Сыздықов М. Ақ басты тырна

повестер * эцпмелер

MYPAT СЫЗДЬЩОВ AK¡ БАСТЫ ТЫРНА (повестер, эщчмелер) И «БАЛАЛАР ЭДЕБИЕТЬ) АЛМАТЫ-20)5

ЭО Ж 821.512.122-93 КБК 84(5Каз)-44 С 94 «Казакстан Республикасы М эдениет жэне спорт министрл!Н «Э дебиет^н элеуметт4к манызды турлерш басып шыга- ру» багдарлам асы бойы нш а ж арьщ кердЬ> Р е д а к ц и я алцасы: Шэкен Кум1сбайулы, Султан К^алиулы, ч-^-тУсенбаев С 94 «Ак басты тырна»; Повестер, энпмелер./ Сь!здыков М^рат; Курастырган Абай Кулбаев - Алматы: «Балалар эдебиет1» ,2015. - 160 б. ^SBN 978-601-252-075-0 Бул жинакка маркам Мурат Сыздьщовтыц \"Ак бас тыр- на\" атты шагын повес) мен энгшелерш усынган екен. Ал фантастикалык эцг!мелер!н]я е з1 б:р тебе. Нен] жазса да, аса уцыпты, тш! жатьщ, бала психологиясын жацсы бшет1н каламгерд]ц бул к!табы окырманнын табары аньщ. Жазушы балалар ем[р!н{ц цызыкты сэттерш тшге тиек етед1. Ютап адалдыкка, туган жерд{ суюге тэрбиелейд!. ЭОЖ 821.512.122-93 КБК 84(5К аз)-44 О М.Сыздыков, 2015 О Кулбаев А., 2015 О «Балалар эдебиет)», 2015

АК ВАСТЫ ГЫРНА



ЖАРАЛЫ БАЛАПАН Кун кетерше, к,ос немерес1 Асцар мен Гулнурды арбасына отыргызып, Оспан цария шеп шабуга шьщты. Жолшыбай кел жагалай ескен цалыц цурацты кез1 циып тастап кете алмады. К^олдагы азын- аулац малга шеп жинап журген жалгыз ез1 болса 6 ip cepi. Онда асьщпауга болады. Ал арканы кецге салсац, аз уак,ыт етпей- ац, к у р а ц т ы н орнына толцыган судьщ 131 гана калады. Оспан цария атын цальщ цурацтьщ туб1не шалдырды. Т1зеден келетш судыц 3epi сыныпты. К^оцыр салцын су аягына жайлы тид1. — Царацтарым, туе ауганша ар- баны толтырып тастайык,. Орылган цурацтарды ацырындап арбага сала 5

берщцер. Сейтщдер, айналайындар, — деп Оспан цария 1ске К1р1ст1. Куректей алацанымен цурацты уыстай цысып тартып цалса болганы, жагада Асцар кетерш экететшдей б1р цушац балауса жатады. Асцардыц да дэл осылайша цурац оргысы келед1. Алайда атасы: \"Б1р жер1нд1 жазым етесщ\", — деп жуз1 цылпыган орак,ты цолына устатцан емес. \"Кейш буыньщ цатайган соц, цол орак тугш 1, нагыз ж1Г1ттерше шалгы тартуды уйретем1н\", — дейд1. Асцар сол кезд1 киялдана еске алып, жагадагы курацтарды жинауга ыцгайланды. Гулнур да туртшектеп, кемектескен болып жур. Кеш1кпей цос децгелект1 арбаньщ к,о- рабы жасыл куракка лыц толды. Атасы терш1ген мандайын суртш, уйден ала кел- ген торсьщтагы цымызды: — Мэ, 1шщ- дер, царацтарым, — деп немерелерше усынды. Аскар да атасына уцсауга ты- рысып, шептесш жерде малдас цурып отыр. Гул теруге эуес Гулнур шалгын- ды аралап кеткен. Кенет: — Ата, Асцар, мунда б1р нэрсе жатыр! — деп элденеге тацданган даусы ест1лд1. — Байца, цызым, жылан болмагай, — Оспан цария колымен жер Т1рей, орнынан кетерицц. К,арындасыньщ даусын ести сала 6

жупре женелген Аскар туйежапырактыц астында тыпырлаган балапанды ацгарган. Eci шыккан балапан жаралы аягын суй- ретш, кашуга эрекеттенд1. Аскар жерден кетерш алганда, балапан кинала ши- кылдады. — Балапан! Мойынын кара, кандай узын. Бул кезде Оспан кария немерелершщ касына келген ед1. Балапанды колына алып, айналдырып кере бастады. — Пэл1, мьшау тырнаньщ балапаны гой. Бейшарага жырткыштьщ Tici тиген бе? — Кенет карпянын, кабагы тунжырай калды. — Онбагандар, балапанды атып не олжа таппак екен. Ж ш ш ш т, канатыньщ топшысы жараланыпты. Мше, керд1ндер ме, майда бытыраньщ Î3i. — Не ушш аткан? — Гулнур жанары жаутандап атасына карады. — Не ушш дерщ бар ма, карагым. Адамгершш1ктен,сез1мнен журдай адам нан да эрмен катыгез. Сондай найсап- тардыц ici гой мынау. — Ата, балапанды кайтеьпз? — дeдi Аскар. — Алып ж у р ^ е р , емдеп KepeMi3... Аскар балапанды бауырына басып, атасыныц соцынан epдi. 7

ТАНЫСТЫЦ Шаруаны жайлаганнан кей1н атасы к.айшы, деке, йод, к.атты цагаз алып, жаралы балапанды емдеуге отырды. Уйысып, цанга былганган топшысыньщ цауырсындарын еппен гана цайшымен тьщырлап циып тастады. К,ауырсынына цайшы тиген сайын балапан булцынып кояды. Атасы балапанньщ топшысын жумсак.тау ет1п дэкемен байлап тастады. Бытыра ЖШ1НШ1КТ1Ц дел уст1цг1 етшен сызып ет1пт1. Егер тура тисе, сирагы ортасынан пышацпен цигандай узшш тусед! екен. — Асцаржан, осы уйде жэш1ктер бар емес пе ед1. Соган жумсак, шоп тесеп, балапанды жатк.ызып к,ойындар, — дед1 атасы. 8

— Алдына жем цойсам к,айтед1, ата? — Аскар сураулы жузбен атасына парады. — Иэ саган, балапан нан жейд1. — Же, айналайындар, таласпандар. Тырна турл1 шепт1ц жапырагын, шепрт- ке, кебелек, цоцыз тэр1зд1 жэнд1ктерд1 цорек етед1. Балапанды кейш жемдерм^з. Енд1 шуламай, к,урал-сайман турган сарайга апарындар. Туею ас 1шш1п болган соц, атасы кек буйра насыбайын атып, немерелер1н ортага алды. — Жалпы, шырацтарым, тырна жу- рекке ыстьщ, кезге таные цус, — деп бастады атасы эцпмесш. — Кектемде, кебшесе сэу1р айларында, ушюл бурыш к,урып ушып бара жатцан тырнаны керген шыгарсындар. — Иэ, папам б1зге керсеткен. — Кузде де кергенб13. — Дурыс айтасыц, кузде олар жылы жакца ушады. Тырналар шаруацор ди- цанныц асыга куткен кектемш1ц, ецбек адамдарыньщ жомарт куз1Н1ц белг1С1. Тырнаньщ мен бшетш он шак,ты тур1 бар. Бугш п жаралы ак, бас тырнаныц туцымынан. Жаца басы, желкес!, мойны, 9

жемсауындагы узын кауырсындарды байкадындар ма? Осе келе, ею шекес1нде- п кос цауырсыны ак бас тырнага ерекше корж беред1. Мше, осындай белгшер1 аркылы оны баска тырнадан ажыратуга болады. — Атасы сел ойланыцкырап, се- з т жалгады. — Сендер ак тырнаны кер- ген жоксындар гой. Аяцтары кара туст1, тумсыгы цызыл курец оньщ букы дене- с т аппак кар жапкан дерсщ. Кез1 етюр адам еш-уш шакырымнан коре беред1. — Уш шакырымнан, — Аскар 1шегт тартты. —Бшмегенд1ктен танданасыц, шыра- гым, — дед1 атасы сакалын уыстап. — ездер1цн1ц керш жургендерщ кед1мп коцыр, сур туст1 тырналар гой. — Ак тырналар кайда кетт1, ата? — Цайда дерщ бар ма? — Оспан кария Гулнурдыц шашынан сипады. — Есту1мше тукымы селд1реп, азайып кетп десед1. К,аз1р колына мылтык, асты- на тем1р келж М1нгендер кобейд1 емес пе? Ацшылык — бшген адамга жаксы серуен. Б1рак кепшш1Г1М13 соны тус1нбейм1з гой. Сондыктан туган жерд1ц эрб^р тал- дарагын, ац-кусын м е т р 1мс13 колдан 10

цоргауга сендер де ат салысуга ттсс1ндер. Солай емес пе, балаларым. — Менщ атам к,андай жацсы Kici! — деп Гулнур Оспан царияньщ эж1М торлаган бедней суйд1. Аскар унс13 басын изед1.

СЕРУЕН Арада еш жарым ай уакыт етт1. Юп- шшкентай урпек бас балапан таралып е с т , ересек тырнага айналды. Ж шш- Ш1пндеп жарасы кулан-таза айьщты. Тек сол жак цанатыныц коргасын талкандап кеткен топшысы цисьщтау болып б1тт1. Оспан к.ария тырнаныц канатын кай- ырып, топшысын колымен устап узак тексерген. Сонан соц: — Бейшара-ай, ата-енец еркш самсаган кект1 шарлау пешенеце жазылмапты-ау, — дед: кинала куб1рлеп. — Не болды, ата? — Ак бас тырналарьщ уша алмайды. — Мулдем уша алмай ма? — Иэ, шырагым, топшысыныц б1Т1С1- не Караганда, солай сиякты. 12

Топшысыньщ устщп бел1Г1 иыцпен дел жалгаспаган. Бейшараньщ мандайы- на жазганы осы да. Аскар сур туст1 тырнаныц басынан сипады. Жемсауындагы узын кауырсын- дары мойылдай кулпырады. Оз1 керер козге эдем1-ак. Элденеден жазым боп кете ме деп, унем1 цорада баккан тырнаны бупн Аскар сыртца шыгарды. Жарасынан эбден айыкканша, ак бас тырна далада ершн цыдырыстамаган ед1. Асцар тырнаны ес1ктщ алдына коя берд1. Желкес1ндеп шашыраган кауырсындары узын мойнына эдем1 сымбат беред1. Ак бас тырна кеудес1н тэкаппарлана цайцайтып, ауланыц 1Ш1ндеп алкызыл гул ш о ц т а р ы н а , кекшш какпага, цальщ бутацтары томен ишген карагашка тацыркай царайды. Кол жагасында енес1мен серуен курганы емю-емю ес1нде. Шег1ртке шырылы кулак тундырган даркан далада мундай суреттщ б1р1 де жок ед1. Кердецдей баскан ол райхан гул1 егшген жуйекке узын тумсыгын сукты. Жумсак, жупар И1С ак бас тырнага б1рден унады. Оцмендеп шгер! аттай бергет 13

сол — гулдщ етюр Т1кендер1 денесше кадалды. Сан ет1 удай ашыган тырна кумдак жерге атып шыкты. Кенет гулд1ц аргы тасасынан кып-кызыл айдары бар б1р шекесше цисайган, сирактарында улкен муЙ131 бар ата кораз кер1нд1. Ак. бас тырна желке жун1н куд1рейтш, дурдие цалган цораздьщ ез1не жаулык ойлап турганын сезе койды. Зэрес1 ушып кейш кашты. Артына караса, дурдек кораз канатымен денгелене жер сызып, кыт- кыттап жур екен. Менменспен турше Караганда, ешшмд1 де аямайтын сияцты. К,аушт1 жаудан оцай кутылып, сабасы- на тускен тырнага карсы алдынан осы уйд1ц таргьш мысыгы жолыцты. Бурын ом1р1 кермеген узын сирац, сур кустан катты коркып цалган мысьщ жауырынын куд1рейт1п, айбат шект1. Отшр т1стер1 аксиган, сургылт коз1 зэр шаша куржиген мысьщтыц суык тур1 ак бас тырнага цат- ты эсер етт1. Озт1ц жэш1пнен аумайтын агаш уйш1кке б1ржолата тыгылып калуды ойлап безш келе жатцанда, онын, 1Ш1нен салпац кулак, бет аузын тук баскан эйдж макулык шыга келд1. Эльбрус — ездтнен ешюмге ти1спейт1н момакан тебет ед1.

Узын мойын гажап куска ол да тандана карап, мойынын кисайтып, шоциып отыра калды. Ац бас тырнага осыныц ез1 де жетю- лжт1 болатын. Ес1П жартылай ашык кал­ ган корага зып берш юрш кетт1. К,ораныц бурышындагы ж эш тн е Т1зе буккен ак бас тырна кепке дейш сабасына тусе алмады. Тур-тус1 суык бетен макулык- тардыц ызгарлы жуз1 елестеген сайын, жумсак шепке тумсыгын тесеп, буга тусед1. Сейтш, тырнаньщ ауламен алгашкы таныстыгы осылай басталды.

ЖАНЖАЛ Кун еткен сайын ак. бас тырна айнала- сындагы Т1ршш1кке уйрене бастады. Таргыл мысьщтан, жундес тебеттен алгашцыдай к,орык,пайды. Алайда ез1н осы ауланьщ цожайыны санайтын кепт1 керген ата к,оразга жаца цонац унай цоймады. Кездескен жерде мойын ж у тн урпит1п, к,ан-жоса шокып тастардай умтыла берет1н. TereypiHÍHe шыдай алмай тырна жылыстай берсе, мекендерге кэд1мг1дей цыр керсетш, \"керд1ндер ме м е т \" дегендей цайта-кайта кырылдап, аспандаган кецш1н жасыра алмаушы ед1. Bip кун1 \"кеп асцанга 6 ip тоск,ан\" демек- uii, ак,ыры, ата цораз тым е р к ш си еттц сазайын тартты. 16

Жоцышцаныц арасынан курт-цу- мырсца терш, цаннен-цаперс13 журген тырнага екпе тустан тап берд! де, кеудес1мен согып етт1. Бул цораздыц тебелес енер1ндеп ец оцтайлы тэсш1 ед1. Сем13 ш епрткет енд1 гана шок,ып алуга умтыла берген тырна олжасынан айрыл- ып калып, к.атты ашуланды. К,ос цанатын цацпакылдап, узын сирагымен кораздыц дел мацдайынан теу1п кеп Ж1берд1. К,ораз етпет^нен к,улап барып, цайта тузедщ. Жыгылган куреске тоймайдыньщ кебш цушып, тагы да умтылды. Ак. бас тырнаныц узын тумсыгы кэдеге асты. Шыж-быж болып ес1 шьщцан цораздыц аркасынан шоцып алды. Онымен пой­ май, кимелей итерш, цанатымен салып- салып ж1берд1. Момын ак бас тырнадан дел мундай царсылыцты кутпеген ата к,ораз ауланы басына кетере шакырып, кей1н цашты. \"К,амк,оршымызга не болып цалды\" дегендей эр-эр жерден бас кетерген тауьщтар цожайындарынын масцара жецш1сш керд1. ' №Гф \"5 АПАПАР КЧАПХАНАСЫ' [7

ЦАРАУЫЛ * Асцар тырнасын желкесшен еркелете сипап, канаты жулынган инел1кт1 алдына тастады. Иесш ак бас тырна да жаксы керед1. Инел1кт1 кылгыта салып, алакан- ын туртт1. — Бп-п! Рас айтамын, жок. Енд1 тоспага шомылуга барайык. Аскар тырнасын кетерш, ауылдыц шет1ндеп тоспага беттед1. Куннщ ыстыгы арканы кыздыра бере, ауылдыц балалары тоспаныц тец1репнен шыкпайды. Бор- пылдак кумныц уст1не алкакотан отырып, кызу эцпмеге К1р1сед1. Ыстыктай бастаганда, суга койып-койып кетед1. Аскар тоспага жакындай бере, бала- лардыц б1р1 айкай салды. 18

— Алацай! Ак бас тырнаньщ шеп жегенш керем1з. Балалардыц тырнага цызыгатыны рас­ ты. К,ызганыштарын ¡штей жасырып, уй1рш1п тырнаньщ мацынан шьщпайды. Муны ак. бас тырна да бше ме екен, эй- Teyip, тэкаппарлана бой тузеп, каздия калады. Батпактау жерге ескен балгын куракты немкурайлы тютелеп, судан 6ip- ек1 марте урттаганы болмаса, соншальщ- ты ашкарактана сугынып та кетпейд1. Шеп жеrem кызьщ. К,урактыц сабагын узын тумсыгымен орай киып, тутастай кылгытады. Аскар ак басты жемдеп болганнан кейш, калтасынан тастамайтын Ж1ПТ1 сирагынан байлап, тузацталган eK ÎH nii шет1н 6 ip уыс тырбык бутага ше салады. Цасына ки1мдер1Н тастап, алкак,отан отырган топка косылады. Аскармен 6 ipre тоспага кептен 6 epi жолы тусш журген ак бас тырна буган эбден уйренген. Аягындагы ж1пт1 тарткыштамай, унс13 тура беред1. — Сен 6 i3re экец экелш берген ацшы- лар бэк1С1н керсетпейс1ц бе? — дед1 Самат. — Экелдщ бе? 19

— Экелгенмш... Ж этбек, цалтамнан бэк1мд1 ала салшы, — деп дауыстады Ас­ кар аласа бойлы, аццуба балага. Тырнаньщ касына етш бара жатцан Жэн?бек ецкеЙ1п, буктеул1 шалбарды ала бергенде, кутпеген оцига болды. Ац бас тырна цанатын комдап, элп баланы бшепнен T e y in Ж1берд1. — Мэссаган, сенщ ки1мдер1нд1 алып кетед1 деп тур. ОллаИи! Сенбесец царашы. — Жэн1бек шалбарга цол созды. Тырна тебуге оцтайланып, сирагын кетерд1. — К^ызьщ, ей! Сонда сенщ ктмдерщщ бшген1 ме? — Цайдам? — Ки1М1нд1 езщ алып керип, кайтер екен? — Бесе, сейтнй!.. Балалар жапа-тармагай шулап цоя берд1. Аскар кейлепн цолына алды. Ац бас тырна ешцандай огаш цимыл жасаган жок. Кейлегш кайтадан орнына тастаган Аск,ар: — Кене, сен байцашы, Самат, — деп кейш шепнд1. Самат жацындай бере, ац бас тырна цанатын цомдап, мазасыздана бастады. 20

Сонан соц цурылдап, тарбиган шецгел1н жогары кетерд1. — Мэссаган, мынау жай тырна емес, ацылды тырна гой. — Ак,бас — карауыл... — Иэ, нагыз кузетш1! Буган ц а т т ы тацырцаган Аскар болган жайды кешюсш атасына айтты. — Цызьщ екен, — дед1 атасы ежелп эдетшше сакалын уыстап. — Тырнаныц бул туцымы асырауга бей1м, цолга тез у т р болады. Саган уй^рсек болгандыктан ки1мдер1це бетен адамдарды жолатцысы келмеген гой. Ойламаган жерден ац бас тырна кузетш! атанды. 21

БАЦТАШЫ —Балам, тауьщтарды куркес1не Kip- ri3ini. Эйтпесе бул бэтшагарлар кеш батканша ошак,ты тен,1ректеп, маза бермейд1. Бакщадагы тауык шокып тастайды деген жемютщ 6 epi тем1р тормен мыктап коршалган ед1. Бул уйдщ кустары унем1 далада журуге уйренген. Осындай ершн- Д1кт1 бшет1н тауыктар жатар орындарына тым кеш KipeTÎH. Аскар колына шыбьщ алып, бак- шаныц т у к т р -т у к т р т д е шашырай жайылган тауьщтарды куркес1не жапа- тармагай куа бастады. \"Юш-юш!\" Ата кораз ойбайлай кыт-кыттап, мекендердщ алдына шыкты. Eipece безектеп кейш кашады. 22

— Kim, ей! Kim! Уйд1 айнала берген коразды 6 epi карай ак бас тырна кайырды да, дедектетш эке- лш ез тобына посты. Цораз бен тырна- ньщ арасындагы жанжалды бурыннан бшетш Аскар буган аса мен бермед1. Келес1 куш де куркесше K ip rici келмей керпген коразды ак бас тырна женге салды. Шеттей берген б1рд1-екш1 мекиен- Д1 де какпакылдап, алыска узатпады. Ак бас тырнаньщ сыры ертецше ашыл- ды. У й -imi eciKTÎH алдындагы келецкеде туск1 астарын imin отырган. — Ана бэлекет коразды карашы, — дед1 эжес1. Ата кораз тем1р тордьщ жактауына шыгып алыпты. 1шке cexip in тусетш колайлы TeciK 1здеп, мойнын булгац- булгац етшзед!. Козш1ц куртын жеген кызанакка еркш ти1спекш1. — Kim! Kim, оцбаган! Аскар колын ep6 e^ eTin коразды уркггп. Сол сол-ак, Эльбрустыц итаягын- ан су imin турган ак бас тырна узын сирактарын eбeдeйciз ойкастатып жупре жeнeлдi. Жан даусы шыккан коразды, тауыктарды куркес1не куып тыкты. 23

— Ш ырагым, кешк1С1н тауыктарды куркеге шрпзущ тырнага жуктесек кай- тед1. Эзш е бакташылык кызмет тауып алды, — дед1 атасы, кецкшдей кулш. — Турысын карашы ез1нщ. — Эжес1 улкен ic б1Т1ргендей жалгыз аягымен каздия калган тырнага суйс1не кез тастады. Содан 6 epi уйдегшердщ \"K im \" деген даусын ecTÎce болды, ак бас тырна тез арада бар жумысты б1Т1ред1.

ТЫРАУ-ТЫРАУ ТЫРНАЛАР.. Алтын куз айшыкты ернепмен кырат- белд1, сай-саланы, агаштарды лезде зерлеп тастады. Жиден1ц кып-кызыл тэтп жемк:тер1 уылжып пюш, теректщ алакандай сап-сары жапырагы уп еткен желге калбаландап шесе женелед1. Жай- ма-шуак жаз куншщ орнына коцыркай, салцын кундер келд1. Аскар мен Гулнур уш ай узш1стен сон мектеп партасына отырды. Аскар ал- тыншы, ал Гулнур ек^нш! класта окиды. Ак бас тырна кебшесе жалгыз калады. Б1р тэу1р1 ауладан шыгып, алыска узамайды. Бул кезде сургылт канаттары мен бауыр жундер1нде кара ала тенбщцер пайда болган. Басы, желкес!, мойны, 25

жемсауындагы ц а у ы р с ы н д а р ы узын epi к,ап-цара, желкщцеп ез1н сымбатты керсетед1. Уйге келген Аскар бацшаныц дымцыл топырагын цазып, шылаушын жинады. Ац бас тырна шубатылган шылаушынды керемет суйсшш жейд1. Гулнур кершшщ балаларынан шынашацтай майда ба- льщтьщ 6 ipHemeyÍH ала келштъ Достарыньщ сый-сияпатына к,арьщ болган ак, бас тырна кенет басын кетерш алды. Кун ашьщ ед1. Кекпецбек аспан кещст1гшен \"тырау... тырау...\" деген тыр- налар тпбегшщ тамылжыган нэз1к у т естщц1. Ац бас тырна айнала децгеленш, цанатын цомдады. Сыныц топшылы канаты ебедейс13 цисайып, шашацты желкес1н сшк1Д1. Тыр-р-р-у... Жерден ц а р ы с суйем кетершуге дэрмен1 келмеген тырнаньщ ун1нде ек1Н1шке уцсас ащы зар бар ед1. — Адбасик!.. Мэ.. мэ, шылаушыннан жей гой. BipaK тырна жемге назар аудармады. Басын оцды-солды цисайтып, аспан кумбезшен сыцгырлай тегшген эсем унд!

кугп. Желкесшдеп кауырсындары Д1р-Д1р етед1. Тырналар кеш1 узап кетт1. Ак бас тырна б1р орында каздиып узак турды. — Ак басты жаман аядым, — дед1 Гулнур агасына сыбырлап. — Бауырлар- ын цалай танып койды. — К,устарда, андарда шартты рефлекс деген болады. Кейш зоологиядан ете- С1ндер. Сол рефлекс аркылы бшд1, — деп Аскар бш1мдарлыгына мактангандай кул!МС1реп, карындасына карады.

АЦ БАС ТЫРНАНЫЦ БИ1 Мектептег1 тогыз ай зымырап ете шыкты. Аскар да, Гулнур да емти- хандарын ойдагыдай тапсырып, 6 ip класка ¡лгершед1. Ак бас тырна да 6 ip жаска толды. Кузетшшж, бакташьыык М1ндет1н умытатын туpi жок. Кызметш MÍHCÍ3 аткарады. К,аз1р ата кораз оныц алдынан кесе-келденец етпейд1. Сонда да ак бас тырна сел нэрсеге тумсык, кетерш, кеуде какпайды. Уяц, момакан мшезшен айныган емес. Май айыныц соцы. Букш enip кек жасыл желек жамылып, бау-бакша аппак гулге оранган шырынды шак ед1. Гулнур уйге ентелей шрд1. — Ата, далага шыгыцыздаршы, тез больщыздар. Эйтпесе, кызыктан кур 28

каласыздар, — дед1 ент1ге дем алып. — Е, жайшылык па? — Оспан ц а р и я шапанын желбегей жамылып, немерес1- нщ соцынан ерд1. Аскар окып отырган ютабын тастай салып, ес1кке жупрд1. — Ата, ц а р а ц ы з ш ы , ак бас тырна билеп жур. Ес1к алдына шыккандардыц назары цемент алацныц уст1нде билеп журген тырнага ауды. Бул б1р эдем1 кер1Н1С ед1. Ак бас тырна канатын жайып Ж1берш, мойнын соза, басын б1рде жерге темен тус1рш, б1рде кетере, б1рде букпантайлап, кейде аягына Т1К турып шебер бале- ринадай шыр айналады. К^уйкылжыган ун1не нэп-нэзж кимылы эдем1 жалгасып жатыр. Ек1 канатын алдына цаусыра ТуЙ1СТ1р1П, СуЙ1р ТуМСЫГЫН Т1П-Т1К кетерген к у т айналган кезде, Осекец: — Эп, бэрекелдИ — деп дауыстап калды. Ак бас тырна алуан кимыл керсетш, он бес минуттай билед1. Осылайша б1р жума бойы оцтын-оцтын билеп журд1. Атасы оны кептеген 1р1 кустарда болатын \"куй салтанаты\" деп тусщщрд1. Бакташы, кузетш1 атагын иеленген ак бас тырна енд! керемет бипп атанды. 29

ЖОРАЛРАН БИЛЕТ Аскар шарбактыц ес1пн сы ц ы рлаты п даладан келе калса, ак бас тырна жупр!п алдынан шыгады. О йткет, камкоршы досыньщ тэтт1 дэмс13 келмейтшщ бшед1. Бурынгыдай емес, тырна царбыз, кауын- ньщ тэтт1 тш1пн жеуд1 уйренген. Б^рак шепрткен1ц жен1 белек кой. Суйсшш жейд1. Кейде журелей отырган Аскардыц тес калтасына узын тумсыгын тыгып ж1беред1. Тырнаныц осынау ашкарактыгын Аскар б1р кызык ойынга пайдаланып кермекш1 болды. Меселен, тес калтасына б1р жапырак кагаз тастайды. Будан сон ак бас тырна екеу1 алые сапарга аттангалы тур делж. Мше, пойызга отыру басталды. 30

Ц ы р с ы ц ц а н д а ак бас тырнаньщ билет1 табылмай кояды. Аскар жогалган билетт1 оныц езшен сурайды. — Ацбас, сенщ билетщ цайда? Не дед1ц? Bip нэрсе айтасыц ба? Сол кезде Т1зе буккен муньщ тес ц а л т а с ы н а ак, бас тырна жем бар деген оймен тумсыгын суцпай ма? \"Т уу, кара басып умытып кеткетмд! царашы. Мунда салган екенмш гой\" деп ол билетп суырып алады. Тамаша емес пе?! Балалар KepcÍH сонан соц танданбай. Асцар жерден жет1 коян тапцандай цуанды. Алгашцы сынацта-ац танданба- ган бала цалмады десе болады. Жогалган билетт! керсеткен ак бас тырнаны олар б1рауыздан \"тапцыш\" деп багалады. 31

БУЙЫМТАЙ Тоспаныц салцын суына шомьыып, тогайдан булд1рген тер1п шаршаган Аскар уйге жакындай бере, шарбактыц туб1не тоцтаган жасыл \"Жигулиге\" назар аудармады. Атасына конактар жи' келед1. Сондай юсшердщ б1р1 гой деп ойлады. Артынан калмай ер1п келе жаткан тырнаны алга етюзш, какпаныц е с т н жапты. — Эне, 031 де кедщ.... Децгелек устелд1 коршап, агаштыц келецкесше жайгаскан атасыньщ касын- дагы бейтаныс ею К1С1Н1 керш: — Сэлеметс1здер ме, — дед1. — Селем, Аскар. Кел, жакынырак отыр. Эцпмелесетш шаруа бар. Экес1 катарлы кою кара муртты, етюр кезд1, каска мандайлы агайдьщ 32

ез1мен терезес1 тец адамша сейлескенше ыцгайсызданып, жуз1 ерттей лаулады. — Б13 — циркон цызметкерлер1м13. Ес1м1м — Айбек, мына агацныц аты — Элмэр1. — Оз1н таныстырган бейтаныс агай кул1мс1реп, Аскардыц аркасынан какты. — Кеше аудан орталыгына келгенб13. Содан кездейсок аудандык \"Алтын ещр\" газет1нен сенщ ак бас тырнац туралы ОК.ЫДЫМ. Асцар уялып, темен карады. Откен аптада Самат газетке жазып Ж1берген ед1, кеше жарк етш шыга келшт1. Редакцияда- гы журналист агайлар макаланыц кеп сездерш езгерткен, б^рак сондай жатык, эдем1 екен. — Б1зге тырнаныц енерш керсетуге калай карайсыц? — Цысылма, Аскаржан, балаларга кажет екен, несше бегелесщ. Аскар ак бас тырнаныц бшетш енерш керсетш берд1. Айбек пен Элмэр1 агай, ес1ресе, коразды екшелей жур1п куганынан кездер1нен жасы акканша кулд1. — Ал, Аскар, енд! буйымтайымызга кешел1к. Циркт1ц мен баскаратын тобы тек кустардан туратын нем1рлер эз1рлеу 33

устшде. Ондайды тусшесщ гой. Мэселен, арыстан, аю шыгатын ойынды кергенщ бар ма? Мунда да сол сияцты. Турл1 кустармен жасалган композицияга сенщ тырнац таптырмайтын кус болып тур. Тырнаца колка сала келдж. К,устар жайлы айтканда-ак, эцпмен1ц туЙ1Н1 ак бас тырнага т1релет1Н1ы Аскар бшген ед1. Ун каткан жок. — Кейш 6 Í3re кайтарып берес1здер ме? — Гулнур сураулы жузбен элп Kicire карады. — Циркке ац-кустар еркашанда туракты алынады, — деп жауап кайтарды Элмер1 агай. — Сатыцыздар, акшасын телейм13. — К,онагына ишш жастык болатын казактьщ кус сатканын кашан кердщ?— Атасы кабагын тукситт1.— Же, Аскар, бересщ бе, бермейсщ бе^ашыгын айт. — Эл1 тырнаны теледидардан кересщ. Аскар унс1зд1ктен кысьыып: — Мейл1, кел1СТ1м, — дед1. — Ой, Ж1пт, жарадыц! — Айбек агай Аскардьщ колын кысты. — Оц жак топшысына ок тиген. Bip оцбагандар балапан кун1нде атып кетшт1. Уша алмайды, — дед! атасы. 34

ЦОШ БОЛ, АЦ БАС ТЫРНА! Оп-оцай Kenice салганына imi удай ашыды. Цирк адамдары атасымен кошта- сып, кетуге жиналды. Ак, бас тырна сшейш унс13 турган Аскардын, колдарын туртт1. Bip жылдан астам у а ц ы т кезден таса Ж1бермеген тырнаны ôipeyre киып бере салганнан киыны жок екен. — Ацбас, с е т цирктен керем13. Гулнур тырнаньщ желке кауырсыны- нан, мандайынан сипады. Бейхабар тырна ез типнде куйкылжи эндет1п, канатын желпуш тэр13Д1 созып ж!берд1. Bipey еркелетсе, еститш эдет1. — А сц ар, руцсат етсец, тырнацды экететк. — Мен ез1м... ез1м апарайын. 35

Ол шагын денел1 тырнаны жерден кетерш кеудесше басты. Жемсауындагы есем шашацтары бет1н цытыцтады. Сонан соц есМ ашьщ \"Жигулидщ\" арткы орындыгына апарып салды. — Бауырым, кеп рацмет! Туцгыш концертке ездерще шацырту ц ага зы н Ж1берем1з. Кездескенше... Женш машина ацырын орнынан цоз- галды. Эйнектен мазасыздана цанатын сабалаган ан бас тырнаны кергенде, Асцардыц жанарына жас тыгылды. Ж ацын досын жогалтцандай к,имас сез1мнщ шырмауында цалды. Кез1 жасца шыланып: — К,ош бол, Ацбас! К,ош бол! — деп куб1рлей берд1. 36





СУРЕТ СУЛБАСЫ Кецшс13 суркай булт цаптаган Нью- Йорк аспаны терезеден мунартып кершед1. Оцтын-оцтын кешеден еткен жецш автомобильдердщ дыбысы болмаса, айнадай жарцыраган мэрмэр колонналы кец залдын ¿Ш1 жым-жырт, тылсым тыныштык кушагында. Эншейшде да- мылсыз халыктын, тасцынынан боса- майтын онер туындыларыньщ сан килы улгшер1 цойылган улттык муражай осылайша он бес кунде б1р рет тыныс алады. Эртурл1 мусшдердщ, цабыргада шул1 турган картиналардагы адам жуздер1 унс1зд1кке мойын усынгандай селт етпейд1. Осынау картиналар алдынан каншама адамдар етпед1 десецш1. Жирен шашты, коццак мурынды шотландьщтар 39

да, жакут тастар кондырылган таякшала- рын какпакылдап, тец1репне менменси царап туратын тэкаппар агылшындар да, \"м эц п д1ршдеп туратын жер\" аталган аралдьщ тургындары жапондьщтар да, кыскасы Американьщ аты шулы каласы Нью-Йоркке табаны тиген шетелдж туристт1ц мунда бас сунпай кетпейт1Н1 кемде-кем. Элдек1мдерд1Ц ерсш1-карсылы жур- ген аяк дыбыстары естшед1. Булар муражай ц ы зм е тк е р л е р 1. Арасында кынай буынган белд1ктер1не тапанша кыстырган кузетш1 — полицейлер жур. Тапа-тал тусте 1р1 банкщеп мындаган долларды коржындарына салып тайып туру, асыл жиИаздар дукенш тонау, К1С1 елт^ру сиякты кылмыстар у-шуы мол каланьщ т1ршш1Г1мен шесе кундел1кт1 болып жататын таныс окигага айналганына талай заман. Оныц каш аннан бер1 басталганын тарихшылар да тап басып айта алмайды. Ал, Тициан, Вермер, Рафаэль, Пикассо тагы баска кептеген суцгыла енер иелер1- нщ мурасы сактаулы Улттык муражайга куигп кузет коймау мумшн емес екенш американдыктьщ картынан бастап жа- 40

сына дейш жацсы тусшед!. Музей ара- лаушылардыц цимылын цалт Ж1бермей жасырын белмедеп \"телекамералардыц алдында отыратын арнаулы цызметкер- лер, цалтарыс бурыштарга ц о й ы л га н автоматгы фотоаппараттар, сигнализация еш н э р с е т кезд ен цалт Ж1берм ей д1. Мундай жерден кездщ цуртын жеген дуниен1 жымцырып экету ешталай нэрсе. Алайда, адамнан айла артылган ба? Бугш болмаса ертец цымбат картинала- рымыздан айырылып цалармыз деп мундагылардьщ зэре цуты цалмайды. Кузетшшер ездер1Н1ц орнына турысы- мен, цызметкерлер муражай залдарына тарай бастады. Кенет \"алтын керме\" за- лыныц е с т серпше ашылып, сыпырушы эйел мен полицейдщ елденеге эб1рж1ген эр1 танданган жуздер! кершд1. — Сумдыц! Бастьщца хабарландар! — Суык хабар эп-сэтте муражай дирек- торына, кузетшшердщ бастыгына жетт1. — Не боп цалды? — Сурет урланыпты, бастыц! Директордыц аццуба жуз курец^тш сала берд1. Офицерге иек цагып, сурет урланган залга аршындай адымдап жеткенше асьщты. \"Алтын кермеде\" 41

муражайдьщ ец кымбат казыналары саналатын, эр гасырда OMip сурген улы кесюндеушшердщ он exi cypeTi сак,тау- лы туратын ед1. Залга шрген директор ущрейш бос турган орынды коремш деп ойлаган. Жок, суреттер тугел тэр1зд1. BipeyiHin де муртын балта шаппаган. Жацагы кузетшшщ котер1п ж ургет не дурбелец? Жынданган болар cipo?! — Лейтенант, кузетке Ж1бершгендер- дщ д е т дурыс емес шыгар?! Соншама журтты дурл1кт1рш... — К,уаныштан жуз1 бал-бул жанган директор мацгаздана артына бурылды да, калтасынан порт- сигарын шырарып, ерн1не 6 ip тал хош И1СТ1 темеш кыстырды. — Keniipepci3, — кузетш1 полицей ортадагы суретщ касына келш токтады. — Y рланган мына сурет. Орнында турган картинаны урланды деп мынау не шатып тур. Япырым-ай, сыпырушы эйел де есшен ауыскан-ау, тэр131. Екеуше не болган? Директор- ды ашу кысты. К^алжыцдайтын жерд1 тапкан екен, туге! бастьщтьщ жайдарлана жымындаган жуз1 кызарактап, айналасы- на карады. Олардыц да тусшш турганы шамалы. 42

— Ловвелл, есщ1зд1 жиыцыз! — Лейтенанттын, ектем даусы ешнэрсенщ байыбьша жетпей турган журтгы серпштш тастады. Кузетпп саспастан л ей тен ан та суретт1 устап керуш ет1нд1. К^арауындагы полицейд1 шапалацпен тартып Ж1беруге енд1 оцталган ол бул жолы лэм деместен суретке цол созды да, кенет урейлене айцайлап Ж1берд1. — Су-у-ым-дыц, мы-мы-рза-лар! Су-у-ым-дыц! Сурет урланыпты! — Саусацтары д1рщдеп, мандайынан суык тер бурц ете туст1. Мына сезд1 ест1ген директор алга умтылды да, цолын созган куш цалшиып цатып цалды. Ацшыл цабыргада кур \"елее\" кана тур. Бул не беле? Элде кездерше осылай кершш тур ма екен. — У ш сурет жоц! — Ойпырым-ай, э? Шынында не гажап мынау! Шегш тарта танданган дауыстар эр тустан естшед1. Электр тогы согып есецп- реп калгандай юре берютеп креслога сылк ет1п отыра кеткен директор тамагыньщ туймесш агытты. Сук саусагын шошай- тып лейтенантты езше шацырды. — К,ылмысты 1здест1ру бел1М1не 43

жене гылыми институттьщ б1рше хабар- лацыздар, — дед1 даусы кырылдай шы- гып. 'Тылыми институты нес1?\" Иыгын кикацдаткан кузет бастыгы дабыл туймесш безшдете басып б1раз турды да, узын коридордьщ бойымен жупре женедщ. *** — Жарайсьщ Джексон! Сенщденсау- лыгьщ ушш, туптеп келгенде осындай галаматты жасаушы алтын басьщ ушш 1шем1Н, — оймактай ромкедег1 канкы- зыл шарапты ецешше куя салган Джон Ренфольд мауыты юлем жапкан диванда аягын айкастырып шалкалай отырган ат жакты, кец мандайлы Ж1птке метрлене коз тастады. — Ота сэтп аякталды. Б1р гана Рафаэльдщ \"Эулиелермен отырган нэрестел! мадоннасы\" канша туратынын бшес1н бе? Ею жарым миллион доллар. Мше, акша! Мше, бакыт кайда! Осындай мура калдырган Рафаэльдщ аруагынан айнаддым! — К,арк-карк кулген Ренфольд рюмкаларды кайтадан толтырды — деген- мен сенщ басьщ керемет, Джексон. К,удай буйыртса, галамат жасайсьщ 44

сен. Эл1 ацшага царьщ боламыз. Ду- ниенщ терт бурышын тугел кезем1э. \"Таурларымыздан\" тусетш доллардьщ тоцсан пайызы екеум1здщ енш1М13де, дос- тым. К,алганы алып кел, шауып келмен журетш сумелектерге. Айтпакшы, анау б1здердщ калдырып кеткен \"суретгер1М1з\" канша уацыт турады. — Кун нуры туспесе ею-уш аптага дейш сацталады. — Ха-ха-ха-ха! Жарайсьщ Джексон! И1сшш иттер1 емес, элп не деуш1 ед1, иэ электр магнитт1 1здеу машинасын экелсе де 131М13Д1 сипап калады екен гой. К,ам жеме, узамай Америкадагы бай адамдардыц катарына косыламыз. Тэл1мс1п журген кулар аягымызды жалайтын болады. Иэ, Джексон досы айтып отырган байлык туралы кеп армандайтын. Нью- Джерси штатында (АК,Ш-тьщ шыгыс белитнде) журген кезде-ак, осындай ой оныц жанын жегщей жейтш. Кейш университетп б т р ш физика-астрономия институтына жумысца Ж1бершгенде де байлык туралы киялдай берет1н. Мардымсыз жалацысы неге жетс1н. Осылайша б1рнеше жылдар отт1. 45

Элдекалай газеттен суреттерд1 урлап, кымбат багага сататын бандылар уйымы туралы окыган. Сонда кабыргага жарык тус1ру аркылы картинаньщ дел кош1рмес1 ягни позитив1н калдыру идеясы туган болатын. \"Люминес-Джек\" атгы жаца ап­ парат жасау жолын тапканда, баю туралы арманы алыстан кол булгап тургандай ол Натты куанган. Ультракулг1н сэулелерд1ц багытына турл1 органикалык боягышт- ардьщ (радоминнщ, флуоресциннщ, эскулиннщ) ертнд1сш койса, турл1-туст1 жарьщ шыгатыны физиктерге белгш1. Осыны нег1зге ала отырып Джексон акыры фотоаппараттьщ колем1ндей гана жаца курал ойлап тапты. Алгашкы тэ- ж1рибесшщ нэтижес1 жаман бола койган жоц. Тшт1 ез1 де танданып журд1. Будан кеЙ1н тагдыр сокпагы оны 1р1 контрабан­ да уйымыныц жетекш1С1 Джон Ренфольд- пен табыстырды. *** Соцгы кундер1 Нью-Йоркте коркем дуниелердщ колды болуы салтка ай- налды. Улттык жене Мерополитен муражайы, Каравандто атындагы галле- 46

рея ондаган бага жетпес шжу-маржанын- ан айрылды. Ш арк урып сабылган полиция кала кош елерш боска кезд1. О й тк ет урлык бес-алты тэул1ктен кейш гана аньщталып, кылмыстьщ 131 суып кететш. Американдыктардыц урей1 ушты. мураж айда тек позитивт1 суреттерд1н сулдер1 гана калады деген кауесет тарады. Ралымдардьщ да басы катты. Коп узамай Америкадан сонау шал- гайдагы Европа материгше орналаскан Италияныц муражайынан кайта дэу^рлеу к езец 1Н1н шыгармалары ушты-куйл1 гайып болгандыгы баспасоз бет1нде жарыкка шьщты. Журтты дурл1кт1рген тан каларлык окига суреггердщ урлануы емес, оньщ Нью-Йорктеп кылмыстык 131мен уштасып жаткандыгында ед1. Кдзакстанныц астанасы Алматыдагы конак уйдщ 712 белмесшде дуниенщ б1раз белМн аралап кайтуды жоспарлап, туристж сапарга шыккан кос американ- дык азаматтыц дамылдап жатканына еш жумадан астам уакыт еткен. Создер1не Караганда Алматыныц сулу табигатын, эсем де кор1кт1 жерлерш аралауга куштар екен. Булар — Джексон мен Ренфольд ед1. К,азакстаннын мемлекеттж керкем- 47

сурет галлереясында гажайып туындылар- дыц бар екецщгш узынкулактан естш, Рим сапарынан кейш осында жеткен. Эз1рге сын сагаттыц согуын кут1п, к,ажетт1 суреттерд! койылган залдардыц сулбасын буге-ш песш е дейш талдап уакыт отюзуде. #* * — Баяндай бер1щз, — дед1 цагаздарын тартпасына салган подполковник кагылез капитанга т1ктей коз салып. — 0зщ1зге белгш1, арнайы шакырумен келмесе, б1здщ калада шетелдж конак- тардыц бегелмейпт, — Подполковник басын изед1. — Ал мына американдыктар елшш1кке хат жазып тагы оншакты кунге калдыра туруларын отшшт1. — Жур1стер1 тегш емес демекс13 гой! Нендей дэлелдер1щз бар? — Куд1кт1С1 сол, б1рнеше рет кала сыртына шыгып кайткандары болмаса, кыдырыстап жургендер1 де шамалы. Бос уакыттарын непз1нен коркемсурет галлереясында отюзед!. — 1м-м... кызык екен. — Тагы ацгарганымыз кара кезш- 48

Д1Р1КТ1С1 унем1 иыгына асып журет1н фотоаппаратын пайдаланган емес. Ец акыры кафе, ресторанга бас сукса да колынан тастамайды. — 1м-м, мынау танданарльщ екен. Бэлшм суретшшер болуы... — Жок, eKeyi де физиктер. Италиядан осында келшт1. — Италиядан дейс13 бе? — Орнынан кетершген подполковник \"За рубежом\" газетшщ ТИ1НД1С1Н екелш капитанныц алдына тастады. — Италиядагы Ватикан муражайын- дагы урлык туралы жазылган \"Позитивке айналган суреттер\" атты макаланы жаксылап окып шыгьщыз. Булар cipe, сол кылмыска катыскан топтан бол­ уы мумкш. Егер галереядан суреттер урлангандай болса, дел ушар алдында какпанга т у с 1рем13. Тек бакылауды кушейтщ1здер, — дед1 подполковник. *** Ренфольд \"туристж сапарына\" ден риза. Жасырын калтасы бар чемоданный тубшдеп альбом колемшдей-ак Рем- брандтьщ туындысын дш аман Америка 49