Жарқылдап өткен жайсаңым

25 жыл шйнде eкшeлiнд^ ем4рде, Асылыц л^ен жасыгын. Б:реулерд1н мумюн сен Журтта калган жасьны Ал мен уннн бауырым Ец асылдын асылы!

НАЕЫЗ ДОС Мен ем)р1мде естелж жазып кормепш н. Баягы )KaeoctiipÍM, балауса шагымда жанымдагы 6 ipre окитын кыздар кундел)к жазып журетиг, кызыгып Men¡n де 6ip бастаганым бар, бграк ешнорсе мандыта ал май, бастауь!мнан тастауым тез бол ran c,ii. Сол окьч) журген кезде \"Достык, жолдастык де- reniMÍ3 не?\"— деген такырыпка п1к1рталас болушы сдг Достыкдеген1м1з ой тмеп 6ip, мгнез-кулкы уксас, 6ipin- 6ipi o re жацсы KopeTin CKi немеее ytn адам арасындагы ee3ÍM де, ал жолдастык нагар журч ен жак.ын адамдар арасындагы сыйластыккарым-катьпгас деуш1 ел.i. Сейл).1да мен Куанышкул 6Í3 ymin жолдастык!'ан жогары, шынайы карым-катынаска лайыкты, TmerÍMÍ3 6ip, журепм1зге жак^ын жандар. Сондыктан да олар 6 ¡3re нагыз дос. Mine, асыл азамат, нимас дос Сейдшданьщ дуние- ден откенше, он жылдан асыпты. Кцмасакта шындык, ол арамызда жок., 6ipax.6i3 оны умыта алмаймыз, ацсап, yneM¡ еске алумен келемчз. C e6e6 i, аз гумырында табигат берген ерекше кабшет, насиеттергмен, оз к.атарь[нан артыкшылыгымен есте калды. Осы сстелiк'¡i орщен бастагалы отырмып. Ес!мде сол кезде] i астана Алматыга К,ызылорда педагоги кал ык училшцес1н 6ÍTÍpren он уш к.ыз кел)п, К,ыздар педаго- гнкалык пнститутына: Мория, Шом)па, Куанышкул, Нургайша, Снега тагы баскаларымь)з окуга туспк. Bipiumi курс студенттер1не ecKi оку корпусынын )9-аудиторпясына 20 тосек койып, кырык кыздь) орна- ластырды. Шомша, Куанышкул, Hyprainna потерге шыгып кеттг Жана 1962 жылды карсы алу Kctnine курс- гастардын бгразы сол потерге жиналдык. Ш омш аныц 13)

бауыры Сейдщцамен алгаш сонда таныстык. С ущ а к. бойлы, арык. эдем!ше келген кара торы жнтг. От басы- ныц жагдайына байланысты кунд13 жумыс ¡степ, кешке КазГУ-д1ц математика факультет1нде окиды екен. К,ыздар уйы мш ы лды кпен ас м оз1р 1н, каз1ргшср тусгне бермейпн, 031М13ге ете дэмдг куырылган картоп, бошкете туздалган кияр мен помидор тагы баскаларын дастарханга эз1рледж. [ппмд1к жагьг ес1мде жок, ол кезде онсыз да 613 коннЩ! кеш отюзе беруш1 едж. Ес)ме туспей отыр. Ырак умыттым деуге аузым бармайды, коц1Л1мде сайрап тургандай, ал жазуга келгенде ойым ыдырап курастыра алмай отырмын. Ес1мде калганы oншi Мая К ристалинскаяны н орындауындагы \"Ландыши\" он1не билей бердж, билей бердж. Обшакат Еспаевтщ \"Олгесгмде\", Ш .Кддцаяковтыц\"Кдйыкта\" т.б. ондер!н шыркаймыз. Ол кезде тун ортасьшда таксилет!п уйге кайту деген жок, Т1ПТ1 такси деген де ж ок шыгар, жеке менгшк машина деген де некен-саяк болатын. Окып )-курген кез1мгзде кепш ш 1кке арналган колжтен озгенг б¡лгеи е м е с п т , тш т1 болмаса жаяу журуш1 ед1К. Танга дешн кеш жалгасады. 1<ф13, жнтг болып жекелеп!п. онашалану деген болмайдьг. Сейдшдамен Куанышкулд1н. арасын- дагы достыктьщ, жаксы коругпн таза, шынайылылыгы соншалыкты, сол купия одемг сез1мд1 жургшылыкка казф плерш е жария кылып, жайып салмай, одем! кезкараспен-акугыса бшгендер1н ангаргандай болдык. Олардыц молд1р махаббатыныц шынайы да, таза, бшк е к е н д т м[не, сонда сдк Кеши ары карай жалгастырушы Сейдшда болды. Танга деЙ1н мектеп, студенттер туралы коп кулкип энпмелер айтып, аузымызды жигызбай кулд)р1п отьгрганда тан атты, б1здер жатакханага канн ык.. Кеше гана ойнап журген бала ед!к, каз1р жасымыз улгайып, зейнеткерм1з. Коп дос, жолдастарымыз болды. Б13 Отан согысы жылдарында туган балалар, коп киы нды к пен жокшылыкты керш оскеннен бе, торбие де солай болган шыгар, сез1мтал, достыкка берж, адал болдык. Сол сез1М ол! жалгасып келед1, каш анда б1р -б 1р 4м1зд1 ¡здеп, сагынып журем1з. 132

Осы жерде маркум акьш Ш ынболат Дшдобаен аганын мына 6ip жолдары Сейдшданьщ сез1мтал, at л а ­ ры мды касиеттерш еске алуга лайыкты снякты. ...К,айдан келд1 ушкыр киял, Бар элемдг кезетш. Жаксыны да, жаманды да Жалтартпай-ак, сезелн: Кейде H33ÍK гул секицн, Кейде шымыр тем1рдей. Б1рде цызып, б1рде суып, Ызгарына T03e T in . Сейдшда ерекше кепшш, ушкыр ойлы, ете ацга- рымды, кез-келген моселеге улкен мои 6epin отыра- тын. Жары Куаньникул де e 3ÍHe лайыкты, 6 ipin-6 ipi толыктырып туратын. Олар уйленгеннен кейш, курстас ныздар оларга жи1 конаккд барушы ед!к. Кей1ннен ойлан отырсам, сол кезде 6Í3 еш нэрсен1 ойламаган екенб1з. TinTi, олардыц дастаркан M03ipiHe жагдайлары бар ма, ж ок па дегещц ce36ereHÍMÍ3re к,аз1р уяламыз. Дегенмен, Куанышкул жоктан бар жасап, дастарцанга барын, 6opin койып, eKeyi мэз болып б!ЗД1 карсы алушы едг Окуымызды томомдап, кейб1реулер1м1з турмыс курып, оркайсымыз К,азацстанныц TyKnip-TyKnipiHe кетнк. BÍ3, жолдась[м Жолгазы eKeyM¡3 Кьчзылорда каласында кызмеч ¡степ турып жаттык,. Сейдшдамен Ж олгазы ете жацын жолдас болып Kerri. Жер шалгайлыгы 6 in in достыгы- мызга кедерп болган емес. БЬ Алматыга келеек noTepi- nin кен, тарлыгына карамай, Секецгпн ynine тусуий ед4к. Oni ес1мде, CepiK пен Амантайдыц уйлену тойына келгенде, тан атпай ерте келет[н \"Кдзакстан\" поезынан тусе салып келсем, ол кезде улкен 6 ip болмел1 нотеpi болатын. Сейд1лданьщ бауырлары, К уаны ш кулд1н нагашы rnici суретш1 Арал, cir^úiepi, Айым оже, озшщ CKi баласы, тагы баекдлары 6ap -6 opi сол 6ip болмеге спысыпты. Орыннын жоктыгынан ас iruerin столдын 133

астында сю к.ыз уйыктан жатыр. Онын усине §¡1 келд{к, кабак шытпай, жаркыллап екеуч б1зд! карсь) алып жа­ тыр. Бул не деген конщцщ к е н д т, дархандыкдесенш)?! Кайран Сейдшда, б1здщ балаларымызга да кам- корлыгын аяган емес. Б!зд)ц б)р кызымыз ю]нкене кун)нен наукдсты болып, СекецТ^ызьшордага келген еайын: \"Ботаны емдету керек\",— деу)н1 е;ц. )990 жыл- дыц куз)нде Кдлзылордага телефон шалын: \"Тез Ботаны алып кел, дор1герге керсетуге кел)с!п койдым\",— дед1. Ол кезде олар ЦУМ -ньщ касындагы коп кабатть) уйде туратын. Наукас баламен оларды кинамайын деп, уилер]нен алые емес \"Ж спсу\" копак ушне орналасн.ж.. Ку'М'з емге бара мыз да, кешке Куаньпнку^'щ4н дайын- даган домд1 тагамдарын ¡ш{п-жеп, шай ¡¡[[¡п, жатарга гана конакуйш е ораламыз. Б4р кун1 кезекте коп оть)рып кегнтеу келд1к те, ор4 кызым ¡паршагаолн Секен учнне бар\\)адык. Куанышкул телефон шалын тур: \"Кснжс, неге келмейс1цдер, кешю асты ¡шпей купи отырмыз\",-- дейд). Солден кей!н Сейдшда оз) телефон)¡ан: \"Кенже, томенге ¡усан мына сумканы ал т ы , маган номерге сумка тасып жургегнм ыцгайсыздау бол)))п турганы\",— деп тур. — Кджсп жок. 613 тамактанып алдык—деген1м карамай, Куанышкулдщ дайындаган ыстык тушпа- расы, шайга куятын ыстык сут, гагы баска 6 )р сумка тагамдарды окел)п бердк Ол кезде Сещилда аппарачта Дн! жагын баскаратын. Сондай юлз\\)еткерге сумка тасытып койганыма оте ынгайсызданып жатырмыи, эрине ризашь[лыгъ)мда да шек болган жок. Сещплда мен Куанышкул екеуш щ б¡зге деген ыкыласы, ко)нл) 6)ЗД1 демеп, куаттандырып, емделчп елге кайттык. К,аз1р мен оте толкып, с о н д ы к т а н жетк)зе алмай отыр- мын. Ондай ¡лтинатгы К!м жасайды. Бунда)! кони жогары адамгершш!к пен адал достыкка гана спяды. С ейды даны н тагы б)р ереюпел4г), ушкыр ойлы, кореген касиетн ешюм Т)л туралы ол) ойланбаган кезд е-ак , к а за к 1тл!не улкен м ои бсруий ед4. Оз балаларын казак мектебше окуга берд}. Ал, 6 )3, сол кездеп ом!рд1н агымы ма, элде оз)М)з елде ос)п, орыс 134

тип не нюркащау болгасын, балаларымызды бала бак- шасыпан Kciiin (ол кезде казак бакшасы ж ок бола- ты н) орые м ектеб1не окуга берд4к. Балалары м ы з \"Здравствуйте!\" деп, орыс тш)нде амандасып калса болды, \"Сэлематсыз ба\",— деп жондеп, уйде казаюпа сойлес4щ),ер деуш1 ед1. Куанышкул К,ызылорданыц кызы, opi 6 i36en туыскдндык карым-катысымыз да бар. Жылда жизни демалысыпда отбасымен елге келед]. Ол 6i3 ymin, баска жолдастар yutin де улкеп мейрам. Куп.пз Сыр- дын суына [помылып, кеш ке кезек кучтп конакка !пакырамыз. Сейднща отырыстыц гул!. О ныц айткан анекдоттары ocepjii, Timi жай о щ тм о н ц 03in ]<улкш! етпч жетк:зет!н каб4летчч, б 13Д1 моз-мейрам етш, 6ip жасап калушы ед1к. Коз алдымда Сейд1лданын кайратты гпашын артка 6 ip сипап койып, еол ж ы миы п, K03i ку;пп onriMe бастаганнан-ак, 6i3 куле бастаушы ед4к. C eri3 кырлы, 6 ip сь[рлы Сей;плда одебиетп де, онерд[ де керемет багалаушы едг Yi-iinin 6 ip болмес1 тол Fan Kira п. Баягыда 613 мектепте окыган кезде орыс одебиетше коп когцл бол ¡щи де, казак одебнеччшн оку багдарлама- сында Ш экор!м болган емес. Ш окор!м туралы кегппнен Сейд!лдадан ееччд)м. Ку^анышкулге \"Сары бидай\" oniH салгызып, казакчьпч халык ofuiepin айтуын OTinin отыратын. \"Куангай, Куантай!\",—деп, суйген жарыныц касы-кабагына карап турганда, eKeyinin оде- Mi, жарасымды сыйластыгы эркашан сезипн гурачын. Ек! жаксынын 6ipre OMip cypyi сирек дейлч гой, сол сирекчерд1ц 6ipin Алла тагала осы досгарымыз Сейдшда мен Куань1шкулге сыйлаган еке!т Ом1рдщ \"очтеген-айы\" i<o6ipcK болса керек, ардакты оке, суйген жар, Ka6m erri, асыл азамат, кпмас дос Сс[)д!лда о\\прдсн ерте озды. Шынболат Дшдобаев аганыц \"Достык\" деген олопн еске алып отырмын. Шын достыкка не бар ексн тец келген? Kopinep ол артыгырак ощ е елден.

К,олдагы асын ¡шпей жерге коятын, Арманы б1р абзал досты мен керем. Э м 1р зымырап е л п жатыр д е ц г е л е п , Досым десе журег1мд1 жыр белеп. Айналамда коршаган мьщ адам бар, Ал, ш ынында достьщ орны б!р белек. Ш 1рюн достык, н эк сез1м нщ корганы. Дос ж ок болса Т1рл1п ц н щ солгань). Цандай жаксы кылмыс жасап келсенде, Ш ынынды айтар б1р досынньщ болтаны. Орнында бар оналар дегенге канагат етем1з, куана- мыз. Балалары: Лэззат, Бауыржан каз1р улкен азамат- тар, шуюр немерслср{ де е с т келед!. \"Агадан ул тумай ма, ата ж ол ьт кумай ма?!\"—дегендей олардын би)кген кер}ну1не т1лсктсс[нз, сенем13. Досымыз Куанышкулге Сейдшда кере алмай кеткен кызыгын ез!н кер4п, метр-ш апататына белене бер дейм!з. Айтты-айтпады не, азаматтыц абзаль] Секем ед1 гой! А^/лж'/уу жму;, 136

ЖУРЕГ1МНЩ досы Секец ripicitme мен i ссылай атап к с т т eai. Мен де оны солай атагым келед!. Сокец 6 ip Kyni маган 6 ip ой айтты. \"Эбеке, мен in омгрде байкдганым азаматтардыц eKi турЛ1 достары болады екен. E ipinm ici— Menin журеымн)ц достары. Бул достарга o M ip бойы сенуге болады. Саган ешуакытта арамдык, зулымдык жаса- майды, кайгыца орта к, куанышында 6 ip re болады. Ал eKÍHU!Íci— менщ к.ызме!1м[йн жолдасы. Жумыстан кулды раган к ез1мде сол и ттер1ц ж о л ам ай кетт1, кетерыгенде жен и келд1... Сокецмен 30 жылга таяу 6 ipre журд1к, ол кнлнщ балалы к ш агы н бш м ей м 1н, KeniHipeK, уй болы п, балалы-шагалы бол ганда кездест1рд!м. Ei3 сырлас дос болдык, itUKi дунисмпдщ 6opin 6ip-6ipÍMÍ3re айтын салатынбыз. Б1р1м1здщ ymMÍ3re 6ipÍMÍ3 кона калсак, тац атканша, тарих, одебиет тураль! ni Kip алысатынбыз. Сокец бiздiц достардын, уйытк,ысы eдi, балалары- мыздыц туган к у т н е дей{н 6ipre тойлап, барлык куаныш-цайгымызга ортак болатын. Сокец eKeyMÍ3 6 ipre тумасак та, OMip бойы айны- мастай дос болдык. Журген ж ер1М13 ойын-кулю , той ед1. Алатауым тургандай боп жацгырып, Эткендерд1 еске алу кей4нпге зацдыль[к, Сейдыданы бшгендерд1ц журепнде EciMi оны ц сакталады моцгш1к ,— деп eciMe алам ы н ж урепм н!Ц досы н! ¡37

СЕЙД1ЛДА Б13ДЩ ЕЛУДЕ /99/) Елуге амач-есен келд1ч ж епч, Сур!чбей келе жатсыц, ецбек еччч КудаМдан 61р плсм м тагы елу, Ж урешк бул доуренд! гур{лдег)ч. Жак.сы о\\чр жарты гасыр о,\\чр сурдин Жаксылык, жамандынтыц парный бмд!ц. Т 1ршш1к тагы ашар талай сырды, К}м досыц, к 1мдер душпан оны бшд1Ц. Ак коцш, адал тугаи азаматсыч, Ссндсй боп, мык.ты адамдар жаралатыч. Бойында айтарлыктай кeмicтil< жок, Акьм бар урчагыиа таралатыч. Ж411тпц жайы емссс4ч, султачысыч, Коргсм жокжамачдагач жач баласып. Нар болыч жансы атактач томеч туспе. Бччнс1ч кеч достарга зор табысыц. Дос десе жач-тон!нд4 аямайсыц, Бшем1Ч ж амачдыкка бара алмайсыц. Сочдыктан дос, агайыч сыйлач жур гой, Маркацчан осы турган айчымагайсыч. Айчалдым ак кечш4ччеч ацкылдагач, Не айтсац сеч!ц coз^^^ макул магач. Дос болса б!р азамаг сечдей болсын, К ап ы айтыч, ешк4мге кецм калдырмагач.

Басырдыц ортасына келген шагын, Коршаган мацайыцды гул мен багыц. Кудайдан 6ip ты епм Соке, досым, Уйнщс кора толган болсын малыц. Бан каймы ¡i шалкып тур гой кон)л1[цз, TLieidMiH узак болсын O M Í p i n Í 3. Ом1рде улкен п рек жубайыцыз, Куангаймен о л е-о лгети е 6 ip жур1)йз. Охпрде улкен байлык балаларын, Булардан артык алтын таба алмадым. Айтагын 6ip кагида балаларга, Сыйлаеын oKeci мен аналарын. Bip тшек балалардыц багы жансын, Тар заман кысын турган артта калсын. Болетп кызыгына балалардыц, Соке и. Куанышкул кен сарайда шалкын жатеын! Жуз4цд' жаркыраткан Куангай карындаеым, Уста гам шат кулк!де оттьщ баеын. Денеаулык— зор байлыгы мык.ты болсын, Tijici-ÍMin шын журекнен Жамбыл жасын! OMip/HH 6 ip кызыгы немерецгз, Элпештеп еол балаларды c¡3 келесгз. BÍ3 кореек ер жеткен1н келешектщ Api\\tanra мен ойлаймын жечкет.хпз! Журе бер сау-саламат, Сокетайым, Ом4рден кетш калмай жазатайым. Кудайдан улкен тшек 03¡ni3re, Болмасын еиг уакытта с1зде уайым. 139

АРЫСЫМСЫЦ Жаркырап турган жулдыздыц, К,иын да екен сенген1-ай! Б ip куантцан кудайым, Bip жылатцан пендем-ай! Суй1кт1 кеш еп б!ЗД1н Сокен eд^, К еп ж п п тен KepiM де осем ед1. Кырандай киякты ны ц цырагы сдч. Bip ш ацырац жанып турган шырагы с;п, Улкенд1 улкендей, KimiHi юшщей сыйлаушы ед1, Араны суытпай, К еп досты жинаушы ед1, Анкылдап арада )Kypymi едг Кайран, С экен, бiлiмд^ гулама едп Тарих пен эдебиеттен согушы ед1, Ол отырганда ортамыз к.ызык.к.а толушы ед!, Э нд1 жанындай суЙ1п тындаушы едг, Достарын эн сал деп кинаушы ед4. Ол цатысцан кеш той болып, Уйлер4не Kicmep куанышпен тараушы ед, Дос десе жанын 6epymi ед, Аямай уйдег1 барын берушi ед, Эйтеу1р, кеп достары Оны жанындай керуш! ед. Бш генш , керген1н ортага сап Арада ацылшы да болушы ед, Дос-туьгс киналып бара жатса, KeMeriH KepceTin, камкоршы болушы ед. Куанушы ем сау-саламат арада жургенще,

Жымиып жан досымныц кулген)че, Елу ею жыл керген рахатьщ, куанышын, Тец келмед!-ау жарык. соуле б!р кунще. Кур емес гулпарымсыц туягы бар, Аямас оке уш!н неде болса киярга бар Багыты балалардьщ жаман емес, Мопгппк умытчайтын, курмеггсйт1н Ом4р бойы экес!н сиягы бар. Умыгпай еске алып жур аскар тауыч Жарайсьч], Куачышкул, балаларым, Сыйлагандар журепцде: дос-туыс Соке, досым сакталасыц м эщ ипк!

ОКПЕГЕ ДЕ ЦИМАЙТЫН ЕДШ Камшыныц сабындай кыска o\\tipinnc аз да болса артында ешпес ¡з калдырган тулгалардып 6 ipi Сейд1лда Копбаев ед:. Мен онымен 1963 жылдан сыртгай чаныс ед1м. Танысгыгымыз достарымыз аркылы болач ¡,m. Мен O ían алдындагы борьшпл^щы отеп журген кез1мде Алматыдагы доетарымнан жерлешм Куаньпнкул К,ыздар п едагогика институты ны н м узы калы к 6oj[i\\nnÍH студент! Сей;плда Дэулетбакулымен отау кургандыгы туралы хабар алдым. Куанышкул болса мен1ц жерлес1м, К^гзылордалык болатын, оныц жакын курбыларыньщ 6 ipiMeH мен таныс ед1м. Эскери \\пндс'[1\\пн аткдрын кел1п Алматы зоотехнн- калык.-малд0р 1герл!к институтына кабылдандым. Комсомол жумысына да араласып жур;им. 1967 жылы б1зд1н курс А ксу кант зауы ты ны н куры лы сы нда студенттердщ курылыс отряды катарында жумыс ¡стсдж. Осы кезде мен Сейдшдамен жакын тань[сгым. Ол Алматы облыстык комсомол комитстшщ нускау- шысы болатын. Уйленш, оку 6iriprenHeH кегйн жацын достар бо- лып кетл1к, ce6e6 i ол Kici жатыркамайтын, болса 6ip уз1м нанды бол1п жеуге даяр азамат едг Мен торт жылдай институт комсомол уйымыныц хатшысы болын кызмет ¡сте/нм.Сол кезде басталган жолдас- тыгымыз opi карай достыкка айналды, жануямызбен, бала-шагамызбен 6ipre жи1 араласып гурдык. Ол табигатынан дарындьк ете кабшегп ед1, аз айтып, коп ic тындырганды жаны суйечн, достары да коп болатын, K06ÍMCH б1здер де таныс болдык. Улкенмен агасындай, кишмен ¡н1с1ндей сыйлаеа 6 úte*rin. Оньч[ осындай касиеччн Куанышкул де кастерлей бщдк 142

Сейдшдамен мен жас жагынан кдтарлас болсам, Аман- тай м е н т жубайым Куанышкулмен катарлас курбь[дар, 6ip факультетпц, институтгьщ 6ip жылгы тулектер! ед1. Осыган орай Сокец мен i сыйлайтын, катар-курбы, замандасы речтнде кейде To6ecine котер етт. Эзш - калл<ыцымызжарасьш 6ip-6ipÍMÍ3re pemxiren, ренжпкен жер!М13 жок. Коб iне озш-калжынды ол айгатын, мен тындайтыНмын. Менщ ес1мде калганы жубайым туралы ед1. Бпдср KC3¡ruie Алматыга оку ¡здеп кел1п, осында калып койганбыз, жакцлн туыстарымыз сырчта, ал ол кезде ri потер мoceлeci белгш) гой. Ko6ine жиналып бас косатын жер1м13 Сейдшда мен Куаны ш кулдщ Y'^ немесе Сейд4лданыц ауылы — Турар eA¡. Сондай кундердщ 6ipiHjre Сокеннчц кдрындасы Карлыгаштын, уйнще копакта болып, ертес1не кайтуга дайындалганбыз, !памасы Амантайдыц чурi шаршаган с ыпанда болса керек. Сондагы Сокецнчц айткан мына 6ip teneyi олг естен кетпейд!, ол маган кдрап: \"ауылдыц дукен1нде шац басып отпей турган куыршакка уксап калыпты\" демес! бар ма, мен болсам, Соке-ay, бул 03ini3/nfi 16- кыздан маган буйырганы гой. royipjiepiniH 6opiH улесччр!п ж1б е р т а з , — деп акталып, озшдесеччн сдгм. Ол 03i oprropceniH уактылы, тез ôiTKenm дайын болганын калайтын, ал Амантай болса асыкпайтын. Соныц 03in Сокец кызыккорет4н, opi озшдеп, opi еркелеччп: \"Амантайдыц ac-M 03ipi 03ip болганша 6 ip - ер сагаччы ал га салганымыз абзал\" деп коягып. Тагы б1рде Кызьгчордага гойга бару керек болган кезде, мен ¡ссапарда /KyptettMin, самолетке билег алу киындау кез, ол узак кезекке турып билет алайын десе Амантайдын паспортын еураса, ол уйде калдырып KeTinTi, сондагы оныц Аманчайга айткан калжыцы: \"М ен болсам cem 6ip кун де ойел кылмас ед 1М, кор болган кайран досым-ай\" — деп озмдесе керек. Mine, осындай талай озш-калжындарды дер ксзпчдс реччмен тауьгп айта алатын азамат едг. Оган б)здер рахаттанып шат-шадыман кулкгге бататынбыз.

ОРТАМЫЗ УЦ1РЕЙЕД1 ДЕ ТУРАДЫ Б13достарымыз Сейдщда мен Куанышкулд'Н б)р-б}р!не деген кррым-кртынастарына еырггай кь)зыга, суйс1не кд- рап, эне, 64здщ К^.!з Ж1бек пен Телеген келе жатыр дейччнб!з. Айтса айтарлыцтай екеу1 кдй жагынан болеа да тспе- тец чусеччн, ешцашанда кайталанбайтын жуптар е;п. Еке\\ч де, ете зерек, алгы р, бш1мд1, курстастарынын, б4рге араласып ж урген жолдастарыныц араеында беделдЕ ездер1Н1ц ер ек ш е касиетчер1мен оз1нд!к сулу- л ы ктар ы м ен кезге тусет1Н. Сонымен бгргс Сейдшда аккоцш, коггнпл, жомарт, цонакжай, уЙ1не б1р туЙ1р ет келе кдлса, бор)м!зд! жинан, керемет кызыкты еччп айтатын 031лдср1мсн демалдырь)п Ж!беретш. К^онакжайлылыгы соншалыкты Сотпаев коч[сс1п4н бойында б1р болмел4 пэтер{нде к а т и а адам- дар лжналсакта сыятьччбыз, кейде конып ки]ам!)[з. Кдз!р ойласак еонымыз т т т е н артыктау 1С екен!н ен;н гана сез!н1п уялган боламыз. Сер4кпен де бетпе-бег осы нотерде турганда танысты, бурын тек оиртгай бп[епн. Институггы б1т1рген соц Шыгь[с Кдзакстан облысы Зайсан ауданыньщ музыка мектеб1нде 1 жыл устаздык к.ызмет аткарып, Алматыга демалыска келген ед1м, Сейдшда ол кезде облыстык комсомол комичсччндс нускаушы кызмечш аткарды. Эдетте, кандай шаруа болмасын накты, тез шеш)м кабылдайтындьнына долел, студенттерд1ц курылыс отряды)¡ыц курамында Аксу кант зауытыньщ жумыс жагдайына байланысты барган Байдолдаев С ер!кл менщ келу4ме \"сюрприз\" жасап шакыртып койыпты. Сол ¡967 жылдан бастан осы уакытка дей1н катгы сыйласып дос болып к с т к . Эрине, ец б1р т и й кдтарда Куанышкул ексу\\пзд1Н достыгымызтурады. Кейб1ркездер4 Сечицлда: \"Амантай, 613 екеум13 а н к а у м ы з , булар бурыннан таныс, ор1 жерлес, б!р облыстан\" деп озшдейччн. 144

Сейдшданыцжаны ете H03ÍK, се н.\\гпш, музыканы жак- сы керш, Tycmin тындай 6¡лети;, соган кереметтей талдау жасап бага 6epin отырушы ед1. Bop¡MÍ3 жинала калган кездер! домбырамен куй ойнап 6epyiMÍ3ai oiinin сурайгын. Куанышкул CKcyi 6ipre турган жылдардан бастап OMÍpifiit) сощлпа деЙ1п 'Tayliap tac\" о н т орындаткызып, тындауданб1ржалыкканжок... Сейдшданы ез1м!здщ жаксм керечн дось[мыз рспнде кдтгь! сырцчайтьшымыз соншалыщы, артыктеле(}юн согьш мазаламауга тырысатынбыз. YüiMiire копакка кеде кдлса алдынан жупр1п шыгын, кдйда очъ!ргызарымызды бшмей, кудаларымызды куткенмен б!рдей, к ^ч ы куанатыпбыз. Достар, жолдастар бас косып жнналгап кез!м)зде e3 y ÍM Í3 кулкщен жиналмай, уакыттын кллай e i K e n i n де байкамай, 6op¡MÍ3 аузымызды аш ып, Сейдшданын. щлбын тапкан калжын., орайын тапкан озш, юморла- рын, цызыкты да кулкш1 онпмелер^мен сусындап уй;и- yít¡MÍ3re кайчатынбыз. K¿t3¡p тек соныл, 6opin еске алып к а п ы сагынамыз, бурьнньщай басымыз да косылмайтын болды, ce6e6i б13Д1ц ортамыздан ез^нше жеке дара болып туратын бор!м4здч уйымдастыра б1лст1н \"лидер!м!зден\" айыры- лып калганымызга ojti де сснбсйхпз... Meut шакырып алып сонау Шыгыс К,азакстаннан Алтай тауыныц бектер1нен келген \"Алтайдын аруы\" деп колпаштап, сейлемеймш деген!мд1 тындамай, сез 6epin сейлетюзбей коймайтын ед1. Жумыскд бар ж ан-тэтм ен бершген адал, о;илепч, б1реуд1ц 6ip сабак ж1бчнен атгап очччейччп. таза, нагыз когам кайраткер1 екенчччс 6opÍMÍ3 KyoM¡3. 5ip;te TycKi ас ксзшдс Сейдщца жумыстан шаршап кдбагы сел TyciHKipen Kejtimi, eciKii ашкан мен ед1м: \"Ой, кол жетпес арман\", — деп еркелеп кушактай алдым, б1рден Kyjtin ж!бер;п де, \"Куантай, Куанчий, маган караты\" деп кояды... Сол кезце де 03ÍHÍH Куанышкулте деген одем! махаббатын биилреччн. Сойткен, кайран асыл досымыз-ай, арамыздан дол c e n í алып кетед1 деп KÍM ойлаган? Ортамыз ортайып бос калгандаймыз, сенщ орнын оркашанда жечспей турады, амал iiemiK... тиузь//г<мь/я: .ж'owe 12-305

АЦ СОЙЛЕП, ЭД1Л1Н АЙТАТЫН Сокецмен бчздер етене жак,ын туысчилз. Сейдьчда- нын мсччеп бчр жас улкендчч! бар едч, сод себептеп ауылдагы ж ен жылдыц мектепт! бчччрчсчччеп кеп!п аудан орталыгы К^чскелечще Абай атыидагы мектеп- интерначта окыдьч. Ол Ю-сыныпты б тр ге н н е н ксчпп ауьшга кел1п, ужымшарга муше болычч юр4п жумыс чсгедч. Мен же*п жылдыкмектепт4 томомдаганнан кей!н уж ы м ш арды ц рад ножу йеечпде ¡стедчм. Ж амбыд каласынан 4 айлык курегы б4ччрчп келгенде, Сеччдчлда- ны ужымшар басшылар!)1 ецбек еу'йччччччччччч, зерскччччн. б т !м д ш 1Ч1 н ж оне катар курбчлларынчлц ортасында беделдш1п н баг^мап, комсомол уйымыньщ хачччписчч енп сайлады. Сол жылдары уисымшар оте табысты болып, миллионер атанды. Елд1и. турмчис-жагдайы чез ж аксары п, халы кты ц коюл-[<уйч ерекш е кетер!лд1. Жастар спортпен айналысып, модениет уй! салынып, онда \"халыктеачры\" курылып, онын мушелерч аудан, облыс колем 1нде табы сгарта жете бастадчл. Сол кайнаган ортада С о к е т [¡и. де морч ебес! осчч. Спорт ойы ндары ны н ¡[[[¡нде еучпчч ойнайтчлшл волейбол болатын, курама командамыздын капитаны, ужымшар баскармаеынан кажечлч ойыи жабдч^ктарын (доп, ф орма) алдырыгч, ауданды к б!р1нш1л1ктерче унем! 031 бастап апаратын. ¡960 жыл. Цыс оте катгы болып, мал жутка ушырай баетады. Комсомол жастар тугел дерл!к койды а,\\чан сактап калу уш1н шопандарга комекке агтандчж Ауылда Ш ойынжан атты улкеп атамыз бар eдi, ол ю с1 де куйеу бaJ^acы Ш ок!рбайта комекш! шопаи болып, колкабыс жасап кыстауда екеп. Сечтплда да Шокчрбапдчлчч карамагында коктем шчлкканша болдчл. 446

Кейпнчен атамыз Ш ойынжан, оз1 э т ¡меге кумар, нчеж1рен1 жаксы б ы ен н , сезге шешен б !р акх аттан ы - ма!1тын сендерд!н (б!р катар агайындардыц балалары- чын атын атап) окуларыц бекер, шын ко!нлмен ^¡.имге, окуга куштар. аса зердел! Сейдшда, осыдач кегич б)рдеце шыгады дейччч. Олай дсйтчп: К ы снл} узак тун1нде майш амчьщ жарыгымен Сейд1лдага одеби к 1тан, газет-ж урн алдар о кы ты н , тек кача окытыч коймай мацызы меч магычаларыч кязбалач сурач, сухбаттасады екеч. Табигатынан зердел! атам ы з С е й д ш д а н ы н сол ж а с -а л б ы р т к е з 1нде, болашагынач улкеч ум!г куткен1 бекер емесччпн, ом)р оз1 долелдед1. Ужымшар баскармасы бергеч уодес1нде турын, кажырлы да кайратты ечбск еткен комсомол жастарга жогаргы оку орычдарыча хсолдама бердч Сочыц чотижес1)[де 1960 жылдын, жазында Сейдчлда КазГУ- д т физика-математика факу.чьч'стчпч кеш к1 бол1м4не, мен байланыс техникумына кел1п тусчтк. Сеччдч.чда мен Куанышкулдщ уйлену тойларында оскер катарь!чда мтлсччм;н аткарып жургенд]ктеч бола алмагач е;чм. Еке\\а косылганнан кей)ч жазгы демалыс кез[чде алгаи) рет Куачыи1кулд1[[. ауылына К^изылордага барыч, кайтарында маган Ташкечтке келдг Командир1мнен 2 кучге руксат алыч \"Колхозшылар угчне\" у!чеум1з орчаласып (конак уйге орналасуга жагдай келмсдч) жагдайымыз келгенше тамаича курдык, ек1 тоул4к о ткен -кеткен оцг!м елерд1 айты ч б алал ы к ычакты кызыктап обден шерден шыккачбыз. Сокец, осычдай ерекше бауырмал азамат ед) гой. К1шкентайымыздан б1рге оскен (мегнмен сычы п- тас ед1) Матказиев Есжан деген досымыз бар ед!, 70- жылдардыц басында ачатка чуач кдйтыс болды. Денесч ичымыр, тортбак, сомдач соккандай болатыи, \"Баян\" асчабында— керемет ойнайтын, М1нез1 оте ауыр, коч сойлемейччн ж!птед1.1^йтыс болганнан кегвн Сейгцлда ауылга сапарлач бара калса, М1ндетт! турде Есжачныч, очбасына кчр1ч, балаларынын амачдыгыч бш4и, бауы- 147

рына баеып, маидайларынан сипап, кабыргасы кайысып, кецш1 босап кайтатын. 1965 жылы кыста (цацтар не ацпан) мен 10 куппк демалыска ауылга келд1М, енд! кайтуга дайындальп! жургенде Куанышкул босанды осы тунгыш кызы Лоззаткд. Сейдшда аэропорт жакта б1р мектепте мупипм болып ¡стейд). Куанышкулд1 перзентханадан шыгарып окелд1к, кешке оныц курстас кыздары жиналып шшде- хана жасадык. Кеш цыза келе жас собиге есчмш коймак болдык. Куанышкудд1н кыздары коп олар б!р жак, мен жалгызбын, айтыс-тартыс б!тет!н емес, орк!м атаган ес1мд1 дурыс, орынды, багалы деп к ы з ы л - к е ш р д с к бол­ дык. Акыры жеребе тартуга, мен усынган \"Лоззат\"— ес1м!м о'нп. тобем кокке жетш Ташкент кайдасын деп оскерн бол1мшеге оралдым. 1965 жылдын кузчнде оскерден оралып, Шамалган бекеччнде электромонтер болып жумыска турып, 11 сыныпты экстерн1 тапсырып, ен,<п оз)ме болашак ма- мандыктуралы Сокец екеум1зд1н арамызда сез болган­ да, маган, сен1ц мугал1м болганынды калаймын, сен1н м1нез-кулкына тура келе/й жопе жас балалар саган уй1р деп, акыл косып, содан КазП И -ге туспм. М1не, 30 жылдан асты бала торбиеамен айналысып келем1н. К алаган м ам анды гы м а еш е к 1Н1ш 1м жок, Сокеце мында б1р рахмет1мд1 айтын отырамьш. 1983 жылы кднтар айы. Сейдшда Алматы облыстык бш1м баскармасыныц басшысы, мен Кдрасай ауданы (од кезде Кдскелен ауданы) Жамбыл орта мектеб1нде директор болып ¡стсймнк Аудандыкоку бел1м1[йн мецгеруш1С1 \"С1зге Ш амал­ ган ауьшындагы сацырау балаларга арнаулы мектеп- интернатына директор болып ауысуды усынып отыр- мыз. Аудан басшыларымен кел1сшген, \"ойланып, жа- нуяцызбен кел1С!П уш кунде жауабьщызды беруипий оинемш\", —дед1. Себеб1н сурап сшм, ол: \"Мектеп-интер- наттыц ашылганына уш жыл болды, йнтернаттагы балалардьш жагдайы нашар, жумь^ дурыс жолга ко- йылмаган, бел1нет]н каржы ысырапка салынып, бала- лардын ки1м-кеш еп тозган, карындары аш, кеше кез1п,

нан сурап журс;п. Сол мектеп-интернаттын оку-торбие жумысын, балалардыц кундел1кт! турмыс-жагдайын дурыс жолга цою С1зге жуктелед1\",— дед i. Белгшенген кугн облы сты к оку бол!М1не кел1п, нускаушымен жэне мектеп-интернаттарды бакылай- тын оры нбасарм ен сухбаттасып, о н г1м елескеннен Keinn маган Сейдыда Даулетбакулына Kipin,i3 дедк Сешплда л<ылы шыраймен карсы алып, меч1ц канди- датурама карсы емес екендчпн айтып, ексу.\\йз туыспыз, доспыз, жацын бауырымсыц, сртен М1ндет1де сел кос карасац, екеум^з ренж1сем1з, елд1ц алдында мен де, сен де уятты боламыз. Республика бойынша сацырау балаларды окытатын арнаулы мектеп санаулы -ак Ал облыста ондай кемтар балалар баршылык- сондыктан облыс басшыларына бул жагдайды ш опу yrnin б1рнеше рет Kipin, жагдайды rycitmipin, акыры Шамалган avt-utbi­ nan сол мектеп-интернатты ашып, керекн кдржыларды болд1р1П, облыстын 60-70 кемтар балаларын жинасты- рып, калгандары баска облыстардан барлыгы ЮО-ден астам баласы бар, ол ме ктс п- иите рiiаттыц директоры: обден уятка калдырып отыр, сол адамды жумысган боса- тып отырмыз. Ужыммен (устаздармен) сойлеслм, олар- дын KÍHOCÍ шамшпл, кдржы жсткйпкп бол!нед!, тек дурыс басшылык жасап кунд13-тун1 кадагалап, койылатын талапты катан бакылауга алу керек деп, co3in аяктады. Облыс оку 6ол1мппп 'пкелей ]<арамагында сол кезде 14 м ек теп -и н тер н ат, ж ет1м балалар уЙ1, арнай ы мсктептер бар болатын. Сондыктан сол мектептерд1Ц жумысын бацылау кун тор'пб1пдс жи1 каралt-in, Сейдшда жи[-жи) аралап, оз коз4мен балалардьщ жататын орнын, inteTÍH тамактарыныц демш -тузын Kopin, коцш 1нен шыкса дон риза болып кайтатын. Директорлармен OTK¡3meTÍH жиналыстарда сол мектеп-интернаттагы жет1м, кемтар балаларды ешнорсеге муктаж етней торбиелеуд1, жылатпай мопелеп ос iруд¡ талап етет1н-Д1. Бул балалар кудайдъщ тагдырымен ауыр жагдайга дуи!ар болса, ал б1здер мумю нш пнпнш е когамдагы адамдар катарына косуга тш стз, деп отыратын жоне оны талап степи. 149

Мен ойлаймын, Сокен он о^ирден жастайынап коп киы нш ы лы к Kopin ескенд1ктен болар — ж енм, кемтар балаларга бар кунч-жперш салып арнаулы мектеп-интернаттар ашып, оку-торбие жумысынып дуры с жолга койылуын 6ip сот естен шыгармауы. 1-мамыр немесе 9-мамыр мереке купдершде кала- дагы жолдас-туыстар ауылга жиналып, кокке шыга- тынбыз. Кокчем;че табигат корю срекше емес не, айнала кок жасыл юлем, кызгалдактар шешек атып, агагптар гулдеп турады. Ссй/плда да 6ip тамаша когпл-купге болсне;и, балалык шагымызды еске аламыз. Асыр салып ой нага и, балык аулап, жар кабакчарда! ; кусчар- ды ц ж ум ы рткалары п ж и нап , агка Minin кокпар тарткднымыз — 6opi-6opi коцш1нде сайрап туратын. Кимкеш анау, ecirme ме, мынаны умыткан жоксыи ба деп, коз алдына борпч елесчепн. Тагы 6ip айта кегеччп жой, ауыл адамдарыныц em6ipiH жатсынбайтын, 6i3jun к1шкентай ауылда орыс, турж, шешен халкыныц оюлдер4 турды, солардыц 6opiMeH сыйласып, кездессс кушактасып, туганындай бауырына чартып журечч)[ едч. Кдйран, асыл азамат бупнде орта,\\!ызда жо к, cenin кyлкiцдi, ерекше адамга жагымды калжыиынды, ак жарцын бейненд1 сагыпамыз. Biotin ауььчдьпч пчеччндеп бегнпчц орпаласкан ею ортасын озен бол in турады жопе 6cnÍT турган жер тобеде: Мен мундалаг[ Сейд4лданын кумбез! тур. Оз1 ом1рде кандай KopiKTi, суду болса кум без) де ерекше тамаша. Бгнк, коркем салынган. Жаткан жерщнщ топырагы торка болеып, neniurrin. тершде нурын шалкысын. А/м/ л:гмг/см

АНАСЫНЬЩ АМАНАТЫН АК,ТАДЫ Б!зд1ц шешем13 ем 1рден ерте ксг;!. Сары аурумен ауырыпты. Дор1герд1ц жоктыгы ма, олде ауруханага кеш барды ма екен, ойтсучр ажалына ешк!м ара тусе алмапты. Балалардыц алды Сеид ¡лда агам он торт жаста, арты Сейгцали тогыз айлык, терт ул мен б1р цыз жет1м калы ипыз. Ш иеттей бала-ш аганы багу циын болган соц шешемгнц кыркын етк1збестен окем цайта тосек жацгыртыпты. Еюнш1 шешем13 б1р улмен келш к.осылды. О сылайига б1здер анам ы здан айырылганымызбен отбасыныц саны толыга туст!. Естияр болган сон мен1 багып-кагу агам Сейдшданыц мойнына жуктел{пт1. Башира берген соц бабымды таба алмай ыза болып, К1рш1ге отыргызып алы ска апарыл коятын кер1нед1. КеЙ1н айтатын: \"Бар н и ен м сечнн жыдаган дауысынды сспмеу\" деп. Ол ом{рдсн расымсн де мегнц кас-кабагыма караумен етт1. Анамыз елер шагында: \"Жалгыз карындасыц, Кдрлыгашым саган аманат\"— деп табыстап кечлгг!. Ол сол ана аманатын ем 1рннц соцгы сагатына дей1н актап егп . Сейдшдань[ ем1р ерте есейтт1 ме, ол катарыныц ал­ ды, кагылез болды. Мектепт! жаксы аяктап, Алматы- дагы мед пни [¡алы к институтка кужачгарын тапсыр- ган-ды, б!рак, ол кезде уш жылдык ецбек ету шарт болгандыктан окуга кабы лданбай калды. Б 1р жыл койшыга кемекш 1 болып жумыс ¡степ, келес1 жылы К,азМУУ-1нц м ех ан и к а-м атем ати к а ф акультетш е тусчч. Турмыс-т1ршш1пм13 ауырлау болгандыктан ол окуын кешк4л1к бол!мге ауыстырды. Арага ек!-уш жыл салып мен де мектенчч б)тчрд[м. Алгашкы ею жыл жолым болмай, уш!нш1 жылы К,ыздар педагогикалык институтына туст1м. Мен окуга гусе алмай калганда

кеп киналган сол агам болды. \"Ул бала курек устаса да нанын тауып жейШ, сен1ц калай да окуыц керек\", — деп жаны ашитын. KeñiH студент болганымда: \"енд! екеум13 y m iH ецбек eiyÍM к ер ек\"— деп неше турл1 жумыс ¡стедк Кунд1з вокзалга барып, вагоннан жук Tycipin, аула сыпырып, асханада ыды с-аяк жуып та керд!. Тапк.ан акдпасына маган KHtM onepin, ката- рымнан кем кьмм ай олпештед1. YneM¡ артымнан ¡здеп кел1п, кадагалап, ж о к -ж т п м д 1 тугенден бсренп ед1. Ержетт1к. Ол уйленш , мен турмыска шыктым. MeHin бес балам болды. KytícyÍM;[i керген жерде курак. ушып сыйлайтын. Мен намыстанып: \"Ага, оган HeciHe сонша бойек боласьщ\" десем, ол \"Эй, кдрагым- ай, мен оны сыйласам, ол ceni сыйлайды гой\" деуш1 ед1. Ол жалгыз маган емес, шарапатын 6opÍMÍ3re типзд1. Агамныц аркасында балаларымньщ барлыгь[ жогары бы!м алды, енбекке араласты. TipmnnKTin туйткш!мен 6ipa3 хабарласпай кетсем, 03i ¡здеп келенн. Барын Koiepin, \"ж алгыз царындасым\" деп, айналып- толганушы eдi. Ауырып, кцналып жургеншде копке дей!н маган ештеме айтцызбапты. \"Бала-ш агасына ие болып, аман журе берсш. М ен1ц ауру екенчмд! ecTice, ол жылап-сыктап таусылады. Жылатпандар!\"—д етт. К,айтыс бодатыннан 6ip аптадай бурын ecTin, келд1м. Ет-жецд! адам ед1. Арыктап KeTinTi. Коргенде бас салып жьмадым. \"Жылашы, Карлыгаш! Осы уакытка д е й т сен1 жы- латпай кел!п ед1М. Енд1 жылашы. Ек1 анацнан Menin сауыгуь№щы тшеп сурашы. Кыздын TÚieri кабыл бола- ды деуш! ед1, ж ы лаш ы \",— дед1. Ж анында отырып анам нан агам ны ц аманды гы н тшед1М, жаратканга жалындым. Бчрак, тшепм кабыл болмады. Агам^ип ажал арамыздан ерте алып Ketii. Mine, содан 6epi он жылдай уакыт оте шыкды. Ага 6c¡mcci жадымда тур. Ол барда дунием тугел, уайымым жокед!, \"аттуягын тай басар\" дегендей, 1ншер)мн1ц кам корлы гы н канш а Kopin журген!ммен, Сейдшда агамныц орны ойсырап турады. ÁO//¿4A7?l,

БЕТ1М13ГЕ ЖЕЛ БОЛЫП ТИМЕГЕН Ага! Осы сездщ астарында канша магына жатыр. А т , бауыр, кэмкор, iim i оке десем де артыкболмайтын сиякгы. Аганыц неборч 6-7 жас капа улкен exeHin осы кадамдь[ кодыма алганда гана 6min отырган сияктымын, ага 6ip 15-20 жас улкен сиякты кдмкор, корган болып журд1. Осы tdci жайды ойымнын ушы-кныры жок. Мен естел1кт1 окуга барган кез1мнен бастагым кел1н отыр. Мен окуга барган кезде Н икольск база- рынын касында 6ip орыстын подвалында туратын едк Bip белмеде кем1нде Ю шакты Kici. Сагат 6-да ага м е т е р т т , сол манайдагы n a p K T i n nuine сабакка дайындалуга баратын. 7.30-га д е й т ол Kici сол жерде жатады, мен орыс тшше дайындаламын. Орыс Tmi мен одебиет1 факультет!не кужаттарымды тапсь[рганмын. Анда-санда сурактар койып кояды, б!рде: \"Есениннен 6¡p;tene оцышы жатка\"— дед i, б1рде: \"табигаттуралы сойдем курашы\",—дeдi, 6ip,ncne курас- тырып eдiм, унамады. \"^айты п шыгарма жазасыц\",— дед4 де койдьк ой чкет мен 03i [ypiiü калса жылай салатын жылауык едi\\i. Содан корынды-ау д е й \\т к oi'tTeyip Menin сол факультетке ж арам айты ны м ды айтуы керек е;п, 6ipaK айтпады. Bip куп i уйде жалгыз 03ÍM калын елец айтып отыр е;нм, ага Kipin к е л т: — C enin 03ÍH T on-T oyip OHmi екенс1Н гой, неге музыка ф акультетте тапсы рмайсы ц,— дед4. — Ж арамайтын ш ыгармы н,— деп ед4м. — Апацмен дайындал, сол дурыс с а г а т — дед4. Сосын 1<уанышкулге де айтып, \"М ына баланын есту кабшет1н, ыргагын тексерш!, осы балага музыка факультет дурыс\",— деп долелдеп жатыр, сонымен музыка факультетшен 6ipaK ты к ты м . Bip жылдары мен кртты ауырып сол Алматыда емделш жатгым, ojii eciMae 8-наурыз куш едк тацертен epre 6ipey 153

М ЭПЕЛЕГЕН AK, НИЕТ, Т1ЛЕПМЕН \"Ж алган-ай, жарасымды-ау ¡зет деген, Шлген \"CÍ3\" етпенен, \"6Í3\" отпечен Каеиетч! халк.ыцныц сыйламайды, Атасыньщ дэстур!н кузетпеген\", — — деп заманамы зды ц акиы к акыны М. Мацатаев жырламакшы, н рл!ччде ¡зспТ одеггп болып, туган- туысыннын, халк.ыннын 'препне айналып, сы йласьт откенге не жетс4н, ннркнк О негел1 е еи е л м ен , ¡зп л 1к ш апагаты мен, ацыл- парасатымен eмipдeн оз жолымды табуыма жен cutieren орчы, жаны белек агам Сейдшда ед{. Асыл ага, ем4рден еткен4це де м1некей, он ею жылдыц жуз1 болды. Ц амш ыныц сабындай кыска гумырында тек халкнча кызмет cu ín . Жаг^]рагь[ч туыетык. жайган кезден, Еш ж аманды к кермед1к бойлап с1зден Ага орнына ага бон, оке орчына Акылшым боч журунн ен, кайрач.жездем. К,айран жездем, камкоршым, TiperiM ен, Мопелейт1н ак ниет, тмепмог. Бар казакты сыйдырыч цушагына Орын тауыч 6epyLui ец ж урепннен. Bip халкым деч, кеш келш, epre KCTin, Еумырынды кулк!нмен коркем етш. !<,ь[зынпан да артыктау коруин ед4ц, \"К,ал калай, пушыгым\" деп ер кел етт. 156

)Kni еске алып 03itvn таныстарын. Сеземющ !иамынды жагыск,анын. \"Пушыгым ба?\" деп кектен царасын деп, Бул елещи рухыца багыштадым. Парасатты кемен1ц ж слкеж етт1Ц, Камыццанда жубатып, срке.чспчн. \"Кдйран ага\" депз4п эз халцынды, Арамыздан сен ерте неге кетчн?! Журепмнщ тербеген жан ыргагыи, 03¡ni3re арнаган бар 6ip эьнм. \"П уш ыгы ннын\" цабыл ап бул ол о п н Риза болсын, жан жезде аруагын?! 7^гл///

АЯУЛЫ ЖАН АГАМ Сейдшда бауырым, кудайдан жасырмаганды адамнан жасырып не керек, чумасан да чуганнан артык бодып кет¡п едщ, ерте кеткен арыетай агам, м ети! Кчшкентайымнан ез1це бауыр басцаным соншалык, мейл 4 ауылга барайын, мейл! кала га келей!н, кайда барсам да орныц толмай ойсырап турады. Мен де енд1 ж][тг агась[ бол гаи кез1мде оз;цмен б1рге болган кездерд} ой елепнен отк1зген1мде, б1р1нш 1 орында сончч маган ¡стеген камкорлыгыц, одан мен) ецбекке баулыганын, тапцырлыгыц, ойын-тойда отырган отырыстын гул1 болагынын ерж сп ес!ме оралады. Ауылдан мектеп б т р г е н н е н кей!п бор1м4з орта ичаруаньич уйелмсльсунелмсл! цара домнах., ю ра еирак балаларымыз, ол кезде согыстан к е т н слд]ц онша котерше алмай турган кез1, ауыл чургындары кызылша спи азын- аулацтиын табады. Б13де соган ерте аралаетык. Сейдида бауырым мен! мактап-мактан цчнлшага салады, мен акгер- кдратер болып арам ¡поб!н кулшына отаймын да, агамнан макгау ест!ген4ме ерекше б!р сез!ммен шаттанагынмын. Тагы 61р жой ес1ме тус)п тур. Б;р кун! ауылга и к ушак (вертолет) кел!п конбасы бар ма, ауыл тайлы- таягымызга д е й т кал май тура жупрдж. ^¡згалдакка толы жайнап турган далага ке;п]ч конган ччк ушак метнц коз1ме алацга кел!П отырган ертепдеп самурык кус си лкг ы болып коршдч. Агама ер!п жуы[лп мен де бары п ед 1м, олг!лер кай тад ан у ш п ак болды ма, б)рдснес! гур-гур спи айналганда зэрем кал май. каз!р астына мен! тартып алып ушырып окетсчтдей кор!нд1. Сонда мен! бауырына басып, \"апагган\" алып калган, \"олемдегч сн кушчч мегнн агам\" ол! сс1мде. Онда оз1 де бала екен гой.

Агамнын адам суйс1нет1н тапщлрлыгы бар едг Б1р кун1 агамыз жездеммен кус атуга барса, келде каздар жуз!Г[ жур екен, мылть1цпен б1реу1н басып салады, сойт- се кус фермасыныц каздары скеп, ар жагынан кузстпп шал шыга келгенде, агамыз бен жеэдем13 мьштыктарын шид}ц арасына лактырып ж1бер4п, жаралы каздыц канкылы естшмес!н деп косылып айкайлап, оленд1 бастап кеп Ж1беред1 гой, суйчич кутылып ксчйчч. Агам елгезек, к1ш!пейш болатыч. Эс1ресе, меч1н достарымды бауырына тартып, ешкайсь[сын жатсын- бай (оркайсысы эр облыстан) еркелепп отыратын. Б4р куги ауылга гойга келген достарым А мантай мен Бакытжан калага кайтайьнч десс кол ¡к жо к, агама айтайын десе уялып турган гой. Сонда агам: — Эй, скеущ Жаяу Мусасыцдар ма, — деп маши- пасып токтатып отыргызып, Алматыга жечженше чсб4р кмзык, эщчмслср1П айтып мэз кылыпты. Мен тупл, мегпн жолдастарыма да ага болган, жач бауырым-ай! Жан агам, журген жер1н береке елч гой. Жылда 9 маусьгм б!зд1ц оулет ушнч улке:) мереке. Экем!з согыс ардагер1, опкем4з К^чрлыгаштынтуган куп1, бцлмн кдл- май оксхнздчкчче жичаламыз, ауылдьщ сыртыча \"к о к ­ ке\" шыгамыз, озеннен балык аулаймыз, сонда ерекше куат алып кслсччнб13. Сондай еэгтерде де сак журетш, бор{м!зге акыл айтып \"байкап жур{ндер, коч1еп!!ч орта- сымен жур1ндер, терек сынып б{ре\\ч[кп мерт кылма- сын...\" т.с.с камкоршымыз е;н гой. Агамньщ есте сактау кабшечч оте кушчч боллатын. Сол кезде-ак агам компьютер сиякгы ед). Былымнын кай саласы нан болса да б4зге багы т-багдар бер!п отыратын. Осы естел1кг4 жазып огыргань[мда, оз!мнеч озш куб!рлеп, топырагыцторка, нма[[ын жолдас бодсын ага, сенщ жасай алмаган гумырьнчды артычда щчлган балаларыца берс!п, Куанышкул жецгем балаларга бас- коз болып жуз жасасын дейм)н. 1 /уул// А/л/

МЕРГЕН Жаздьщ ыстык.кундер1н4ц 6ipi ед1. Даладагы шаруа- мызды ¡стен жургенде Ш ойынжан атамыздыц дауысы есгшд1: — Эй, Сейдщда, 6epi кед, 6ætaM. Осы cení елдщ 6opi мерген деп ж ургет бекер емес шыгар. Саган айтатын шаруам бар. Уй1М13ге 6ip жалмауыз сары ит пайда бодды, тауык б1ткенд! тадап, 'nm i жумыртщшарын да жарыч жен кете/й. Ауыддыц аншылары келсе болды, мылтык HiciH сезй!, ок жетпейт!н жерге цашып кетедг Ал кашпаган кезде 6i3;un аншысымакгардын сорльпнлгы, огын типзе алмай жур. Енд1 cettin. кез1н келген сиякты, \"Мерген\" деген атка лайьч<. експний корсеши. — Ж арайды, ата, — дед! намыстанган 14-ке кел4п цалган Сейдшда агам. — Мылтьпымды колыма алсам болды, ол H'rri атып тастармын. Сол куьп агам Муцаш деген нагашы атамыз берген ecKÍp¡][ калган он алтынн[ы калнбрл1 мьытыкгы тазалан, OK-Aopini даярлауга Kipicri. Эуел^ коргасынды epirin, жуан камыска куйып, окж асан алды. Ещц тыныштык бермейтш сары игнен кездесуге барлыгы да дайын сиякты е/н. EprenricÍHe мылтыгьгн асынып алып, олч Шойын- жан агамыздын ynitie карай багыг алды. Осы co n i асыга кучкен мен де агамныц артынан калмай, epin келем[н. Ш ойынжан атамыз алдымыздан шыга: — Босе, осы мылтыгынныц Hei екен гой, HTTÍH ж ок болы п к етк ен 1. Амал кани^а, коре турайык, б!раздан кеЙ1Н кайтып келеччн шыгар. Ол келгенше коленкеге барып сенщ ютап окыганынды тындап, дем алайык. Bip айтарым, агам кггапты монерлеп жоне судыратып тез окнтынына мен тац калатынмын. i6t)

Б¡раздан сон Тынышпай деген агамыздын баласы жупр1п кел1п, жацагы ипчц дуалдыц ар тьтд а басы и ИЫЛК.ИТЫП б1зд1 андып отырганын айчлы. Агам к^абын цоя сала, мылтыгын к о л ьта устады. Оц-дорппц н4с!н итке жегк1збеу уш1н ага [¡.¡¡н жалап саусагын кокке котерш, желд!ц багытын бищ). Желге карсы кдрай агам жоцышкдньщ арасьгмен олп иг отырган жерге ецбектеп барды. Итке 50-60 метр калган кезде, мылтыгын кездей бастады. \"Жалгыз огым саган арналган\" деген ой мен мыл- т ы к т ь т кулагын баса салды. Осы сотте игг1ц дауысы [иыкнай, кашып кеткендей болды. — \\4ергс)[Д1]1ц осы ма, ек! аттам жерден огынды типзе алмаганыц, — деп айкай салды ызаланган Шойынжан атамыз. — Ата, барып карайыкшы, мен оны ол'прмс\\зм мумк1н емес, огымды дол типзгендей болдым. — К,араудыц кажет! не, б4рак карасак карайы к — дед1 Ш ойынжан атамыз. Итпн отырган жерше барсак, олп тлчн магикчп-тьт нарша-паршасы шыгыпты, дауыс ты гаруга ]намасы келмей б1рден ел^пт). — Ой, балам, житг екенс1н,. Ж арайсын, нагашыца м ер ген д тц уксапты. Оркен1ц осс!н, улкеп азамат бол. Ашуымды кечнре гор, — деп атамыз агама батасын бердь Осы окиганы мен ол1 де аны келсстстш отырмып. Агамныц ом4р жолында да нагыз мерген, алдына кой- ган максаты на жете алаты н дары нды , ез ел пни азаматы екегп сол соттен бел1тл1 ед1. ГМ/ / /м/г/ !3-305 )61

М НЕ ЕГО ОЧЕНЬ НЕ ХВАТАЕТ Для меня мой отец — это воплощение ума, муд­ рости, красоты, доброты, благородства, порядочности и, конечно, мужества. В детстве я очень боялась его, хотя он никогда не повышал на нас голоса. Но хватало лишь одного его взгляда, чтобы я все поняла. У папы были порази­ тельные глаза. В них можно было прочитать все: и если он радовался и был счастлив, и если у него было тревожно на душе, и он грустил, ему ие нужно было произносить слов. Все можно было увидеть в его глазах. Очень эмоциональный, неравнодушный, отец был легко раним. А если вдруг обижал кого-то незаслу­ женно, у него всегда хватало смелости попросить прощения. Но самое удивительное, что было в нем — это умение любить. У паны было большое сердце. Мне он говорил: \"Научись любить человека и пенить дружбу, тогда ты жизнь проживешь ие зря\". В его сердце помещалось столько любви к детям, к жене, к братьям и сестрам, к своим друзьям и коллегам. И неиссякаемая любовь к своей матери, которая ушла из жизни, когда ему было 14 лет. Я знаю, он очень часто бывал на ее могиле. Я всем своим нутром проникаюсь в те чувства, которые он испытывал тогда. Ему всегда не хватало се. И эту боль он пронес через всю свою жизнь. Любовь и преданность всегда ходят рядом. Отец был предан всем и всему, что он делал. В нем было редкое сочетание внешней и внутренней красоты. У меня до сих пор перед глазами, как он встречал меня из Артека. Самолет шел на посадку, я смотрю в 162

иллюминатор, а на балконе аэропорта стояли мама с папой. Пана такой высокий и статный. Он так выделялся среди людей! О том, как папа умел работать, напишут те, кто работал с ним рядом. Сегодня я хочу вспомнить, какой он был отец. Меня отдали в русскую школу, хотя я даже не раз­ личала \"он— она, мой— моя\". И мне очень тяжело было учиться. Тогда, чтобы у меня было правильное про­ изношение, он заставлял вслух читать (а сам смотрел программу \"Время\") и еще успевал меня поправлять. А чтобы у меня развивалась зрительная намять и был красивый почерк, он посоветовал переписывать книги па русском языке. Так что я переписала ни один том Чехова. Я думаю, natta не зря выбрал Чехова, с его простым и доступным русским языком. Однажды, когда мне было 16 лет, папа поймал меня за чтением Ги Дс М опассана, тогда оп принес Джавахарлал Неру \"Письма к дочери\" и сказал: \"Лучttte прочитай эго\". Когда же я пыталась прочитать \"A3 и Я\" Олжаса Сулейменова, он сказал: \"Я думаю, ты не готова осознать и правильно понять эту книгу, иуж по пемиого повзрослеть\". Когда я училась в 5 классе, папа уехал в Новосибирск проходить военную переподготовку, на 5 месяцев. Для меня было очень важно писать ему письма, где я сообщала о своих маленьких достижениях. А ои радовался и читал их всем своим друзьям. Мне всегда хотелось, чтобы папа меня похвалил, независимо от моего возраста. Мне хотелось удивить его. Я знала, он не будет кривить душой, потому что отец честен всегда. Как любой ребенок я приносила ему какие-то хлопоты, к сожалению , не всегда приятные, и в такие минуты я не могла смотреть ему в глаза. Столько боли и разочарования в них было. И наоборот, если он находил во мне и в моих поступках что-то удивительное, ранее незамеченное им, он так умел возвысить человека и, конечно, в такие минуты я ликовала.

Я помню случай в аэропорту, когда мы с напой вместе возращались из Кызылорды. Тогда сотрудники аэропорта не очень вежливо обошлись с пожилой женщиной, я вступилась за нее, а он взял чемоданы и отошел в сторону, и я заметила, как он наблюдает за мной со стороны. Отец не стал вмешиваться, а дал мне самостоятельно разобраться в ситуации. А по возращению домой, он все рассказал маме н очснь мной гордился. Пана умел создавать праздники и ощущения торжественности. Когда мы с братом вступали в пионеры, в комсомол он всегда принимал активное участие, интересовался, какие вопросы нам задавали и на полном серьезе пас поздравлял. Когда мне исполнилось 18 лет, я получила право голосовать в выборах в депутаты Верховного Совета Казахской ССР. Никогда не забуду, как я первый раз голосовала на выборах. Мы пошли ¡проем —папа, мама и я. Сколько было торжественности! Отец был патриотом своей страны, своего дела. Хотя папа очень много работал, он старался постоянно общаться с родственниками. К тому же у родителей было много друзей, поэтому нам редко удавалось оставаться только нашей семьей и просто поговорить. И только когда папа болел и лежал в постели, мы сказали друг другу столько, сколько пс говорили за всю жизнь. Сегодня меня утешает, что папа мне тогда сказал: \"Ты мыслишь как я, оказывается, ты похожа на меня не только внешне, н это меня очень радует\". Эти слова для меня это самая большая награда за всю мою жизнь. Наверное, как все дети, мы не очень прислу­ шивались и не осознавали того, что нам говорили и советовали. Сейчас, когда прошло 12 лет, как нет отца, мне его очень не хватает. Сегодня вся его жизнь служит примером его детям, внукам. Лжмяг // ¡64

КУАНЫШКУЛДЩ ЖОЦТАУЫ Бейуакта курап камысым, Ток.татгы-ау езен агысын, Артындагы елд! егцрстш Арманда кепт-ау арысым... Алаулап тацда кун шыгар, Тепсен жерге гул шыгар, Арысым ерте кез жумды— Жыламай бугаи К1м ычыдар?! ЕсМм алды тал калыц, Тарланга ерд! салмадым. Анырап калды артьшда Аялап куткен жан-жарын. Оюы ернек баскурдыц, Баскурга баркыт жапсырдым. Балаларын калды жоуд1рсп, Оларды К1М)е тапсырдыц? Тец, тец шубар, тец шубар, Тебшсе аттан тер шыгар. Кары ндас ыцн ыц алды нан \"К алкам\" деп енд! к1м шыгар? Кекин калыц куда аттыц, Агыны катты булактыц. Бауырларыц тур еплш , Оларды калай жубатчпм. Жадырап шыкса Кун жаксы, Суйс1нсе ел! кыз жаксы

Достарыц гур erútin, Тым болмаса пл каптн. Мак,палдан ою ояйын, Бслш/й зер\\[С)[ opa it ын. Алшандап журген арысым, Орныца KÍMai кояйын? Булакгыц басы шыпда ма, Тоймауичы см карап гулга па. Ак. ордадай уйщнсн, KcTKetiin бс б!ржола. Б!ржола сен д ьау Kyrt, Айым, Кунс1з налай турайын. Халкыяып улы коз жумды— Ж о кта ма й кал ай шыдайын ?! А/аж/ //с

9667Г УЛКЕН ЭУЛЕТ Ж ЭНЕ Б13 ЕКЕУМ13 .мм/??/)//) 1. Улкен эулет ! Ио, сагыныш пен окййштщ моншагыныц шашыл- ганьгна да б4раз уак.ьп' болычты-ау. Егде тарткан ша- гында сагыныш саябырлайды-ау, ал, еюшш озепнд1 ертейд1 екен. \"Бакыт басыцда турганда сезбейс1ц \" де­ ген рас болар, кезшде тукке тургысыз сиякты соттер4н- д4, енд1 алтын берш те кайтара алмайды скенсщ! Ек1 жарты, 64р булн — еш адамнын, косылып уй болуы, сыздыктап аккан ею жылгань!н косылып озенге куюы оцай шаруа емес. 0 \\чр-озс)чпц жолында чс кез- дсспейщ? Неб!р кедерплерден отес1Н, етсец — дегенще жетес1Н, не болмаса, кумга снщ[ кечесш. \"М ейл1, мейл4 тоускел, кол устасып кандай киындык болса да же- цем1з\", — деп жургегймде, сен м е т неге тасгап ксчни? К},\\]]с тастан кеттщ? Осы сауалга жауан таба алмай киналганыма аттай он ею жыл болынты. Мумкш онын жауабы ж оцта шыгар? Кейде осьчныц жауабын Фориза анамыздьщ мына елен)нен тапцандай боламын: Баска тускен кайгьч-щы еш б1р адам жан салын болюпещн (дос боп журс1ц- сен кунде корче мсшн), куйзелслн сен гана, егшетчн, тек сен тартар азап кой ол шчтсчт 167

MycipKecin кетедй itui кайран, кайгы уынан ертен сен, ел, im, мейл!: ешюм сонда ол уга целый созып, \"М ен iuteM\" деп жартысын бел1спейд]. ... Акыл айтып кетед! — дана 6 opi, д ан ы н тан сы н карайды саган opi: \"Неынласьщ осы н та кайгы merin, Умыт болып, — дейдк — ертен калады ол1\" Жубатуды мундайда куйзелгеннен 6 ip мезгш куш Kopecin, о да аддамшы — 6opin сен icrereciH. К,айдан сезсш , 0Kcicin ез1ндей бон кайгы 03ÍHÍH басына Tycnerecin. Тагы сонда карайсыц жан-жагьща, сене алмайсыц алдыцда тан, барына. Тандарьщ — тун, тундерщ — кара жауын, ici жоктай ешюмгнн — жарга кула, Тагы сонда жылайсын. сегп угатын жадгыз жаннан айрылып калгатнца... Сен метни осы жылдарда калай киналын журге- нiмдi ce3ecin. Сен сезсен бодды. Ал, бул жактагылар Meni: \"Эй, осыньщ баягы салган oui — он, жаркылдаган жуз1, олетп! Сейдыда елд1, осыныц neci Kerri?\" — дейдьау! Дcciн, пендеи[пнк кой. Сен менщ кеудемдеп oniM е;йн гой, ол 0!Ймд1 калай коярмын? Сен менщ Кудай коскан жарымсьщ гой, сенщ аманатын — бадаларыгщы жудеп-жадан журсем, калай жетк4зем!Н. Эй, 6ipaK, iLUKi жан дунием аласапыран болып, тыгырыккд тыгылып, opKÍMHÍn 6eTÍne жау- тандайтын соттер аз ба о\\йрде? Менщ осы ха/ммд1 ащнп Мукдгалн бы лай та бейнелеп KerinTi-ay, тьчщ аты : Bip M¡ne3ÍM бар ед1 кекке ерлеген, Батылдыкты, шындыкты жек кормеген. Пайда болды 6 ip Mine3 ен;н маган: А лып-каш пам басыдды, 6 ÍTTÍ шамам, I6S

Кзмдер пандай кабакпен к.арайды деп, Асыранды тазыдай жыдман кагам. Сен барда дуниенщ жыртыгын жамап турады екенсщ гой, ал, к.азгр мегнн журепм жыртык-жыртык. жамайтын еш к1м жок,. Кейде 6ipeynep журепмн4н iuíiHe к.олын сугып, порш а-пэрш а жыртып тастайды. Жарады журекгп жубататын да ез1ц! Ио, ceôeôi, ceri к,а)панда мен1ц касымда журссщ. Ио, ио, сен Men¡n ryciMe жи{ KipeciH, мен сенщ TyciMe KipreHinrren цо- рыкпаймын, найта TyciMe к1рмесец, елепз1п журем!н. Cení ту^мде кергегнмд{ де медет тутамын. Кейде кдйныларымныц 6ipi: \"Агамызды урсып-урсып миын ашытып олнрдшгз гой\", — деп к.алжындайды. Ал, олар сол урыстьщ ар жагында MeHin саган деген кол-Kocip ce3ÍMÍMHÍH жатк,анын кайдан бмсгн?! Мен ceHÍMeH ылги да ойша com iecin, ягни ак.ылда- сып, оцпмелесш, журем1Н гой. Ал, ойымды цагазга Tycipy оцай емес екен. Егер ойы цнан ш ынпаган ж ер лер 1М бодса сен м аган ренж 4ме, ж арай ма? Айтпакшы, 03irmi алгаш кайда жодык,тырын е;нм? Ио, умытк.ам жок,. Bopi де ес!мде... И 196 t жылы маусым майьпзьщ аягында К^гзылордадан педучилищегп 6i*ripin, Ш омша екеум13 Алматыга келгенде сунгак. б о й л ы , ары к,ш а к ел ген ж 1гзт кутит ал ы п , ауылдарына алып келд1. Бул Сейдшданы ау[гашкы KopyiM. Мше, сол куннен бастап, екеумгзд4ц OMÍp¡MÍ3 жолымыз басталды деуге болады. Уш жылдай сыйласып кдтар жур;цк, 6ip-6ipiMÍ3CÍ3 тура алмайтындыгымызга K03¡MÍ3 же'4'i, таза, KÍpmÍKC¡3 пок махаббатымызды ерл1-зайынты болу cepriMCH 6eK¡TrÍK. Бала сущик, ел катарлы тагдырдын берген сыйына ризашылыкден к.ол устасып, 28 жыл 6ipre OMip сур/пк. ÜMip деген улы коште м е т и улесчме жаны таза, албырт га алгыр, оз кдтарынан кош mrepi азамат TureHiH сол уакытта бьчмей журе ôepinnin гой... Kß3ip ойласам, Сейдщда 03inin гс-орекег!нде алдын- артын болжап, акылга сальгп ic ¡сгейдч екен гой. Махаббагы да солай мархабатгы болды. Жылдар бойы 6ipre жур;ак. ]4-305 169

мен болсам оны жансы кореччндт^щ! сезщрмеуге Tbtpbtcasvt, ол кездчн ю^здары сондай е;ик кой. Ол да асыкдай оз ce3ÍMÍH тежеп жур^пп. Екеушз 6ip-6ipiMÍ3re cyMcnenínúiiri- М!зд1 6ÚM¡pin, косылуга уоделескенде айтканы: \"Мен ceni алгашкы Koptennen жаксы корим, 6ipaK, сен манчн жар болуга жарайма — жарамайма деп, сез1м}м!зд1бщд1рмед!м, ce6e6i, маган тек оз1мд1 гана жаксы корспн ойелд!ц кереп жок. Артымда женм калган бауырларым бар, соларга пана болуым кажеч\\ Же&щжпц азабын коп кордам, соны бауырла- рыма сездфмеггпн ана керек, оныц устше сен Menin. analta уксайсыц, сондыктан да мен cení жакечп корем\", —дегенч. \"EKcyMÍ3AÍH OMip жолымыз ею баска, сен ею оке, ею шешегнн ортасында, педагогикалык училище мен ЖенПИ-дщ тепн тамагыныц аркдсында oMipun киьдщы- гын мендей сезген жоксьщ. Екс\\'м!з косылып, cenin. Menin. бауырларымызга бас бо.'Ц'ымглз керек, осыган дайьд] болсак, уйленем4з\",— деньги. Сонда екеу^нз/йн жас айыр- машылыгымыз б1р-акжас-турын. Сонымен, ол 03ÍnÍHaiÍT- канынодегеннен-ак1Стетебастадь}. Мысалы:\" Менжачдц- хананын алдына келнч чурмаймын, мынадай жерде кездесе- MÍ3\", пемесе (ол КазЕУ-д)ц кешк} механика-математика факулыспиде окнчч.ич) \"M eni занодчын алдьнща Kyrin чур\" т.с.с. ()MÍpiMi v u n нагыз шырьшы, балы т а м тн тотп кездер) сод кезде orín кейпчч гой. Ол Алматы Kip жуатын машина жасаузауытында ¡стей/и. м ен ж ^ы стан шыгарда кхлпн алам, одан Ka3ipn Толе би мен Масанчыньщ щчьиты- сындагы КазГУ-ге оны шыгарып салып, оз1м сабакка дайындалуга ЖенПИге кедем, ол сабактан шыгьдч ataran келед{... Осылай уш жыл уш минуттай болмай оте чиык'гы. Тойымыз болкч1чда да, i 964 жыл кнын кез ед4 гой, оз1 ]иарчара!чка жу]чр)и журш. керек-жаракгыц 6 opin Taybtrt, ауылдагы 6 ipinuji жасчар тойьтн жасады. 0 .4Í ес1мде, уш кун ойын-той дурк1реи оччч. Орине, бул ен алды.\\1ен тукчн- туыстарынын уйымшылдыгыныц аркасы гой, дегенмен де, сод жап-жас ке^нде-ак 03in in C03ÍH отюзе алатын клсиечч де жаркырап Kopinin турды. Той oiiciMen, Meni \"Ушконырдыц\" жайлауында чурачып оикес)Н1н yi-iine алый кечтч. ]<jt3ip ойласам, онын сол ксзде-ак,. emKÍMnin ecihe кеде коймайплн, тойдан кей!шч саяхаты екен гой. )7()

Укыптылык, жаныныц да, Toninin де тазалыгы, бауырмалдылыгы, ел4м деп соккан улкен журеп, кара- найымдылыгы мен KituittcHijiHijiiii. ленде tu¡лiк усак- туйектен 6nix турган парасаттылыгы, камкор Konin¡, б!л[1рлн1 мен бпнктппы Сейдшданьщ ез катарынан олдекайда озып кеч ксщцмн KopeeTCTÍH c;ri. Енд) колымнан келсе, осы касиеттер1н ашуга ты- рысайын. Адамнын бойындагы касиеттер! оныц шык- кан Terine коп байланысты. Сондыктан да, кад1рменд1 окушым, Сейдшданьщ окелерк m eiitenepi туралы о)Н1медеп берешн. Н! Б)зд[ц Турар ауылы Алатаудыц баурайында, езгеше осем жерде орналаскан. Осы ауылда Жаныстьщ Кул- болды руынын CyTTi6ait атамыздан (кел!ндер4 \"Актыц\" ауылы ден атан Kerinri) тараган б^рнеше отбасы бар. E[[Cjíepi\\i¡3 айтып оты раты н: Сутт1бай ауы лы ны н 03ÍHÍH атына сай ауызб^рнплт, берекелш1Г1, уйымшыл- дыгы озгеше ден. Улкен агамьгз Конбай оте юрулы Kici екен. Шоп ша- буга шыккднда он шсшщ шабатын шобш 6ip 03i шауып, содан соц ею кун турмай уйыктайды екен. Ертегщеп альт емес дсп, налай айтасыз?! Кен пейш, копшп Kici болган. Ушнн касынан o p i-6 ep i откен K¡cini шакырып, шай бермей Ж1бермей, дасчарканда май таусылып к и са, жал- гыз сиырын кунше бее-алты рет саугызады екен. C o ra n Караганда eneMÍ3 Кьмыкпысыкта, ¡скср Kici болган гой. Берк1мбай атамыз да ''Актьщ\" ауыльшда орны болек, оте акылды, байсалды K ici болыпты. Мен осы энгiмeлepдi кайын атам Доулетбакгын оз аузынан ест{гсндер1мд1 жазып отырмын. Берюмбай атамыз ауылдын акыдшысы, зерек адам болган. Ш амалганныц тусындагы Ушконырдыц жайлауына шыгатын жолдын ece6i мен кескшдсмссш \", —деп отыратын кайын атам. 03Í онер;й Kici болыпты, агаштан шауып, домбыра жасайды екен. Ocipece, afacbt- нын, 03inin. OMipiHe байланысты тустарын Motín атам 171

жырдай цылып айтатын. Сейдшданын OKcei кеш уйле- HinTi, осы Берюмбай агасынын колында торбиеленген екен. Атам очниц бойындагы барлыкжаксы Kact-teiiepiH \"тек сол KiciHia аркасы\" деп yHeMi айтып отыратын. Атам сонда не айтады дейс!з гой... \"...M etnn op кундеп ¡стейчмн шаруам белпд! торпп- пен рсттелш койылатын. Агам оте сырбаз, таза Kici болатын. Ер-турманын дайындап. атын алдына OKejiin, колтыгынан демеп, ачка отыргызу — мегпн мшделм. Оз1 коп сойлемейд!, тартатын темешмдн керекчт акшамды белгш1 6ip жерге койып кояды. К^айталап ешнорсе сурауга болмайды. C om in, мечи кдлыпгаскдн тортштЫкке уйрегп. Ауылда 6ipim ui болып шофердщ окуын окьпты, уйленд1рд1, жеке отау eTin шыгарды, маган ага да, оке де болды. Бipeyдiц ала ж!6ш аттамайды, оте од!л Kici болатын. Эр кезде жок-жуканага жаны ашып, KOMeKrecin отыратын. Мен ушш агаларьчмнын балалары оз балаларымнан артык, MeHi сыйласандар, алдымен соларды сыйландар\" дейчш. Атам оле-олгенше осы сезнще турды, BepKi,\\i6ai'[ атамыздыц баласы Алпыстыц жасы бор1нен де K i m i болса да, бетше карап сойлеп корген жок. Ал, атам ymiH Ш омш аньщ орны ерекше, оз бала­ лары н да сондай еркелеткенш KepreHiM жок. Ш эмша келет1Н кдрсанда барлыгымыздын, дегб1р1м1зд1 K eiipiii, демалатын орнын дайындатын, жас баладай еркелетш, бетшен суйт, елпелектеп калатын. Цайтыс боларында, кысылып жан тапсыра алмай eKi кун жатты. Ш омша шет мемлекетте журген, сурауга тин жок, eciK жакка карай береди Ш эм ш а келген сон, колынан устап суйдч де, кайран атам, о дуниеге агганып журе бердк M ine, агайы нньщ осындай 6 ip -6 ip in iH кад4рш 6 i- луйнн ар жагында осы оулеттщ K acH errm iri де жаткан шыгар деп ойлаймын. !V \"Ак конш дщ агы арымас\" деген макал менщ Дэулетбак атама арналгандай xepiHe/n. Бала мшездк 03inin аздаган шаруашыдыгына мыгым Kici болатын. Osin in табигатына Кудай берген KiptniKcij тан-таза бала 172

журепмен букш ауылга сыйлы болды. Ауылдагы дипломсыз мал дор1гер4 ед1. Мундайда ол Kicim аяк астынан 1здейд4 гой, imin отырган тамагын тастай салып тура ж упрет1н. Болс1ну, мш детсш у, ¡стеген K.bi3 MeTÍHe 6 ip n o p c e д о м е т у д е г е н д 1 б!лм ейт4н. Ауылдагылар мынадай onr¡Me айтатын: \"Bip кездер4 ол Kici цырманга кузетш1 болыпты. Соншалынты халыктьщ казынасына жауапкершш1кпен нарайтын- дыгы, 03ÍH¡a бала-шагасына 6 epLrreH олшемнен артын 6 ip шелск бидай алганын Kopin к.ойса, ойелше жанагы бидайды цамбага найта апартып TOKTipin, сол yinin eneMÍ3 таяк, та жеп налады екен. Атамыздыц туган- туые, нуда-жекжат, бауь[рларына, к е л т д е р т е деген кдрым-катынасы кдзфп халыктык педагогикага аркау боларлык. BÍ3 келгенде кораныц сыртында огыратын орны бар, келеднау деп шамамен купп отырады. Бгз машинадан тускенше бор1м1зд1 аймалап, бойек болып, KeTKenÍMÍ3me acTbi-yciÍMÍ3re Tycin, барлык жагдайы- мызды жаеап, >Kyriptn журедг Men¡n мынадай шаруам бггпей жатыр, мынаны ¡степ келндер ден 6 ip айтпапты- ау?! Б13Д1 туыстар кезек-кезек конакна шанырады, кол устасып кыдырып журем1з. Осы onriMeni мен 03ÍMHÍn эке-шешеме де байланысты айтар ед1М. Сонда бiзд^н оке-шешелер1м13Д1Н б1зге деген K03ci3 cyйicпeнш^лiгi ме, налай? Мен атамнан \"келш\" деген соз еспмеппш , \"кэрагым, мынауьщ не?\" — деп 6 ip айтпапты. Kß3 ip ойланам гой, менщ жансы болгандыгымнан дейс1з бе? Жок, ол к1сшерд4н соншама к ен д т н ен , парасатттылы- гынан гой. Ал, мен in кекеммен кудалык сыйластыгы 03inme 6 ip дастан. Menin кокем (мен шалдь[ц кызымын гой, окемд! осылай атаушы ед4м) атамнан eKi жас Kimi болатын, атамды нуда деп айтнан емес, \"ага\" деуш) ед1. Ал, атам кекемд! атымен атайтын, нудасы емес, 03ÍHÍH ¡ню4ндей корелн. EKeyiHÍH одем! сыйластыгы коз алд!пмда, кокем атамныц алдынан колденен отпей- TÍH, ал, атам болса агалыгын, улкен;д] ]н жасан отырушы ед4. Ал, шын Moniciime, Kepicimne болу керек ной, кыз берген ж акш 1ренбей ме? Mme, ею жартынын 6 ip 6 yTin болуы. ею елдщ ôipiryi, береке басы — èipjtiKTe дегендей, )73

осы шс1лердщ сыйластыгынан бастау ал п т шыгар деч ойлаймыч. Екеуч де сезге шешен, узак ганга косылын оцчме-луксн курады, балаша моз-мойрам болыч ]<уа- ]!ыштарыч паш crin, кундел!кчч каранайым цоцыр 'пршинктерше риза, бар байлыцтарь} балалары — кез алдарында, аман-есен — олар уинн бак^гггыц олшем{ осы. iltipuiH, орюм ез шамасы келгенше не норсенщ де елшем4н тапк.аны цандай жацсы! Атамыз - согыс ардагерк Ленинград блокадасында болган, !!, Ш -дорежел1 \"Дацк.\" op/teninin. Herepi. Ацщллдакан аппацжурек атам-ай, согыста корген- 6 ijtrcnin 'пзбектеп айтып бергенд! жацсы коречш. Tini i, кандай станцияда, поезд к.анша минут токтаганын да умытнайды гой. Ж алпы есте сак.тау к,аб!леи мык.ты болатын. Эрине, ол on,riMeni 6ipHeme рет естпендергс к.ызык. емес: \"К,ашан айтып болады?\" дей11ндерге: \"Bopi6 ip, папам, Алкино станциясына жетпей кайт- пайды, поезд станцняга жеткенше вагоннан rycnei'tcitt- дер\", — деп калжьнгдайтынбь[з. Б[зд1ц ауылдан б1реулер кудалыкка барса, бас куда — бпдщ атамыз. Ce6 e6 i, сезге шешен (Батаны капдай гурлснд]р4[[ беретш!), суцгакбочлы, денео ширак, узын муртын ширатып цойганды мактан кореши. Кеудеш шыгьщкы, жургенде \"MeHi керд!ндер ме\" деп келе жаткандай болатын. Мына кучрсчи ]<арацызшы, бчдч! кенжем4з Бауыржан атасына уцеаган, бунын да roc KeyT,eci шыгьщк,ы, \"атанныц reci осындай болатын\" деп айтып отырамын. Эскери гексеруден откенде дор;- герлер \" rociit u рентгенге Tycipy керск\" десе, \"жок,, бул мен1н атамнын Toci\" деп дорперлерд; кул;ират. Xiutbtx. арасында ацпейм адамдар кдтты lyntKipe. u. к ап ы кулед1 деп жатады гой. Атам цатты TymKipcriH. \"Доулетбакты шакырып кел\" деп кажет болганда ауылдагылар балачы жумсайды гой. Сондайда \"атам уйде жок шыгар\" деп, 6 æta бармауга сылтау ¡здеп отырганда, атам ryniKipin калса, \"жугермек, бар, уг^нде екен гой\" —деп, телефон- сыз-ак, хабарын бипп отырады екен. Папа, ci3 оркезде 6 i3 6 en 6 ipreci3 , ce6 e6 i, Бауыржан тушюргенде ci3j}i уйде жургендей ce3iHeMi3. )74

Адамдар неге жылайды ексн? Осы естелж-н жазьч) отырып, Ken.iJiiM босая, олдс орны толмагпын OKittint- тен, олде келмеске кеткен сагы![ыштап жылан отыр- мын ба? Меч де атамныц мандайымнан суйген сотге- p¡4 сагынып, сагыныштын зар моншагын тогудем4н... Ж арык.тык.1 б а л а с ы н ы ц ол4м!н к атер е алм ай Сейдшдадан уш жылдан кегнн 03i де кийтты. V K//íe// йяож эмел/. Мен егер жазушы болсам ол Kicire карап, казак яйслппц бeйнeciн жасар с;нм. Оге салмакты, 'f03¡M;ti, жан дуниес! сондай бай, онин, акын, кереген, тоубе- чйл де тобашыл жан... Жогарыда айтылган ага мен ÍHÍHin 6ip-6ipÍH e деген туыстьщсуйюпеншпнктертщ ^мыптасуында осы с)!ем- нщ де ерекше орны бар. Туыстык карым-катынаста one.'L'UH алатын орны 6opÍM Í3re де белпл!. EneM ¡3 ерте кайтыс бол га н кезде c¡<i уйд!ц баласына улкен ана болган да осы енем. K eninri енеммен де сыйластыгы да одсм! едя eKeyi абысын-ажынды емес, ене мен кел1н- дей, улкен ша!;ырактыц астында бор1М]зд1 6ipÍKTÍp¡H огырушы ед1. Апамньщ жаман соз айтып, 6 ip ey re да- уысын котергегпн ecTÍM enn¡3, катгы ренж)генде \"муттогпм\" дейпн де к,онгъ]н. Алд]з!мызда улкен1м{з Толеген ага, онан кернн Сакын тотем. Былтыр Сак.ын тотем де дуниеден озды, жак.сы корепн бауырына барын цосылып жаткан шыгар, иманды болгыр! Апам omití, opi axj)!H болатын. Жиын-тойларда ауыл- дастарымен айтыска туст, жегцч пп^гады екен. ^айран анам-ай! Тамылжытын салган ондер! ол! кулагымызда, той бастайтын OHepi бар, онегел! жан е;д. Кеи in сексен- нен аскднныц оз1нде немерем Доулетг1 бесжке салгагща той бастап, шыркатып салган oui кандай? K^3ip сахнага OHÍH емес, усччпдеи койлепн корсету ymÎH шыгатын o n m ú tep A i коргенде ep¡KCÍ3 апам сам о гусед.1. Ец керемет1 апамньщ ойына \"мегнц бойымда бас кала жок. осындай онер бар-ау\" деген niKip Kipin-шыкпайтын, конпн 6ip¡ ¡75

сияцгы, аспайтын да, тасьш атъш да. Шын мэн1нде контри б!р1 емес цой. Онер екшщ б1р1не цонбайдьг, сол ерек- шeлiктepiн де кунделчк!! куйю прл!к)1ц колецкестде устаган, гажап анам-ай! Мен каз1р апамныц коз1ндей керш, сол кющен есчйен \"Той бастарды\" айтып журем1н. Апам к,ашан келсец де казаны асулы, аспай-саспай ыстыцтокаш ын пчс1р{[[, жентш, майын, к,урт-!р4м]п4[И! дистархапга салып, бор1М13ге мсй{р}\\пп теп п отырушы ед1. Осы тчрл1Г1н!ц астарында да б1р сыр жататын. Апам, нспзй Кеген жацтьщ К,ызылбер1п, байдын к.ызы екен. \"Б 1р кунде терт бауырымды устап екетт1, ез4м бас саугалап осы жацтан шык.тым\", — деп отыратын. Бул К1С1Н1Ц таудай тез4мдш1П де еюн1Н бipiн де кездесе бермес. М ысалы, б4р баласын отын жинауга барганда туып к,альт, 031 к}н;й[т ез1 кес4п, етепне салып, отынын да тастамай арцалап келштг Ал, С ейдш дага ерекш е б!р ыцылас б1лд1рет1н: \"Сейдш даныц ею иыгында ек1 пер4штес1 бар, оган жаман сез айтуга болмайды\",— деп отыратын. \"Алып анадан туады\", —деген сездщ терюн1н Шэмшага око; Т1рейм!н, себе&, Ш омшадай к,ыздын ДY^^иeгe келу! де кездейсоктык, емес цой. V! Сейдщца: \"Ш eшeмнiн аты — Турымтай\" дегенде журепм жылып сала берд1, себеб! менщ улкен апамныц аты да Турымтай. Экем айтып отыратын: \"Турымтай деген кпчкене гана кус, егер ол кус шанырацка кел1п цонса, ол уйге кут-береке, бацыт океледГ,— деп. Мен1Ц Турымтай деген улкен апам (епкем) оулспмпгс ете сыйлы, доулет! шалкыган, азаматка берпс4з юсг Барган жер^не цутты кел[н болды, цаз1р Ш иман шалдан тара- ган урпагы апамыздыц аркасында деулет! шалкцп отыр десем, олар маган ренж 1мейдг Мен енемд! керген жокдын, ол бар болганы кырык. б!р жасында, артына терт баласын тастап, дуниеден озыпты. Сейдшда маган анасы туралы эцпмелерш коп сериялы кинодай ет1п баяпдайтын. Анасыныц одемМ- гш, еншш1Г1н, едептш1пн, opбip сезш, жур{с-турысын... 176

Ал, менщ енем туралы айтылатын онпмелер, мум- KÍH, ci3 ceH6ecci3, туп-тура ертепдей. Оте жас жет1м калган енем, Ж у т с деген жама- гайындарыныц цолында жур!п б!зд1н. экем1зге косыла- ды. Тула бойы тунгышы Сейдмданы epeKtne жаксы керген, \"баска балам 6ip тебе, СейЩлдам 6ip тебе\" дейд1 екен. Улкен кайнагасы Берюмбайды nip тугып, атын атамай, ол KiciHi \"оти1м\" деумен еткен. \"Сейдшда тура эти1мнен айнымайды, MeHiH балам сспппц алдында милиция туратын жумыс ¡стейд1\",—деп мактанады екен. Расында да, ол со.чай болды гой. \"Ана журеп алдамайды\" деген осы шыгар. Енем ете такуа, д!ндар Kici болынты. EKÍHÍH 6ipi жасай бермейтш Í3CiiÍTÍK, инабаттылык осы Kicinin бойынан молынан табьшган. Мысалы: бала болса да ер адамньщ алдынан Kecin етпеу, кайны, кайын С!цлшер1не ат кою. Дастаркдны кдндай жагдайда да мол, жоктан бар жасап, оны тугел1мен дастарканына салын, ертенд1-кеш 6ip тынбай журед! екен. Оз) кимесе де, imnece де туган-туыстан барын аямайтын, колы ашык, береген Kici болыпты. Сакып тотемн4н om iMCcitme: — \"Bip кшжентай агаш сандыгы бар, мен келсем 'Ч\\ыч- ау ана сандь]кты ашшы\",— деп коймайды, ашсам, 6 c iin e 6ip тауар салып кояды, оны алмасам ренжид1. Сонда 03ÍHÍH усч!чдеп кейлеп oui кеткен, есюрген, кецпейш, кдйран женгем-ай! — дейтш. Атам А рм анда ютегенде, саны жокдауык,асырайды екен, ол тауыктар шептан арасына ^кумырткалайды, ауылдагы туыстар шелек-шелек жумыртка жинап алып жатады, ал енем болса нанын nicipin, дастарханга юле- [^ей-майын салып, шайын дайындап, туыстарыньщ ал­ дында курдай ушып журед1 екен. Онын уст1не енем он саусагынан enepi тамган, бал бармак, шебер Kici болган. Сол кезде к т м жапцыштьщ аягына riKKCtt KecTeci менде ол! кунге дейш сакдаулы. Сейдшда уйленгеннен Kcnin маган табыс eTin: \"Мынау — шешемн!Н кезГ баланньщ баласы, урпагыма ожес{н{п ескерткшп\", — деп ед1. CÍ3 айтарсыз, ол кезде KÍM кесте TÍKneai деп, ио, солайы солай шыгар, б:рак, ол Kicinin ою-epnerÍHÍH no3ÍKTÍrin мен OTi де кездес11ре койган жокдын. ¡77

Енем — шагын денел!, аккубаша келген, шашы ^рсегчне тускен суйк!мд1 ю с1 болыпты. Кок1рег! ояу, сауыкгныл, опил екен. Сол кезде тамылжытып \"Кдра- торгай\", \"Б1р бала\" эн дер1н салады екен. Осы ондерд! С ей д и д а ел е-ел ген ш е 031 де айгы п жу1)д1. Тагы б4р оцпме: Ол кезде ж ощ ны лы ккез, сутсатып, кичм-кешек, тамакокелеачн уак*ят. Ол юсч саткан сугпц пулына оуел1 патеф он, сосын пластинка а^пяп. ондерд{ о'ипше уп р о п ен . Эр онд1 саларда, Сейдщцаны кучпакчап отырып, айгы п беред! екен. В1р кун1: Жана ондер екен, коп пластинка алдым\", — деп куанып кел]п*п, сойтсе, сатушылар алдап, Сталиннщ создерйч т.с.с. бернгп. Сейд17ща мен ан асы н ы н б1р-б}р1не деген сез1м{н тус1ну уппн, о н ы ц м ы на оцпмес4н окып шыгыньгз: \"М ен щ Кдскеленде мектепте окь!п журген кез4м, дем алы ста ауылга кeлiп кетем, ол кезде колн< жок, папам келчп арбам ен алып кетпесе, коб4не жаяу келем. Эирссе. маган тобе-тобемен сырганап, гпацгымен кыс- та ауылга келу унайтын. Б1зд!ц уй ауылдан с ы р п а , жалгы з туратын. М ен келед1-ау дегеннен, апам уг'пйн тобес!не ш ыгып, мегпц жолыма карап чурады. Апам) ]ы:г желб1регеи койлеп мен акж аулыгын алысган корем!н. Ойга туссем ж ок болып, кырга шьщсам жарк еткен апама жакындаган сайын жете алмайтындай болам. Ж ацындадым-аудегенде шангыны лактьгрып, мен жуп- рем, уйд!ц т о б е с т е н тус!п апам ж упред1. К^ушагын жая у^ггылганда ею коз{нен жас парлап, айнмьш -толганып, м ен1 кеудес1не кысып, эбден маукын басканш а ж4бер- мейт])г. Сак,тап койган бар т о 'тс гн менчн аузыма тос]лт мен! а н а л ы к ме]'пр{м1не ш ом ы лды ры п, моз болып оты ратын. К оцш тукгнршде мэнг4л}к к а л и т сол бчр балалы к ш агымды есчме алсам, эр турл! куй1*е тусем, ж ып-ж ы лы сагыныш самалы е с т коя беред{\", — дейтнг Енемн1ц тук,ымында улкен молда ю с1 болыпты, оз4нде де алдын-ала болжау касие'п бар екен. Ец кен- жес! Сер1к^ немере апасына аманатка тапсырып: \"Мен бчр айдан кей ш олем!н, м ы на бала кудай алдында сураусыз, Доулетбак калгандарын ас1ярап алса да аз ем ес\",— деп бер1п ж чберттг 1^з1р ол бала Кдргалыда — Сот мепнтнйц имамы. )78

Mme, Сейдшданыц журсппщ жумсакгыгы мен жан-дуниес4гнц n o 3iKririniH, бастауы кайда жатыр. VU Кдйын агам 1955 жылы ойел1 ejnn, терт баламен калады. Баланыц алды Сещцлда он торчте, Mine, осы от басынын ycrine, жет) жасар Муратын ер тт енем Домен бгздщ босаганы ачтайды. Енем кесек м1незд1, ер тулгалы, акылды, анау-мынауды MeHcine коймайтын ер коцшд1 Kici болатын. Эй, тачдырдыц толкепн койсацызшы! Со- нау Керекуд1ц Баянауылындагы 6 ip байдыц кызы екен. Ont.] OKed, озшен де бай б4реуд!н, жалгыз баласына 6 epinri. 03i де кара торыньщ одем!с4 ед1. C'oiiiin. шалцактан оть[рганда, ашарпгьтык ноубет! кел4п, букш отбасында атасы екеу1 калыпты. Он ею канат акорда, алтын-KyMic- ген найда жок, ел аштыктан кырылын жатыр. Сонда атасы: \"Ец болмаса, сен T ipi кал\" деп колында 6 ip туй{н- шепмен жур4п бара жаткан поезга Minri3in жiбepiптi. Кдйда барарымыз да белпс1з, сойт1п, сонда осы станция Шамалганнан T y c in кдлыгтыз деп, — 6 ip o n riM e c iH айтып едк Ü3i отч м еге жок, туйыктау Ki c i болатын. KiM KopinreHMeH шутркелесе де цоймайтын. К,алайда, жас Ke3inreii байлыктыц, барл!^ктыц 4пипде ecKetMiri 03inin барлык ¡с-орекетп:ен ce3ùïin туратын. Keiiin ес жинап, балалар оскен кезде, Сещцлда: \"Баянауылга алып барайын, MyMKiit туыстарыцыздан 6ipey-Mipey табылар\", — дегенде: \"К,удайдьщ жазуы осы шыгар, сендер аман болындар\",— деп котерше койган ж о к Б4зд1ц уйдщ босагасыныц касиет! ме, бул кюи-пц де дастарканы мол, берекел! болды. Крра- дагы eKi ош акты ц 6ipeyiHe тамак, eKinmicine сут, бауырсак nicipeiiH, тандыр жабатын nenii, оркезде тап- таза мунтаздай. Ж а ;т ы 03i табигатыида уйдеп мул1к, ъщыс-аяк, керпе-тосект) ете таза устайтын, не nopceci болса да жарасымды, oa.eMi, уйге келгенде KOHHHMi3 Koniuin, моз боламыз. Кесе-шойнег4 сыцгырлап, са- маурыны жаркылдап туратын. Ал, апамныц шайындай eniKiM шай дайындай алмас?! И ci аццыган курен шай, каймак катын куяды, канша ¡шсец де агармайды, етке 179

6eprici3. Кршан келсец де ыстыкбауырсагы, таба наны, кшегеЙ1 дайын турады. Не деген береке! Сондай цазацы бepeкeлiктi K.a3ipri \"оркениет\" деген сезге айырбастагым келмейдьак,! Ал, \"Апамньщ ет1ндей неге ешюм ет жасамайды?\" — ден Сейдшда унем1 peH im бшд1ре11н, мен де 6ip ойелдей-акты ры сы п багамын, б4рацанамныц eTi?!... К,ара казан булк1лдеп цайнап жатады, нанын Mitweii i турде кеспе ж асаймы з, атам eTTi майдалап турайдь!. Апамньщ улкен T erem i бар, соган нанды тус{ред{, майдалап тураган c n i салады, ¡m ine туздыгын цуиды, 03Í жацсылап араластырады, одан ею табацты айнала коршап отыра каламыз. K,a3ipre дейш апамныц eT¡nin дэмi ауызымыздан кетпейд1, колынын касиеп бар- ау д с й м т , сондай K icijtcpjun тамагы T o rri болады гой?! BÍ3 кейде кызыкпыз, эулиелердг улыларды, жацсы- ларды алыстан ¡эдейм13. Неге? 03ÍMÍ3A¡n оке-шешеле- PÍMÍ3, туган-туыстарымыздыц ¡[[[¡нде к а н та м а жаксы адамдар бар. Олар 6i3 ymiH кепш ш 1кт1ц 6ipi, немесе елген сон гана барып кад)р1н бшем13, \"оулпе ед!\" дей- MÍ3. 5¡3,4¡H атамыздан апам 6ip к.ыз туды, аты — Роза. Розаны 6Í3re К,удай бере салган гой, атам енемнен кей[ц цайтыс болды, OKecÍH банка и осы кыз. Розанын аркасында бауырлары да, женгелер! де абь[ройлы болдьгц. Сонымен, бул CHCMÍ3 де Сейдшда, К^рлыгаш, Мурат, Сейш, Роза — бес балага Кудай берген к у п и ана болды. Мен бала кез1мде курсауланган шойнектен шай im in ед:м, ягни сынган шойнекп! *гем4рмен курсаулап кояды. M iH e, маган апам бэpiмiздi курсаулап устап оты ртн , нагыз уста болын коргнспн. Не норсеni байып- пен, ацьшмен баскарып, бор!м13д1 созбен емес, iciMen торбиелед4. Балалардыц оркайсысын оз орнымен уй- жай кылды. Осы апамньщ аркасында бпдщ yitiiH балала- ры: \"Э кенщ уЙ1 — акжайлау\", — дегещи ce3ÍH¡n ocTiK. Иэ, eнeлepiмiздiц осындай 6ip-6ipÍMeH сьтластыгь[ц, онегел1 OMip жолын 6Í3 де 6epiK устауга тырысамыз. \"Абысын тагу болса, ас коп\", — дегендей, шук1ршш1к, Кепбаевтардыц улкен шацырагыньщ астьшда омчрдщ ащы-тущысын 6ipre Kopin келе жатырмыз. Келшдер!м

алдымнан Kecin eTin керген жок. \"Улкен уидеи кулсе, Kimi уйдег1 езу тартады \" деп казагым айткандай, айналайын кел1ндер!м, enejtepiH салып кеткен capa жолдан адаспаидар! Hen3i, мен крйын журнаи \"жолым болган\" адаммын, улкст де, Kimici де кад1р!ме жет1п, сыйлайды, ешкайсысы кецш^мд! калдырьт керген жок, Крйныларым \"тотелеп\" алдымнан жупрш ш ы к^н д а, тебем кокке CK¡ елi жетчей калады. Жабыркасам, жаныма желеу болатын Нуржамал абысынымныц орны 6ip белек. Ал, коз коргендер \"Сейдпщанын жары\" деп, eлiмiздiн He6ip ардакты азаматгары \"Шомшаньщ жецгес)\" деп, терден орын беред1. Жогымды бардай, барымды нардай етечн осындай кайын журтымныц болганына Кудайга мын кайтара туюршппк ereM in. VU! Сейдшданыц анасындай болган тагы 6ip адам бар. Ол eHeci— Айымжан. Ио, бул Kici — Menin, шешем, 6ipaK, ол Kici Сейдшдага да шеше болды, ce6e6i, оньщ барлыксаналы OMipi осы K ¡cinin колында OTTi. KiM бы- cin, егер осындай ineittCMia болмаса, CKCVM¡'VUH уй болып кдлыптасуымыз ею галай ма ед1 деп те кейде ойлап каламын. Ол Kici тек балаларымызды гана торбиелеп койган жок, eKcyMÍ3;u де торбиелеп, е ар д г OMÍp;un ыс- тык-суыгын кеп керген, тепнде зердел1 Kici, ете акылды, сабырлы болатын. Сейдшда: \"Осы Centn шешенгин OKj-i- маганы жаксы болыпты, ойтпесе М.Тэтчер жумыссыз калатын едГ,— деп к^мжындайтын. Енд1 ол KiciniH OMip тарихына токтап Kopettin. Ертеде !<,останай — жайлау, К^.[зылорда — кыстау болган кезде ею бай дос болыпты. Bipeyi — Menin, окем Моипаяк, [<.ьчылордап])[п Ж аппасы, CKimnici — К,останайдын 1<^ыпшагы Туржан. Ею ел/пп малы коралас, cлi аралас OMip cypinTi. Соныц белпс) болар, Ka3ip де К,останайда кеп Жаппастар турады, ал Кфчзылорданын, тугелдей 6ip ауданы Шиелще К^!пшактар турады. Содан шешемнщ OKeciТуржан: \"Достыгымызтуыстыкка айналсын\",—деп Айымжан дегеп кызып он бес жасында океме o3i океп 181