Исабай Есқараұлы Черкас өрт жалынында

ЧЕРКАС ОРТ . ЖАЛЫНЫНДА ^ кдлгандарын тугел кырган. Олардьщ шйнде карт та, жас та, бала да бар. — Астапыралла, — деп кдрия жагасьш устады, — Япыр-ай, э. Нагыз жауыз екен гой, бэтшагарлар. — Ендеше кдйтелж шыдаймыз-дагы. — Элбетте, шыдацыздар, — деп элгмердщ уйге кдйтуьш ет1нд) Кдмбаров. 0з1 штабка асьщгы. Корганыс Советш щ мушел ер} тугел келген. Арнайы шакырылган тертеу ес1К жакта, баскдлардан онаша отыр. Орьшдак солар уийн эдеш койылган. Б1рпшй сезд1 Собко бастады. — Б13 осьшда Анненков бастаган контраларга карсы ауыр жагдайда курес журпзш отырмыз. Кдру-жарак, тамак, тип! бэрше де юрштармыз. Ал бгздщ осьшдай адам баласы тезе алмайтын жагдайымызды атаман Анненков калай бицй деп тангаламыз. Б13ДЩ сырымызды жетшзушшер арамтамак саткьшдар м ь т а отыргандар, — деп тертеуше кол нускап керсетп Собко. Осы кезде ездерш не уийн шацырганьш шала- шарпы тусше бастаган тертеудщ б1р1 — Босяк орнынан атьш турьш айтайлап Ж1берд1. — Бул неткен сумдык. Совет азаматын корлауга, жала жабуга цандай кдкьщыз бар, Собко? Бул упйн уктмет алдьшда жауап берес13. — С1зге сез берипен жок, Босяк мырза. Отырьщыз, — деп знал тастады Тузов. — Опрж жала дейм1сщ, — деп сезш онан ары катал турде жалгастырды Собко. — Кеше сагат он мен он ею арасьшда кдйда болдьщыз, Босяк мырза? Касынызда кгмдер бодцы? Мумкш езицз айтарсыз. — Уйде болдым. Ешюмд1 де керген ж оклы н . —Логвинов, Уткин, Блогополучньш С1здер не айтасыздар? — Сендер немене б13Д1 тергеу упйн шакырьш па едшдер. Тергеуд1 сот орны гана журпзе алатынын бшмеуш1 ме едйцздер, — деп орньшан жауап 6ерд1 Логвинов. — Элбетте тергеу. Бгздщ осьшда шьпарган ук±М!М13 занды больш табылады мырзалар. О й ткет бул тек совет жиыны гана емес революциялык трибунал отырысы. Оньщ мушелер! осында тугел отыр. — Маган улыксат етййздер, —деп орньшан турды Камбаров. ** Кой тшеп амандьщ, бер1 тшеп жамандьщ деген. Осьшдагы контрразведка бел!м1 булардьщ кдра ниет, жауыздык. эрекетш

аныктауга кептен кгргскен. Б1зге буларды цылмыс устгнде устау кджет болгандыктан узак. бакьшауга тура келд1. Кеше, сагат тогыз жарымда Босяк пен Логвиноа костан шыгьш, ез!м1зге белгип жартаскд бет алганын байкдп, мен 1зше т у с т т . Эрине булар меш керген де, сезтен де жок. Булар кездетен жерше жеткен соц кер1 бурыльш, жолдас Собконы ертш жартаскд апардым. Ал енд1 тун ортасында не 1здед1 булар, кандай мэслихат курды демекш1 болсац онда 613 естш к о р гет м 13Д1 айталык Логвинов ез отрядын кетери11ске дайьшдаган. Ондагы максаты корганыс басшыларьш тугелдей жойып, штабка от коймак- Мунан соц корганыстагы тургьшдарды тугелдей канга боямак. Осьшайша шгтен бултк шыгарьш, атаман Анненковкд жол ашпак болтан. Бугш, ертед актар зецб1реп осьшда 61ЗДЩ уст1М13ге ок жаудырады. Бул кетеринсп бастауга бершген белг1 болмак. Демек, 6}здщ арамызга юрш алган контралардьщ анненковшылармен тжелей байланысы болтан. Бай улына жалшы улы жалыньпиты деген есюлжп дестурлерш умыткысы келмейд1. Халыкгыд тенджке, бостандьщкд ез тагдырьш, ез1 шешетш заманга бет бурганьш мойындагысы келмейд1. Ж-о-к, мырзалар. Ецбекпп халыкгы алган багытьшан ешкдндай куш тоцтата алмайды. Логвинов пен Босяк кезек турьш, зарьш айтьш, акталуды кездеп бакты. Б¡рак Камбаров пен Собконьщ айьштау сезше елрж дейтшдей дэлел айта алмады. — Сезбуйдалыкка салынба, Логвинов. Пржевальск отрядьшьщ актар жагына еткеш б1зге мелгм. Ал сен осьшдай бул1нши11К, тедкергс жасауга келдщ, ол анык. Онан да Камбаров пен Собко жолдастардыц айьштау соз) жалган дейгш болсац делелшд1 айт немесе кьммысьшды мойында, — деп Подшивалов кыскд сейлед1. — Жок, жок. Кылмысым жок жалган айтады, — деп Логинов тагы да б1р нэрседен ум1ттенгендей болды. —Жарайды. Ауыз уйдеп жауьшгерлерд1 шакырьщыз юрсш, — дед1 Тузов Кдмбаровка. Ол лезде уш жауынгерд1 алып кгрд). —Логвиновты танимысындар, —деп сурады олардан Тузов. — Танимыз. Б1здщ отрядтьщ командир1. — Дурыс. Сендерд! кетерипске дайъшдаганы рас па? — Рас. Б1зге буйрык кутудг тапсырган. — Канда адам? Кдй кунг бастаймыз деп ед1? — Акгвардияшьшар атыс бастаган кезде. Ею жуздей. — Рахмет. Ал, Логвинов мырза бутан не айтасыз? Дел осы кезде акгвардияшылардьщ зсц6 !рсктср4 атысты бастаган.

ЧЕРКАС еРТ - ЖАЛЫНЫНДА ^ Уйренппкт! жарылыс гурс}л! жшлей тусш жатты. Логвинов дь!бысты ести орньшан ушьш турганын ез1 де байкдмай кдлган ед'. — Эуреленбещз, Логвинов мырза. С1здщ отряд таратылып б!рден-еюден баска белгмшелерге жгберппен. Ал сендер ез белгмшелерще бара берщдер. Рахмет, жйлттер! — деп оларды боеатты Тузов. — Бэр1 де туспйкт!. Енд1 юмдермен байланыс жасагандарыцызды айтьщыздар. Бул сонгы сурик,. Логвинов бул жолы орньшан баяу кетерщц1. Е н д т жерде бултарыстьщ кджетс13 екенш сезген сияцты. — Атаман Анненковпен. Цолдарьщнан келсе эрекет 1степ керщцер. Санаулы кун емес санаулы сагаттарьщ калды, - деп ашулы ун катты Логвинов. — Жарайды, тагы юммен байланыс болды? — Беккер мен, полковник Асановпен, мьшалармен. Иэ, 6 эр4мен. — Мше бул 613 упйн жацалыц. Ал енд1 мьгна кагазга берген жауабьщыздьщ аетъша кол койьщыз, —деп кагаз, карандашты алдына койды. Логвинов кол койды. Енд1 калгандарьщ койындар. Тузов конырау еогьш ед1, алдыцгы белмеден кдрулы ею жауынгер юрд1. — Мьшаларды кузет бастьпына алып барындар. Уакытша кдмауга алсын. Кузетп кушейтуд! тапсырды деп айтьщыздар, — дед1 Тузов элг! ею жауынгерге. Олар кеткен сон Совет мушелер: узак отырган жок- Согыс жагдайьщда Совет ек)метше кдстандьщ эрекет 1стеген1 упйн Логвиновке ату жазасы, ал калган ушеушщ кьшмысьш ол! де аша тусу жайьщда шешгм кабылданды... 4. Жау зецб1реп атысьш токтаткдн жок болатьш. Осы б1р Цауптг1 жагдайта карамастан колдарьшда бумалары шагын шелекгер1 бар топ-топ эйелдер алгы шепке бет алган. Эркайсы бе.ймде оннан. Булар ауылдан шьпысымен-ак ез багыты мен алгы шептеп кунд13-туш айлап-жылдап окопка беюне тепкен Цорганысшыларга тамак жетк1зуш1 эйелдер. Тек Черкас тещрепндеп Петропавловка шегше дейнг! корганыешыларга кунше б1р рет тамак жетюзу упйн кырьгккд жуыкейел пгьпады. Буларды ертесше баска кырык ейел ауыстырады. Дел осы эд1спен Петропавловка шебшдегшерд1 ез тургындары, ал Андреевка айналасындагы корганысшыларга ез тургьщдары тамак тасиды. Демек айнала тещ рек, узындыгы елу

<#j ^ И с а б а й ECK.АР АУЛЫ шакырымнан астам аральщта орналасцан бэлен мьгндаган кузетш мер кьгс болсын, жаз болсын, куз болсын ез окоптарьшан кадам аттап пгьгкпайтьш. Кейде тамац, тшт; ок- дэрпп де ерееек балалар жетгызетш. Элггнде Jlenci езенгнщ бойындагы корганьгсшьшарга багыт алган топ ейелдермен оц-дер1 кетерген б1рнеше балалар жарым жолдан аеьщцырап калган. Мумкгн буларды жаудьщ алгьг nie6i байкап калган болар. Ауаньг как жарьш, ыскыра ушкан зецбгрек огьг аса берген ейелдер тебелергнен жай тускендей жалпаларынан тусгп, жата-жата калдьг. Снаряд жуз метрдей асьгп тусгп, гурщцей жарылды. Балцыган ыстьгкжарыкдгалар ейелдер жаткан жерге де жете топырылып тусгп жатты. Жас эйелдердщ бгрнешеуг жаткан жергнен басып сэл кетере бергенде элгшдей аспанды как айьгргандай ыскырьгк бул жолы солга таман барьгп тустг. Тагы да ыстык снаряд жарыщналары тоггырак, таспен бгрге ушьгп тусгп жатты. Эйел, бала-шагалар со каллы кыбыр етер емес. Элгшдеп екг-уш ейел тагыда бастарын цылтитып ед1 кездергне кара к ем тр туее кеттг. Ол жату туггл бугудг де ойлар емес. Со каллы каккан кдзьгцтай унсгз тур. — Ой-бу, бет1м-ай. Эй, катьшдар, ана кара, кара кемпгрге ок тисе керек. Цимылсыз капты байгус, — деп бгр ейел eci кетгп бетгн шьгмшыдьг. — Уйбай-ау, неге жатырсындар, бетбактар. Журсендершг кемектеселгк ана байгуска- — Калай турмакргьг едгк, мьша бгр едгре калгьгр эупглдеген немесг мурша бермеее. — Байгустар-ау не болтан еендерге. О заманда бу заман адамньщ турегеп турып елгенгн кайдан кергп едгндер. Ак кендл адам шошьгнгьгш келедг, — дедг бгр егде ейел жаткан куйг. —А у Караеке-ау, ана пеленщ б1рдецеег тигп мерт больш журерсщ, мьша абысьш-ажьшдарьгнмен 6ipre болсацшьг не кореец Де, — дед1 бгр ейел жаткан куйшде. — Эй, койьгндаршы epi. Не болса содан коркыл топалан тигендей кулай кеткенше, журе береек жетер едгк кой. Кудай езг берген жаньш езг алады. Купip немелердщ ыскьгрганына жата бергенше жургндер туге, - дедг ол уйцыдан жана оянгандай. Сейттг де баскалардьщ келугн кутпей-ак алга журе бердг. Кара кемтпрдщ шьш аты Ажар болатьш. Тгптг оны жас кезгнде-ак абысьш-ажындары epi epci3, epi сгрщке кара эйелд1 Ажар деп ез атымен атаудьщ орньша калжьщ-шыньг аралас кара келшшек, бертгн келе кара кемшр деп атап кеткен едг Ажар болса курбыларьгньщ косалкы ат койганьша жас кезнгде де ренж 1ген ем ес. Шалы осы дан 6ip жыл бурый

ЧЕРКАС ОРТ ^ ЖАЛЫНЫНДА акгвардпяшылармен болтан ipi шайкдстьщ ôipimic ок, тиш кдйтыс болтан. Цызы езййн цольшда. Улкен баласы Жетюу майданында. Хабар алмагалы да коп болтан. Булар да коплен 6ipre осьшда уркенпйлж кезщде кепйп келген. М ек ет Y шарал болатьш. — Кдлайсындар. Цысы, жазы мьша орларьщнан шьщпай суйектерщ пйрптш болды гой, деп аяньшпы карады Кара кемгйр экслгсн тамагьш йшп отырган жас жппке. Оз баласьш есше TycipreH болар. — Ештеце етпейд! апа. Мше, шеп тоселген куркем13 бар. Мамык тесек те жатцандай-ац уйьщтаймыз. Егер аналар мазамызды алмаса тура беруге болар ед1. Heci бар. Асьщпадыз б1зге де бой жазатын уацыт келер, — деп элтг жас ЖП1Т кендщ! жауап бсрдт — Тййце май, кдрагым. Лэйш айтканьщ келсш. Менщ де жалгызымныц керген куш осы шьпар, — деп кимешегпйд eieriMeH бетш басты. — Жыл болды, хабар жок- Юм бшсш не болганын байгус баламньщ. — Е, Кдраеке-ау, кырьщ жыл цыргьш болса да ажалды елед1 демеупй ме едййз. Апядян келос, женел^рсщ, Оз/ бер/л, ез/ ялтян я/?.мянь; жох, Жягм/ярядян мтиянд&шя ксз кслерсщ. Сол айткандай домалак бас пенде ел}мс)3 болар ма, —дед1 орта жастаты танцы мурьгн, кара сакдлды адам. Кдра кем тр ыдыс-аяндарьш жиьш коржьшга сап койды. /!^ляк жярщтьш, тлолулят берк/не. Сумейще ж/н бола/), Жетлем кс/лс^ дер/лще, деп кдйнагамыз айтушы ед1. Асарын асап, жасарьш жасап кетсе не кейитпй болупсы СД1. Булар не керш улгердг дейсщ, —деп орнына баяу кетерщд1 Кдра KCMnip. — Кетелгк. Енд1 ертсuricш экелем тамактарьшды. Мына 6ip немелерде жынын шашцан бураша гарыштан ycTÍMÍ3re коргасын шашьш ес1м1зд1 алды гой елгшде. Б1зд1 журмесш дей ме кдлай. Аздан сон. окоптан босаган ыдыс- аяктарьш аркалай шыккан эйелдер ауылга бет алды. Алгы шептен сэл узай тусш, кйлкене 6ip тебеге шыга бергенде арт жацта келе жаткдн балалардьщ 6ipi дауыстап ж1бердт — Апа, апа, жецеше, ана кара актар келе жатыр. Экемдер Жакца келе жатыр. Мен хабарлайыншы барьш. Олар байкамай

Исабай ^ЕСКАРАУЛЫ калар, — деп шырылдады бала. — Жацындап калды гой, барайыншы. Шешес1 баласьш бауырьша кысып басьшан сипады. — Сабыр ет, балам. Экец оларды сенс13 де керш отыр. Саган ондай жерге баруга болмайды. — Ой, канша кеп карашы. Эне ана жакта да сондайлар. — Катындар, журшдер. Мунда турганда бидсн не пайда. Журшдер. Балалар мьша тебенщ аргы каптал ына тусшдер, — деп Кара кем тр алга журш барады. Кейб1реулер елгшерден кез аумай кеткеншектей жылжып барады. Акгвардияшьшар Покатиловка, Тополовка жакган баяу катар журш жатцандай туекен. Не болар екен деп демдерш пшне алган ейелдер тебеден асыл та ултерген. Дел осы кезде корганысшылар окоптарынан атысты бастап, жаудыц шабуылга шыккдн алгы белггшжур1ст1 токгатып, жер бауырлай жатуга межбур етт1. Элгшде гана бастарьш буркеп жатьш калган ейелдер кетерше алга карады. — Ура! Жауды кырып салды, б1здщ партизандар, — деп балалар сеюре тусш куаньш жур. — Ой-бу, бет1м-ай, ана сорльшарды лезде-а жусандай сулатканы ма? Ой тауба-ай. Тшт1 б1р адам да цалмапты. — Топалац тигендей сулап тусш жатыр, — деп б1р ейел лзерлей отырьш, елг! жакуан кез алар емес. — Оздерше де сол керек. Оз котырын ез1 касыл тыныш отырмай ма, сорлы немелер. Акгвардияшьшардьщ оккд кеуде тоспай уакьггша жаткдньш ейелдер кдйдан тусшсш. Аздан соц-ак аяк астьшан келген куаныштары жацбыр суынан ешкен ерттей басылды. Жау жаткан орньшан пулемет, мылтыктарынан ок жаудырды. Бул жолы окоптагы партизандар жауап бермед1. Жау окты бората тегш аздан сон орындарынан тура алга умтыльш ед1. — Байкус-ау, ана немелерд1 кырылып кдлды деп едщ Т!р) екен гой. Эне кдрандар, тагы кетерицц, - дел Кара кем тр какшиът тур бигктеу жерде. Ек1 жакган болтан карама-карсы атыс токтаусыз журш жаткан. Алгы шел жакган кез алмай кеткеншектей шепнген ейелдер ауыл шетше жетш уйлерше тараскан. Кара кемтйр ушне бурылмай тже штабка жуг1рд1. Ондагы ойы алгы шепте болып жаткан жагдайды корганыс баслгнларьша хабарлау болатьш. Б1рак есж алдында журген кузетгшден баска ешюмд! де кере алмады. — Балам-ау, мыналар кайда кеткен? — деп сурады Кара кемп1р одан. — Олар кеше келпасш корганысты аралауга кеткен. Келсе туе кайта немесе кешюеш келер.

ЧЕРКАС ОРТ ^ ЖАЛЫНЫНДА ^ ^ № — Ана б1з тамак. апарган жакта атыс больт жатыр. Соны хабарлайьш деп ед1м. — Рахмет апа. Олар ацгвардияшылардыц шабуылга щытатьшьш кеше-ак. естпен, — деп жайбаракдт жауап 6ерд1 кузетпй. — Е, онда дуры с болтан екен. Эйтпесе ана кутрлер алкымдап болатын суры жок, — деп енд1 тана уйтне бет алды Кара кемшр. — Балам-ау, дегенмен ерте кдйткан б)реу1не хабарла. Мен айтты де. Олар м е т бшед1 гой. — Жарайды, апай. 5. Отксн куш тускэйта Эбйлев бастаган барлаушылар Кектерек пен Аксу аралыгында, Лепс1 езенпнц жартасты айналмасында Кекейд1 жолыцгырган. Бул эрине кездейсок жольпу емес, барлаушьшардьщ арнайы кездесетш орны, белгий к у т болатъш. Аксу да, Кекпектг де актардьщ 1р: белтмшес1 орналаскднымен цырык бес шацырымдай ек! аральщта отряд турагы жок болатьт. Атты потрульдер гана. Б1рл1-жарым адамньщ осы тустан етш немесе кездесуше мумкптшййк бар-ды. — Менщ кус мылтыгымды керш тар кальш турсьшдар гой шамасы, — деп б1рйшй бастады Кекей. — Мырзаларга кус ет! керек больш атьш экелуге м е т жумсады. Алдымен жумысгы б тр м ей мылтьщ атуга болмайды. Потрульдер естш кэлады. Кайтарда атамьш. —Аманбысьщ, бауырым! Сак болганьщ жен ед1. Соцьщнан ерупйлер болмасын, — дед1 Еабдолла. — \"Тегш адам тез болмайды\". Олар маган сенбесе нан шструге коя ма. Нанта у салып, кырып салсам кдйтпек? — Деп кулд1 Кекей. — Жаксьшап тьщдандар. Актвардияшьшар жума к у т Саркант, Покатилов, Лепс1, багытынан шабуьш бастайды Эрине шешупп шабуыл емес. Партизандардьщ кунйн байкду упйн эрекеттер1. Ек1нпп, сендердщ араларындагы Логвинов, Босяк бастаган шпиондардыц ¡стер1 ашылып, Камауга альппаньш булар естпен. Демек, колга туспей сырт калган тагы да барлаушы бар. Бул естерщде болсьш. Ушйпшден акгвардияшылар Черкас корганысына кдрсы шешупп шабуылга шьнуга дайьшдальт жатыр. Кдй к у т , кай тустан бастайтынын аныктау мумкшшшМ болмады. Бул Магазбектщ маган тапсырган хабары. Оган штабтан сырт шыгуга ульщсат жок. Солем айтты. ** Бэрекелд!. Рахмет бауырым. Магазбекке бгздсн алтыс

^ ^ Исабай ЕСК.АРАУЛЫ айт. Оте цунды хабар бул. Ал бгздеп олардыц барлау- шыларыньщ аты-жан! белг1сгз бе? — Оны кудай онан соц генерал Ярушенко мен штаб бастыты гана бшедг. Иэ, менгцше умьгтпасам жасырын аты \"Жартае\" болар. Иэ, \"Жартас\". Оньщ кгм екенг белтгс13. — Бутан да рахмет. Ал ендг тарасалык Кешггуге болмас. Сак бол, бауьгрьгм. Амандьгцпен жольнальгк. — Е н д т кездесу келес1 жумада. — Келгстгк . Нош. кош. Батанагъг кузетшгнщ Пара кемпгрге берген жауабы осытан байланысты болатьгн. Барлаушылардан бул хабарды естгген цорганые баешьглары — Подпгивалов Петропавлга, Собко Аццреевката шугъш жургп кеткен. Тузов осьшда, Черкаск1де калган. Акгвардияшылардыц шабуылы шын мэнгсгнде де партизандардьщ алгъг шебгн еьгнау ушгн 1стелген едг. Ойткенг бул алгы шеггп баеьш альгп, кортанысшылардьг керг шепндгруге немесе аса 6ip улкен шьггынга ушырату эрекетгне уксамаган. Алты шептегг шайкас бгразга созьглганьгмен айтарльщтай нэтнже бермедг. Олардыц алга жылжу эдгсг эрдайым сэтсгздгкке ушырады. Эрине эрг теггс, эрг ашьгк алацнан шабуылга шыгьгп, белгглг нэтижеге жету, шабуылшылардыц артьгк кугшне, корганьгсшьглардыц осалдьпъгна байланысты болатынын сотые тарихынан мэл1м-ак. Порган ысшылар колма-кол айкаскд шьгтудьг етштен. Бграк Тузов тек жаудьгц шабуьгльгна тойтарыс беруден баска карсы шабуьглдьг колданута тиым салтан. Бул оте орынды буйрьщ едг. Ойткенг, Кортаньгсшьшардыц басым коnruùriri эскер эдгсгн арнайьг уйренбетен дихандар. Акгвардияшылар катардагы урыс эдкзне уйретгптен солдаттар. Онан соц жау кушг элдекдйда басьгм. Портаньгсшалардьщ саны онсыз да аз. Демек шыгынта ушьграу кортаньгешылар упвн пайдасыз. Мумкгн жау да тепн шытъгндьг колдамаган болар. Едэугр тгрестен соц букралай керг шепнген. Бграк оздершгц мизамы бойьгнша олар шайкдс болтан жерде елгендерг тутш жаральгларын да калдырьгп кететгн. TinTÍ жаральгларьгн оз колдарьгмен атып кететгн. Бу жолы оны icTcyre ултермеген. Себебг партизандардьщ алтьг шебгне жакын калган жаралылары. — Жарайсындар, рахмет. Жаудыц бетгн кайьгрып кдна тьгнбай, едэу1р шытьгнта ушьграттьгндар. Кане жакын отырьгп шыльгм шепндер, — деп темею дорбасьгн алып, озг бгргншг

ЧЕРКАС ерт . ЖАЛЫНЫНДА ^ орады Тузов. — Бшем1сщдер, олардыц дэл осы тустан шабуылга неге шыккдньш? — Е, цайдан б1лел1К. Бу контраларын ти^п-кашып мазамызды алды гой. Осы соцгы жетшщ йпшде жасаган тертйшй емес пе бунысы, — деп сакдл, муртьша рец юрген б1р кария кдсындагыга кдрады. — Умытпасам тертйшй болар. — Жюлеткендергне Караганда, ойларьшда б1рдене бар ма деймш антургандардыц. — М эселе сонда, жгпттер. Ж ау шешуш1 шайцасца дайындалуда. Ол упйн бгздщ осал жер1М13Д1 1здейд1. Б13Д1 коршауга алгандарына кднша ай болтаньш есептейм1сшдер? — Неге сссптслж. Ксрек десещз мен кднша кун болтаньш да есепке аламын. Мысалы, бугш дэл уш жуз алпыс ею кун. Демек буньщ ез1 б1р жыл ею кун, - дед! жасы отыздар шамасындагы жп1т. — Мьша мен мысалы кун тугш айын да есептеймш. Ал сенщ неге есептейтййнд1 мен бшсмш. Келтшепнд) сагьшасьщ. Жастыц деген сол гой. Ал мен ЮМ/Й суык самауырдай кенетоз кемп1р;мд1 сагьшамьш ба? — деп ед1 сакдл муртьша ак юрген кария адам. Тещректей отыргандар когйлдене кулгсш алды. — Дурыс айтады кария. Бул осында окопта жатып-ак тусшде эйелимен сейлесе беред1. Ха-ха-ха! Элг! жтпттщ бетше кдн жуг1рш, не дерш бйгмей унс13 кала берд1. — Эй койшы орг. Жыл он ею ай жастьпъщ жусан. тесегщ топыракболса сагьшбаганда кдйтсш. Жылы тесекте жарьщньщ жаркьш кеудесш т с к е п жаткднга не жетсш. — Соны айтам-ау. Пйнтгрген бураша жыл бойы эйел кермеу оцай ма екен. Мысалы мен уйге кдйткднда эйел1мнщ кай жагьшан келуд1 бйгмей сорлайтьш шыгармын. Ойткеш есгм тугш тус1ме юрмсйд), —деп ед1 жасы кырыкуар шамасындагы муртты сары. Тощректегшер шек-олес1 кдтьш, б1разга дешн кулюлерш тия алмады. — Кдлжьщсыз, ойьш кулюаз тгр1 пенде ем1р суре алмайды. Ал кещлД1 омгр элгшде жарьщньщ жаркьш кеудесш аланеыз и 1ск е у уш ш де ты ны ш ты к керек. Д ем ек ж ер1М13Д1 Аннековшылардан тазартпайьшша ол тьшыштьщ болмайды, житгтер, — деп соз кисынын пайдаланды Тузов. — Тшт1 деймш-ау. Бгзд] жыл бойы окопта пйр1ткен юм? Анненков, актар, кулактар. Бала-шагамыздан, туган- туыстарымыздан кол узд1рген юм? Контралар. Бгзде немесе кек, намыс деген жок Дей ме. Жо-жок кымбаттым. Б13Д1

Ж Исабай ЕСК,АРАУЛЫ осьгншама цорлык. кссапатка душар цылганы уш!н, жер бетш топырацты дуниежуз1 контраларьшан тазартпайьшша менщ колымнан алты атарып туспсид). Ие, мен осындай шеппмге келгенмш, — деп кеудесгне жиналган кекп ацтарьш салды алгашцы сейлеген буырыл сакалды. — Совет ек1мет1, большевиктер, улы Ленин цолымызга Т13ГЩД1 уетаткдн екен, атымньщ басын цалай буруды e3tM бшемш. Ал жау шаужайдан алмак болды, зулпыкдрым дайьш. Аудямьш сяуян дам depedf, Доммн семгам бязяргя ж ал керсд/. Ж^рую/ е д ар кэрседен /ияр/иыи, Лудямьш дярмядям 6я.ц беред/. — О, берекелдг, Беке-ay, ci3 мундай енер1ЩЗД1 неге жасырдыцыз? Б1здщ ерлердщ алдында айтсацыз олардьщ кещлдер! котершмес пе ед] , —деп Тузов цоргасындай шымыр денесгн козгай туегп, тенгрекгей отыргандарга кдрады. — Солай емее пе, жнгттер? — Оны айтаеыз-ау, Бекецнгц эцпмесгн естгсещз. Бгз бу KiciHi кулагымыздыц курышы цанганша тындаймыз. Элг1 елецгн домбыра цоееа тштг керемет. Нагыз суырьш еалманьщ 0 31, — деп цатарлае, кесе еары цоштап Kerri. Жь/ряльж, смля/7 шурся.и, езщ кс^сщ, Ареудщ бмз/зесщ. /Зня ястындя жя/иыр ж яуьщ Ляйдя, ж/й'ш, бомьщды шялдь/рярсьщ. — Мен акын емесгпн, ж тггер . Бурьшгылардьщ есиетт1 созгнен жаттап алганым гой. Осындагы кептщ бшмегенгн бигг1зетгн, еет1меген1н елец цылатын Бекеце айтьш отырмьгн. Бу Kici пльгн мешсшде жаткан 6ip дария адам. Кеп ушгн жаралтан адам гой. Тузов естнен, бшгенше риза больш 6ip сет унс1з ой устшде отырды. Аздан соц: — Ел ецсесш кетерген бостандык,, шаттык. заман келд1, доетар. Желб1реген бостандык туьш цолымызга 6epix усталык. Эл1 де кан Teiic шайкастар бар алдымызда. Жау оцайшьшыкрен жан бермейд1. 1ркшмегеннщ ерлМ жанады. Кдншама циыншьшык. кездескешмен 6epi6ip 61здщ жецетппм1зде кумен болмауга тшс, — деп калган темекдсш жп*1тгерге улест1ргп, ез1 де шылым орады. Аздан соц окопты аралап журпт штабка бет алган Тузов.

ЧЕРКАС ерт Ж АЛЫ НЫ НДА ТОГЫЗЫНШЫ ТАРАУ 1. Есжтщ тыцылын естпен атаман б1рден тура цойтан жоц. Узьш, саргылт шашы жартылай кеудесш жауьш кдлган кызга басын катере кдрап жастыцкд кдйта туордй Бул атаманньщ Т131мше ййнген сексен екйшй кцз болатьш. Жасы он сепзге жаца ййнген бойшац, сунуак денел1 аса сулу кыз онъщ бас кетергенш, есжтщ тьщыльш да естйсн жок болатьш. Есж тагы баяу кдгылды. Атаман жастьпыньщ астында октаулы дайын жаткан тапаншасьш алды да жайлап турып есйже такэды. — Бу кдйсьщ, не ¿здеп журсщ тац атпастан? — Мен адъю тантьщ атаман мырза. Оте тыгыз телеграмма, — деген баяу дауыс естщд1. Атаман есжтщ йпегш ацырын кетерш, есж й жартылай ашты. Адъютант конвертп усына берд1. Атаман тез алды да есжп кдйта жапты. Енд1 ол аятьш ептеп басыл ас уйге юрш щам жакты. Конверттщ шетш стол устшде жаткдн пьпцактьщ ушымен альш кагазды тез оцып шыкты да, оз кезше ез1 сенбегендей басьшан кдйта оцыды. Хатта былай делжген: \"Генерал Деникин ¡р1 куйзел1ске ушырап онтустжте ш е гт ш барады. Егер ол адмирал Колчактын аятьш цушса, генерал Краснов Врангельден нэтиже шыкпайтыны айкьш. Жетюу майданын тез аяктап, Деникинге комекке келуд! тездетййз\". /Сергиополь/. Атаман сел унс1з отырды да элг1 телеграмманы жыртып пешке лактырды. \"Тапкдн екенсшдер акымакты. Колчак пен Деникин болмаса Анненков адыра калады деп ойлайтын шыгарсыцдар. Жок, букш С1б1р кулактары менщ соцымнан еретш болады\" , — деп ойлады ол. Сейтт1 де шамды епйрш тесекке асыкты. Б¡рак кызды тесектен таба алмады. Стол устщдсп шамды жакты. Кь1здьщ ки{мдергн коре алмаган атаман есжке жупрдт Есжтщ шгеп ашьж. Сырткд со кушнде шьжкдн атаман есж алдында кузетте жургендерд1 шацырьш алды. — Доцыз, юм шьжты уйден? Неге Ж1бердщ? — деп тан тыныштыгын бузды атаман, ашуы шйне сыймай. — Мэр-мэртебел1 С13 ульщсат сгп уйге кдйтуга деген сон, \" деп сезш аяктай алмай зэрем ушты кузетпйнщ. -^СГздщ айтканьщызды орындамауга... /

^ Исабай ¿ ЕСК.АРАУЛЫ — Дереу кузетпйлер командирш шацыр. Кузетпй жауап айтуга шамасы келмей жуг1ре женелш ед1, оны атаман Kepi шацырьш алды. — Тац атайын деген бе? — Д-дэл солай, мэртебел1 атаман. Бул тац жарыгы. — Ендеше Keperi жок. Шацырма. Атаман уйге К1рд1 де устшдеп шапаньш лактырьш тастап тесекке сылк туст1. Бул кезде тан саргайып калган. Атаман децбекшш тупс!з орындалмас ойга шома берд1. \" М е т кемекке шацырады. Дарьшсыз кольшан ic келмейгш тшт1 ез бетмен кун коре алмайтын адмирал, генералдарга менщ кемек 6epyiM керек? Менщ де алдымда майдан тур. Мен 6ip шампандатып, кыз-кел1нш ектщ кушагында жургендей\". Осы туста ол осы шапшац басьш кетерш, жан- жятътна кдрады, дел 6ipey оньщ сезш тындап тургандай. Енд! кдсьшдагы бос кдлган тесекке парады. Сейгт} де атьш турьш, терезеш ашьш тастап уй мацында журген кузетпйге дауьютады. — Эй, доцыз, 6epi кел. Кузетпй жуг^рген бойда кеп карсы алдьша кдлт тура калды. — Ты-ты-тьшдаймьш ме-ртебел1... — Кузетпйлер командирше айт бугш осьщда болтан кыздьщ экесш алдырсьш. Тез. Атаман тесепне кдйта жатты. \"Мен бул жерден алдакдшан кетер е;йм. EipaK алдымда бегет, соцымда кугьш турган жок па? Сонда да кудайга uryKÍp ецсем Tycin турган мен жок\". Атаман шылымын кул салгышкд тастай салды да оц жамбасына аунап туст1. \"Жо-жок. Мен Черкасшы мырзалардьщ кулш кекке ушырамын. К,ыстагын жермен ж ексен етем1Н. Цыздарын, кдтындарын талак кнламьш. Эрине дарынсыз генералдар менде де бар. Бул жолы шешупй шабуылды ез1М бастаймын. Атаман Анненковтыц кдмшысын каратабан большевик мырзадар естершде мвцг: сактайтьш болады... Осы кезде есгк кдгылды. Уйге орта бойлы тольщ узьш ак жейдеспйц сыртьшан шолак жец, оньщ устше жещл бешпет, басьша ак кепю киген кара сакдлды жасы елудщ йшндеп адам юрш, есгк алдьша токтады. Ол онды-сол жагьша мойьш бурьш, тесектег) Анненковкд карады. — A -а, саламатсыз ба. мыртебел) атаман. Жаксы жатьш жай турдьщыз ба — деп басьш иш ¡зет керсеткен болды. М- м е т шакырган екенс!з... Иэ, тез келсш депс13... —\"Итт1 купйг1М десе, иесййц аузын жалайды\". Йемене кызьщмен екеущ меш мазак кылгыларьщ келд! ме. Атаман

ЧЕРКАС ОРТ ^ ЖАЛЫНЫНДА ^ цл киш мен шул1 турган камшыны ала элп сакалдыны осып-осып Ж1берд1. Сепз ер1М камшы елне катал титен кыздьщ экес] жауыр атша кикрлакгап ттзерлей отырды. Кеипр1М суради. Атамен жэне б1рнеше рет камшьшьщ астына ала туей де каруын орнына шш, тесегше жатты. — Сенщ кулдьщ кылатын кудайьщ аспанда ал жердей мен. Кешке кызынды ез колынмен жетелеп экелесщ. Тусшдщ бе? — Тусшдгм, тусшд1М атаман мырза, — деп камшьшьщ ушы титен бетшщ каньш орамалымен сурте турды кара сакалды. — Куп болады... —Ал ендд ецпр унщД1. Сузеген сиырга кудай мушз 6ермейД1 дегеннщ кер1 келш, мьщгьшьщ алдында йзе бугш кызмет 1стеу осалдарды табанымен таптап кунелту суйегше сщген альшеатардьщ керек кезде аузына с е з д е туспед1. Адамдьщ касиетш таптаган дворяндар уэкин Анненковка ез кызьш ез колымен екеп касына сюншл рет салуга келает!. Экелж намыетан тушрдей тус1Н1КС13 алыпеатар жанары азайып бульщгыр тарткан кезш атаманнан аудармай кеткеншекгей шыкты есгктен... 2. Атаман штабка жакьш арадагы командирлер;д тугел, ер1 шугьгл шакырган. Аксу, Абакум овка, Саркант, Лепсг бойындагыларга батана ертецггсгн аса купия хатпен хабаршылар Ж1берген. Элггнде туе кайга командирлердщ тугел келш болтаны жайьшда адъютанттьщ хабарьш сстйен атаман тез кишдг де штабка бет алды. — Уакьи аз, мырзалар. Черкас корганысьш алатьш уакыт жеттг, — деп баетады атаман. — Картага жакын отыруларынызды етгнемгн. Карсьгласудьг токтатып, берглу жайьшдагы менщ жгберген ультиматумьвиа Тузов бастаган большевик мырзалар келгепептг. Олар б¡зге карсы талап койды. Демек кантеггс кыргын шайкастьщ болуьша жауапты емеспгз. Бгз ескертпк. Сейеенб1 куш эрюм езше тигстг багытпен белгшг жерге жетгп токдайды. Кирасирской полкы Кектеректен Лспс! езенш жагалай журш алгы шепке жете токтайды. Олардьщ оц жагын Саркант, П окатиловка, Лепсг полктары жалгастырады. Андреевка багытымен сгздщ полк Мен Дер Бин мырза. Мен, атаман полкы тертшшг мен алтыншы кулактар эскадроны Шьщбулак аркылы Константиновкага, Герасимовканьщ шьпысьшан кгремгн. Багыт таулы, жолсыз. Большевиктер, партизандар бул тустан бгздг кутпейдг. Жолды

1 Исабай Й ЕСКАРАУЛЫ Бондаренко мырза керсетед1. Арамыз ете кашыкболгандыкган ракета арцылы 6enri беру мумкш емес. Демек, сагатты 6елгшейс1здер. Сэрсенб1 кун) cpicnri сагат тертте шабуыл басталады. Ец алдымен барлык багыттан зецб1рекш1лер дайындыгы. Жарты сагаттан соц атыс токталады да солдаттар шабуылта шыгады. TyciHiKTi гой! — Тусййхть тусййкт1. — дест! отыргандар. — Тещрекгеп он eni ауылдьщ сулу кнз-келшшектер1 сонда дейд1. Олар колга туссе не ¡стейлйз, — деп сурады 6ip жастау офицер кулю-шыны аралас. — KyHÍ бурын тон пйппещз, офицер мырза. Алдымен жещске ие болыцыз. Онан соц эдем! кыз-келтшектер жольщса еркеюйн дейтшдер не 1стейтшш бшетш болар. Бул жайында мен ешюмге тиым салмаймын, api шара да колданбаймьш. Цосымша нускду кутпещздер! Эйткеш езгм шабуылдамын. Калган ÍCTÍ жагдайга сай ктейсЬдср. М е т ц баскд айтарым жок. Туеййкт) болса тарауларыцызга болады. Тэщр ез1 жар болеьш... Эткен жетййц аягында Jlenci уезд¡к аткдру комитетййц кезекп съез1 етк1зйпен. Съездщ кун тэрпбшде азык-тулйс. карулы куш жене атаман Анненковтыц Черкас корганысшыларына Ж1берген ультиматумы жайында мэселе каралган. Анненковтыц талабына кортаныс советшщ берген жауабьш съезд делегаттары дурыс деп тапты. Эйткеш кдруды тастап су баскан йшен шыккан суырша. сумелектеу оз ерюмен басты курмекке шумен б!рдей едт Атаманда адам баласьша деген аяушылык, кеш1р1мдййк дегенщ болмайтьшьш эрюм- ак, ocipece Жет1су майданында болгандар жет1К бшетш. Дегенмен ез ерюм1збен бершсек KennpÍM жасайды деупйлер де болды. Мундай ойлардьщ б!ржола жиьшьш еюнпй ары кайталанбау упйн, Подшивалов, Советтер еюмеп — ецбекпй хальщтьщ нагыз сен1МД) досы. Актар жагына шыгуды коздеп кобалжуга б1ржола катац тиым салынады. \"Пролетарлар диктатурасы\" дегешм13 — жумысшы, шаруалар еюмей совет оюмет] деген Лениннщ сезш еске алып ондай гйюрге тиым салынатьшъш ескерткен. Эрине бул пййрд! айтушълар алатабан басталган кезде кеплен 6ip Черкасюге келш, кайта шыга алмай крлган кулактар болатьш. Элбетте, партизандар корганысты. жау шебшен кез келтен уакытта етш алар ед1. Ал он ею, он бес ауьш цыстактардан жиналган он мьшдай тургын эйел, бала-шаганы алып шыгу орындалмас харекет е к е т туспйкт1.0ларды жырткьпнтарга жем кылу упйн кепе-кернеу тастап кету, ойга юрмейтш ic екен! де белгйй.

ЧЕРКАС ОРТ . ЖАЛЫНЫНДА ^ Азык-тулж, оц-дэр1 жаллы ескери кемек жайында цатьшас хабар орталынка — Турюстанга, Верныйга, Ж ейсу майданы басшыларьша да сансыз рет Ж1бершген. Б¿рак айтарлыцтай кемек келмед1. Муньщ ез! Черкас корганысшыларыныц халш онан ер1 елсгрете бердг. Баска амал калмагандыктан Гавриловкага барып тез1рек кемек экелуге Подшивалов пен реввтен совет мушелершен бфнеше адамды атгандыруга съезд шеппм кдбылдаган. Сейсенб{ к у т туе кайта штабка асьпът кеткен Кирилл Швачунов б1рнеше барлаушылар, акгвардияшылардьщ 1р] куш1 Герасимовкадан Константиновка сыртындагы тауга бет алып келе жатканы жайында хабарлаган. Тузов колдан сызган Корганыс картасьш жайып, кызыл карьшдашьш колъша алды. — Дел кдз1р кай туста екенш керсете аламысьщ? - деп сурады ол Кириллден. — Мелшермен алганда олар Константиновка мен ею аралыкка жете койган ж ок О й ткет бул туста жалгыз аяк жол да ж ок Кара жол тугш. Эскери бол}мдер1 кандай, байкай алдьщ ба? — Эрине байкадьщ. Ею-уш эскадрондай алда. Онан соц зенб1рекш1лер. Ец сонында жаяу ескерлер!. — Тш п кеп, жолдае командир. Бас аягы б1р шакырымдай шубырьш келсдь — деп толыктырды екйшп барлаушы. — Бул туста еткелдщ жогьш бшемш. Кулактардан жол кереетупплер табылган гой. Демек шабуылды Константиновка тусынан бастамак, \" деп Тузов ойланьш калды. — Откелдщ жогьша сенш. 613 бул туста шагьш корганыс Койган жок па сдж, ** деп Собко да картага уцше тусш отыр. ** Олар кдлай бицн, кузеттщ атын. Онан сон жау мьщты болеа неге ашык, келмейд1. — Олардьщ кушшш, артык екенш кумэндануга болмайды. Ал б1здщ осал жер1М13Д1 хабарлаушы да, жол керсетш е р т т келе жаткандар да, егер кателеспесем Герасимовканын кулактары. Бондаренко да солармен 61рге болар. Жарайды. Кеп ойланбалык. Кирилл, сен дереу атка отыр да Константиновкага жет. Ендеше, Басалков, Березовскийге менщ буйрыгымда жетюз. Станциядагы колына кару уетайтындарды тугелдей корганыска ш ы гарсьт. Ек}нш1 тапсырма, ок-дэр] куюшь1 шсберханашылар кунд13-тун) жумыс 1стесш. Ок тасуга, атылган октан босаган гильзаны окоптан Шеберханага ж етюзуге ересек балаларды, ейелдерд1 пайдалансьт. Егер коргануга мумюнпплж болмаган жагдайда Да кер! осьшда Черкасюге шегшсш. Туснпкт! ме? 8-540

Исабай ЕСК.АРАУЛЫ — Тусййкп, жолдас Тузов. — Ендеше тездет. К4д1рунй болма. Олар бугш шабуылга шыга коймас. Селем айт. Кирилл Швачунов аттанысымен Андрсевка, Осиновка, Басцан бойындагы корганысшылардан бес-алты байланысшылар асыгыс кеп тустй Аттарыныц ак кебш болганына карамастан аса тез журген болулары керек. Тузов оларды кер1С1мен-ац жагдайда тусшд1. — Ал, не хабар? Тез айтындар уацнт аз, - дед1 ол асыгыс. Барлаушылар ацгвардияшылардын Кектерек, Ацсу, Баскдн езеншщ бойына жинальш жатканын хабарлады. — Туспйктй Лепс1, Повалевка, Саркант тусьшан юмдер бар, — дед1 Тузов кдтар тургандарга карап. — Б)3, жолдас командир, — деп ею жЫт жарысы хабарлады. Тузов Собкога карады. — Демек коршаудьщ эр тусьшан б1р мезгйще журпзген акгвардияшьшардьщ бул ен соцгы шешуцй шабуылы, — дед1 Собко картага карай тусш. — Ал енд1 буйрыкты жаксылап тьшдандар, — деп элгшде Швачуновка берйпен тапсырманы буларга да кайталады Тузов. Антоновкада-Кривога, Лепсще-Горбатовке буйрык бул. Барлаушылар тез тарасып, келген багыттарына асьж,ты... — Калай дейсщ командир? Не )стсйм13? — дед1 Тузов орньшан турьш, шылым тутатьш. — БЬдщ тагдырымыздьщ шепйлер кезещ келген сиякты. Эттен кдрудьщ кем1стт. Уш адамга б1р мьштык. Б1ршш1 дуниежузййк согыста патша армиясында ею адамга б:р мьштык ед). Онда да октыц жоктьпъшан зецб1рек жумыс ютемеген... Собко дуниежузийк согысты кез1мен керш, ыстык-суыгына белшесшен баткдн адам болатын. Революцияга да кдтыскдн. Азамат сощы кезшде курескер, большевик ерекше тапсырмамен Жетюу майданьша, онан соц осьщда Черкас корганысына буйрык алган. Ауыр мшсздй аз сейлейтш саяси сез1М1 жетж, саяси басшы екеш оньщ юшен-ак байкдлатын. Собконьщ ерекшелп1 оньщ кызбалыгында. Тез апгуланъш, оты тез басылатын. Оз идеясьша шьш бершген, жаумен ел1спей бер1спейт1н б1р беткей батыл большевик. Кейде аскан устамдыльпы да байкрлатын. — Колда бар мумкйшйлптм13Д1 жумсап жауга кдреы турудан баска кайла жок б1зде. Б]ЗД1 партия улкен сешммен осьшда Ж1бсрд1 гой. Большеви ки к атымызга юр келйре алмаспыз. Егер керек болса курес жолында жастьпымызды ала жатармыз, — дед! Собко аз ойланыстан соц.

ЧЕРКАС ЭРТ - ЖАЛЫНЫНДА ^ — Дурыс айтасьщ достым. Олгмнщ де багалы, багасызы болады. Bipax, сары уейгмге сальшбальщ. Хал1М13 ете ауыр, api ceHÍMcÍ3. Анненков мырза 61ЗДЩжауабьвмызды унатпаган болар. Демек бул шабуылды оньщ 03Í баскдрады. Тез 6Í3re оньщ кай тустан келер! белг1с1з. Жарайды мумюн кездесш те цалармыз, KÍM бшслн. Ал енд1 кеп отырмалыц. Сен Петропавлдан батысына, БаеЦан езенш щ бойындагы корганысшыларга жет. К,имылды жагдайга сойкес жаса. Бул б13ДЩ Анненковка цареы соцты куресгм13 емее. Ол жещске жеткен кунде де Ж епсу жергнде Совет еюмей кулады деуге болмайды. Демек оньщ жсцкл уацытша болмак. Кещл1 толарлыктай жагдайга Tipi калган партизандарды сотые майданынан шыгаруга тырыс. Тузов картага кадалды, — Кектерек пен Аксу арасында акгвардияшылардьщ 6eKÍHÍci жок Ал ею бул орта алпыс шакырымдай. Баскдн езенгнен откен сод аргы жак тау. Аздаган жау патрульдершщ кездесу1 мумюн. Олар богет жасай алмайдь!. — Келгстйс. Онда мен жолга шьнайын, — деп жинала бастады Собко. — Кдшпак болсац зымыра деуии ед1 гой. Тузов орньшан турды. — Tipi калсац менщ ейелгме, бала- шагама селем жолда. Ал кош бол, достым, — деп Собконы бауырына кысты Тузов. — Берскслд4. Олшге бас июге болмайды деп езщ айтпаушы ма едщ. Большевик командирййц босацсуьша жол болсьш! — дедц оньщ кушагьшан босап Собко. 4. Тац енд] гана бозац тартып келе жаткдн. Жабайы кустар да, таудагы актар да, Tipi жанныц 6epi де тацертенг1 Terri уйкыда болатьт. Кешеп жауыннан жер серги коймаган. Aya дымкыл, epi бульщгыр. Тещ ректе кьгбыр еткен дыбыс естшмейдг Тау жактан коцыр салкын жел леб! сезшед1. Жулдыздар еииршген май шамдай, 6ipiHeH сон 6ipi сенгп Кальш жатыр. Шьпыстан оцтустжке созылган ею кдтар ак еызыкты бозацкы тартьш барады. Осы ею аша сызьщты кус жолы дейтш. Березовский мен Босалков окоптагы алгы шептеп тоскауыл шылар нуктесш аралаумен болып, елгщде Рана жер апанага келш юрген. Сырт юй^гдерш шеиип 6ipep сагат кез шуте циеайган. Дел осы кезде оншакты жерден 6ip Мезгщде жарк-журк еткен кызгьшт жалын керщд1 де несер Жауын алдындагы кун курюреугндей коркынышты дыбыс естицц. Соньщ соньшан-ак окоп маньшда 3cn6ipex огыньщ Жарылысы бастальш Kerri. \"УЬшеген\" жарьшыс дел 6ip жанар

тау тэрЬдг тасты. топырацты кезек-кезек аспанта шашпылта ушырьш тусш жатыр. — Николай, есттидсщ, не больш жатыр, — деп орньшан атьш турды Басалков. — Естимш, достым. Олар мезгййнен ерте бастады, — деп сырт киййн ала тапаншасьш кабына сальш есйже умтьщды Березовский. Бас кетертпей жарты сагатка созылган атыстан соц акгвардияжылардьщ жаяу ecKepi канат жая алта умтьщды. Бетпе-бет шайкас енд1 басталган едй Жаудыц шабуылга шыккан эскерлер1 корганысшыларга Караганда элдекайда арты к.. Оньщ устше тынымсыз тьщылдаган жау пулемета Ал партизандарда тек мылтык кдна. Оньщ ез1 де ею-уш адамга б1рден келед1. Кдлгандарьщда колдан усталар жасаган найза. Баятьшьщ батырлары сияцты жекпе-жекке шьщса найзаны кару деп есептеуге болар ед1. Ал мынандай жагдайда онан келер-кетер пайда жоктыц касы. — Жп!ттер, б1рде 6ip ок тегш кетпес1Н. Ок аз. Жауды жакын Ж1берш коздеп атындар, —деп окопты цыдыра ескертш жур Босалков. Мьштьктарьш бушрше кыса устал токтаусыз алга жакындай тускен жау солдаттары кулап тус:п жаткандарына карамай алта умтыла берген. —Атыцдар, атындар. Жарайсьщдар, достар! Осылай коздеп атьщдар, — деп Березовский де екпшй жакта тьпсым таппай маузершен анда-санда атьш койып жур. Соцгы атысьшда адда келе жаткан ецгезердей 6ip офицер шалкалай берш кулап туст1. Енд1 б1раздан соц арасы сирекси тускен жау солдаттары жатып калды. —A-а, солай ма екен, мырзалар. Б1зд1 бержпен урьш аламыз деп ойладьщдар гой шамасы, — деп 6ip партизан жау жакка жудырьпъш туйш кояды. Осы кезде окопты кыдыра журш дорба коржьсндарьша ок-дор;, аздаган тамакжетюзупй ересек балалар мен жас келйпнектер келш жеткен. — Бэрекелд1, рахмет, рахмет, ерлертм! Тез улест1рщдер де дереу Kepi кайтыцдар. Кердщдер ме, ана жаткан жау ескерлерш. Олар кдз1р KOTepLnin алга умтылады. Тездетщдер, балалар. Тез, тез, — деп асыктырды оларды Босалков. Окоп бойымен аяктары жерге тимей жут1рген балалар тез арада экелтендерш улест1рд1 де ете жылдам Kepi кайтты. Жау шабуылды элденеше кайталаган. BipaK партизандар окопьша жете алмады. Сэтс1зд1кке тал болтан акгвардияшылар 6eciH шамасында гана Kepi, ез ш ебте кайтуга мэжбур болды

ЧЕРКАС ОРТ ^ ЖАЛЫНЫНДА ^ ^ — ЖМттер, достар! Кдрандаршы шайкас алацында к^ншама кдрудьщ калганьш. Алга мукият кдрандар. Ар жацтан келгп каруды жиып окетулср) мумюн. Оган мумюндж öepymi болмандар. Кдлайда ол каруды осында экелулерщ керек. Мергеншшер ар жактан 6epi кетер1лгендерд1 шетгнен жоюды сендерге тапсырамьш, — дед1 Босалков. — К,урыганда ею жузден астам к&ру огымен жатыр. Жау эскерлер] бул тустан кдйыра шабуылга шыкпады. Тун де тьшьпп o n i. Айткдндай- ак ею жузден аетам мылтык, бес-алты тапанша огымен партизандардьщ колына туей. Ертесше сэске туе кезщде Константиновканьщ сол жагьшан, Шыцбулактусынан шабуыл баетады атаман Анненков. Kenieri еэтс1зджке ушыраудан еоц атаманньщ буйрыгы бойьшша тун кдрангыеьш пайдаланган акгвардияшылардьщ непзг: купп осы тускд кеп орналаскан. Партизандардьщ алгы шеб1 Тентек езенш щ аргы бейнде болатын. Тау, таста шын биж болгандь[цтан бул тусты партизандар кдушс1з деп уйгарып Корниенко бастаган 6ip полкты гана устаган. Оньщ озшде де полк деген аты болмаса, жауьшгерлер саны мелшерден элдекайда аз болатьш-ды. Эрине атаман шабуылды дэл осы тустан бастауды ойламаган да болар ед1. Кеше кешюсш жол корсетупп Герасим овка тургыны кулак Заднеевт[ шакырьш алган атаман сонгы рет катал ескерткен. Оны сол к у т -а к арандатушы деп есептеп атьш тастар ед1. \"Ату ешкрйда кдшпас\", деп ойлаган атаман Заднеевп соцгы рет сынауды ойластырган. — Сенщ кдугадай кара басьщ тиынга да турмайды. Ал мен сенщ созще epin жузден астам солдатымды жогалттым. Егер бул жолы жалган айтсан, суйегщ Тентек озенщде ппрщц, — дед1 ол унсгз жер игукылап отырган жол керсетуппге. — Кеппрпнз, атаман мырза. Большевиктерд1 тусшу TinTi Киьш. Аяк асты куш жия салады. Дэл жауьшнан сонгы санырау Кулак, еиякты. Мумкш косымша куш келген шыгар. Ал сол жакта кумэн жок. Жолсыз, биж кулама. Константиновка Кыстагьгньщ шей дэл усйрттен басталады. Демек успртке кетершу мумюншМл болеа, уйге *прелес1здер. Олар бул тусты Kavineiз деп ееептейдг Корганысы нашар е к е т даусыз, — Деп сенд1рген Заднеев ез!нщ кожасын. Акгвардияшылар бул тустан зенб1рек аткан ж ок Ойткеш оны тау, тас аркылы альш шьпу киынга согатын болтан сон тастап кеткен. Оньщ есесше пулемет, гранатаны партизандар окопына тогуден баетады шабуылды. Пулемет буркеушен б1рден алга умтылган жау еолдаттары шабуылдыд жаца эд1сш Колданды. Корганысшылардын онды-еол канатынан ipi

Исабай 4 - ЕСК.АРАУЛЫ мандай алдьшан элдекдйда кем куш 1ске юр4скен. Мундагы максат оц жэне сол жактан партизандар корганысын\" орап етш, олардыц шепну жольш кесш тастау, ягки коршауга альш жойьш Ж1беру. Корниенко жаудын бул эд1сш сезбей калган жок- Алгы шепте жау куийне бегет жасайтьшдай отряд калдырды да калгандарына шег1нуге буйрык берД1. Полк Тентек езетн щ берп бетше колайлы жерге токтап, жауды озен жагасында кареы алуга дайындалды. Буныц 031 Корниенконьщ согыс эд1сш тусше биггендт ед1. Туе кдйта тоекдуылда калгандар кетйп болтан соц уакытша болса да корганысты тастан кдлап. жаудьщ озенге келуш куткен. Озеннщ аты Тентек деп тегш аталмаган. Басын кар суьшан альш, темендеген сайын тольш жаткдн баетау суьмен арнасын толтыратьш бул езен жауьшнан соц еткел бермей тасып кайта басылатын. Осында тасытан кезде тастан таска согып ыткьш адамньщ, малдьщ етуше кдуш тутызатьш. Ал берп кабак, едэугр б т к тасты. Кей жерде жартас кездесед]. Акгвардияшылардыц баяу кимылын пайдаланган Корниенко берг1 бетке епеш ен Босалковтьщ кемекке келуш етййп, байланыешы ж1бертен. Кемек келген жагдайда томен туспей успртке орналасуды ескерткен. Бул да орынды усьшыс едт Ойткеш, жау шабуылта шыккднда успрттешшер Корниенконьщ шегшуше жагдай жасайды. Екпшйден, теменнен котеригген жауга улкен кдуш тугызады. Б1рак жау партизандардьщ мундай кылытын сезш кдлуы мумкш. Акгвардияшылар онша кешйжен жок. Олар алдымен партизандар калдырьш кеткен окопка орналасып алды да пулеметтен окгы берп бетке теге бердй Партизандар да тас Калкдсынан кездеп атьш жатыр. Б1рак ете сирек. О йткет ок тапшы. Тасушы балалар мундай жагдайда окжетюзе алмайды. Демек, унемдеп ату кажет. Енд1 б1раздан соц жау солдаттары тас кэлкасымен букиалай журш езен жагасьша жете бергенде партизандар да кдлтан огьш аямай жумсаган. Жау солдаттары суга туспестен тас калкалап, бул жолы да жатып калды. Детенмен партизандардьщ жагдайы барган сайын нашарлай тускен. Эр адамньщ басьша он патронная гана калган. Мше бул аса каушп хал. Дэл кдз!р шегшуге болмайды. Кер1сшше, олар алта умтылуды токуатпаса атуга ок болмайды. Онга тартсац епз елед1, солта тартсац арба сынадьшьщ кер1 осы болар. Партизандардьщ багына актвардияшьшар сол жаткдннан мол жатты. Олар да карацгы тусуш куткен сиякты. 5.

ЧЕРКАС ОРТ ЖАЛЫНЫНДА ^ Атаман Анненковты тозуы жетш, адыра калган заманньщ адам ем1рше кджетаз, жирентгй калдьны десек 61р сезбен кыска айткднда орьгнды да болар ед1. Ырак кдншалыкты кара ниет, катал жау болганнан оньщ согысты журпзу тактикасьш пайдаланып оны оз)нс кдрсы колдану кэжетп-ак, Кеше кешюсш оньщ солдаттарыньщ кдращы тускенше \"Тентек\" бойында жатьш алуы тегш болмады. Каращы тусу1мен ол кулактар отрядымен \"атаман\" полкынан ею эекадронды Шыбынды тауы арцылы 031 баетап, тац аткднша Конетантиновканьщ сол жак бутрш ен шыгуга т т с болтан. Эрине, асудьщ киын е к е т тусш1хт)-ак. Дегенмен кездеген жерге дер кезшде келш жеткен. Ал езен жагасындагы шагьш отряд партизандардыц назарын аудару уш1Н арнайы ¡стелгсн е р ек ей ед1. Ал партизандар Корниенко жаудьщ бул айласьш шеше алган жок. Карангы тускенде уст1ртке кетерипп, Босалковтыц отряды мен кдтар корганыс курган. Жер бетгне жарьщ тусш, орпзетш мал, 1стейтш жумыс болмаганымен кемпгр-шалдар есгк алдында, уй тещрегшде журген. Осы кезде ауылдьщ сол жак бутрш ен безек кдккан пулеметтер косарласа тацыл кдгьш сала 6ерд1. Буршактай жауган пулемет огы уйлер жакка да ы скырьт уш ьт жатыр. Элгшде уй тон^реггнде журген бгрнеше шал мойьш еозьт дыбыс шыкддн жаккд карай тусед1. Зэрелетен б1р-ею кемшр таяцгарьш тыкылдатьт уйлерше ю р т кетт1. Атыс дыбысьшан ояньш. далага жуг1ре шыкддндар да тер езет ашыл таетап басын кылтиткандар да баршыльщ. Ешюм де не болып жаткднын т]лг1 аздан соц-ак ауьш уетше тажал орт! шалатыньш сезетш емес. Акгвардияшылардьщ кутпеген тустан юр1скенш енд1 гана тусшген Карниенко солга лыксып, жаудьщ алдьш тосуга умтьшган. Б1рак кепнкт1. Бетт1-тасты кдбакты ермелей шыгып жасырьт жаткдн жау солдаттары Корниенко узай бер1С1мен-ак Босалковтьщ отрядьша мандай алды жэне оц жагьшан лап койды. Бул актардьщ шабуьщды бастау 6елпс1 болар. Енд1 Анненков бастаган эскадрондар канат ж айьт бытырай шауып 61р эскадрон ауылга, калгандары Корниенконыц отрядьша кику сала умтылды. Кыспакта кэлган партизандар бар мумюндггшше айкдсыл бакты. Ауылга бет алган аттылар йзгш тартпастан-ак алдьш ала дайындаган ф ак ел т жагып, уйлерге шет1нен от коя бастады. Ортке беленген ауьш ботасы елген шгендей боздаган

^ Исабай ^ ^ ЕСКАРАУ Л Ы _________________ ана, шырылдаган бала, жер тоцпацтай кулап тусш жаткан кэрйкуртацдар. Элгшде гана мулг1П тыныштыц емйрдщ кушагьшда турган ауыл жан турпйкпрерлтк халте тап болды. Жылдар бойы тырнактап жиган дуние табан тййнйт, арка иййп, ем1р упйн атадан балага кдларльщ жалгыз гана мура — уйлерд1 ерт шалды. Шетю кдтардаты есж, терезесшен ТЙ1С13 жау — ерт жалыны будацтаган уйд1 айнала кулындаган даусы шыгьш ею кйпкене бала зар кдгьш жупрш жур. Тоцтай кальш \"дедушка, бабушка, дедушка\" деп титтей саусагымен жанып жаткан уйдщ йтнн керсетед1 де кайта жут1ред1. Агатай уйде дедушка, бабушка калды деген експс устщдеп дауыстары эзер естЙ1ед1. Екеу1 де дамбалсыз кшдпшен шьщкан жейдес1мен жалац аяк, жалан, бас. Олардьщ агатай дегет акгвардияшылар мен кулактар-солдаттары. Олар элгшде гана ею баланьщ анасын эл1 жаньш улгермеген сарайта экеткен. Цаз1р оньщ алдьшда б1ршен сон б1р1 он шакты солдат тур. Бцй шьщса, екйшйс1 сарайга юрш жатыр. Екйшй 61р уйдщ алдында жасы он алты шамасьщдагы булдгршшдей кьнды кетере кушактаган ецгезердей папагы кезше тускен солдат шуланга беттеп барады. Сорлы кыз торга тускен торгайдай талпынады. Жау тырнагьшан босанарга куш жок. Ушйшй жакта сакал, муртын самайьш кырау баскдн екеу жасы елуге такдп калган тольщ бойшац эйелд! ею кольшан кере устап, монша уйше апара жатыр. Тец-тещмен тезек кдбымен дейд{ солдаттар карсылык. керсетш, жылап бара жаткан эйелге... 6. Сонан ет асымдай уацыт еткен. Муржалары шошайьш, кара куйе агаш кадкалары калган уйлердщ кегщд1р тутйй эл1 басьшмаган. Ауыл орныныц оцтуспк батысындагы аласа жазык тебеде Анненковтьщ \"атаман полкы\". Екйшй шетте кулактар эскадроцдары каз-катар тур. Полк алдында акбашпай кок денен устшде атаман Анненков алды окшау тур. Оньщ арт жагында аралары есж пен тердей терт аггы. Бэр1 де дал б!р парадка жиналтандай. Атаманньщ устшде кара кител, галифе, кара фуражка. Эдепю формасы. Ортада жузге тарта партизандар. Устйбастары алма-жулма. Кебййц беттершде канньщ 131. Он жакта Босалков, онан сон, Березовский. Бас юймс1з. Атаман акбашпайды тебййп кальш алта таман шытып токтады. Аргымактай сымбатты жануар алдьщгы ею аягьщ кдтар койып, айткдньщ болеьш атаман дегендей басьш изеп, кдмыстай кулагьш кдйшылап кояды. Атаман сагалдырыгын

ЧЕРКАС ОРТ ^ ^КА Л Ы Н Ы Н Д А бшегше шген ерме кдмшьшы, оц кольш жогары кетерш, тез тус1рд1. Бул оньщ тьшьшггальщдар дегенз болар. — Мырзалар, айбьшда солдаттар! Мыли тургандар Черкас корганыеыньщ батырсымацтары. Бул С1здердщ алгашцы жещстерййздщ нэтижес1, мырзалар, — деп тес кдлтасьшан б1р парах, кагазды суырып а л ь т жогары котерд1. — Бул хабарды мен элг1нде гана алдым. Б1здщ жещмпаз солдаттарымыз Андреевканы босатты. Ондагы партизан большевик мырзалардыц кулз кекке ушты \"уялары\" жермен жексен болды, мырзалар. Атаман сел тыныс алды да сезш онан ары жалгастырды. * Совет ок1меч дуниежуз1Л1К революциясы ушш курбан болудан бас тартпаймыз деген большевик мырзалардыц есиетт1 еез1 бар. Булардыц кнлай еле бшетшгн казгр ез кездергщзбен керес1здер. Атаман кольш кетерш цалып ед1, ею солдат анадай жерде жатцан жуан беренет тез екелш ортага койды. Со мезетге-ац бордацыланган шошкадай тертеу алга суырыла шьпып Босалковтьщ цасьша ез1рейлше жетш келд! — Туыстар, ер партизандар! Б13Д1 батыр, ер дегенде бул кдтелескен жоц. Иэ, бгздщ срл1г[м1здщ тендес1 жок, атаман. Сен он уш айы бойы мына туруан ерлердщ мацына келе алмадыц. Иэ мен большевикпш, Совет окзмспн к,оргау жольшда большевикше еле де бгдемш. Кездерщд1 кец ашып тещрекке, заманга царандар еолдаттар. Кездерщд1 жумып кднзшер Анненковтьщ соцынан ерш орга тусесщдер. Куш ертец-ак Цызыл Армия осында болады. Оны ешкдндай куш токтата алмайды. Егер сендерд] ездерщ зорлаган ейелдердей ана тапса эйелдерщ, бала-шагаларьщ болеа ел1 де ойланындар, —деп дауыстап сейлед1 Босалков. — Кднкумар жаудан йзерлеп кеппрш сураганша Т1К турьщ олген артьщ, туыстар. К,ош достар! Муцаймандар! Екз жендет Босалковты элг1 берененщ кдсына экеп сулатып тус1рд1 де екеу1 ею цольшан кере устады. Жене 61р-скеу аяцгарьш Босалковтьщ кеудесше шине койьш Катты басты. Оц колды устаган беренеге тарта бергенше ушпшп б1реу кьшьшгьш кунге жарк етюзш, шапшац аса ауыр салмакдеп темен тус!рд1. Бшезитнен шабылган колды жендет лакуырьш тастады. Кдсапшылар осы едюпен Босалковтьщ сол кольш, ею аягьш шауып тус1рд1. — Пудай сузеген сиырга муй13 бсрмейд). Барсьш осы тойганымен большевик мырза. Токал епз каушй болмайды, - деп кольш жэне 64р сштеп Кап ед1, тау жащырткдн жуздеген мылтьж. даусы 6ф мезгщде гумп етт1. Ер курескерлер шалгы тиген шептей жусал туей.

Исабай ^^ЕСКАРАУЛЫ — Алга, мырзалар, Черкас кыстагьта, — деп узенпсжс кетертле тусш, дауыстады атаман Анненков. Сол куш майор Осипов пен пытай полкы Мен Дин Бин карулы куштер1 ек1 жакты шабуылдыц нэтижестнде Андреевканы басьш алган. Олар цыстакка б1рден орт койган жок. Цытай солдаттары астык койманы, кок шег1рткеше уйлерд1 тонауга юр1ст1. Цытайда тургындардыц басым коппплЫ еркек атаулы келед1. Эйел саны элдекдйда кем жуз ерге шакканда б1р эйелден гана десетш ед1. Сол себептен ерлерпйд кеб1 уйленбей ететш кершед1. Осыньщ 031 рас та болар. Солдаттар ауьш шетше к¡р^стмсн-ак каптарын кербей- жербайта толтыра журш, эйелдерд1 зорлауды да умытпаган. Ауылдыц орта шеншдеп улкен уйд1 тещректеп алган елу такты кь1тай солдаттары. Ол уйде оннан астам эйелдер, бала- шагаларымен бтрге туратын. Бтрпшй болып ктргендердщ 6тр1 кйш командир болуы керек аласа бойлы, цисык аж, кара цытай. Ол аса ¡)й денел1 эрт толык ею кеудес1 кш1Г1ртм дарбыздай эйелдщ пасына келе жатады. \"Холошо, мадам, холошо\" деп курке тауьщша элгййн денесптен коз алмай б1р айнальш шыкты. \"Холошо, холошо\" деп аузынан сйгекеш агып, эйелдщ бетпте ыржия карады. Енд1 б1р сэтте оц жактагы юшкене белмеш корсетш, ею колын кеудесш койып ецкеййт 1зет корсете бердй Осы кезде эйел келсаптай ауыр колымен элп кьтгайды желкесшен перш Ж1берд1. Кдра кытай канбакша ушьш тусш, бтр-ею аунап турды. — Орыс катынына битщд1 салып карык болгьщ келд1 гой, мыжырайган жаман кдра ць1тай. Турще кара сорлы неме. Дэл еиыр богын илейтш кара кодыз сиякты. Па, эйелшййн сорлы неменщ ... Элгт кара кытай оньщ не айткднын жартылай тусшген болар. Т'тптт ашуланган да жок. — О-р не холошо, не холошо, мадам, — деп тагы да болменщ еспш нускэды. Егер жай уакыт болса эйел еркек сымактыц ею-ушеуше коне коятын тур] жок. Аягынан альпт табалдырьщтан лактыратын кдбйтет бар сиякты. Ал кдз1р куш аузьшан сшекейт аккан, мыжырайган кьпайдьщ колында екенш эйел бйтмейдт емес. Егер карсьитык бтпдтрс берсе атып тастауьт анык. Амал кднша, болмеге юруте тура келдт... Полк командир! Белозеров Т1р1 калган взводка жуык партизандармен 1р1 шайкдстан соц Черкаскйе бет алып, тез кетудт кездеген. Бтрак майор Осипов оньщ ойьш сезш, ею

ЧЕРКАС ерт ^ ЖАЛЫНЫНДА эскадронды алдьш орауга жберд1 де б!р эскадронды соцьша тусгрд1. Согьгстан шаршап шыкцдн эр1 оц дегеннен журдай партизандар узап кете алмады. — Колга тусгруд1 ойламай, тугел жоюды буйырамьгн, - деп кыекд тапеырды Осипов. Эрине корганысшалардьгц едэугр тобы ш ьпът та ултерген. Б1ргн кдлдырмай жою майордьщ кольшан келмейпн ¡с едг. Б1рац цанга кдньгцкдн тебеттей алга тап берген казак-орыстар кеп кешгкпей-ак Белозеровты бас цып, партизандарды, коршаудан шьпуга талап цылтан кезде тугелдей цьшьшшен турап елтгрдг. Андреевкада 1сш бгтгрген ацгвардияшылар мен цытай полкы цыстацгы ерт жалынына болеп, кешкгсгн Черкаскгге бет алган. 7. Жума кун! туе цайта Тузов Совет шацьгрган. К,органыс Советшщ мушелерг тугел болмагандыцтан не бары бес адам гана цатысты. Багана ертецггсгн Ш вачунов бгр топ Константиновкадан жиырма шацты адам Андрееевкадан хабар жетюзген. Анненков бастаган ацгвардия кулактар мен кытай полкы Черкаскгге бет алганьш айткрн. — Жыгылганга жудырыц деген жолдастар. Хал1мгз цыл устщде цалганьт ендг букпелеудгц кджей жоц, — деп гстщ токетергне бгрденкгрют1 Тузов. Анненков Констангиновскгнг, Андреевка цорганысьш талкдндап, тургындарды книга, уйлерд! ертке айналдырган. Ендг неггзп куш б1зге кдрсы келе жатыр. Ойларьщьгзды ортага салыцьгздар, не ¡стеймгз? — Жауды тоцтатуга куппмгздгц аз екеш тусшгктг. Ауылда ейелдер, бала-шаганы тастап ургккен цойша басьгп кетуге куцьгмыз жоц, жолдастар. Коршау онан сайын цыса тусш тьгнысьгмызды тарьглтады, ол аньгц. Дегенмен Петропавл Черкас цорганысшыларын цайта цурып, солтустгк шьггьгсьгмыздан бекгнгс жасауымыз керек. Ец сонуьг купймгз кдлганша цорганамыз. Басца кдйла жоц, — дед! Собко. — Менгцше уацыт аз, кеп отырмалыц. — Дурыс. Корниенко жолдас сгз не дейсгз? — Бастапцы цорганыс шебгн цыскартып солтустгктен жалгастыру керек. Ойтпешнше ашыцшепке коя салатын адам жоц. — Жолдастар, маган улыцсат етщгздер, — деп орнынан турган Кетгбаров. — Мен де осында цальт кеппен б!рге керер едш, б1рац атаман жаральгларды аямайдьг. Демек, ец алдымен жаралы ауруларды ец болмаса таута жеткгзу керек. Менщ ез!м жасаган дерг-дермектергмдг дг жеткгзуге адам керек. Егер

Исабай ЕСКАРАУЛЫ кателеспесем осы таулардьщ б1рщце улкен унгци бар. Эзфшс сонда жау ко пнен жасырына турармыз. Онан сон б13Д1 шыгарып салатьш он бес шакты жауынгерлер содьша дешн б1збен б1рге болтаны жен. Тек сетмд1 адамдар болса. — Усыныстарынызга мен косыламьш. Б1р гана ескертетш нэрсе ел1мге бас иш Анненковтьщ алдында Т1зе бугупй болмандар. Муны партизандар да бшетш болсьш. Курестщ акыры бул емес. Демек аз да болса партизандарды сацгау керек. Эрине бул менщ жауды кере сала кдшу керек дегетм емес. Муны ен соцгы мумкшшийк кдлмаган кезде 1стеу керек. Бул да уакытша жолдас Колбаров айткдндай. Себеб1613 кайта бас косамыз, —дед! Тузов. —Ал енд11ске к1р1селтк. Ауруларды шьвгарьш экетуге осьшдагы кузетпйлерден он бес адам болем13. Оларга 031м тапсырамьш. Енд1 туспйкт1 болса тарасалыц. Атаман Анненков Константиновкадан шыккан куш отыз шакырымдай узай т у с т токтаган. Бул жолы ол Лепс! бойьшдагы корганыста турган отрядтарымен канаттасып, шабуылды б1рынуай журпзуте буйрык берген. Атаман бул жолы да Крнстантиновка шабуылы алдындагы буйрыкты кдйталады. \"Тутцьшдауды коздеупйлж болмасын. Жаппай кыргын. Тутелдей жойьшсын. Экелер1 тутш, балалары да. Атаман Анненковтьщ кйи екегйн естертен шыгармайтын жагдайга жетюзщдер. М е т большевиктер жек коргегймен бэр1б!р атымды тарихга к^шдырады\" деген ол командирлерше. Алгашкы шабуылда жещеке ие болтан атаманньщ кещл! котерщк! болатьш. Ол алдын ала эр болтмшеге кай багытпен шабуылды калай журт1зу жайында буйрык бсргенджтен партизандар шебше жете токтап дайындьщ ¡стегсн жок, б1рден жол ует1 ар ю п . Эрине бул кдрсылас жагыньщ купли томен санаушылык, ез кунйн артык баталаушылык. Царсьыас жагынын, кандай бекййеййд, кдншама купйнщ барын есепке алмай б1рден бастау сэтсЬ аякталды. Атаман бу жолы асыккдн жок. Ертесше эдепк! эд1С1мен зенб1рек атысьш бастады. Б1р сагат шамасы партизандардьщ алгы шебш эбден мыжгылап алган соц гана солдаттарьш алга умтылдырды. Партизандар окты унемдеп, кездеп атудьщ нэтижесшде акгвардияшыларды кер1 шегйцйруге мэжбур етт!. Сол жактагы кытай полкыкьщ жагдайы онан да ауыр ед1. Олар партизандардьщ алгы жаца курьппан шебййд кай туетан ететййн де аныктамаган. Рота, взвод, шагын отрядкд белййл бет-бет[мен алга жылжып келе

ЧЕРКАС ОРТ . ЖАЛЫНЫНДА ^ жаткдн кытай солдаттары тосцауылга тап болтан. Согыста сак. болмаган жак эркашанда апатка ушырайтыны мел1м. Баспаналар жер1 жок, ашыц аланда пытай солдаттары, аяк асты атыстан 1р1 шыгынга ушырап едэу1р кер1 шегшдь Мен Ден Бин муншама шыгынды есепке алмаган да болар немесе партизандардьщ эрекетш аяк, асты болтан уакытша жещс деп есептеген шыгар. Сол к у т тунде шагын отряд карануыда Коцызша жоргалап, партизандардьщ алгы шебше байкау журпзген. Айтарлыктай тойтарыс б ер т, бгрнеше мылтыц ею жапондьж. кол пулеметш колга тус1рген. Олардьщ бул сол тунп б1ршпп жэне сонуы шабуылы болатьш. Кулактар сол к у т шабуылга шыццан жоц. Мумюн атаманнып ерекше буйрьпы болтан шыгар. *** Келес! куш Тузов пен Собко атаман Анненковка хат жазьт, кездесуд1 талап еткен. Хатта былай делгнген: ^ ^ ея р дн я ю ь м я р я/яятиянм у4нненкое л^мрзягя дррлжныс кожяндмр/ 7узоежян салем. Меищ сеншен кялямдя жоль/гъ;н ж/ ж ядж я да /лишд;' /с жя^иы семдесуш кяже/и. Лездесу ж/ я^йиыцжя^ жемщ ялдьщл-/ юебшнен ж/, сенщ м/еб7т^нен & ж/ ю я ^ р ь ш жерде боляды. ^ездесет/н жер м/яяь/н / леб ед а л^оргян ?иу& Жен сол цор^яндя м у яяр?яизян.мен кутием/н. Сен & елу солдя?я ялмя мы к. хятимм сенщ коуияндмрлж^ деоряндык яр-няжмемдньщ бярь/ня сен/я жей%мя о/яыртиь/н. Л/сгян дя дал осмидян сени? бмдфуще коляды. 7узоа \". Анненков усынысты карсы алды: ол хат экелген партизанды шацырып алды. Тузовка айтьт бар, мен атаман Анненков уш сагаттан соц корсстигген жерде боламьт. Менде ещтме ойдагыдай етед1 деп сенемш. Сол куш туе кайта керсетштен мерз1мде оба тубшде кездесу басталган. Атаманга ¡зет керсеткен Тузов тепстеу тас устгнен орьш к о р с е т де ез1 екпшы таска отырды. Атаман эскери эдетпен амандасты да керсетштен таска отырды. Атаман кдсына ер!п келген офицерге кер) барып туруды ымдады. Онын соньшан Тузов та сол эд:ст1 кдйталады. Атаман Тузовтан элде кайда б т к , дeнeci спортпен шутьщданатын адамдай сымбатты ер1 жас, бойында куш-куаты зор адам болатьт. Тузов керЫнше карапайым, бойы ортадан сел жогары, толыкша келген муртты сары, оган Караганда шаруашыл адам

Исабай ЕСКАРАУЛЫ е к е т б1рден-ац байцалатын. Тузов атаманныц денс курылысьша, кезййц цырьш сала сэл отырды. Тьшыштыцты Тузов б1рйдл1 бузды: — Айтыцызды атаман, сотыстыц осыншама узацца созылганы С13 унйн ттмд1 ме? — деп сурады Тузов. — Согыстьщ юмге де болса пайдасы болтан емес. — Ею жац С1з6ен мен кслзскен кунде согыстьщ тоцтауына мумюншййк болар ма ед1, кдлай дейс13? Атаманньщ тещз суьшдай кегйцйр кезшен от ушцыны сезшгендей болды. — Оны кдлай токтатуга болады? — Б1Т1М жасаумен. — БЫм? — деп тантала туст1 атаман. — Согыстьщ тоцтау жолы тек б т м аркылы болмауп!Ы ма ед1, атаман. — Одакуастар мен антанташылар арасьщдагы Париж бп1м1 сияцгы деймЫз, — деп кекесш кулд1 атаман. — Неге олай болмаскд. Тек б1рйшы дуниежузййк согысца отыз ею мемлекет кдтысты. Бэр1 де 1р1 мемлекеттер. Ал с1з мемлекет атынан курес журпзбекс13? — Мен Россия атынан. — Патшалык Россия он жетйшй жьшы жойьшмады ма, ал кдз1р Советт)К Россия. — Иэ, сенщ13 атаман. Мен сол Советпк Россия атьшан б1тш жасауды уеынып отырмьш. — Солай ма? Тоз-тозы шыгып акыргы сагатын кутш отырган партизандармен менщ б11зм жасауым занга кдлай сияды? — С1здщ созпцзге тузету юрпзуге руксат етййз атаман, — деп баяу устамдыльщпен бастады Тузов. — С13 он уш ай бойы сол, тоз-тоз болтан партизанды женщ, Орта Азияга ете алмадьщыз. Ал кдз1р кепйктйпз. Шетел интервенттер! де, адмирал Колчак та, Деникин де жойылды. С13 осында келетш Кызыл Армията тетеп бере аласыз ба? — Демек С1з шьш м этсщ де мен¡мен б1Т1М жасамаксыз. Солай делж. Сонда 61т!м бойынша Россияньщ кдй болпш кдлдырмаксыз маган? — Совет мемлекет1 тапсыз котам куратын мемлекет. Демек кдрама-кдрсы ею оюмет курылысы, б1р мемлекетте е\\йр суре алмайды. Б1Ймнщ мазмуны баскдша. Сотысты тоцгатьш, Совет оюметше адал кызмет 1стеййгййз жайлы б1Т1Мде керсетшедт Ал колыцыздаты солдаттар, идас кан шаруалар уйлер1не

ЧЕРКАС е р т . ЖАЛЫНЫНДА ^ крйтады. Совет OK¡MeTÍ 6Í3re де оларга да кснщнм жасайды. Ие, бутан сенун-цзге эбден болады. — Мен дворянмын, Тузов. Куш кеше еснтмнщ алдьшда кунелткен кдратабан кедейлер мен 6ÍTÍM жаеау менщ ар- намысыма тиетшгн eÍ3 калай тусшбейс13? — MiHe, icTÍH ашыгына енд1 жакындадьщыз. Kemeri жумысшы мен кара шаруаны адам катарына еанамай келгендерше кдншама гасыр етт1? Ал, цаз1р ei3 курес журпзш отырган еол жумысшы, шаруа уюмсп. Мунан бьшай тарихи кезенд] Kepi буру с!з тупл букгл дуниежуз} капиталистергнщ кольшан келмейд!. Оган кезщгз жетт! атаман. Менщ неге бптмге уеыныс жасап отырганымды енд1 тусгнген боларсыз. CÍ3 партизандарды гана емес, царапайым халыкты канта боядыцыз, ауыл, уйге ерт койдыныз. Таты ортейс13дер, кырасыздар. Ал сонан соц ше? Алмактьщ да бермегг бар демеушг ме едг, атаман? — Сонда сенщ 6Í3re коятын талабьщ кдндай? — Армиянды тугелдей таратасыц. К.ару-жаракты тастайсындар. Ал 6Í3 ез ерюмен бершгендергц yniÍH кегшргм жасаймыз. Егер ашьгк немесе жасырьш турде Совет еюметше кастандык эрекет гстейтщдер болса, халык жауы ретщде шара Колданылады. Ол ец ауыр жаза болмак — Сенщ халщ кьш устгнде, Тузов. Менщ 6ip соккнма шыдай алмайсыц. Мен алдымен алдымда бегет болган партизандарды тугел жоямьш. Онан сонуысьш коре жатармын, алланьщ мацдайыма жазганын. — Мен cern TycÍHÍri бар, жагдайды, заманды багалай бшетгн адам ба деп ед]м. Кдтелесгплгн. Ендеше согыс алацында елгм болса, большевиктерше кдрсы алуга мен дайьш, атаман, — деп орнынан турды Тузов. — Цош бол, атаман. — К,ош бол, Тузов. Тагдырымызды согыс алацы шешер. Кдшып кетушг болма. К.утыла алмайсыц. — К,ош бол, атаман. Корюкенше. Сен де жасырьшушы болма. Тузов кутш отырган жолдастарьш соцьгнан ертш алгы шепке бет алган... 8. 1цгр кезгнде жел турьш, аспанды булт кдптап алган. Тун ортасынан ауганда жауын бастальш, тац аткднша cipKÍpeyMeH болды. Элггнде гана баяулай тусгп басьшды да тау беткейгн етеггне дейш еокыр туман басыл кдлды. Aya дымкыл, epi салкын. Шьныстан тау жактан сел гана салкын жел лебг сезшедг.

, Исабай ^ЕСКАРАУЛЫ Тан атпастан, сагат тац сэрщег! терттен бастаган зен64рск атысы элгтде гана басылган. Атмс болганда, белгйй. Нысана бойьшша емес, туе-тустан ок. жаудырьш елдщ зэресш алу эрекет1 болатьш. Кешеп атаман Анненковпен болтан келзссездщ нэтижес13 аякталуы шешуш! шайкастьщ болатыньш ескерткендей сд1. Черкас, Антон кыстактарында корганыс курушы партизандарга косымша кемекке колына кару устауга шамалары келетт кыстак тургындары тугеледй шыккдн. Тйтг1 ересск балалар да жас эйелдер де сонда. Кеше кешюсзн калган командирлерд! тугел жиьш алган Тузов сонты рет ескерткен. — Бул б1здщ ец сощы жиьтымыз, жолдастар,—деп р ен ш т б!р турл1 кенЙ1С13 бастады Тузов. — Б¡зге кдрсы оцтустжтен Саркант багытымен генерал Шербаковтыц дивизиясы, кулактар полкы бастыстан солтустж жэне шыгыстан атаман Анненков дивизиясы, оньщ сол кднатында кытай полкы осы туш немесе тан ата шабуылды бастайтыны жайында хабар альшды. Барлаушьиардьщ деректерше сенбеске цукымыз жок Эрине оларга тотеп берерлгктей б1зде куш жок. Ок жеткййкс13, кару аз. Не ¡стейтйз? — Сонда калай бас саугалауымыз керек пе,— деп орнынан дауыстады Камбаров. — Егер жауга аркамызды керсеткпйз келсе оны алда кашан-ак ¡етеу керек емес пе ед1? — Мен ¡ст!н баска жагын айткалы отырмын, жолдас Камбаров. Осы отырган бэр1М!3 де 6 ольшевиктерм13. Егер осы кунге дейзн жауга карсы куресте бет1М13 кайтьт кермесе мунан былай да курест1 дэл сондай едйшен жург)зугс мшдетт1м!з. Еске алатын б1р гана жагдай — жау 61ржола жойылган жок- достар. Демек канды белестен ету ушш эл! де куресу кажет. Олай болса жауга кеудем1зд1 тосьш Черкас корганысында басымызды тугелдей калдыруга какымыз жок. Калган кушт4 алдагы куреске сактауымыз тшт1-ак кажет. Атакты эскери колбасшы Кутузов Москваны франпуздарга калдырганда езш жен.ь!Д1М деп есептемеген. Оган шешупй куреске дайындалу керек болды. Сонын нетижесшде ол француздардьщ од канатын айнальш етш, арт жагынан шыкты да Напалеонды тугелдей жойып Ж1берд1. Черкас корганысьшда жауды алга табан жылжытпай он уш ай бойы шайкастык.. Тарих партизандардын ерлйтн ешкдшан да умытуга т т с емес. Тйгп корганыстан кеткен куннщ езшде де 613 курест! токтатпаймыз. Кызыл Армияньщ келетЬйне 613 кэми! сенем13. М е н т айтпагым, курест! акырына д е й т журпзе отырып,

ЧЕРКАС ОРТ ЖАЛЫНЫНДА жагдай ауырлаган кезде шагын бел1мше мен тау аркылы шсп ну кджет. Ен соцында мен каламьш. Баганадан бер1 онъщ сезтн ун с13 тындап отырган ком андирлердщ аяк аеты нан тыныштыты бузылтандай болды. ** Бер1 де туешжт1. Тек шегннстен кешн б1зден белтнш кдлу атаманньщ колына туеу деп бшу кажет емее пе, жолдае Тузов. Ал Анненковтыц колга туекендермен калай еейлеееттш С13 бммеупн ме едщ з, —деп орньшан тура сейлед1 Кдмбаров. — Жо-жок. Ш епнсек бгрге шегшем1з. Кдлсак бер1М13 де кдламыз. Тузов сэл унстз отырды. — Агыцнан жарьшып айтып отырганынды ту стсм ш , достым. Мен Анненковтьщ алдында пзе б угт. бас ию уннн кдлайын деп отырган жокпьш, партизандардьщ корганыстан мумюн болганша тугел шыгьш кетуш кутемш. Бул менщ командирлж парызым. Муны буйрык деп тус1Н1щздер, жолдастар. Мунан кешн сез кетершген ж ок Командирлер буйрык алысымен белгмшелерте тараскан. 9. Ертецг! туманды пайдалантан акгвардияшылар корганыскд аса жакьш кеп токгаганьш ездер1 де байцамаган болар. Элгшде батыстан соцкдн жел туманды тау бектершдеп сай-салага айдап тастап, жер бел ашылганда тана ею жак 6ip-6ipme бетпе-бет турганын керген. Мундай жагдайда эрине ашык аланда тургандарта xayin тенет¡Hi мэл1м. Акгвардияшыларга кдраганда куштерг элдекайда кем партизандар ушш шайкдстьщ тетМ 61ржола шепнлген ед1. BipaK олар елт де болса сыр бермеуге тырысты. Мылтыкотын аякасты баспаган партизандар жауды едеу1р шьпъшта ушыратып жер бауырлап жатуга мэжбур erri. BipaK корганысшалардын куш) жайлы дерекке канык аннснковшылар тус-тустан шабуылга шыкты. Кеп кешткпей- ак Черкас, Антон кыстагындагы агаш уйлер орт жальтньша беленд1. Сырттай караганныц е з т д е де жагдай жан турпнкт1рерл1ктей болатьш. Атыс, ерт жалыннан шошыган катын-калаш, бала-шагалар юрерге жер таппагандай, уй араларында ерснн-кдрсылы ж угф т боздауда. Колдарына от шаласын устаган кулактар, аювардияшы аттылар. куйьшта шауып ер уйге от койып жур. К.ытай полкынын жаяу эcкepлepi ейел, бала, Kepi-куртан демей мылтык еумбесшен кез келген кдрапайым ауыл адамдарын туйреп кулатьш жур. S c ip e c e кытай солдаттары кы з-кел1нш ектерге TinTi Танданбаетан-ак эйел бгткенге коркау каскырша тап 6cpin, 9-540

^ Исабай ЕСК.АРАУЛЫ цора-цопсыга суйрслсп жур. Осы 6ip эдепс1зд]кке, зорльщ- зомбылыккд шыдамы жетпеген жасы елуер шамасындагы 6ipan эл! де ощ кетпеген эдемйпе сом денелз толык эйел озше жармасцан аласа бойлы кысык коз кара кытайды кулак шекес!нен перш кдльш жульшдай ушырды. — Эз1рейщдей турще кдрамай, эйел ненд! алган сорлы неме, — деп койлегййц кеудесш тузеп, еспже такай берд1. — Кдра копыз сиякты д е н е т жыбырлатпай жайьща кет. Осы кезде жэне 6ip кытай \"О,о холошо, холошо, баба\" деп кольш соза берш сд] эйел оны да 6ip сотьш жульшдай тус1рД1. Эрине эйелдщ аман cay кутылуы мумюн емес ед). Сырттан юрген жэне екеу уйдегшермен косьша жабыльш эйелдщ устшдеп KHÍMÍH жь![)тып. сьшырьш тастап жаланаш кушнде тесекке альш барды... Шайкдс цыза тускен. Туе кдйта шегшуге буйрык алган белгмшелер атыса журш, урыстан шьпуды бастаган. Согыстьщ шытынсыз болмайтьшы эрюмге-актуеййктз гой. Б¡рак. шайкдекд кдтысушьшар турлйпе жагдайда эркилы каза болады. TinTi кеппйлжтщ йншен бас саугалап, ез камын ойлайтьшдар да болады. Мундайлардьщ опасыздыцкд дайьш туратьшы да белгМ. Актвардияшьшардьщ кара корымдай каптаган армиясы корганысты оте бастаганда кейбгр партизандар rinri шагьш бел1мшелер Анненковшылар жагьша етуд1 коздеген. Осы кезде окоптан жупре шьпъш олардыц алдьш кес-кестеген Собко мен Кдмбаров: — Токтандар, Kepi кайтьшдар, — деп тапаншасын катере устаган куйде дауыстаган. - Мэцылж куреаудан кол- аягымызды босатып тецД1К, бостандык эперген Совет ошметше айткдн алгыстарьщ осы ма ед1? Сол тендйс упйн, жер упйн, бала-шагамыздьщ болашагы упйн он уш ай бойы аштык, тапшьшьщта журпзген кypeciмiздiн нэтижес! осылай аякталуга пйс пе ед1, достар? Бул неткен коркдктык, Собконьщ созш естпендер кдрусыз цолдарын котерген куйде аргы бетке отш улгерген 6ipHenie адамдар болмаса, кепшййк Kepi кдйткдн. Жау шабуыльш удете тускен. — Ленин упйн, бостандык ушш алга, достар! —деп окоптан 6¡pÍHini кетерЙ1Д1 Собко. Бул шагын гана взводтьщ аз да болса жаудьщ алга жылжуьша богет жасап партизандардьщ Heri3ri купйнщ шегшуше мумюндж жасау эрекей болатьш. Кдлай болганмен де жаудьщ дэл сол тустан алга жылжуын кешеуйщеткен eдi. BipaK, осы арпалыста Собко бастаган взвод тугелдей кдза тапты.

ЧЕРКАС ОРТ ЖАЛЫНЫНДА ^ ^ №. Лепм езетн1Ц бойьгндагы корганысты Тузовтыц езг баскарган. О й тк ет, бул ец ауыр, каугпт1 багыт болатьш. Барлаушылардьщ деректерше Караганда атаман Анненков дел осы тустан шабуылды бастаган. Кун бесгн шамасьщда Черкас, Антон цыстагы жау колында калган. Ал Тузов баскарган корганыспгыларды элдекашан жойып жгберер едг. Бграк. Тузовты, оньщ согыс эдгсгн бурьшнан жаксы бигетгн атаман Анненков оны калайда йрщей колга тусгруге буйрык берген. Бул кезде партизандардыц эркайсысьша тек бес-алты октан гана калган. Мунан былайгьг жерде кдрсыласудан кэжетсгз екеш тусш1кт1 болатын. Рота, взвод командирш шакырьгп алган Тузов аса кьгска буйрык берд1. — Ротаньг дереу таратындар. Лепсг бойьгмен жаман терекке жеткен соц алдары ашык болады. Топтанбай, екг-уштен тарасын. — Эзщ де б1збен бгрге жур. Аяндауга болмайды,— деп ед1 командирлер: — Буйрыкты орынданыздар. Артымызда мыцдаган кыстактар тургьгндары, эйел, бала-шага кдльш барады. Мен соларды куткаруга тшспш, — деп догарды сезш Тузов. Жер бетше ала келецке тусе бастаганда болшектенген рота жауынгерлер1 Лепс1 агысымен корганыстан узай тусгп бара жатты... 10. Куш кешеп партизандар штабында атаман Анненков, Ярушенко жене баска командирлер. Штаб сыртында, эр жерге йннген аспалы керосин шамдар. Алдынуы шагьш аланда отырган большевик командирлер. Булардьщ арасьгнда Тузов. Оларды кузетушг тольш жаткан акгвардияшылар. Анда-еанда болмаса туткьгндар унс1з. Эркгм оз ойьгмен отырган сиякты Ондергнен коркьгныш 131 сезшмейдг. — Тузов деген кдйсьщ, - деп дауыстады баспалтактан бгр командир. — Мен, Тузов. — Сен болсац кгр. Атаман сенг сагьша кутгп отыр, — деп кдркылдай кулдг элп. — Картайган кара карга сиякты каркылдамай жай сейле, деп каеьгнан оте бердг Тузов. — Кдн-жынга тойгансьщ гой Шамасы жексурьт.

Исабай й№ШИ ЕСКАРАУЛЫ Офицер муртынан кулш, цыльшгыньщ сабьшан устай берт, цьшьша кайта тус1рд1. — Жарайды, гййнд1 кесуге улгерермш. Бар. Большевиктер б1зден кутыла алмайды. Тузов есжтен юре отыргандарды шольш етт1 де атаман Анлснковка кэдалды. — Отырыныз, Тузов мырза, - деп бос орынды корсетт1 ол. — Орныцызга отырганым упйн кепйрерс1з. Амал канша заман ауыспалы болтан соц. — Оцасы жоц, атаман. Ауыспалы кун сен упйн де алые емес. Эл1-ак босатарсьщ, — деп Тузов та кекесш ун кдтты. — Ал енд1 уакытты созба. Неге шацырганынды айт. Ес1нде болсын сурак аламьш деп эуре болма. — Асыкцацыз, Тузов мырза. Шайцас кез1нде саган ок типзбеу жайында буйрык бергенмш. Мен тэж1рибес1 зор 6ЙЙМД1 командирлерд1 багалай бшемш. Сен ез оюметще ак ниетщмен бершген большевиксщ. Мен сурмай-ак бшемш. Черкас корганыешыларыныц ерлпш багаламауга болмайды. Ал корганысты уйымдастырушы оган басшыльж етупйлердщ кернектЫ сен. Мен осьшьщ бэрш еске альт отырмьш. Дсмек, менщ айткдн уеьшысыма кенсец ом1рщнщ сакталатынына кепйщж беремш. — Па пйрюн, жетмпазым. Ол кандай кетлдж. Букпелемей ашьпъш айтьщыз, — деп ызалы езу тартты Тузов. — Маган кызмет ¡стейсщ. Эз1рше батальонда аласыц. Егер адал кызмет 1стесец полк беремгн. — Сен аягыца тусау ту с т . осы майданда он уш ай отырдьщ. Сол уацыттьщ шйнде арка суйер Колчактан да, Деникиннен де, Юденичщнен де айырылдьщ. Ал шет ел интервенттершен Совет жершде пр1 жан калган жок. Сонда сен тозьпы жеткен баскесерлерщмен Совет ею м етт кулатам деп ойлаймысьщ? Жет1су жерш таптауьщ уацытша екенш неге тусшбейсщ? — Цызыл армияц, партизаныц мьщты болса менщ суйег1.мд) элдекаш ан Ш1р1тер ед1. Ал мен калай болганмен де корганыстыц кул]Н кокке ушырдым. Озщ ойлашы, 1р1 басшыларыц Дегтяров, Черкашин, Зенин, Мамантов агалы- пшй Емелев, Журавлев, Шавров, Собко кдйда? Олар юмнщ Кольшан каза тапты? Сен о т ! бшесщ. ЕндМ кезек саган туст1. Енд{ он уш ай турсам Совет басшыларынан Жепсу жерщде ешюм де калмайды. Ал хальж дегенщ мал сияцгы, кдлай кайырсац солай журед1. Тек мьщты малшы керек.

Ч Е Р К А С О Р Т -i. Ж А Л ЫН ЫН Д А Тузов Анненковтьщ бетшен коз алмай караган куйде 6ip сэт унс13 отырды. — Сонда сенщ ойьщ Аягезден Лепсйе дейшп аральщта дербсс мемлекет куру гой шамасы. Ал жердщ юмдтю екенш елдщ юм екенгн ойладьщ ба? Ар жагын койып осы он уш айдьщ ¡ш тдс адам баласьшыц акыл, ойына симайтындай кылмыс 1стегешнд1 ана ертенген уй орньша панасыз калган ейел, цызыл карьш жеттм балалардын, сен уилн кепнршмее куна екенш, оньщ сурауьшьщ барьш ескермеген боларсьщ. Эдетте согыс кару устаган ею жак арасьшда болуга т т с ед1. Ал сен согыска катысы жокжазыксыз жандарды канта боядьщ. Хан Батий жауап алган жершде ез устемдМн орнаткан. Жерг1Л1КТ1 халыкты жоюды коздеген. T in ii бойы ат ауыздыгьша жеткен ер балаларды Teric олтгруге уюм еткен. Сол жер кайыскан армиясы бар монгол-татарлары да Ty6i куйзелгеке ушырады. — Менщ тарихтан да се'ймгм бар, Тузов мырза. Батий ханньщ канша жыл устемдж журйзгенш сен де бшетш боларсьщ, — деп оньщ сезш белд! атаман. — Сенщ кольщнан келмейд1. Бар эрекетщ атьш, асу, жазыксыз халыкты канта бояу. Атаман ез жагында отырган орынбаеары полковник Асановка сыбырлап едт Ол тез турьт, сыртка шыгып, аздан соц кайта оралды. — Жарайды, Тузов мырза. Енд1 6epi терезе алдьща келннз. Ана тургандар С1здщ большевиктсрппз болар, — деп терезет а ш ь т тастап аспалы шам жарыгында катар тургандарды керсетт1, атаман. Тургындардан езш щ командирлер1 Евдокименконы, Матвеенконы тагы баскаларьш Тузовтьщ кез1 шалып калды. Дел осы кезде атаман колын сштеп кап ед1 жиырма шакты мылтык даусы б1рден гумп е т т , тун карацтысында атылган жалын найзагайдай жарк етш басылды. Лезде элгшде гана жер бетшде нык басьш турган большевик командирлер баудай кулап жатты... Тузов аскан жылдамдыкпен енд1 гана бурьша берген атаманньщ тапаншасьша жабысты. EipaK кабьш ашуга уакты болмады. Арт жакта турган бфнеше офгщерлер оньщ кольш лезде артьша кайырьш, 6ip-eKi рет нукьш алды да орьшдьжка отыртызды. — Сен ана достарынныц касьшда канта бояльш жаткан болар едщ. Tipi отырганьщуппн кудайьща кулдык 4ете Тузов.

Исабай ^ ^ ЕСК.АРАУЛЫ Атаман орньшан турьш терезет жапты да кдйта отырды. — Эрине мен бшемш, сенщ суйегще сщген. Дегенмен сощы рет сураймьт, менщ усынысымды кдбыл аламысьщ? — Егер большевиктер хальщгьщ ежелг1 жауы ацгвардияшыл бандалармен ымырашылыкда салынса, онда Октябрь революциясы жещске жете алмаган болар едй Ал, адам баласы тарихында туцгыш рет болып отырган мундай езгер^ске басшылъчс еткен адам хальщкд жат когамды б1ржола жойып, жаца заман орнатуга басшылык еткен Ленин бастаган большевиктер. Советтер е ю м е п т ц кас жауысыц, атаман Анненков. Букш хальщ муддесш коргайтьш сондай партияньщ узкий Тузовты уг1ттеп, ак бандалар жагьша шыгаргьщ келед). Большевиктер ез идеясын саудага салмайгьшьт, алган бетшен кдйтпайтьшьш неге тусшбейсщ. Сен элтщде большевиктерд1 менщ козгмшс аттьщ. Ондагы максатьщ сенщ айткдньщды ¡стемессм дел сондай халге тап болатьшымды ескерткетц. Бостандьщ упйн жаратылган адам сол упйн еле де бшедт Бул большевиктердщ ерекше кдсиетт1 борышы. Сен сияктылардан бгздщ артыкщыльнымыздьщ б1р белт1С1 осьшда. Мен мьщдаган партизандарды шыгарьт салдым. Олар элдекдшан кугыльш кетт1. Ал мен, ез1м кeлдiм. Сен менщ 131МД1 де таба алмас едщ. Тузовтыц б1рбеткей, шьшшьш, кдйсар адам екенш бурьшнан бшетш атаман Анненков 6ф сэт унс13 кдльш ед1, тыныштыкты полковник Асанов бузды. — Алтынды ала бшген, беле де б ¡лед!, Тузов мырза. Революция Ресейде жецсе жецген шыгар, ал С1здщ таптап журген жерйцз кдзак жер1. Демек кандай еюмет куруды 613 631М13 бшем13. Б1здщ алаштар партиясы сол казак халкыньщ муддесш коргайтьш партия. — Па, ыйрюн. Балыкщы балыкшьшы кеш жерден таниды дегендей, С1здщ Асанов мырза, атаман Анненковтыц келецкесше, курмекше жасырьтатьшыцыз туспйкт1-ак. Б1рак буньщыз бос далбаса. С13 кдзак халкыньщ ар-уятын, намысьш аякцен таптауды кездейтш адамсыз. С1здщ соцьщыздан хальщтьщ адал улдары ермейд1. Ал кольта туссещз, куйждцызды сьшырады. Муны С13 бшмещй емесс13. \"Судьщ жольш кум бегер, елдщ жольт сум бегер\". Бул сол казак халкыньщ есиетп сез1. Б1рак жолды бегеу колыннан келмейдт Шьщамы таусьппан атаман столды 64р согып кдп:

ЧЕРКАС ОРТ - ЖАЛЫНЫНДА ^ — Тоцтатыцыз былшыл сезд1, Тузов, — деп есж сыртындагьшарга дауыстады, — эй, кайдсындар? Есгктен ецгезердей ею жендет юрпг кеп кдтар токтады. — Мьшаньщ цол-аягына юсен салып тан. атканша цамандар. Егер босаньш кетсе коздерщц1 оямьш. Элг1 екеу1 Тузовгы лезде-ац ал ьт шьщты да он жацтагы уйдщ погребгне тус1рд1... 11. Ертенг1сш тау бектергн етеггне дей н кдракошкьш булт баеып налган. Аепанда туйдск-туйдек сэугргк булты. Батые жэне солтустгк жактан коргнгсг ез алдына жан тургшктгрерлгктей. Казанньщ туп куйесгндей кара булт баяу орлей кетершгп кeлeдi. Тоцгрек коцшс1з. Куш кешеп ащпыл, коныр уйлер де тац сэрщен турьш кора-копеьшарында тфшитгк гстеп журген адамдар да коргнбейд1. Кешеп орттен еидиыл муржалары гана калган уйлер орнында бгрер иттер. Итше Ypyдi умыткандай октын-октын улып шокиып отыр. Дауыетары аяньшггы. Иесгн гздейтгн еияхты. Екгншг бгр уйдщ орньгнда кора-какдасьша суйене отырган балалы-шагалы бгрнеше эйелдер, кемпгр-шалдар. Штаб кдсындагы тутцьгндар со куйгнде отьгр. Эр жерде ешден-уштен журген кузетшшер. Енд1 бграздан сон тутцьгндарды тугелдей ауьшдын Лепс1 озегй жак. шетгне таман апарып тургьгзды. Онды-сол жакта жузге тарта ацгвардияшьг солдаттар. Алдыдгы жакта улкен карагаш тубше койылган стол, орындыктар. Ендг бграздан соц штаб жактан Анненков бастаган ак офицерлер коргнд1. Шетте турган капитан-прапоргцик алга жупре шьнъгп, \"тузу турьгндар!\", — деп дауыстап элгшерге карсы журш барып токтап буйрыктьщ орьгндалганы жайлы атаАганга хабарлады. Командирлер орындыкка отырыскан соц артында мьштьгктарьш коздеген ею солдаты бар, Тузов коргнд1. Бул кезде куйген тамдар орньгнан кетершген мындаган кдрапайьгм адамдар жиын болтан жактан коз алмай бгр басып, екг басып жылжьгп келе жаткдн. — Петр! Катьщдар, карандар. Петр Тузовты альгп барады кднгшер кдракшылар, — деп кудьгк баеьгнда турган бадырак коз тацкыш мурын кдра торы эйел дауыстап Ж1берд1. — Босатындар, жауыздар. Ол алгаумтылтан бойда ею солдаттьщ бгрще жармаса кетгп едг, солдат оны мьштьггыньщ дум1мен туйгп калып жалпасынан тус1рд1. Тузов артындагы екеугн итерт тастап кулап жаткдн элг! эйелдг кетергп тургьгзды.

Чя Исабай ЕСК.АРАУЛЫ — Булар с е т тустбейд1, сезшд1 пор кылма, Глаша, — деп оньщ басынан сипап аркасьтан какгы, —бара гой. Балалардьщ касьтда бол. Эйел атаманныц атьш атап аузьша тускен бокгык сезд1 тугелдей айтып турган жср)нде ен1реп кала берд1. Тощрсктен баяу жылжьш келе жаткан кальщ халык жацындай тускен. Командирдщ буйрыгымен олардьщ алдьш кес-кестей шыцкдн солдаттар мылтьщтарын кепке кезеп, элденеше атьш Ж1берд1. Эйел, бала-шага зэреа ушып турган жерлершде жатьш калды. Элг1 ею солдат Тузовты атаман Анненков отырган шетке экеп токтатты. — Крлай, жаксы жатьш, жай турдьщыз ба Тузов мырза, — деп 6у жолы да кекесш бастады сезш атаман. — Мен жещм жастык, етег^м тесек болып уйренген адаммын атаман. Кдй жерде, калай жатпайын ез топырагым. Ренжит1н жагдайым жок. — Мен с е т мусылман халкыньщ жазалау эдет1 бойынша зьюнданда устар сдйт. Уакытым жок. Атаман орньшан турьш Тузовка жацындай туст1. — Сонты рет сураймьт, кдйтамысьщ келмес жольщнан немесе елгмге бел байлаймысьщ? Тузов унс13 караган куйде атаманньщ бетше туюрш Ж1берд1. — Акылсызга айткан сез зая. Жексурьш. — Ананы агашка байландар. Жуз рет дуре согылсын. Егер Т1р1 калса босатьш ж1берщдер. Б1рнеше солдаттар лезде апарып колын кетерш бутага байлап аягын агашкы танды. Енд1 устшдеп юймш, жейдест жырта шепйп лактырып, буйрьщ кутт1. Атаман сук кольт жогары кетерш сап тус1рд1. Ж ендерт шьттагьша дейш турш алган сю жендет ыстьщ суга арнайы кайнаткан солцылдаккек шыбыкрен алма кезек сога бастады. Канталаган денеге екйшй рет шыбык тигенде кдн ыткьш, камшы согушы еюнщ устте, кольта, т п т б етте шашырап жатыр. Б^раккан жалап каньщкан жендеттер жиренетш емес. Елу шыбьщ согылтанда Тузов есшен танган ед1. Осы кезде шыдамы таусылган туткьш большевиктер отыз шакты адам солдаттар какралауына карамастан атаман жакка лап койды. Туткьтдар тобы жазбастан стол басьшдагьшарды баса-кектей Тузовка умтылды. Стол басьщдагылармен айкдскан он туткьш карулы жауга карсы шешупй эрекет 1стей алмады. Тугелдей окка ушты. Калгандары Тузовка дуре согушы екеуш колга тус1рш табанда буьшдырьт боршалап елт1рд1. Б1рак Тузовты куткара алмады. Атаман солдаттарына туткьшдарды со куйшде жоюга буйрык берд!...

ЧЕРКАС ОРТ ^ И ЖАЛЫНЫНДА Эркашанда шайцаета жендске жеткен цолбасшынъщ кецио кетсрщш болатьшы мэлгм. Бфак Анненков дэл сол куш тшй онан кейшп кундерд) коцшс!3 кара тунек ой устшде етюзген. Мумшн буд уакытша жещс екенш оныц атаман куйшде калар калмаеын шешетш шайкастьщ алда екешн ол сезетшджтен болар. Цдлай болтанмен де кабагы жадырап ашылмады. Миды кем1рген тупстз ой оны иьщтай берд1. Атаман осы бгр ой устшде Черкас цорганысы б!ржола кулаган сон корганыс басшыларьш жазалау ¡сш орьшдап туе кдйта Саркднт станциясьша бет алган. Петропавл,Черкас, Антон кыстактарында цдра куйе кулге айналган уйлер орны. Коз жасы кол болып корланган, зорланган эйелдер, кэр1- куртандар кызыл карьщ жет1М балалар калды... Анненковтьщ Сарцдщ-кд асьпыс бет алуыныц да ез алдьша ерекше м е т б,у болатын. Ол кдлайда тез Жеттсу майданьщдагы мш щ генерал Кияшко, полковник Чебатаров, Назаров, генерал Ярушенко баскарган армияга косылып, 1р1 куш куруды коздеген. Егер сэй туесе Кызыл Армияньщ бегетш бузьш, Орта Азияга етуд1 ойластырган. Бу шамада атаман кеп нэрсеш ескермедт Мумк1н дэд осы кезде ол Советтж Ресейдщ солтустж баеындагь] Юденич баскарган жау кушшщ кандай жагдайда екеш жайьщда дерекс1з болтан шыгар. Егер хабар болса Орта Азияга етудщ Анненков упон кджет] ^ л м ас ед1. Екшыоден^ акгвардияшыларды тугелдей жойьш Ж епсу жерше бет альщ келе жаткдн Кьньш Армия купоне карсы эрекет ютеу Анненковтьщ колынан келмейтпо мел1м- д1. Ушшподен, атаманньщ кажетс1з кията тусуше оньщ он уш ай бойы мандай йрескен Черкас корганыешаларын куйзел1ске ^шыратуга мумкшшиок алуы. Б¡рак бул туста ютщ шындыгын ойдан шыгармау кажет ед1. Черкас корганысьшьщ куизелтске ушырауы жау купоне Караганда партизандардьщ сан жагъшан, эскери сотые тэж1рибесшен, кару-жарак жагынан элдекаща кем болтандытьшан. Екшооден акгвардияшылар шабуылы кезшде ез кыетакгарьш тастап Петропавл, Черкас, Антон, Герасимовкага тыгылган он мьщнан астам семьяньщ аса. кдушт1 жагдайда калуы. Коршауда калган буларга баспана, КИ1М, тамактыц Жет1епеу1. Айнала узындыты елу-алпые шакырьгмдай корганые шебш он уш ай бойы устап турудьщ партизандар ушш аса киынга согуы. Корганысшыларга аитарлыктай кемектщ болмауы улкен эсер еткеш туешжп- а к Шпиондьщ, саткындык эрекетке жол беруоолж ерекше эсер еткен! де мэлщ. Тутасынан алганда осы айтылган

, Исабай 138 ^ Е С К А Р А У Л Ы жагдайлардьщ 6эр1 Черкасс корганысыньщ кулауьша непзп себеп болды. Ал атаман Анненков жещске осындай ауыр жагдайдын нэтижесшде жеткенш тусшбейп деу кате болар ед1. Ол партизандардыц ерлйш шьш мэншде жогары багалаган. Буны Тузовпен кездесу кезщдеп созшен байкаута болатьш ед1. Дегенмен партизандардьщ тугел жойылмай езййц тылында кдлтанын олардьщ тагы да бас кетеретййн ол умытпаган. ЕндМ жерде оган бетпе-бет келетш шетел интервенттерш, акгвардияшылардьщ непзп кунйн б1ржола жойган Цызыл Армия болатынын да атаман жаксы-ак туейгген. МуАоон оньщ кдбагынан кар жауганьша осы жагдайлар себеп болтан шыгар. ОНЫНШЫ ТАРАУ 1. Атаман Анненков тацертенцен ойланые устпще болатын. Ол эдетйпне сыртка шьпьш, какра сыртындагы жолмен ауыл шепне жалгыз терек тубше токтады. Алдьщгы жакта кец сусыз ацгар. Аргы бетте успртп жагалай шогырлантан агаш арасьшан уйлердщ шатыры тана кершед1. Ор1ске бет алып бара жаткан ¡р1-каралар мен усак малдар. Атаман кулама успрткс жакьшдай туеш, улкентау тас уетше жайгасты. Откен кун4 де ол дал осы тастыц уетшде, б1р шай кайнатымдай отырып кайткан-ды. Атаман бул ЭД1СТ1 ер1ккенд1ктен ¡стемейтш. Ушы-крыры жок. аса б1р терец ойга тап болганда, немесе аса 64р каушт! шабуылга шыгар алдында, оньщ жоспарьш ойластыру усгшде гана осылайша, оцаша шьпъш кабыртасымен кецес]п кайтатын. Бул жолы да оны тацеэрщен уйден шыгарган сондай б1р шекс!з, терец ой ед1. Атаман алдында жаткан шоп сабагьт альт, ултлдеген жука кабьпъш арши туст1. Осы кезде оньщ коз алдына ауыл, станица елестегецдей болды. \"Глиновка, Колпаковка, Герасимовка, Успеновка, Надеждиновка, Осиповка, Андреевка, Николаевка, Покатиловка, Константиновка, Черкасск, Петропавловка, Антоновка, деп жиырма бес кыстакты тутелдей жатка атап шыкты. Бэр1 де Лепс1 уезд¡к аткару комитетппц нускауымен Совет еюметш колдайды. Хайуандар, тержершпен таспа тжер едш, эттец?\". Атаман кольгндагы элг4 шоп сабагын элденеше сындырып, жерге лактырды. \"Егер эркайсысыцда ец

ЧЕРКАС ОРТ ^ ^ Ж АЛЫ НЫНДА курыганда бес жерден кдрулы партизан болса жалпы саны он ею мын бес жуз! Иэ, едэуцч, кеп-ак. Егер Ярушенконы шацырып алып, Шыгыстан, К.ытай полкымен батыстан Ярушенконы Ж1берш, ез1м солтустжтен шабуыл жасасамшы. Жо-жоц! Ярушенконы майдан шебшен алуга болмайды. Арамтамацтар онсыз да кызылдардан соццы жеп кер1 шепнд1. Егер оны алсам, онда цызьщдар менщ ту сыртымнан кдуш тугызады!\" Атаман кдлтасынан шылым альт тугатты да тугшд1 61рер жутып, тагы да ойга шомды. \"Цалайда шабуылга шыгу кджет. Атаман кдсьшда жаткдн шыбыктьщ сьшыгьш алып, алдьшдагы топыракты жсрд{ сы зьт, эр жерге шецбер салды. \"Шабуылды Колпаковкадан, Гавриловкадан, Надеждин- овкадан, Лепаден бастау керек те партизансымацтарды жан- жактан цыспакца алу кажет. Олар шегшуге мэжбур болады. Демек партизандар шепне тусш барьш, Петропавл, Антоновка, Черкасюге тумсык т1рейд1. Ал бул кезде менщ армиямныц он жэне сол канаты Косьыады. Сейтш партизан мырзалар м е т ц коршауымда калады. Мунан соц оларды торга тускен бал ыкша, от ка кактаймын. Атаман орнынан турып алаканын кагып, орамалымен суртт! де, жар цабагьша такай токтады. \"Алдымен эр еелода кдншама партизандардьщ барьш бшу керек. Ал кдру-жарактарын, онсыз да бшемш. Бесатар мен берденкеден баска кдру жок. \"Жыланды уш кессе де кес1рткедей купи калады\", деп корытты ойын, атаман. Осыдан сон ол 61р сэт кендл-куй! кетермгендей тездете жур1П штаб пэтер!не жакындай бергенде к.ак алдына ендг гана кеп токгаган Пудеркулов пен ецгезердей кара сакалды керш жур1С1Н бэсендетт1. ** Тацгы жарык. жогары мертебел1 атаман, — десш еку1 бас юнмдерш ал ьт кулшылык 1стед1. Атаман ол екеуш жылы жузбен карсы ала койган ж ок Сел гана естшер-ест!лмее дауыспен селемдерш альт, жай сураспай, кдкпага юре берд:. Элг1 екеу] оньщ еоцьшан ере юрш, кдкпаны жауып, ¡лгепн 1л т койды. —С1здер, мырзалар штабкд юре берщдздер, — деп журе сейлеп, еюнш1 кабатка, ез белмесше кетершд1, атаман. Дудакалов касьшдагыны ерте штабка юрд1. Атаман Анненков кеп кеппккен ж ок Тез кшнш штабкд юрд1 де, элг! екеушщ хабарьш тындады. — Бул юс1 мешн таныс адамым ед1, жогары мэртебед1 атаман — деп баяу бастады Дудакалов. — Эз1 бос белбеу, момын адам болганымен 6эр1м1збен максаты бгр тшектес адам.

^ ^ Исабай ^ ^^ЕСКАРАУЛЫ Колпаковка кыстагьшан. Ефим деген юс1, дэулеп кудайта шуюр жеткийхт!. Аульшан меш 1здеп эдеш шьпъшты. — Цыскаша непзп м эселет айтьщыз Дудакалов мырза, — деп оньщ созш 6елд1 атаман. — Куп болады, жогары мэртебел1 мырза. Колпаковка, ппт} оньщ бер жагындагы Глиновка кыстагында да кызыл партизандар аз дейд1. Сдздщ айбынды жещмпаз армияцыздьщ б1р-ек1 батальоны да жеткийкп болар ед1. Оларды б1ржола жойьш, кыстакты алган соц езщ1зге белгпй Герасимовка, Надеждиновка, тагы баскаларьша жол ашылады. Атаман сол ой уетшде унс13 отырды. — Есййзде болсьш, Дудакалаов мырза. — Олар б^р де б1р кыстакты тепн бермейД1. Э й ткет эр кайсысында корганые куш бар. Ппт1 олар езара байланысты да. Жарайды. Хабарлаганьщызга рахмет, - деп шылымьш сора туеш сэл отырды да созш онан ары жалгастырды. — Мен жакында шабуьшга шыгамын. Бул жайында ес1те жатарсыздар. Ал С1здерге ерекше тапсырма: С13 Ефим мырза, дереу аулыцызга кдйтасыз да, букш кулак б1ткенд1 ескертестз. Б13 шабуылга шыккднда олар дереу котерййс жасайды. Бул б1зге улкен комек. Ефим орнынан котерше бас иш. ризашылык бпцйрд]. — Ал, С13 Дудакалов мырза, бер жактагы кыстактарды аралап, 6 Ьдщ кимыл жайьшда хабар берес13. Демек ондагы кулактар да котерш1с жасап бгздщ тез жылжуымызга комектесед]. Тус1шкт1 гой? — Болганда кандай, жогары мэртебел1 мырза, — деп Дудакалов куана жауап берд!. Ендеше осыган кел1ст!к. 1ске дэл буг1ннен бастап юрЫщздер... Сонан б1р шай кдйнатым откен соц Анненков бес1нш] дивизия командир1 генерал Шербаков пен кытай полкшщ командир1 Мен Ден Бищй шакырьш альш ертецг1 шабуьш жайындагы жоспарды тусшд1рген: — С13 Шербаков мырза, 64р жаяу эскер батальонымен эскадрон болес13, — деп улкен стол уетшде жаткан картага уцшд! атаман. — Мына тустан, Кызылагаш, онан ары Андреевканы тез алуга ттсс1з. Есййзде болсьш екеушде де партизандар корганысы бар. Андреевканы алган кезде, маган дереу хабар Ж1берес13. Ал с1з Мен Бен Дин мырза, 64р жаяу эскер батальонын болес13. Эскадронды мен оз1М жзберем. Булар Колпаковканы тез боеатады да Глиновкага шабуьш жасайды. Сойтш партизандарды жойьш, ею кыстакты алтан сон мен хабар аламын. Демек калган барлык, армияны тугел

ЧЕРКАС е р т ЖАЛЫНЫНДА ^ кетерш , С1здер алган с ni багытпен шабуылды терендете тусемш. М шдет тусййкт1 ме? Анненков колындагы кцзьы карьшдашты карта устше тастай салды да, орнына отырды. — Егер улыксат етсещз, сол отрядты менщ е зм баскарып барганым жен болар ед1 атаман мырза деп ойьтн ескертт! Щербаков. — Тшспндзге мен кдрсы болмас ед1м, генерал. EipaK, керш, тусййл отырсыз, бул байкау шабуьшы. Онан сон. дивизияны кдлдырьш, CKÍ батальонный сонынан кеткенщ13 атьщызга жараса коймас. Ондай шагьш кушт1 сол батальон, эскадрон командирлер1 де баскдра алар, — деп аса сьшайы турде улыксат етпейппйн ескертт1 Анненков. Озшше б1рдецелерд4 жазьш отырган кытай полкыньщ командир! Мен Бен Дин кагаз, кдрындашьш тез тес калтасына салды да орнынан турды. — Иэ, атаман мырза сеном бйцйргенпйзге рахмет. Атаман Кайда болса, 6 Í3 де сондамыз. Ж асаган ез1 жар болар. Буйрьпъщыз орындалады атаман мырза, — деп сирек шашты басын ие тусш барьш, ете баяу кимылмен орньша отырды ол. Аздан сон генерал Шербаков пен Цытай полкыньщ командирш босаткан атаман, ертещ*1 болатын шабуьш жайьш штаб бастьпы майор Осиповпен аса купия жагдайда шешуте отырган... 3. Колпаковка кыстагьша тан ата жеткен салт атты екеу, партизан отрядыньщ турган жерш басумен 6 ipa3 уй араларьш Кыдырумен болган. Жен сурауга адам да кездескен жок. Мумюн элт, ел уйкыдан тура коймагандыктан болар, кешеде Tipi жан кездескен жок. Кеше дейтш, кеше де жок. Кьщыр кисьщ, бакша куалай салынган рстсЬ уйлер. Эр уйдщ айнала тещреп дуалмен немесе буйра шыбыктармен коршалган. Кдкпалары жок. Тек, аздан соц гана онашалау 6 ip уйд)н какпасынан ат жетелей шыккан карт адамды керген екеу ез туыстарьш кергендей кендщене тусш, элгпе карай асыгыс журд1. — Ассалаумагалейкум, кария, — десш, ат ycii амандасты олар Элл KÍcÍMeH. — Уагалейкумсалам - деп кария екеуше бурыла токтады. Eipnnni керш турган адамдары болгандыктан тосыркаганда болар, екеуше кезек карап, сел унс13 турды. Сезш е, сейлеу мэнерше карганда, api ещнен-ак казак емес татар екеш сезййп тур. — Танымадым гой, К1мс1здер, кайдан журген жолаушысыздар?

A JL. И са ба й ¡^[^^ЕСКАРАУЛЫ — BÍ3 Сергиополь жацтан келем13 кдрия. Осында Тузов деген жекжат адамымыз бар с.д). соны 1здеп келе жаткднымыз. Баганадан 6epi жен сурайтьш адам кездеспре алмай елек болдык.. Мумкгн CÎ3 6úiepcÍ3, естущз бар шыгар, —деп сурады, аскдн барлаушылык ептйпкпен элг! екушщ 6ipi. Ат жетелеген пария елец еткендей болды. Жен eiлтемеетен бурын, булардьщ KÍM ек етн бмуд! кездеп: — Сергиопольда мен кеп турган едгм жас кезгмде. С1здер шамасы калага кейш келген адамсыздар гой. Онда к±мдерд1 бйгушг едгндздер? Осьгндай аласапыран, киьш жагдайда жол журу кдунтп емес пе, — деп 6ipa3 соза тусгп тоцгады. — Кдрия, 6Í3 niepÍHÍH ез1нен ем естз. Кала сыртьшан келем1з. Тьпыз жумысьгмыз бар. Егер бигсещз жен айтыцыз, — деп екеудщ 6ipi томпактау сейледг — Б1зде уацыт аз, жумью тыгыз. — Эр елдщ зацы баска, ий каракаска дейд1, жгпттер. Заман болса мынау, жен бЬйспсй саусак, шошайтцаныц немен тьшатьшын бйгесшдер, — деп кар ия да сакуыж, 1стегендей болды. — EÍ3re куд1ктен1п турган боларсыз к,ария. Сак.тьщ ютегеницз орьщды. Ал 6Í3 цария жекжат-журат адамдарга ер дыбыскд кулак турудщ не кджет! болушы ед1. Б:лсещз жен смтещз, бйгмесещз оныцызды айтьщыз, — деп касакана ашу шакыргандай болды екеудщ 6ipi. Эл ri кария аягын тартып, су inryre шыкк,ан шабдар байталдьщ тппнгн тарта устап, аягьшьщ астьшан сел коз алмай турды да, басын баяу кетерд1. — Жарайды жгпттер, мен де юм екендерщд1 аздап туспгген сияктымын. Кыстактьн; сол жак шстшдсп, ана 6ip окдгау, тал арасьшдагы уйге барындар. Уй neci де 61рден жен айта Коймас. Хамцд баба жiбepдi дендер. Сонан соц гана ол сендерд1 корага К1рг1зед1, — деп жол Kepcerri кария екеуше. Бгрден тете журмей, оц жацтагы уйлер арасымен етгндер. — Рахмет, десгп eKeyi асьныс бет алды элг! уйге. EciKTCH баяу Kipin, Kicñiep келгегй жайьшда хабар берген уй иесш тьщцады да терезеге кеп сырткд карады. Жолыгуды кездеген екеу ез адамдары сияцгы. Тузов белмеге кайта юрд1. Элплердгц келуш купт. Есгктен жасы кырыктар шамасьшдагы узьш бойлы, кеккез сары мен жасы жиырманьщ мол нгпндеп орта бойлы, кураторы ж{г4т юрдй — Саламатсыз ба, Тузов ci3 боларсыз, — деп ceздi ôipimm бастады узьш бойлы. — EÍ3 ерекше тапсырмамен келген едгк.

ЧЕРКАС ОРТ - ЖАЛЫНЫНДА ^ Габбасов отрядынанбыз. К,аншалыцты асыкцанымызбен жеткешмтз осы болды. Жол ауыр, кдушй де. — Габбасов деймЫз. Бшем, бшем. Оз! кдлай, аман-сау, кушй, куанышты ма? — деп усй-устше сурай тусты Тузов. Элг1 узын бойлы кеккез сары туйежун ш екпенш щ астарынан элденеше буктелген б1р кагазды эзер суырып алды да Тузовца усынды. — Ыздщ келу мацсатымыз осында жазылган болар. Тузов элг1 цагазды ашып цайталай оцьш шыцгы да, цагазды устаган куйде баяу орындыцка отырды. Эщнен куаныш пен ренпптщ 131 кезек сезшгендей ед1. — Иэ! Мен оны баягы редакторльщ цызетшде болар деп ойлаушы ед1м. Ол партизан отрядыньщ командир!, — деп куана туст1 де аздан соц-ац ещ суп берд1. — Анненков мырзаныц тагы да шабуылга эз1р лен гет гой. Дурыс. Ал жолшыбай бегетс13 е т н д е р ме, элде?.. — Бегетс13 болса 613 цагазды тапсырып, цайта оральш та удгерген болар едж кой. Айнала журш, Цызылашаньщ тусынан бурылдык- Ушаралдьщ мацындагы ауылдарга жакындауга болмайды. Ацгар толы. Ашкдсцырдай жыра кезш, т1м1сюлеп жур, —деп аласа бойлы жолдасьпгын, ойын копггады. — Цолга тусе жаздап эзер кутылдыц. Ею шацырымдай соцьгмыздан цалмады. Атымыздьщ жылдамдьпынан кутылдыц. — Сонда ауылдан шьжцандарьща екшпй кун гой. Жарайды ж:пттер улкен рахмет. Дем алыддар. Аттарынды жемге тойгызуды мен ж1пттерге тапсырайын. Сабырга сэлем айтындар. Мен Анненковтьщ отрядына Шыбьшды мацынан тоскауыл коямын. Отрядты езш баскдрып барамын. Уакыт аз. Олар менен бурын етш кету: мумюн. Бер жакта тоскдуылга колайлы ондай жер болмайды. Егер мен кдйтканша журш кетсендер, жолдарыц болсын, — деп б1р-ею жзг1ттерд1 шакырып алды. — Мына юсшерге тамак Э31рленсш. Журерде коржындарьща тамак салсын. Жол алые. Менщ атымды ерттендер. Тузов агыгыс кипйп, маузерш белдпше пдй де тагы да хош айтысьш, уйден тез шыцгы... 4. Сол кунi туе к&йта костан шыцкап Тузов пен комиссар Собко баскарган отряд кеш тусе Шыбындыгы кеп орналаекдн. Сайлы, кырлы эр: талшыцгары кеп буд ман, жол торуга нагыз Колайлы жер болатын. Жол журген адам куш бурьш бацылап,

^ Исабай ЕСКАРАУЛЫ тещрекл мукият тексерш алмайьшша ету шагын отрядка каут тугызатын. Мумк1Н акгвардияшылар дел осы туста тосцауылдьщ болатынын ескермеген шыгар. Иэ болмаса, партизандардыц куцпн есепке алмаган да болар. Калай болганмен де Шыбынды жолыньщ отрядын олар елемед1. Акгвардияшылардьщ алга жйсрштен оншацгы барлаушьшарьш партизандар етюзш Ж1берген. Непзы куш1 келденещ 61р шацырымдай сайга тускен кезде гана ею тустан жене мандай алды шабуылга б1рден шыццан. Кун1 бурьш пулеметтерш ыцгайлы жерге орналастырган партизандар э дегенше-ак жайратып салды. Ею жацтан атьшган пулемет, мьщдаган мылтыц жауга ее жигызбады. Мундай жагдайда элрлснген жау куппнщ эркдшанда апаткд ушырайтыны мэлш. О йткет канат жайып, карсы эр екет жасауга ек1НШ1 жактыц м ум ю тш л т болмайды. Жау жагы атыса журш кер! шегшер кезшде де удкен шьпъшга ушыраган. Тек эскадронный уштен б1р1 гана кутылуга мумкпшвлтк алды. Кдрангы тусе, тольш жаткан кару-жарак, ат. колж, б1р пулеметт1 колга тус1рген партизандар коска оралган. Мунан соц акгвардияшылардыц жаппай шабуылга шыгатыны туспокт! ед1. Сонан ею кун еткен сон.-ак атаман Аннеков Ушарал мацьша топталган генерал Шербаковтьщ езшщ дивизиясын жэне Мен Бен Дин баскарган К.ытай полкьш тугел кетерген. Анненков штабты Ушаралда калдырды да оны коргауга, ею полктан астам отряд ауыл тещрегтне орналастырылды. Бул отряд кыстакты партизандар шабуьшьшан коргауга т т с болды. Калган непзп куштт атаман уш багытпен шабуылга шыгар уга уйгарган. Глиновка, Колпаковка, Надеждиновка кыстагьша тете шабуыл жасап, ондагы партизандар кушгн тугелдей куйзелгске ушыратуды Анненков ез мгндетше алган. Ал генерал Щербаков — Андрсснка, Герасимовка, Осиповка кысгакгарьша,Анненковпен бгр мезгщде шабуьшга шьпуга тигс болтан. О йткет соншама кыстактагы партизандар 6гр-б1рше кемек берут мумюн. Ал Анненковтыц жоспары, партизандарга мундай мумкгншипкп бермеу. Ушпшп куш, Пытай полкы б¡раз жол журш барьш, Николаевка мен Константиновкага сол жак буйгрден, Цьгтай шекарасы тусьшан шабуылга шьпуга т т с болтан. Егер бул жоспарды Анненков гске асыра алса онда керсетшген кыстак

ЧЕРКАС ОРТ - Ж А Л ЫНЫ ИДА тургындары партизандар мен б1рге Антон, Пстропавл. Черкас кыстагына шегшуге т т с болатьш. Онан баска жол жок Анненков бастаган актвардияшьшардьщ шабуылга шьвгьш келе жатканьш партизандар отряды, барлаушылар аркылы дер кез1нде-ак шыкканы жэне белгий болатын. Ацгвардия- шьшардьщ 61рлескен шабуылына партизандар отрядыньщ тойтарыс немесе к&рсы шайкас бастауы мумкш еместМ эрине туспйкп-ак. Оларга б!рак мумкйппййк бар едт Ол — жаудьщ кушше аз да болса тоскдуыл жасап, цыстак халкьшьщ дуние мулюмен кер1 шегпйп улгеруше мумкшдж жасау. Улкенд!, кппий бер1 де 64рде б:р адам оз кыстатьшда калуга талап бщдгрген жок. Себеб1 Черкас тещрепнде жиырма бес кыстакта, аса ауыр жатдайта карамастан Совет ок1мет1 оз жумысын токлаткан жок болатын. Ал Совет екйиетш жактаушы шаруаларды Анненковтьщ колына тускен кунде кандай жатдайта душар болатыны, эрюмге-ак туспйкт1 едт Атаман Анненков дивизияны тутелдей б:р багытка жумсатан жок. Эткендеп шайкдста б:р батальонта жуыц адамы апат болтан. Калган куштщ жэне б1р батальонын К,ытай полкымен Ж1бертен. Мумюн оларта сетмазджтугызган да болар. К.алай болтанмен де дивизиядан атаманньщ кольщда уштен-ек1С1 тана калган. Толып жаткрн зенбфек, пулеметпен жабдыкталган болмшелерге ол да аз куш емес. Ал партизан отрядтарында муньщ б1р1 де жок болатьш. Колпаковканьщ корганыеьшда турган Сушковтьщ эскадроны мен жергййкг1 партизан отряды жаудьщ келе жаткднын ести тура корганыс ¡сше оте баяу, эр! тьщтылыкты эрекет ¡стеген едт Осыньщ нэтижесшде ацгвардияшылардын аскан шапшандылыцпен Калпаковка кыстагыньщ оцтустж шыгысын кулактардын, комепмен Шыбынды тауымен айнала отш, кыстак тургьшдарыныц шегшуше мумкшдж бермей кыстакты тутелдей басьш алган- ды. Актардьщ шабуыльша тойтарыс беруд1 кездеп куреске шыкклн партизандардьщ коб1 актар кольша тускен. 5. Кун тобеден жаца гана ауган. Ауыл ортасындагы бос, улкен аланта туртьшдарды тугел айдап экелтен акгвардияшьшар, тощрекп коршай орналаскан. Бала-шага, кемтр-шалдар да осында. Аланньщ батыс жатьшдагы шетте турган, ею кабат уйден б1р топ аттылар жиьш топка бет алып келед]. Жиын жакта халыктыц алдын кес-кестей жол ашып турган офицерлер, солдаттар. Аттьшардьщалдында окшау, акбашпай 10-540

^ Исабай ^^ЕСКАРАУЛЫ торы гебслд! ойнакдгыта бастырып атаман Анненков келед1. Тулпар сынды тамаша ат, каммс кулагын кезек кайшылап, онды-сол жагына жиг карайды. Атаман ортага жете тппн тартты да, тещректей тургандаргп бурыла карап б1р сэт унсгз турды. — Йемене, совет оюмспнс коргау колдарьщнан келмей, менщ алдьша кеп бас игл, тэуба кьш турсындар ма? - деп кекесщдауыс кетере сойлед1 атаман. — Патшаек!мет1 кулады, ендг эй дейтгн эже, кой дейтш кожа жок, тгзгш колда деп ойладьщдар гой шамасы. \"Олг бураньщ басынан Т1р1 атан коркады\" Советсымактар. —Айтьш болсац бгзд1 де тъшда атаман, —деп жасы жеттске такап калган 64р кария сэл алга шыга токтады. — Бейкунэ халыкгы жазгырьш, кезше кул шашканды кайдан керш бипен едщ, атаман? Немесе, елшг тгрглткендг кергенщ, еетпенщ бар ма едг? Талай-талай жау халыкгы кгсендеп устауга ерекет ¡стегенгмен, дегенгне кашан жеткен едг... Шалдьщ сезг кьггыгьгна тиген атаман касында турган б4р офицерге бгрдеде деп сыбырлаган ед{, элп атын тебгнгп, шалдьщ касьшан ыткп ейп кьгльгшпен шьгбыктай шауьш тусгрд1 де, дел б1р ештеце сезбеген адамша кдйта кеп орньша турды. Шал шыккан топ пшнен: — Эке, экежан! Ата, аташым! — деп ес-туссЬ кулындагы даусы шъгга, тап берген эйел мен алты-жет1 жастагы кыз бала жуг!рген бойды кеп шалдьщ денеепгщ касьша тгзсрлей тустг. Тещрекге кущрешс, айкай-шу, жылаудауыстар бастальш кетш едг. Атаман енд1 бгр офицерше тагьг да 6ф тапсырма бердг. Офицер алга тез шьпъш тоцгап, узецггге кетергле турьгп; — Тарандар, тез. Босатындар аланды, — деп дауьгстады. — Эй, жол берщдер советггнл \"мырзаларга\". Халыц не ¡стергн бшмей сескенш турьт кальш едг, Элг1 офщ ер тапаншасын суырьш б1р-ею рет атьш калды. Бунысы солдаттарга кун1 бурьш айтылган белг1 болатьш. Алдымен баяу тарасып, онан соц бет-беймен кашаженелген кепннлгкгщ соцьшан солдаттар ок жаудырьш токтады. Ок гипг кулап тускен елг денелер мен жаральшар аланда кала бердг. Оз басьш каугалай кашкандар. артына бурьшып, жаральшарга кемек беруге батылдары бармадьг. Тек шешелергнщ денелерш кушактап ещреген терт- бес жасар балалар гана суйгкп аналарынын туруына кемекгесетшдей аймалап, колдарьш туган шешелергнщ канына бояп кала берд1... Атаман Анненков ушгн бул керппс, жазьщсыз тегигген кан, шьгнтырьш, кез жасьш кел кьглган сэбилер даусы да

ЧЕРКАС ОРТ ЖАЛЫНЫНДА ^ ^ эсер етпейтшдей ед1. Ол дэл 61р парадта тургандий. тьжыршьш аягымен жер тарпьш, елегзш турган тулпарын жальшан сипап. мойньшан цагьщцырап цойды. — К,олга тускен партизандарды экелшдз, — деп буйырды кдсындагы офицерлердщ бфше. Ол шьщкан куйдс екйшй жакуагы уйлердщ какпасы алдьшда турган кузетпйлерге, партизандарды алануа жетюзуд1 буйырды да eзi кepi оралды. Аздан соц уст! бастары жыртылган, бет-ауыздары кап, жиырма шакты партизандарды айдап экеп койды. Атаман элгшерге жацьшдай тоцтап, эркдйсысьш шольш огг). Туткындардьщ кепнплЫ осы ауылдын адамдары болатын. Элг1нде кдшкындардан белппен б1реу1: — Алеша, берж бол балам, Т1зенД1 букле жауыздардьщ алдьшда балам! — деген карт адамныц даусы бушл аланды жацгырткандай болды. Тажал тырнактарьш жайып, анды буруге умтылган бурютше, туткындарга тоне тусш турган атаман Анненков та элп дауыска жалт бурылды. — Опйр ундерш хайуандардьщ, — деп колын элп дауыс жакка ситгеп калды атаман. Лезде б)р мезплде атылган мылтык гурсий элг! карияньщ унш мэкг) епйрген едй Б¡рак жангырьж, басылмады, удей тусп. Бу жанкырыктыц кауш-катерл1 екешн сезген Анненков колын енцй туткьтндар жакка сштед1. — Атьюндар, жойьшдар кездерш, — деп атьш тeбiн¡п кап, шугыл бурылды. Мьштык гурсий бгразга Дейш басылмады, удей тусп... 6. Соньщ ертецше, дэл осы эд1спен атаман Анненковтьщ отряды Глиновка кыстагын шауьш алган сд1. Акгвардияшьшар жергийкт! кулактар мен байлардьщ кемет!мен, кыстактарды б1р1нен соц б1р1Н басып алып, алга жылжи тускен. Тек Шербаковтыц дивизиясы гана кутпеген карсыльжка тап болтан. Тузов пен Шагабуддинов бастаган ¡р1 партизандар отряды жау шабуылын Андреевка цыстагына жетктзбей, Осиповка пен Герасимовка кыстактары аральпында, Тентек езенпйц бойьшда карсы алуды уйренген. Ал, Шербаков, дэл осы туста ез1не карсы турарлыктай кyш тiн боларын ескермеген. Эдепп эскери тэртшпен белгий жерге жеткенше алацсыз, бейкам жур^п келе жаткан акгвардияшылар, тоекауылдан ттскен партизандар шабуылына тетеп бере алмай, улкен шыгынга ушыраган. Жаудыц нeгiзг¡ кунйн Тентек езенше дейш жгберш алган партизандар, шапшандыкпен Шабуылды удете тусп. Ал, бул кезде, Швагунов бастаган

^ Исабай /ф^ЕСКАРАУЛЫ эскадрон жаудыц оцшау калган, жук тиеген керуендер1не шабуыл жасауга т т с ед1. Шабуыл ойдагыдай, сэтг1 аякталды. Жау кептеген солдаттарынан жэне кару-жарактарынан айырылып кер! шегшуге межбур болды. Эрине, шепнген жауды шыгьгнга ушырата тусуге болар ед1. Б1рак партизандар ез куппн сактап калуга т т с болды. О йткет, бул жаудьщ сощы куйзел1С1 емес. Олар катарьш кдйта курьт, куш ертец- ац шабуылды жанаша бастайтыны даусыз-ды. Айткандай-ак жау, дэл соньщ ертесше шабуылды жанаша бастаган. Ец алдымен партизандар корганысын зенб1рек огымен атцылау астьша альш, б1раз пгыгынга ушыратты. Атыс тоцтап, шабуылга шьщцанда жасырынган партизандар да ок. боратьш акгвардияшылардьщ алга жылжуына бегет жасады. Дегенмен элденеше артьщжау купоне узак бегет жасау мумюн емес ед1. Сол кунг кешюсш жене б1рнеше сагатка созылган шайкастан соц партизандар Андреевканы тастап, кер1 жылжыды. Ал кыстак тургьшдары тугелдей Антоновка мен Черкасюге ауысуга мумкйшнлгк алды. Анненков, Шербаков жэне Мен Бен Дин полкы партизандардыц аскан ерлж едюгне тойтарыс бере отырьш, тек жарты айдай уакытты етюзш, ерг улкен шыгынмен жиырмадан астам селоны колга тус1рд1. Партизандар отрядтары шогырланган Черкаск, Антоновка мен Петропавловка селосына тещректеп, жау колында калган жиырма бес кыстак тургындары орналасуьша осы жагдай себеп болды. Осы б{р шагьш уш кыстакты айнала тещрек курьшган, елу-алпыс шакырым Черкас корганысы осыпай туган ед1. ОН Б!Р!НШ! ТАРАУ 1. Озеннщ берп бет1мен жаппай етш келе жаткдн Емелевтщ Кулаг ина езен жактан боктык сездер аралас дауыс естщЦ1. — Аналар юмдер, не жетпей жатыр екен? Аткосшы атын тебпоп калып, кулдилай женелд1. Уст1- басьш, бет-аузьш шан басып, кез1 гана жалт-жулт керплен атты Ж1пт, ею кызып ойцакшыган атыньщ тгзп тн тарта устап, езен бойьщдагы тасымал атпльпсы жерден альт, жерге сап, едештеп урсьт жатыр.