әт-Тәфсирул Кәбир 14/21 171 Қараңыз: Ахмад ибн Ханбал, Муснәд 1/73; Тирмизи, Буюғ 6 172 Хайсәми, Китәбут-Тыб №8471 173 Бұхари, Тәһәжжуд 12; Мүслим, Мусафирин 207 174 Ибн Мәжә, Иқамәтус-Саләт 174 175 Ибн Мәжә, Иқамәтус-Саләт 174 176 Master Your Time, Master Your Life, 205-б. 177 islam.kz сайтының «Ұйқының фазаларын білесіз бе?» атты мақаласынан мәліметтер алынды 178 islam.kz сайтының «Ұйқы мен ғибадаттың арақатынасы» атты мақаласынан мәліметтер алынды 179 Қараңыз: «Бақара» сүресі, 138-аят. 180 Жәмиус-сағир 3/487 181 Қараңыз: «Ағраф», 172; «Хаж», 5; «Муминун», 14; «Ғафир», 67; «Ахқаф», 15; «Нахл», 70 182 Islam’da Zaman Tanzimi, 67-б. 183 Исламдағы бала тәрбиесі, 54-130-бб. 184 «Қазақстан» Ұлттық энциклопедия. 185 Бұхари, Қадар 1; Мүслим, Қадар 1 186 Нәсаи, Ақиқа 5 187 Исламдағы бала тәрбиесі, 37-43-бб. 188 Әбу Дәуіт, Саләт 26; Тирмизи, Саләт 299 189 Әбу Дәуіт, Саләт 26; Тирмизи, Саләт 299 190 Бұхари, Риқақ 4; Тирмизи, Дағуат 113; Ибн Мәжә, Зуһд 27 191 Қараңыз: «Ибраһим» сүресі, 7-аят. 192 Әбу Дәуіт, Зәкәт 45 193 Time Management: Proven Techniques for Making Every Minute Count, 253-260- бб. 194 «Қасас» сүресі, 77-аят. 195 Қараңыз: Тирмизи, Бирр 61 196 Қараңыз: Әбу Дәуіт, Саләт 232/1108, 97/680; Мүслим, Саләт 130 197 Ибн Мәжә, Тижәрат 2 198 Ибн Мәжә, Тижәрат 1 199 Ибн Мәжә, Тижәрат 2 200 Ибн Мәжә, Тижәрат 1 201 Бұхари, Уәсәя 9; Мүслим, Зәкәт 94-97 202 «Муззәммил» сүресі, 20-аят. 203 Hak Dini Kuran Dili, 8/5444 204 Hak Dini Kuran Dili, 8/5444 205 Қараңыз: «Нәжм» сүресі, 39-аят. 206 «Қасас» сүресі, 77-аят. 207 «Бақара» сүресі, 200–202-аяттар. 208 «Муминун» сүресі, 51-аят. 209 Бұхари, Әнбия 37 210 Бұхари, әл-Әдәбул-Муфрад, 168-б.; Мәжмәуз-Зәуәид 4/63; Мунәуи, Фәйзул- Қадир 3/30

211 Бұхари, Ижәра 115 212 Ибн Мәжә, Сауда 25; Әбу Дәуіт, Зәкәт 26/1641 213 Бәйхақи, Шуәб 6/117 214 Қараңыз: Бұхари, Илм 15, Зәкәт 5, Ахкәм 3; Мүслим, Саләтул-Мусафирин 268 215 Әбу Дәуіт, Жиһад 78; Тирмизи, Буюғ 6 216 Ахмад ибн Ханбал, Муснәд 1/73 217 Мунәуи, Фәйзул-Қадир 2/366 218 Ибн Мәжә, Муқаддимә 17 219 «Таһа» сүресі, 114-аят. 220 Мүслим, Зикр 39 221 Кәшфул-Хафа 1/75; Хайсәми 1/136 222 Хайсәми 1/136 223 Кәшфул-Хафа 2/232 224 Master Your Time, Master Your Life, 124-128-бб. 225 Кәшфул-Хафа 2/232 226 Mastering Your Time, 57-59-бб. 227 «Ниса» сүресі, 36-аят. 228 Қараңыз: «Бақара» сүресі, 83-аят, «Ниса» сүресі, 36-аят. 229 Қараңыз: «Мәида» сүресі, 26-аят. 230 Master Your Time, Master Your Life, 162-165-бб. 231 Master Your Time, Master Your Life, 201-202-бб. 232 Мұнда біз қонаққа шақырған жерге бармау керек дегеннен аулақпыз. Мұсылманның бауырының алдындағы міндеттерінің бірі шақырғанда бару болып табылады. Тек қажетсіз, уақытты босқа өлтіретін істерді азайтуға кеңес берудеміз. 233 «Фурқан» сүресі, 27–29-аяттар. 234 «Әли Имран» сүресі, 28-аят. 235 «Инширах» сүресі, 7-аят. 236 Self-Help, 71-б. 237 Self-Help, 99-б. 238 «Ахзаб» сүресі, 21-аят. 239 Жұма мінбері 496-б. 240 Әл-Мәталиб 3/265 241 Фәйзул-Қадир 1/543 242 Мүслим, Жума 7-10; Мууатта, Жума 1 243 Әбу Дәуіт, Тыб 5; Ибн Мәжә, Тыб 22 244 Усдул-Ғабә 1/168 245 Ибн Мәжә, Фитән 33 246 Усдул-Ғабә 1/32 247 Хаким, Мустәдрак 3/461 248 Бұхари, Мәуәқит 13/23 249 Ибн Мәжә, Иқамә 182 250 Хаким, Мустәдрак 2/227 251 Ибн Мәжә, Иқамә 182 252 Нәсәи, Сәһу 98 253 Мүслим, Руя 23 254 Усдул-Ғабә 2/466 255 Фәтхул-Бәри 11/229 256 Мүслим 10/73-76

257 Бәйхақи, Шуәб 4676 258 Жамиул-Баян 62 259 Ахмад Ибн Ханбал, Зуһд 5 260 Саңлақ сахабалар, 259-б. 261 Саңлақ сахабалар, 274-276-бб. 262 Саңлақ сахабалар, 262-264-бб. 263 Сахабалар салған сара жол – 2, 485-486-бб. 264 Адамзаттың асыл тәжі. Мұхаммед пайғамбардың өмірі, 578-б. 265 «Фуссилат» сүресі, 35-аят. 266 The Value of Time, 32-34-бб. 267 Жұма мінбері, 500-б. 268 «Муминун» сүресі, 99–100-аяттар. 269 Hakka Adanmış Gençlik, 323-324-бб. 270 Жұма мінбері, 499-500-бб. 271 Рази, Әт-Тәфсирул Кәбир 22/87-88 272 Islam’da Zaman Tanzimi, 165-166-бб. 273 Time Management: Proven Techniques for Making Every Minute Count, 204-б. 274 Daily Rituals: How Great Minds Make Time, Find Inspiration, and Get to Work, 128-129-бб. 275 Islam’da Zaman Tanzimi, 168-б. 276 Self-Help, 98-99-бб. 277 Пайғамбарымыз бен сахабалар өмір сүрген кезеңге берілген атау. 278 Тирмизи, Жаннат 31 279 «Бақара» сүресі, 216-аят. 280 Hakka Adanmış Gençlik, 367-б. 281 Тирмизи, Қиямә 25

Table of Contents 1. •Алғы сөз 2. •Кіріспе 3. •Уақыт құндылығы 1. Жастық шақтың маңыздылығы 2. Әрбір өткен сәттің ақыреттік есебі 3. Уақыттың маңызын түсінгендер 4. Тайм-менеджмент 1. •Уақытты тиімді пайдалану 1. Тайм-менеджмент 2. Жоспар құру 3. Жоспар құрғанда мезгіл мен мекеннің ерекшеліктерін ескеру 4. Жоспар құру жолдары 5. Уақыт – орны толмас қор 6. Бір күнді жоспарлау тәсілі 7. Асығу ма, асықпау ма? 8. Шығармашылыққа арналған уақыт 9. Паркинсон заңын бұзыңыз 10. Уақытты тиімді пайдалануға күш керек 2. •Уақытты қажетті нәрсеге жұмсау 1. Уақытты үлестіру 2. Күнделікті жұмыс істейтін уақыт мөлшері 3. Жұмыс уақытында тек жұмыс істеңіз 4. Бір уақытта бір іспен ғана айналысу 5. 80/20 6. Эйзенхауэр матрицасы 3. •Істі кейінге қалдырмау 1. Өмір – бүгінгі күн 2. Уақыттың шектеулі екендігін ұғыну 3. Істің ең абзалы – аз да болса, тұрақты жасалғаны 4. Аз іс – үлкен нәтиже 1. 1. «Пілді кесек еттерге бөлу»

2. 2. «Швейцариялық ірімшік» 3. 3. «Құрбақаны жеп қою» 4. •Уақытты жоғалтпау 1. Уақытын жоғалтқанның өкініші 2. «Электрондық тәуелділік» 3. Технологияны дұрыс қолдану 4. Адамның уақытының берекесін қашыратын негізгі жеті фактор 1. 1. Телефон, электрондық пошта, СМС 2. 2. Күтпеген қонақтар 3. 3. Жиналыстар 4. 4. Оқыс жағдайлар 5. 5. Істі кейінге қалдыру 6. 6. Бос әңгімелер 7. 7. Сенімсіздік 5. Шешім қабылдаудың төрт түрі 6. Уақыт қайда жұмсалады? 7. Өткен қателіктерден сабақ алу 8. Ой шашыраңқылығы 9. Өзіңе қатысы жоқ істен аулақ болу 10. Жалқаулық та уақытты өлтіруші 1. Жалқаулық зынданына түсуіміздің себебі не? 5. •Бос уақытты бос өткізбеу 1. Бос уақыт түсінігі 2. Арадағы бос уақыттарды тиімді өткізу 3. Жолдағы бос уақыттар 4. Мардымсыз көрінген уақыттың өзі маңызды 1. Бір минут деп өте шықпа! 5. Ислам және уақыт 1. •Ислам және уақыт 1. Құран Кәрімде уақыт 2. Құранда аталған уақыт түрлері 3. Діни жоралғыларда Құрандағы күнтізбе өзгертілмеуі қажет 4. Бір айдың кезеңдерге бөлінуі 5. Бір күндік уақытты кезеңдерге бөлу

6. Күндіз бен оның кезеңдері 7. Түн және оның кезеңдері 2. •Ерекше құндылыққа ие уақыттар 1. Уақыт құндылығы: жылдың кейбір айлары мен күндерінің және күннің кейбір уақыттарының ерекшеліктері 2. Маңызды уақыттардың анық айтылмауы 3. Бірсарындылықтан арылу 4. Мүбәрак күндер мен түндер 1. Жұма күні 2. Айт күндері 3. Мухаррам айы және Ашура күні 4. Мәуліт 5. Рағайып түні 6. Миғраж түні 7. Бәраат түні 8. Қадір түні 9. Арафа және Тәурия күндері 3. •Намаз уақыттарының күн тәртібіндегі орны 1. Намаздың маңызы 2. Намаз уақыттарының сыры 3. Намаз уақыттары нені білдіреді? 4. Намаздың мұстахап уақыттары 5. Намаздың мәкрүһ уақыттары 6. Нәпіл намаз оқудың мәкрүһ уақыты 4. •Түнгі құлшылық 1. Түнгі құлшылықтың уақыты 2. Түнде тұрудағы мақсат 3. Түнгі құлшылық және отбасы 4. Неліктен түнгі құлшылыққа мән берілген? 5. •Демалыс уақыты 1. Демалыс пен тынығуға қажеттілік 2. Жан тыныштығына арналған уақыт 3. Демалу мен тынығудың жолы, уақыты мен орны 4. Түнгі және күндізгі ұйқылар 5. Түнгі ұйқы

6. Қайлулә ұйқысы 7. Ұнамсыз ұйқы 8. Аз ұйқы 9. Дұрыс емес ұйқы адам денсаулығына зиянды 10. Қанша уақыт ұйықтау керек? 11. Қай уақытта ояну қажет? 12. Дұрыс оянуға арналған қосымша кеңестер 6. Мұсылман және уақыт 1. •Адамның уақыт ішіндегі жолаушылығы 1. Адамның жас ерекшеліктері мен өмірінің кезеңдері 2. •Өмірлік мақсат қою 1. Мақсатсыз өмір – адам баласы үшін ең ауыр қасірет 2. Барлығы ойдан басталады 3. •Мұсылманның уақыты барлығына жетеді 1. Дүние мен ақыреттің арақатынасы 2. Ақырет үшін амал 3. Исламда адал ризық табу үшін тер төгудің маңызы 4. Білім алуға уақыт арнау 1. Күн сайын өз-өзін жетілдіріп отыру қажет 2. Алдымен білуіміз міндетті мәселелерді үйрену 3. Тал бесіктен жер бесікке дейін білім іздену 5. Жақындарға уақыт бөлу 1. Отбасына арналған уақыт 2. Әйел адамның уақыты 3. Дос таңдау 6. Оқи отырып демалу, жұмыс істей отырып тынығу 7. Өткеннен – өнеге, ұлыдан – ұлағат 1. •Пайғамбар өмірінде уақыт 1. Үш қағида 2. Апталық уақыт 3. Күнделікті тұрақты және кенеттен ортаға шығатын істер 4. Түнгі уақыттың жоспары 5. Күндізгі уақыттың жоспары 2. •Сахабалар салған сара жол 3. •Ислам ғұламаларының ізімен

4. •Батыстан да бірер үлгі 5. •Қорытынды 6. •Пайдаланылған әдебиеттер