Абылайханов Т. Сұрапыл жылдар

.4бы,7им.гяной 717! ын тас-талкан ет1п, туткындап, жещ спен оралган-ды. Ж ол-ж енекей ж ауы нгерлер1н у й д ь у й ш е таратады да, кырык батырмен Т ур кстан га келсе, уЙ1Н!ц ж урты ж а­ тыр, мал- жанын хан Турсын Ташкентке алып кетш тт ТеН, Е сш елд! деп ойласа керек. Ер Е сш ашуга булыгып, касындагы батырларыныц олайгысын олай, булайгысын булай лактыра бастады. Алыс-жулыс кас карайганга дей ш созылган. Б 1р уакы тта хан е с -т у с с 13, сулык жатып калады. Ертешнде оянса, кырык батыры Ес1мнщ жуз!не уш лш , карап тур екен. Басын кетерген хан: - Кеше не ¡стедм ? - дейд1 айналасына карап. - Хан ием! Жындандьщыз. - Неге байлап тастамадындар? Шамамыз келмедг - Ал, егер кырык батыр жынданса не болар едг Атка мшшдер. Барлыгымыз хан Турсынньщ жазасын тартцызамыз. - Хан ием! Ханга кара кол кетермейд1 гой. Кардыц басын кар алар жауып турып, ханньщ басын хан алар шауып турып. Арамызда С1зден баска жок. - Менш болганыма шук1р ет1цдер. Аттан! - де­ ген эм!р бойынша Ташкентке келш, кузетннлерд1 карусыздандырган соц, Ер Ес1м: - Уйыктап жаткан адамга кол жумсау маган лайык емес. Маркаска жырау, оят ана арамды! - деп буйырады. Маркаска жырау хан Турсын уйыктап жаткан белменщ есМ н серпе ашып, басын жастыктан жулып алган ханга соншалык ашу, кекпен: Ей, катаганныц хан Турсыны! К!м арамды ант урсын! Жазыксыз елд1 ец!ретш, Жер тэшрсш жатырсыц. Хан емесс!ц каскырсыц,

Кара албасты баскырсыц. Алтын такта жатсац да, Ажалы жеткен пакырсыц! Ецсегей бойлы Ер Есш Есищ е келш тур. Алгалы тур жаныцды, Шашкалы тур канынды! - деп, елещн аяктай бергенде, Есш хан жулкына тр ш : - Ей, ант аткан, айтарыц бар ма?! - деп акырды. Хан Турсын кумшжш, сейлеуге шамасы жок, биша­ ра хэлде томен карап, мщпрлеп отыр. «Зорлыктыц туб1 - корлык» болатынын ойлап улпрд1 ме, к4м бш сш. Адам болып жаратылган сон ак ел1м тшеген1 жен едт Кекке кайралган Ес1мнщ цылышы жарк етп де, оны кец дуниеге сидырмаган, мен-мен топас басын доптай домалатты. Ертешнде хэк1м Абайдьщ бабасы Сары батырга жэне Жэн1бек батырга, тагы б)р батырына хан Турсынныц уш кызын бер4п, уйленд1ру аркылы «кезек ек1, тэшр б!р, аса берсец аспакка асыласыц» деген енеген1 халкына керсетп. Эткеннщ енегесш, тэлш ш умыткан пенде- лер, мэцп жасайтынына ездерш сенд1рш, - карыс жер- де каза барын, тш п жаратушыныц кушретш, обал-сау- апты кезге ¡лмей сазайын ездерш не урпактары тартып келе жатканынан тэлш алмайтыны екшии. Содан болар, тш п хат танымайтын, окымаган эжелердщ тэшрден «куп]рш{лн<тен сацтай гор, тэубэден жацылдыра корме» деп тш ейтш г Бабасы ецсегей бойлы Ер Е с т н щ 131 сай- рап жаткан казак жершщ шыгыс еш рш е кез тастап, сол бабасын кер кылган жаяу калудыц зардабын жауы- на тш едг Неден тартынсын, багын жандырып, дацкын асырган жауынгер сарбаздары б!р жецнен кол, б1р жагадан бас шыгарып келед]. Каракерей Кабанбай, канжыгалы Бегенбай, шапы- рашты Наурызбай, б э се н т и т Малайсары, уак Баян, ке-

7171 рей Ж этб ек , Олжабай, Жасыбай, Алтыбай, Актанберд1 Есмамбет, Матай-Шенкей. Акпантай Хангелд!. Жаугаш колбасшы батырларымен талай тар жол, тайтак кешуден абыройы асып еткен1 ел есш де есюрмей келед1. Абылай хан: - Бекецнщ кау1тн ескермесек, опык жейм!з. Батыр- лар аз кол мен барып жаудыц жылкысын, жаратып отырган еэйгул1ктер1мен косып, алдымыздан шытындар. Естерш жигызбай тез кимылдау - жещ епн кепшг Аттанындар! - деп жарлык берд1. Сонымен, канатсыз уш а алмаган кус еиякты, топырлап калган торгауыттарды жайпап еткен казак колыныц тегеуршд] шабуылы Ласты, Ш ер, Жеме- нейге дей4н ерютеп, бурын-сонды болмаган ж ет сп е н аякталды. Колга тускен туткындарды эр ру белш алып, уакыт ете келе олардын урпактары казак болып кеткен4 шын. Жец!стен канаттанган казактар Жонгар-казак еогысыньщ аякталатын, сэ т п кунн4ц туып келе жатканын болжап, шешупп шабуылды Тарбагатай тауыныц кунгей бетшде мекендеп отырган хан ордасынан бастауды уйгарды. Келес! жазда Кексенпр тауынан аттанган казак эскер! Коныршэулще батыска бет алган калын аттыц 131Н керед!. - Бул негылган осынша кеп ¡з? - Рас, тепн н емес. - Муны аныктап алмай, елден узап кеткен]М)з бол- мас. М ум к4н, жау шыгар. - Жауды еткен жылы жайратпадык па? - Булардын кш дер екенш аныктауга К1М бареын? - Матай-Ш ецкей батыр барсын, жерппл. - Жарайды. Мен барайын, Дандаку атты бер1ндер, - деп кел!ст! батыр. - 1з жана - юм болса да бпден узап кеткен жок Д ос болса, онын жайын бш ерс4н. Кас болса, карацды -ЗМИЙ-

кереетш, кашып отыр да, мына туетан ет, - деп, тапсыр- ды Абылай хан. М атай-Ш ецкей батыр ¡збен б1раз суы т жур!п кезецге шыга келсе, калмактын жер кайыскан коп эекерш керед1. Кару-жарактары кунге шагылысып, ту- ларын алга оздырып, баяу жылжып барады екен. Жанай барган казак батырын кергенде шу ете туст1 де, Шецкей батырга карай бес-алтауы белшш, аттарын камшылай шауып таяп калганы сол ед1, жалт бурылган батыр каша женелд1. Артына караса, тутас кальщ эскер жердщ шан-тозацын шыгарып, еоцынан жэне ею капталдан ушке белшш, бэйге жарысына туекендей убап-шубап шауып келе жатыр. Калайда кашкынды колга тус1рмей токтамауга беюнген кугыншылардын еоцынан жэне капталдан жыра, еайларда тыгылып турган казак жаеактары олардыц туеыртынан ¡лесе куып, б!р1н-б!рше коепай, калыц шацныц пердее{мен аттан домалата берд1. Ш айкас аякталып, шац-тозац еей<лген сон ел1 денелерд1 санап керсе, калмактыц бес мыц эекер1, казактыц б!р терес^ бес жуз жауынгер! мерт болган екен. Эз аягымен баеа-кектеп, е\\пр емес, ел1м т 4леп келген жауларын жер жаетандырган казактар шеЙ1т болган сарбаздарын ару- лап, жер-анага тапеырган соц жорык жолын эр! карай жалгаетырып, Катын суды кешш етш, Кулыетайдагы Емш езеншщ бойында отырган Жоцгар ханыныц орда- еынан б)р-ак шыкты. Эткен жылдыц кегш кайтарып келед! деп, жоцгардьщ бейгам, кушр ойдагы ханы Кандыжап бейкунэ казактарды кан каксаткан талай жылгы кылмысыныц жазаеын тартып, ажалы ж етп. Осы жолы оныц Шаган ес1мд) сулу кызын кекжал Баракеултан эйелджке алган- ды. Жоцгарлар бурынды- еонды мундай маскара болып жещлген емес. Ацыракай шайкаеында жоцгар- казак согысына бетбурые экелш, тарих еахнасына шыккан 3 )03*

4 б ы л яйхям ой 7171 он тогыз жасар Абылай жиырма терт жыл аттан туспей, согысты жещспен аяктады да, шекс!з алгыска беленд1. Халыктьщ кег! кайтып, мерей) ест). «А лтау ала болса, ауыздагы кетеди> деу -а з . Кеудедег) жаратушыны умыткан бас кетед1 екен. Тутас жоцгардыц ханы болу ниетш ¡ске асыруда таянышты халыктан емес, Пекиндеп Ежен ханнан куткен хан тагыныц мурагер] Эм)рсана жер кайыскан мэнжур эскер!н бастап келд1 де, карсыластарын аскан катыгезджпен аяусыз жазалады. Кан сел боп акты. Ежен ханныц куткен{ де сол болатын. Оньщ ындынын курткан Эм)рсананын такка отыруы емес, жоцгардыц жер1 едг Ол генералдарына берген купия жарлыгында: «Жонгарды багындырганнан кей4н, оныц ек1 Т1зпн, б!р шылбырын Э м 1рсананыц колына тугел бермеймш. Кайта терт ойраттыц тайжыларын ал- ды-алдына хан етш тагайындаймын...» 1755. 29- акпан (481-бума. 3-5 бет) деген-д1. Ежен ханныц зымиян ойын бшш тусш д! ме, элде арба децгелепнен биж еркек мцщ ктшщ басын шауып жаткан мэнжур эскерлершщ жан турппгерлж зулым, кан)шерли) кандас туыстарын шоршып жаткан бастарыныц каргыстары шошытты ма, К1М бш с4н, Эм1рсана шыдап тура алмай, ез! бастап келген жендеттерш жер жастандырып, булж шыгарды. К ептщ аты кеп, канды шайкаста селд{реп калган кол астындагы жасактарын соцына шест1рген куй! кашып кетш Абылайды паналады. Эйткен) казактыц рухы биж, б !р л т берж карулы куштер1 куатты екен!н бул турмак Ежен хан да бш епн. ... Б)рак казактардыц да карулы куштер) едэу1р мыгым, оныц устш е олардыц колы Дауашыга урымтал жерде тур. 1755. 10-наурыз (481-бума, 23 бет). «...Казак сарбаздары Дауашыны жендт Казактар эжептэу]р куштг

1Л1/7Ы .7Ж АДЦ1'' ...Капр олар 1леш колдарынан шыгарып алып... ш ег4н{п кеткен... Ш абуылдауымызга мейлшше тишд]. ! 755. 9-сэу1р (483-бума, 22 бет) Ежен хан атынан Кара Дурчун деген колбасшы жапа керген ек1 мыц калмакты кеп эскерше косып, Кулжадан Аягез езеншщ етек жагындагы Лайлы су деген жерге келд1 де, Абылай ханга елнн аттандырды. Абылай хан да белдессе де, елдессе де дайын, тас-туйш болатын. Олардыц Кандыжаптыц кунын сураган талабын кабылдамады. Ек1 жак келю ш ге келды - Откенге салауат. Кун, мал дауы болмайды. Казак пен калмактыц б1р-б1рше зняны тимейдь Бейб1т катар ем1р суред!. Сырткы жауга б1рге кареы турады. Абылайга «Ижн» аты бершед1. Бул - Абылай ханныц билиш , хандыгын калмак та, кытай да мойындайды деген сез. Ею жак кек каска айгыр мен сарыбас кошкар сойып, колдарын канга ба- тырып ант бер1СТ1. Лайлы су содан бастап М амыр су деп аталатын болды. Кандыжап б)т!мшеи калмак, казак достыгыныц ор- науы казактардыц ежелы ата-мекенше келш орналасу- ына, шекараны нактылауга мумкшдш бердг Казактар Аягез езенш ен етш Алакелге, б1р шет) Зайсанга, Тарбагатай тауына карай асты. Абылай ханныц ез) де Шыцгыс, Аркат тауларына дейш келш, Орда тауын ме- кен етп . Кей!ннен Кекшетауга кешкенде Кожа кызы Зура ханымнан суйген Тогым, Косым, Ары к (шын аты Досэл1) есшд1 уш улы мен олардыц нагашылары Зура ханымныц ¡т с 1 , жет1 момынныц бас имамы Саргалдак кожа бастаган, ¡ш!нде М ухтар Эуезовтыц аталары бар Кожа ауылдарын калдырып кетт]. «...Казактар, счдер багынасыздар ма, жок па, буны ез ержтерще саламыз. Алайда ек[ жагымыз да ез шека- рамызды мшдетт) турде бер!к сактауга ти1спЬ, шекара-

/1бы .7ам хям оя 7171 ны бузып К1руге... руксат етшмейд], егер жарлыкка кулак аспасацыздар, онда, сез жок, куд'ретт] косынымызды аттандырып жазалайтын боламыз. Ол кезде екшш журмен1здер. 1755 жыл. М аусым айы 17-кун1(488 бума, 15-16 беттер). «...Егер б1зге багынуды каласаныздар, онда мшдетт! турде жан-жакты жарылкауымызда боласыздар. Егер ез алдымызга улыс болып отыра берем13 десен'здер, онда суганактык жасауга емес, шекараны тыныштыкта устауга гана хакылысыздар... 1755 жылдыц маусым айынын 29-кун1 (489-бума, 17-19 беттер). Ежен хан казактарга ез алдымызга улыс болып оты­ ра берем и десендер ез ер]ктер1ц - дей тура, Эм1рсананы сылтауратып, казак жерше баса-кектеп К1рд1. Б1рак казактар аскан ерл1к, кайсарлык керсетш , кысы-жазы шеп курып ата-мекен)н коргап калганы, артынан бейби келюшге келген! мэл!м. Сондай ауыр шайкастыц б)р1нде казактын кос ба­ тыры Ханкелд! мен Жаугаш 1756 жылы казан айын- да туткынга тускен! анык. 1756 жыл. Казан айынын З -к у т (520-бума, 13-16 б е и ер). Ел аузындагы дерекке ж упнсек, Хангелд1 батыр туткыннан босап келгенде, немерес1 Райымбек батыр эл: 18-ге толмаган ед! деп, айтылып келед!. Ендеше, Райымбек батырдыц туган жылы 1736 жылдыц ар жак бер жагы болмак. Ал, жаз- баларда Райымбек батырдыц туган жылы ]706 жыл деп керсетш ш , 300 жылдыгын атап етт1к. Казак жерйнц шекарасын бер1к устау кажеттинпнен жоцгарлардан босатылган жерлерге казактардыц кеппп барып коныстануы туралы. Абылай ханныц эм1р] бой- ынша казактар шыгыска багыт алып, ез мекендер1не коныстанып жатты. Жонгар жойылды, мэнжурмен бейб4т катар е м 4р суру, сауда катынасын жолга кою тура-

С М Ч //& Д 7 лы б т м жасалды, демек халыкка шыгыстан кауш жок. Сондыктан Бухар жырау Абак керейдщ кеппн токтатпай, он сапар тыеп, есиетш айтып, арыздасып, коштасып кайтып кеттг Ал, Абак керей) Зайсан, Алтай, Сауырга барып коныстанды. Ол кезде Шыцжацда (Жаца елкеде) экшшыик орталык екшш! Пекин аталган Жонгар аста- насы Кулжа каласы мен Кандыжап б т м !м е н карайлас салынган Тарбагатайдыц кун гей батысындагы Ш эуешек каласы едг Ал, Алтайда эк!мпнлж орталык жок болатын. Абак керей! суы тунык, шоб1 ш уйпн, жазы жэннат, кысы жэйл! Алутай (Аюлы тау) елкесш де ынтымакты т!рннл^ етш, канат жайды. Байтал кулындап, тайын- ша бузаулап, мал басы каулап еск ен 4мен катар, С е ­ мей, Э скем ен б е ю т с т е р ш салган ак патша ук:м етш 4н озбырлыгынан ыгыскан туыс-жегжаттар кун кору камымен паналап келш, адам санын арттырып ж)берд]. Абак керейдщ батысында - жоцгар калмактары. Олар- ды кара тартып Абактан б)р жыл бурын 1ле айналып келген он тер т сумыл Ед<л калмактары (торгауыттар), будда дшш кабылдаган кыргыздар, жанаса кеинп Тарбагатай тауына коныстанган наймандар. Шыгыс жагында - уранкайлар. Мал басыныц каулап есу1 шурайлы ер:ске таласуды тудырды. Керейлер Ерт1ст1 ерлеп, кезшде Абылай хан сауда орталыгы етпек болган Еб)нер келше дейж, улан-байтак жерге шашы- рай конса да мал-жанныц есу1не орай тарлыгы бш!нд1. Эрюм езш1кш жен деп бшетш дагды бейгам т!рлжтщ шыркын бузатын дау-жанжалды ж иы етш Ж1берд1. Алтайдан Тибет тауына дейш, Алтайдан Тынык мухитка дейш аралыкты мекен еткен калмактардын саны да, куаты да казактардан басым болатын. Б 4рак Алтайдыц казактын ежелп ата-м ек ет екенш б!л)п мойындагандьщтан, Кандыжап б т м ш д е берыген антка адалдыктарынан, оньщ уетш е Абылай ханныц айбаты-

у4бы лям лммое 717! нан алты -ж еч жыл ундемеген калмактар не орыска, не кытайга, не калмакка, не казакка багынбайтын аралык Абак керейдщ тэуелс1зд!пне кудшпен карады. - Сендер К1мс1ндер, елсщдер ме? Э лде кашып журген уры-кары, каракшысындар ма? Жендер1щн айтындар. Дау-шардан эбден запы болдык. - EÎ3 А бак керей деген елм13. - KiMre багынаеындар, юм баскарады? - Кудайдан баска ешк1мгс багынбаймыз, жеке-дара елмп. Билер1М1з бар. Солар баскарады. - Билер1нде патша берген куэлж бар ма? - Бид1 халык сайлайды. Елшшщ 6 ipi мырс етш кулдг - Эткен жылы урыны устап би!не алып барган едш, би домбырасын алып, куй тарта бастады. Куй аркылы ой толгайтын шыгар деп, эдеп сактап отырмыз. Байыптап тьщдасак: «Тансацшы, тансаншы, апыр-ау, танып кет» деп, сарнап тур. Урымыз бастапкы жауабынан айнып, танып кетп. Билер1 - куйш1, - дед!. - Ел болсандар терелер1нд1 керсет1ндер, тшдесейш. T ep eci3 ел, те б е с13 жер болмайды. Билер!нде эдшдш жок, 6 ip бармагы 1шшде. Сондыктан бил1ктер1 журмейд1. Эдшд1к жок жерде тыныштык, береке-б!рл!к жок Б!р!нд! 6ipiH баскара алмайсындар. Жеке ел екендерщ рас болса терелер1НД1корсет)ндер, бул - 6 ipiHLui шарт. Ел болсандар, кайдан келд)цдер, - сол жакка кепндер, елдер1нд) тауып алындар. Буч - екшпн шарт. Белмаса 6 i3re багынып, коластымызга енес1ндер, 6i3re карайсындар. Бул - унпнпп шарт. Осы уш шарттыц 6ipiH тандандар. Орындау бол- маса, турыеатын жерд1 атандар деп катан талап койды. Елдщ иг! жаксылары бас косып акылдасты. - Kepi кешш бара алмаймыз. Барган куннщ озшде

СГЯ4/7Л/.7ЖМЙД<4Р кандай жер тиетш1 белпс!з. Ац патша бек!н4стер салып, ер1ст! тарылтып жатыр. Бек1н{стерд!ц мацайына мал жаюуга руксат етпеген! былай турсын, жакындатпайтын кер1нед1. Ал, керш 4лердщ б 1р1нщ коластына карасак, К1рменщ кезтуртк) кун) карац. Ортак епзден оцаша бузау артьщ. Ш убартауда отырган Обшмэмбетулы Эбшпей1з ханнан таре сурайьщ. Ел он ею атага толганда торе алып, белппп, отау болып шыгатын ежелг! зац. Он ек! атага толдьщ. Сонымен Абак керейдщ 12 атасынан 12 адам ел анасын ортага алып, атшы, косшы, казашы бар, жиыны елу адамды бастап Жэнтекей Тауасар батыр (эр1 би) Шубартауды мекендеп отырган Эб1лпей!з ханныц ордасына келген-дг Елдщ амандыгын, жер, су жагдайын сурап, келген буйымтайларын бшген соц: - Он ею атага толсандар, торе сурагандарыц жен, олар юмдер? - деп сурады ЭбшпеЙ1з. Сол с э т п кутш турган А бак керейше жататын 12 ру- дан 12 адам руларыныц атын атап, ел анасыныц омырау- ын т с к е п , б1ршен кейш б1р1 етт1. - Жэнтекей, жэдж, каракас, молкы, ител1, мерют, шимойын, жастабан, шубарайгыр, шерупн, кунсадак, Култайболат. - Бэйб1ше, - дед1 хан, - осы алдымыздан еткен он ек! атаныц он еюс1 де б 1р курсактан ба? - «Жер корыган хан, ер корыган эйел оцбас», - деп, кыска жауап бердг Бул - аналары белек болганымен, б1р юнджтен деген сез. Алтай жерш корыган калмак ханда- рына деген журек кыжылын бшд1рдг - Улым елш кезтуртюден куткарса, менде не ар­ ман. С е п з улдыц ¡ппнен б 1реу! кещ лдерщ нен шыгар, - дед! Э б ш п етз. Ханныц казак жолымен куда тусш алган ханымы - К1ш 4 ж уздщ ханы Эб1лхайырдыц улы Нуралыныц цызы А й к ум 4с. А йкум ю ханымнан Бобы,

/¡б м .м м л а м о з 7171 Гадай, Агадай ес!мд! уш ул. Еюнш! ханымы - эмецгерлж жолымен алган калмак ханы Кандыжаптыц кызы Шаган. Барак еултаннан ею жасар Канкожа ес1мд1 улымен жес1р калган-ды. Шаган ханым Эбшпей1зге тиерде ею турл1 шарт койган болатын. - BipiHmi - мен ханньщ кызымын, токал емее, бэйбнпе орнында устайсыц. Цанкожа - Шыцгысханныц урна^ы, ез нэс}л4ц, белбалам деп санайсыц. Хандык орныцды Канкожага беретш болсац гана мен сенд1кп!н, - деген. Казак халкын бодан, куч етпек болган отарлаушы жауга кареы кан майданда еогыетыц таукыметш 6ipre бел!скен карулае жауынгер доеы, аталары Сыгайханнан коеылатын, api туыеы Барактыц жес1р1н кацгытбай, ж етш ш жылатпауга беюнген Э бш пей1з Шаган ханымныц койган шарттарын кабыл алып, орындауга сез берген-д1. Шаган ханымнан Жолшы ес1МД1 ул еуйд]. Ушшш) ханымы - кыргыз манабыныц кызы Тумардан Кегедай (шын аты Кектепай), Жабагы, Сэмен дуниеге келд!. Жиыны ееп з улдыц 6ipeytH тандап алуга, бакылап, еыннан етю зуге 6 tp ай уакыт к е п t. Алдыцгы ек1 ханым­ нан туган балалар ержет!п кеткен. Ал, Тумар ханымнан Кегедай 7-де, Сэмен 5-те, Жабагы 3-те. Сыншылар ойла- нып журш Тумар ханымд4кше келее, Кегедай ею miciH eK¡ жагына алып, шалкасынан уйьщтап жатыр екен. - Кудай тшеу!м!зд! берд!. Мына Кегедай кушагы кец, MeñipiMi мол, кепшш болатын Typt бар. Ханныц меЙ1р!мд1, кайырымды болганы халыктыц бакыты. Оныц ует1не еэби уя бузбайды. Акылдан шыкпайды, - деп, Кегедайды тацдады да, жет1 жасар Кегедай он ею Абак керейдщ ханы болып, оларды керш 1лердщ туртнепнен куткарды. Дегенмен баланыц аты бала, анасын, бауырларын сагынып, хан басымен кыцкылдай берген соц, муныц тубш узбесек болмас деген токтамга

СУЯ1/7Л/,7 ЖААV,Л /' келген керейдщ билер1 б!р жылдан соц Ш убартауга тагы да келд!. - Кегедайды маукын бассын деп алып келд1к, ел иес1, хан басымен ата-анасын, бауырларын сагынган кынкылы жанга батты, - деп, ханга баяндай келш, бауы- ры Сэменд! коса бере туруды етшд1. - У акы т ете е с К1рер, б 1зге де бауыр баскан соц Сэменд! кайтарамыз. Каласа, агасына суйеу болар, - дест!. ЭбшпеЙ1з узак ойланып: - Кегедайдыц ек{ бауыры - Сэмен, Ж абагыга косып, анасы Тумар ханымды да кеш1р!п алыцдар. Цынкыл- сыцкылмен ескен бала ел иес1 болып жарытпас, - дед:. - Алдияр, аумалы-текпел4 уакыттын зардабынан оку-токудан макурым калдык. Молла жок, елген1М1з жа- назасыз. Балаларымыздыц егус!з, сундетс!з журу{ етек алып барады. Осы жагынан да колушын берсещз. Алые каладан калап экелген молдамыз кенд1ге алмай кашып кетедг К ептщ б 4р тш еп осы. Э бш пей 4з хан халык Т1лепн орындап, Тумар ханым­ ды балаларымен, эу баста ханымга ¡лесш келген тер к 4н! - он уй кыргызга он уй кожаны косып, Абак елше кеш!р4п берш, шекс13 риза етт1 де алгыска белендг 1783 жылы ЭбшпеЙ13 хан кайтыс болды. Ол наукастанып жа- тып, будан он неше жыл бурын Шаган ханымга берген сез1н ес!не алды жэне бакилык болып кеткен жагдайда хандык, тацба мен куэлш кужаттарды Кегедайдан алып, Канкожага беруд! есиет етт!. Осиет орындалды. Соны- мен Абак керейдщ тэуелс)з хандык дэу1р4 12 жылдай гумыр сур!п барып токтады. Керш! калмактар сол баягы эуенше баскан соц, 18 жасар Кегедай хандык тацба сурап Пекинге барып, Ежен ханга жолыккан едг Мэн-жайга каныккан соц ол: - Жеке хандык болуга халкыцныц саны жетпейд].

/1бм,7ядхымое 7171 Княздык дэреже лайык. Мекендеп отырган жерлерщ картага туспеген. Сондыцтан, ол жер б1здж!, одактас княздык боласындар. Эздер1нд) ездерщ баскарып, Пекинге тете карайсындар да, жылына 81 ат б е р т турасындар, - дед). М энжур ук1метше 1861 жылга дейш сарынокталы 81 ат берш туртан одактас княздык дэу1р4 басталды. Со- нымен б!рге А бак ел1 де нокталанды. Ь егедайта тун (князь) деген атак берш, колына - гауЬардан кос кез, жиылмалы танба устатып кайтарды. Абак ел) кандас туыстарынан 1ргес1 бел!нсе де, езара катынасуы, барып-келу1 1934 жылга дейш узшген жок. Шек койылмады. 1881 жылгы Петербург б1т4м1 бойын- ша халы к кай жакта боламын десе, ержт) болды. 1916 жылгы кетер!л1С, 1919 жылдардагы согыс пен аштык жэне кызыл империяныц нэс1лд!к кугын- сургш !, 1928 жылдары халыкты зорлап колхоздастыру орта шаруаларды тап ретшде жойды. Соныц салдары- нан уш миллион казакты жалмаган аштык, Кызыл табан шубырынды казактардьщ ата-конысын, мал-мулкш та- стап, жан саугалап, кара бастарын, урпактарын сактау уш ш 6ет1 ауган жакка босып кетуш е мэжбур етп . Сол боскындардьщ б)р бел ¡г) жан саугалап, А бак керейш па- налап, пр1 калганын умытуга болмайды. Ауылдардыц шашырап конуын пайдаланып, азаматтардьщ сапарлап кетуш андып бшген жау керин ауылдын жылкысын куып, алып кетпек болады. - Аттан! Аттан! - деген урейл! дауыс зэрен! ушырып тыныштьщты бузды. Ауылдыц уш Ж1ПТ1 мен жылкысын алдырган ауылдыц бес азаматын ерткен Кегедай барым- ташыларды куып жегш, айкаса кетед1. Ак сойылдар найзагайдай жаркылдап аяусыз сштенгенд!ктен шарт-шурт дыбыстарга айгай-уйгай жэне шапкан жылкылардыц дуб4р1, К1сшеу1 коеылып,

азан-казан, у-ш у жер-кект! п п р е н тш Ж1берд1. Жаудыц ек1 адамын аттан Tycipm, калгандарын сойылдап, куып тастаган соц, жылкыларды жинап, шып-шыргасын шыгармай айырып алып калган Кегедай оц п зео н е шокпар тиш, ауыр жаракат алганын ет кызуымен ацгармапты. Елемеген ауру аскынып, ажал боп жабысты да, 6ip жылдан соц Кегедай цаза болды. HeciHeH айрылган елдщ цайгыдан кабыргалары кайысты. Кез жастарын тегш, кущренш жоктау айтып, курметпен бейи басына ескертк1ш тургызды. Содан 6epi ext гасыр етсе де, жер мен елд! мекен Кегедай атымен аталып келедг Билжке ие болган атка мшерлер елд1 мекеннщ атын ез ыцгайына карай канша рет езгертсе де халык журепнде сакталган курмет пен суйюпеншш1кт4 жеце алмады. Пекинге тете, тжелей байланыс, катынас жасап келген Кегедайдыц казасына мэн берш, кещл белмегенше карап, Ежен хан Кегедайды жат санаганын архив деректершен б ¡луге бо- лады. Кылмыска тиым болу ушш Кегедайдыц казасына себеп болган каракшыларды жазалауга эскер сураган Кегедайдыц lHio Сэмен етшншн катан тойтарып, ара- ласпайтындарын мэл!мдед1. )823 жыл. Акпан айыныц 6-кун1 (49-бума, 22 бет). Абак елшщ алгысы мен курметше беленген Кегедайга арналган жоктаулар узак жылдар ел есшде сакталып, урпактан урпакка саркыла б)зге жеткен1 - Кегедай бакилык болганда сексен жет) жастагы Нурбала атты эжейдщ жоктауы: Ж епсш де бас болган, Жетел1, дегдар карагым. EipiH ала кермеген Абактыц кулл[ жаранын. Куты едщ ел)цнщ, Сайып кыран сарбазым. Кеш едщ таусылмас

/1бы.7<лЬгыноб 7! 71 Акыл, айла шараньщ. Кайгынын батып куйш1, От болып жанып барамын. Асырган жебеп ел сагын, Жандырган демеп ер багын, Эпирд1-ау, тэц!р1м, кеп керш Абактын жанган шырагын! Сол б1р жылдары казак хандары - Уэл1 де, Бекей де жэне олардыц орнын баскан ел иелер1 б!ршен соц б1р1 кайтыс болтаны зерттеу ецбектершен тыс калып келед!. Уэл1нщ улкен улы Абайдолланын, ¡ншер! Досэлш щ (Арык), Абылай хан немерес1 Алтынеары Тотымулыныц, кшн жуз ханы Эбшхайырдыц улы Нурэлшщ жэне баскалардыц татдыры жумбак. Ел иелер! ом1рден озган соц отаршылар казак жерш баса-кектеп кушпен де, ай- лалы еаясатпен де басып ала бастады. Кегедайдыц орнына мурагерлж жолмен 26 жа­ сар улкен улы Эжыны ( 1807- 1877) татайындады. 44 жыл княздык орында отырып, кайтыс болганда, ор­ нын улы Щасымхан ( 1834- 1890), одан кейш Жешсхан ( 1863- 1912) мурагерлж егп . Ж ещсханныц 61р!нш1 ха нымы - Калимадан Сэду, Элен (шын аты Элмухаммед) - ек1 ул. Ек1нш) ханымы - Кексеген бидщ туыеы Этелбай балуанныц кызы Метке ханымнан Шарыпхан, Шэймерден, Шэйсултан - уш ул. Шыцгысхан урпактары мурагерлж жолмен билжт4жалгастырып келген. 1640 жылы билнсг! колдарына алган мэнжурлердщ тш ш де казак, калмак сездер1 кеп, б 4р миллион мэнчиц (мэнжур) ултынан шыккан билеушшердщ, жарты мил­ лиард кытайды ашса алаканында, жумса жудырыгында устап келген билиш 1911 жылы Сун Ж еуц Ш ац (Су- нятсын) бастаган Чинхай тецкерю) жойып, орнына демократиялык багыт уетаган Жунха - Минго ук!мет! келген болатын. 1912 жылы букш кытайлык курылтай

С УЯ4//АЬ7 ДЫ/МИЛ шацырылып. Пекинге тете карайтын Абак керей княздыгыныц атынан Закария мен Баймолда кагынасты. Князь Жещсхан кайтыс болган-ды. Жаца укш ет улттар тенд!п, ез4н-ез4 баскару кукыгы туралы жана устаным неыз4нде Абак керейш тэуел сп , тен кукыкта, одактас хандык деп жариялап, ханы (уацы) халыктьщ сайлауы аркылы койылатын болсын деп шешть Б1рак хандыкка белшш шыгуга деш нп ержт)лж туралы сез козгалмады. С1рэ, бул оган руксат еттм еи п н ш бмд1рсе керек. Эзш ез1 баскаруга, армия устауына, мекендеген жерше иелж етуге жэне оны коргауга, шет хандыктар мен сауда, мэдени катынастар жасауга тэуелсндж алуы Абак елшщ тынысын кенейтт). Хандык мэнсап пен хандык шен-шекпенге коса, танбасын да алып келген уэкшдер курылтай шепнмш жетк131п, Абак керей билер1 хан сайлауын етюзген кезде орталык укш еттщ уэк1л: Би Шыц Шэй катысты. Экес1 Жещсхан гуцге (князьга) хатшы болып, ел ¡он е ерте араласкан, окыган б1л1м-б!л1ктш1п бар, Жен1сханньщ 23 жасар ортаншы улы Элм ухам м ед (Элен) он ею ата керейдщ хальщ сайлаган тунгыш эр! сонгы ханы болды. Т эуелоз хандык мэртебесш зор куаныш, шаттыкпен тойлаган хальщ масайраган мактанышпен уыгын атты адам кадайтын 12 канат ак орданы экелш Сауырдьщ саршокы биlгiнiц бауырына тж тг Элен уан (Элмухаммед хан) Кекшетаудан м угатм алдь[рып мектеп ашып, мепнт салып, оку-агарту 1сш жолга коюды бастады. Епи, мал шаруашылыгын да- мытып, халыктьщ турмыс-т1рппл1пн жаксарту, бейб]т ем!рд! камтамасыз етуд! колга алды. !н1с{ Ш арыпханды Зайсан каласындагы мектепке окуга ж!берд]. Ш арыпханньщ алгыр, зеректпип, ынта- лы енбеккерл!Г1 аз уацыт шпнде орыс тш ш жет!к б1луше, гылымньщ эр саласына кызыга карауына неыз бол-

/% бьм ам хин об 7171 ды. Ол Шокан, Абай аталарыныц, Алаш арыстарыныц шыгармаларын кумарта окып, ерте есейд1. Шокан атасыныц «Халык кемелденш, керкейу1 ушш ец ал- дымен азаттык пен бШм керек» деп кулл1 адамзатка ортак жол сштер данышпандык кагидасымен танысты. Шоканньщ досы Н.М.Ядринцов жазган: «Шокан казактыц озык, улттык салт-дэстур'н сактай отырып, оны еуропалык агартушылыкпен уштастыруды армандады», - деген ой- толгамына ущлд1. Алаш арыстарыныц саяси кушке айналып, ак патшаныц шектен аскан озбыр, отарлау саясатына карсы тэуелс1зд1к алуга умтылган ерлж куресш 4ц жэне халыктыц надандыгын жою жолындагы арпалысыныц куэс1 болды. Б1ршш1 дуниежуз1л!к согыс орт1нщ шар- пуы, казактардыц бауыр ет! - балаларын майданныц кара жумысына Ж1бермейм13 деп, канды кыргынга тап болып, ата-мекендершен кашып, босып жургенш корд1. Семей каласына барып, - окуын жалгастыру мумкш болмаган соц ауылына кайтып келген-д1. Кезшде Жецюхан гуц зерек бала Баймолданы жаттыц Т1лш уйрен!п, сырын, гылымын бшш келуге Пекинге окуга Ж1берген болатын. Ол озше жуктелген м ш дегп абыроймен орындап, ек] жакта да беделд1 журт тыцдап, санасатын танымал тулга болуга колы жеткен1н корген Шарыпхан кеп эцпмелееш , тын мэл1мет естш , ой-еана кокжиег4 кеци туекен. Ата-бабасын ардактап, аялап, кайран елш калай керкейтемш деген ол Баймолда- мен акылдаеа келш Ур1мж4 каласында мацгул, казак, кыргыз мэдениет орталыгын, м угал тдер дайындай- тын мектеп ашу кажеттшМн тусшд1. Казак, кыргызга Караганда мацгулдарга кеб1рек сен1ммен карайтын елке бастыгы Яц-зы-шинге мацгулдарды бетке устап, 21 сумын кара калмактыц иес! Карашардыц ханы, 14 сумын Торгауыттыц иес4 кобыктагы Шын уац, Ерен

кабыргадагы Сары уац, Бэйпктег! Мижин уан, бук!л казак атынан Элен уацныц хандык тацбалары басылган етшпп-суранысын мол сыйльщ, тарту-таралгымен ажарлап, ¡стщ туйш ш шешуде тапкырлыгы калауын тауып, карды жандыргандай болды. Эрб1р ханга ¡стщ мэн-жайын тус1нд!рш, сураныска хандык танбаларын бастыруга канша куш-ж1гер, канша уакыт жумсалганын кезбен кермеген сене коймас. «Куйген ауыз урлеп 1шед1», «аш пэледен каш пэле» дегендей, жаца бастамага урке караган хандар кездер! жетш, еенбей турып танбаларын баспай сергелденге аз салган жок. Карашардын ханы тацбасын баскысы келмей, жалтармак болып ыргасып отырганда, Баймолда мен Шарыпханга карап: - Осы екеущпдщ кайсыцыз улкенс1з? - деп сурады. Шарыпхан жорта тусшбеген сынай танытып: - Цай улкенд1 айтып отырсыз? «!сек койдыц жасы улкен, токты койдьщ басы улкен»,-дейдг Шарыпханньщ тоцкершген казандай басына карап, калмактыц ханы жас бала оз)н тежей алмай сакылдап кулш Ж1берген-Д1. Оныц кулюсше баскалар косыла кулш, сактык, богде ой естен шыгып, отырыстагы эцпмеге жылы шырай К1рд1, хан Шарыпханньщ отшпшне тацбасын басып берген ед1. Шыцжац олкес1нщ орталыгы Урниж) каласында мацгул, Казак, кыргыз мэдени орталыгы курылып, мектеп ашы- луы Шыцжац ем1ршдеп аса ¡р! тарихи окига болганы анык. Халыктьщ тарихи белеске котершуше мурындык болган жэне ¡ске асыруда керсеткен табандылыгы мен ерл)гш туган халкы умыткан емес. Шарыпханньщ халкына деген жанашырлык ецбегш, шекс!з суЙ!спенш)Л1пн елж1рей, курсше отырып еске алатын ардагерлер арамызда бар.

/(бьмамАгянои 7171 Шарыпхан ез1 ашцан мектепке окуга туеш, бш!м алуды жалгастырды. 191! жыл тецкер1ске дейш бар-жогы б1р миллион мэнжур Т1Л! мангул эрп!мен жазылып, мемлекет Т1Л! са- налса да, жарты миллиард кытай халкыныц кепт1г!не бай- ланысты кытай тин шурш[т тшше мшгее!п, косарланып журетш-д1. Тецкер1стен кешн кытай тш1 ¡лгер! озды да, шурш!т тш1 екшш! орынга сыртыи, болашаты булдыр бо- латыны бшше бастады. Калмак пл!н балалармен ойнап журш-ак уйренш алтан Шарыпхан кытай тшш ездишен менгере алмайтынын бшдт Казак, калмак тшдершщ сейлем курылысы б1рдей, эр! коп сездер[ ортак. Ал, кытай Т1Л! мулде баска. Эуезд1 Т1Л. Сездерш)н кеб! б^p, ею буынды. Уш буынды сездер аз. Сездщ магынасын дауысты кубылту аркылы бщщред1. Мысалы «да» деген еез дауыс ыргагына байланысты жет) турл! магына беред1. Сондыктан жет1 турл1 тац бам ен танбалап окуга мэжбур. Эр!ппен жазып тусшд1ру мумкш емес. Б1р танба б1р, не ею, не уш буынга сэйкес келгендштен, эршпен жазылган сезд! тацба аркылы жазсацыз баскаша болып шыгады. Мысалы, Горькийд! танба аркылы жазса, Го.гор жи болып кетедг Шьщгысханнын бала кез!ндеп Тем1ршыц деген ec^м^ Темужин болып жазылып жур. Жалпы тацба саны 50 мыцнан асканмен, кунделжт! прлпсге жазып-сызуга 2 мыцы жететш кершед!. Ша­ рыпхан киналганына карамай, кажымас кайратпен эуезд1 тшд! мецгеруге кабшет1 жетп. 24 жасында Ш щпл ауданыныц ЭК1М! болып, зорлык-зомбылык, урлы к, епр!кт] тыйып, халыктыц бейб!т Т1рш!лш етуше камкорлык жасаган суЙ1кт), эдш басшы елдщ уйткь[еы бола 61ЛД1. Ол кезде мемлекет те куш ала бастаган- ды. Абак хандыгына тиюпегенмен, 1ле, Тарбагатай аймагына укеас Алтай аймагы курылып, ол аймактын эк!М! (генерал губернаторы) болып Шарыпхан Кегедаев

тагайындалды. Бул билжке Шарыпхан ата данкы, мурагерлж жолмен емес, халыктьщ алгысын алып, суй1спенш1л)г1не белещцрген енегел! тэрбие, ерлж ецбепнщ аркасында келген болатын. Атасы Кегедай туралы эженщ жоктауында айтылган. «Жетел], дегдар, карагым, б!рш ала кермеген Абактьщ кулл1 жараньщ. Асырган жебеп ел сагын, жандырган демеп ер багын» деген енеге Шарыпхан уппн айсыз карацгы тунде ада- стырмас тем)рказыц жулдызындай жол нускап туратын. Салт атпен узак жолда келе жатканда оккагары Телеу: - Шака, с)3 хэк!м Абай оки алмаган Киясбайдьщ жазуый окып, жазатын болдыцыз. С)здщ дэрежещз хэюмнен жогары болган болды гой? - деп сезге, эцпмеге тарткан. Жорта жынды, кулд!рг). ерке Киясбайдьщ жазуын кэюм Абайдын оки алмаганы рас. Уй толы конактар эцг!мелесш отырган кезде сезден сез туып, конактардын б!р1 Киясбайга карап: - Киясбай! Хат танисьщ ба? - деп сураган. - Эрине, хат танымай не болыпты. - Орысша ма, элде арабша ма? - Оларды негылушы един. Эз жазуым ез1ме жетедг - Ол кандай жазу, жазып керсетпп. Киясбай саспай кагаз, карындаш сурап алып. ак кагаздьщ бет4не ирек, узын сызык сызып керсетедг Цолдан колга ауыскан кагаздагы жазуды окуга отыргандардын ешкайсысыныц сауаты жетпей: - Танымадьщ. Озщ окып бернп, - деп, Киясбайга карайды. - Абай ага! (лз окып бер1Щзпп, - д е й т Киясбай. Кагазга ун)лген Абай: - Мен де тани алмадым, буп не деген сез? - дедь - Бэл1, Абай ага, жет1 журттьщ тшш бшед! деп дэрштеген С1з де окып, танымасаныз не дауа!

^бьмамламж 7171 - Бул - кек бука деген сез. Жазудагы мына ирек сызык кек буканыц котанга бара жаткандагы дэретшщ 131 емес пе, - дегенде отыргандар ду етш кулш Ж1берд1. Кайсы б1р! Киясбайды сегш жатыр. Абай сабырмен: - Муныц ешкандай кулкю1 жок. Ац-кусты , терт тул1к малды ¡31 бойынша аныктаймыз. Адамзат ерте заманда б1р-б4рнмен турл1 тацба-белгшермен хабарла- сып, тусш1скен. Абак керейдщ терес1 Кегедай кайтыс болып, ашудан кандары кайнаган керейлер найман- дарды шауып алуга аттарын жаратып, каруланып жатканын керген Акбурым ханым теркш!не шытца орап, ук1Н1ц канатын, туйшген Ж1П, кем1рд1 орап берш Ж1берген екен. Наймандар осы уш турл1 затка карап: «Укщей ушып, жштей тас-туйш болмасандар, кем1рлерщ калады» деген хабарды туйешген-д1. Осы уацытка дейш эр рудыц ез тацбасы бар. Наймандар шем1ш - «о», керей ашамай - «х», аргын кез - «е», бура босага - «п», торе «т» - «ш» сиякты ез тацбаларын колданып келед1. Бул кек буканьщ тацбасы болса, оныц ешкандай сэкетпп жок, - деп, Киясбайдын тапкырлыгына мэз болды. Абай тапкыр еезге кешл ау- дарып, риза болушы ед1. Оз1 де бала кезшен суырып- салма акын болганы шын. ! 3 жасар кезшде кайын ата­ сы эр1 нагашысы - Алшынбайдыц уйш е еэлем берш келсе, терде отырган терт-бее конактыц б1р1: - Пай, пай, сэлемшщ езш эндетш баптауын-ай! - дегенде, екшин конак: - Ил-кезден сацтасын, кемей1 булкшдеп, б1зге тар- тып, Кунанбайга тартпауын-ай! - деп бола бергенде, ушшинс1: - Элден-ак токты кошкар сек1лд1 устьбасын калын туктщ каптауын-ай! - деген екен. Тертшинден бурын Абай: - Эттеген-ай, эу баста кыздарын узатканда, барлыгы

( УЛ1/7ЛЛ7 косыла жамырап тукт! бала таппа деп айтпауын-ай! - д ей т киыстырып. 1ргеге бурылып ецкейген Алшынбай: - Ал, ушеуще - б1р сый табак, - деген екен. Абайдын суырыпсалма акындыгына танкалып журген уездщ ¿с журпзуш!С) Омарбек Оспанов бас коскан энпме устшде каска басын сипап кулш: - Абай ага, аргы бабацыз Сары батыр иыгынан садак, колынан найза, бел:нен кылыш туспеген, ем1р1 ат устшде еткен жауынгер болды. Батырына риза болган_ер Ес1мхан хан Турсынныц кызына уйлещцрш, батырдьщ урпактары оздерге Шынгысханныц канын араластырганы жалпак журтка аян. Мумкш, содан да шыгар, Кунекецнщ ез! де жау тус1рг]ш батыр болуы. С ¡зге акындык кай жактан дарыды? - деп сурайды. Есер суракка ду ете тускендердщ б1р1: - Абай ага, мына таз ж епсп рдг Осы тазды сонша неге еркелете з, «ер1кт4 ауызга бер1кт1 бас сияды» деген осы шыгар, - деген. Не б1р кыныр, кисык суракка бай- ыппен жауап беруден жалыкпайтын устаз: - Онер, бппм - жаратушы Алланыц адам баласына берген сыйы. Бурынгы ата-бабамыз тек атысып, шабысып гумыр кешт) деу - кате. Сонау Шыцгысхан заманыныц «Аксак кулан» куйш алып, тындашы, гажап емес пе? Кешеп Абылай хан, Наурызбай, Дэулеткерей шыгарган куйлерг ага султан Шьщгыстьщ баласы Цозыкенш «Сырымбет», «Кайран кекем» эндер1 керемет кой. Цыргыздардан Ке- несары, Наурызбайдын кунын талап еткен Тезек торе ту­ ралы баяндайын. Кун сураган Тезек тореге кыргыздын атакты Шабдан Манабы: - Елдест1ру - елпнден, жауластыру - жаушы- Дан. Ер Ес1м, Эз Тэуке тусында олардьщ коластында казакпен б1р болдык. Абылай хан - бпдщ де ханымыз

/1 б ь п ай .м м « ю 7171 деп мойындаганымыз да рас, тесекте басымыз, тескейде малымыз косылган егп елдщ дурде араз болганы жанга батады. Кун сурагандарыц жен. Кун берейж. Ею елдщ татуласуы тойга улассын. Аттарын бэйгеден келсш. Балуанын балуанымды жыксын. Акынын акынымды жецсш, - деген жауап алган сон, Тезек тере Жет!судын барлык акындарын жинап, олардьщ эр кайсысымен же- ке-жеке e3i айтысып, сыннан етк!зш барып Суй1нбайга токтаган. Суйшбай кыргыздьщ Катаган акынын жещп, ат бэйгеден келш, Тезек теренщ немере imci Сергазы кыргыздьщ балуанын жыгып, хан Кене мен Ер Науанньщ кунын алган Тезек теренщ Теретай ханымга уйлен!п кайтканы ел есшде. 22 жасында гылыми жет!стпггер1 элем галымдарын мойындатып, танкалдырган Шокан - МЭЩ1Л1К мактанышымыз. Адам адамды, халык халыкты тусшу1 - nrinm кайнары. Батырлар мен олардьщ урпактары енер-бпнмнен макурым деу - княнат. Нагашыларым - найманньщ атакты акындары Сары- бай, Актайлак, аргынньщ Шаншары. Жалпы, казактьщ 6ip ауыз елен киыстырмайтыны жок, акын хальщ, тект). бекзат ел. Сол елдщ улы болган сон, калай акын бол- майын. Омашты еркелетш сыйлайтыным - аса бпймд1, окымысты азамат. Орыстьщ мен-мен деген ульщтарын мойындатып, уез басшыларыньщ 6ipi болып жур, - деп берген жауабы ел ау ;ында. Абай кандай сурак болмасын. оныц жауабын барынша тусшд1рш отырган, кателж тусшбеуден туады. Телеуд1ц Кияебай, Абай туралы сез козгауы, осы окигаларды еске туор дь Шарыпхан: - Эй, Телеу-ай, ел с е т тентек деп бекер айтпайды ау! Кытайдын жазуы мен Киясбайдын жазуы кайдан б1рдей болсын. Сол жазу-сызудьщ аркасында кытайлар бес мын жылдык тарнхын, тшш, дшш, дэстурш сактап келед!. Апнынмен улап, кул етпек болган агылшындарга, арагын аркалаган орыстарга да, француз бен нем1стерге

L УУ-ИУУМ/У де, мынкол казацтарга да, шагын аралдьщ шакар улдары - жапондарга да бой бермей, кайта оларды кытай erin cinipin жаткан жок па? Жазуы, тарихы бар ел кемелден- бесе кемшейдг Бул - данышпан Шокан мен кемецгер Абайдыц есиеп, оны 1ске асыру перзентт!к парызымыз. Эз анамызды суйем)з, баска аналарды курметтейм!з. Кэкш Абайдан астьщыз деущ - астамшылык. Менщ Ktci болуым Абай атамыздыц рухы, шапагаты деп 61л Абай елшен келген Телеугазы агамыз Элен уацмен Т1зе косып, аштыктан шубырган казагына Абак керейдщ пана болу- ын уйымдастырып, ажалдан арашалап алып калудьщ сыртьЩда, олардыц ел катарына косылуына камкорлык етп. Кенес одагымен сауда жасау icrn жолга койып, Каба ауданында ком1р кенш ашып, избес енд1р1С1н ¡ске косканы, епн егу, мал тукымын асылдандыру icTepiHe уйткы болып, Жеменейде меппт салдырганы, тунгыш кпноаппаратын алдырганы умытылмас иг< icTep емес пе. Абайдыц немере imci Зият Шэкер1мулы Кудайбергенов оку-агарту ¡сше лкелей басшылык жасап, Сэрсумбе (каз1рп Алтай) каласында туцгыш театр ашып, керкеменерпаздармен ип ютер тындырганына калай алгыс айтпассыц. Муныц 6spi - кэюм Абайдыц онеге, тэрбиесшщ жeмlc^. - Шака - дед1 Толеу, - айыпка буйырмацыз. Fany етщ 13, елдщ алгысы мен сен1мш бшд!рмек болганым гой. С)здщ пкелей кунпщзбен ашылган Уршжщеы оку орнын б т р г е н тулектер елкен1ц тукп1р-туктр1не дейш ашылган мектептерде окытушылык кызмет аткаруда. Агаларыцыз Элен уац, Телеугазы, Зияттар аткарган ип ¡стерде С1зд1ц де улесщ п бар. Орныцыз ерекше. Ал, Сэрсумбеде баспахана салып, ¡ске косканыцыз каншальщ. Мше, тактайдай жолда келем13. Бул жол Алтайдьщ аудан орталыктарын байланыстырып тур. Дунген согысында тек казакка гана емес, калмакка да,

,4быллм1<гммм? 7171 Торгауыт, Уранкайга да, орыска да, сырт-санга да пана болганы ц ы зды ц куэс!мш. «Жаксынын жаксылыгын айт, нуры шалкысын» деген ниет мен4к4. Сол ел уинн теккен терщ13, адал ецбеыщзге деген халыктын алгыеы ерекше. Абырой-атагыныз шартарапка жайылгандыктан болар, елкелж ук1меттщ басшыларыныц б1р1 етуге ш ацыртып отырганы. Ур1мж1ге барганьщыз жен, Шака. Шыц-Шы- Цай не б1р арыстарымызды жазыксыз туткындап экеттг Олардьщ ел1, т1р!С1 туралы хабар жок... Шарыпхан кел1с1м жасау, дау-дамайды шешу уинн Монголняда жургенде эр жердеп уйгыр, калмак, дунген, казактардыц беделд1, белд1 адамдарын туткындаганын бшд1. Казактан Шьщ-Шы-Цай туткындап Ур^мж)ге экетшгендер: Райымжан Мерсеков, Телеугазы Абы- лайханов, Зият Шэкер1мулы, Газез Калманов, Мырзах- мет Оразалин, Молдагали Бектурулы жэне баекалар. Олардьщ кандай юнэс1 бар, кайда экетп - беймэл1м. Баекалар турмак, Алтай аймагыньщ генерал-губернато­ ры Шарыпханньщ ез1 бшмейд1. Эйтеу1р аса купия, сыры жумбак, хальщтын урейш ушырган 1Сжурш жатыр. Бул ¡стщ мэн-жайын сурастырган Шарыпханга: - Б1р мэселенщ анык-каныгын бшуге Ур1мж1ге алдырдык. Кеп узатпай кайтарамыз деген жауап бермпп, кенш тынышталган-ды. Телеуге осыны айтып кещлш аулаган Шарыпхан, узак жолга шыгарда агасы Элен уацга жолыгатын эдет. бойынша, Ур!мжпе аттанар ал- дында Абак керейдщ хан ордасына келд1. - Дутыц келд1, - деп, 6 {р-б1рше куанышты хабар айткан улкен-к!Ш1 абыр-сабыр. Жупр1сш, сэлемдесш жатыр. Алтайга кеппн келш, Эбшпейз ханныц жет1 жа­ сар улы Кегедайды хан кетерш, 1770 жылдардан 1783 жылдар аралыгында дербес, тэуелоз хандык курган «12 ата Абак керей» Мэнжур ук1метшщ кысымынан дербестжтен айырылып, алым-салык телеп туратын -^ Д ]2 4 № ^

Ж Ы .У Д 4Р одактас княздыкка айналган-ды. Сол эд те тсп д ж п 1912 жылы Сунятсын жойып, Абак керейдщ хандык мэртебесш кайтарып берген болатын. Эуелг) тэуелс13Д1ктен езгешелнт: одакгастык мшдет! жуктелд1. Хандык - 031Н-031 бас кару, халкын, жерш коргау, улттар тецд1п, береке-б!рл1Г1 т.б. демократиялык устанымньщ куэс1 ретшде элем халкына улп керсеткенджтен, будан коп кейш бет-бейнесш буркемелей берген. Сталин аты бар - заты жок кецестш республикалар одагын курганы мэл1м. Бюак кашанда томен нэсш - кшн тайпа (шау жу) саналып,\" к ем тл ш , корланган дунгендер сыбагадан кагыла беретшд1ктен кызу канды, шырт етпе мшездерше карай хуй-хуй (тез-тез), (урда-жык) деп, келеке етппп, жиен ел болмас дегендей сыртка тебшш келдг Содан да дунгендердщ окпе-наласы талай рет кантоне согыспен аякталып отырган болатын. Олар ездершщ ата-тепн сактан таратып, казакпен туыстырады, оныц кисыны да бар. Цас батыр, кас жуйрж, кас сулу создершдеп нагыз деген угымды б!лд1рет1н «кас» созш сакка пркеп, нагыз сактан (кас сактан) казак атауы шыккан болса, кытай тичнщ ерекшел1пне байланысты сак созшдеп «к» дыбы- сы туеш калып, «сак» - «са» болып езгерш кеткен1 сиякты кытайлар казак деген атауды «каса» - деп атайды. Енде- ше дунгендер оздерш салармыз деп атаса - сактармыз деген1. Сак жауынгерлер] кытайды жаулап алган соц кытай кыздарына уйлен)п, олардан ербиен урпактары ана супмен бойга дарыган кытай тшшде сойлеп кетп де, сак (казак) тшш мулде умытканмен, салт-дэстурш катац сактап, куранды кытай тшше аударып окып, ислам Д1Н1НЩ сопылык кагидаларын булжытпай орындауы, дшге берпепп олардыц кытай кыздарына куана-куана уйленуше кедерп болган жок. Сонымен ек1 халыктьщ арасынан дунген деген жаца улт коктеп шьщты. Мундагы дун - кытайша шыгыс, гун казащна (кун), сон-

4бм1мм*дм<м 7171 да шыгыстагы гун деген сез. Дэл осындай ек1 халыктын араласуынан пайда болган жана улт Шыцжанда (Жана елкеде) 1756 жылдар дуниеге келген1 анык. Мэнжур жаулап алушылары жана жерд) б!ржола иемдену максатымен ез эскерлерш мекенденд1ру, мэнжурлерд! кенлр4п экелш коныстандыру кажет деп тапты. Кытай кыздарын зорлап, кушпен айдап экелш, эскер!нщ тацдап алуына ерж берген едь Сулу, ажарлы кыздарга таласкан эекерлер езара кершдесш, кыркысып, азан-казан бол- ды да, берекеге келмей кылыштаекандыктан аягы к ю ел1М1не уласты. Эскери баешылардьщ ее! шыгып: - Кой, мунымыз болмайды екен. Кыздардын жузж керсетпейт)н амал табу керек, - дестг - Оныц ем! онай екен. Кыздарды дагарга (капка) са- лып, Т131Пкоямыз да эскерлерд1 сапка тургызып, дагарды тандауды буйырамыз. Дагардын ¡ппндеп кызга уйленуге мшдетп болады. - Дагардагы кызды керш, айнып калса кайтем)з? - Айни алмайды. Кулдар мен кундердщ хайуаннан айырмасы шамалы. Оларда махаббат сез!М1 болмайды. Жарасу мен ажырасу олар уш!н тук те емес. - Дегенмен, жараспай калса? - Дагарды алып кеткендерге оныц )ппндеп кызга уйленуд! мшдеттейтш, ажыраспауын кадагалайтын жарлык шыгару керек. Орындамагандары жазаланатын болады. Сонымен, мэнжур мен кытай арасынан дагур деген улт шыкты. Дунгендер жаца елкеге мэнжурден бурын келш коныстанды. Мэнжур эскер! 1755 жылы канды кыргынмен ел кеш басып алганына канагаттанбай, ара­ ны ашылып, казак жерше де кадам басу ушш казак жасактарымен согысып, ел баеына кун туган кезде Уршж! мацайындагы дунгендер жан саныныц аздыгына

(. t/H/M/ЛЖЬУ ЫМЛ карамай, мэнжур баскыншыларына карсы согысты. Олардыц жещлю табуынын ез1, ата-мекенш коргап, тегеу1р!нд[ карсылык керсетш жаткан казак армиясына улкен кемек болды да, мэнжурлердщ казак жерш жау- лап алу ниет] ¡ске аспай, бейб1т кел1С1мге келуге ыкпал етп. Соньщ нэтижесшде 12 ата Абак керейдщ тэуелсн хандыгы курылып, eMip сурдг Дунгендердщ екшнп îpi согысы 1863 жылы Цулжа аймагында кайталанды. Пекиндеп Ежен хан дунгендерд1 жер бетшен мулдем жою, тукымын курту туралы купия буйрык шыгарганын алдын ала бшш койган дунгендер, саныньЩ аздыгына, кару-жарактыц жет)спейт1н{не карамай, тас-туйш уйысып, аскан жанкиярльщ ерлжпен канды кыргын согыска юрютг 1ле аймагындагы 350 мыц жанныц 300 мыцы мэнжурлер, калгандары эр турл) улттар болатын. 1леге 1756 жылдан бастап басшы билж журпзуге ТИ1СТ1800 мэнжур отбасы кеннп келген. Оларга кул етш отымен Kipin, суымен шыгатын, азьщ-тулжпен камтамасыз етуге мшдетп, кекен1с, епнш салып, малын багу жуктелген тараншы (диханшы) деп ат койган. 800 уй Цашкариядан кушпен кеппршш экелш, зорльщпен эр билеуннге белшш бершген кашкарлыктар жуз жылдан артык уакытта олардын урпактары да кебейген кез. Оныц сыртында саудамен келгендер жэне «ойнап» келем13 деп, таудан асып тусш , кыста тау асуын кар басып калгандыктан кайта алмай тенпреп калгандар каншама. Дунгендер: «Ty6ÍM¡3, Д1Н1М13 6ip, тагдырымыз ортак туыспыз. Осыдан жещске жетсек, билжп сендерге берем1з. Б1зге жер бепнде жойылмай калганымыз cayга», * деп, жалынып-жалпайып тараншыларды косып алды Да, жылга созылган, адам каны судай агып, кез жасы кел болган согыста женюке жеттг Дунгендер уэдеге берж, !ске адал устанымдарын сактап, аймакты баскарып, билж журпзуд! тараншыларга бердг Кулжа тэуелс!3

.4бм л ям и (Зн о8 7171 ел болды. Тараншылар жуз жылдан артык кулдык, корлыкты керш, аш-жаланаш мэнжур билеушшершщ табанында журсе де, елдшш, дэстур!н, тшш, дшш, бекзаттык бейнееш жогалтпаган екен. Кдшкарда туган эн-куй Акеуда бузылып, Кулжада тузетшш жатты. Та­ раншылар Кулжа (1ле) аймагын айтарлыктай жаксы баскарып кетт). E ip a K , казак даласы мен орта Азияны оп-онай жаулап алып, араны ашылтан ак патша дунген еотысыньщ жецюш атылшындар пайдаланып кетпей турганда, камтып калуды кездеп, 1870 жылы армиясын Kipri3in жаулап алган-ды. Муныц соны дауга уласып, 1881 жылы Петербургте 6iTiM жаеалды да, 1ле айматы мэнжурлерте кайтарылды. Халык пай жакка коныетанса epiKTi болсын деген бап бойынша дунгендер мен уйгырлар бастарынан еткнген корлыктары естершен кетпеген1 еонша, мекендер1н киналмай киып, казак жер)не коныстарын аударып, кешш кел1п орналасты. Уйгырлар билеген он жыл тэуелс13Д!к кезшде ак патша армиясы басып к1ргенмен ¡шю ¡ске аралаепай, хальщтан б1рде-б1р алым-салык алмагандьщтан сауда ici жан- данып, халыктыц турмыс-т4ршш1п жаксарып, тыны- сы кещп, тулеп кepкeйгeндiктeн, ак патшаньщ тупк1 ойына мэн бермей, оныц арбауына алданып, ак патша ЭД1Л деген угым санасын жаулаган сорлылар патша 3CKepi 1ле аймагынан Kepi кайтуга THic болганда, олар- дан калмай, сонына mecin келген-д4. Патша эюмдер4 уйгырлар мен дунгендерд4 жатыркап жатсынбаганы. олардыц казакпен бауырлас, TypiK тектес, тарихи тамы- ры 6ipniriH айта келш, халыктыц барынша акжаркын. адал, ецбек суйпш , енерл!, момын, бауырмал eкeндiгiн Te6ipeHe жазып таныстырган Шокан Шынгысулы Уэлихановтыц гылыми, эдеби ецбегшщ жем1С) ед1. 1912 жылы Сунят Сын курган Жунго-Минго ук4мепнш улттар тенди] туралы зацыныц бузылуына карсылык

С№ 4/7АА?Ж М ДД4Л б1ЛД)рген Шьщжацдагы дунгендер тэуелсп мемлекет куру аркылы колдарын тенджке жетюзбек болып, 1930 жылы кетерипске шыкты. Дш дж сипат ала бастаган согые ерт1 бейкунэ, карапайым жандарды да шарпитын Kayin тенд1рген шакта, Абак керейдщ занды ханы Элен Жещсханулы Кегедаевпен TÍ3e коскан. Шарыпхан тек казактарды гана емес, баска улттарды да коргап, Алтай ел)н Д1н аман сактап калган. Сол сурапыл жылдарда Элен уацга суйеннн болып, корсеткен ерл4г< мен аштьщтан шубырган журтты ажалдан арашалаган аналык Meñip- шапасаты, Í3riniri суйше, алгыспен айтар ацыз болып тараган Элен уанныц ханымы Кадиша Мамырбеккызын тарих сахнасына шыгарган болатын. Эк1мпнл1к жагынан мэнсап, атак бершмесе де халык 6ip ауыздан, оз бет)мен зор курмет корсетш, шекс13 алгысын Кади шага арнап, ханым демей, Кадуан деп атап, ардактады. Кадуан 1944­ 1951 жылдары астаналык Ур1мж1 аймагыныц генерал- губернаторы мшдетш аткарды. Кантег!С согысты бол- дырмай, адам OMipiH сактап, 6ейб1тшпнкп орньщтыруга оз yneciH коскан енбеп оны тарихи тулгага айналдырганы мэл1м. Сонымен Кадуан тур)к тектес халыктардьщ кыздары арасынан шыккан тунгыш генерал-губернатор болды да, казактын рухани бупа кунпн эйгшед!. Елшн мерейн ос1рд]. Кадуаиньщ дене 6ÍTiMÍ де елден белек. Сом, бойы 190 см-ге жуык. Кап-кара буйралау кою шашы, шыкшыты шыгынкылау, кыр мурыны аккуба е т н ажарлай туесе, ша­ рады, от шашкан кара кез1 нурландырып, айбынын арт- тыратын. Акыл мен парасат, тапкырлык пен шешендж, Meñip мен ерлж Кадуанды халык калаулысына айналды- рьш, данкын асырды. Тек турж тектес халыкгар гана емес, буюл шыгыс халыктары кыздарыныц арасынан жаркырап шыккан, тунгыш кецес одагынын батыры атанган ер кыздардыц катарын толтырып, казактын данкын аспан- датып, казак кор емес, зор екешн мойындатты.

/йбылмйхяное 7171 - Са, са, - деп, сацтыц аруагын шакырып урандаг дунгендер Шыцжац эк1мшшж орталыгы - Уршж1 каласын коршап, жещстщ жалауын желб1ретуге сэл калганда, кецес ую м еп жерде муздай каруланган атты Кызыл армияны„ кекте кустай калыктаган, ажал тиеген айырпландарын жумсап, дунгендерд! тас-талкан етш тоздырып Ж1берген сон Шыцжанды баскарып, билеу- ге ез адамы, Ур1мж1 эскери мектебшщ бастыгы Шыц Шы Цайды тандады. Тагайындаганы туралы купияныц узак жылдар эткен соц барып беп ашылды. Эзше керсетшген колдауды актайтындай нык сен!мге ие болу у пин Шыц Шы Цай Москвамен тыгыз, жуйел1 байланыс орнатып, олардыц буйрыгын булжытпай орындау бары- сында аткарылган ю-шара туралы Сталинге масаттана есеп б е р т отырды. Дунген кетерш!С1нщ жещ л1С1 Алтай аймагын аудан ауданга белш, баска аймактар катарында б!р ортальщтан баскарылатын жуйеге кеннрд1. Цазактыц соцгы хандыгы 1934 жылы ом!р суруш токтаткандыктан елкен)Ц бш ип мен байлыгы оп-оцай Шыц Шы Цайдыц колына отт! де, оган мэцп ие болып калудыц жолы Ста­ линге арка суйеп, Шыцжанды дербес аралык мемлекет етш, менпнктеп алу деп санады. Эз тагында нык отыруга куш жинап алганша халыктыц сенш! мен колдауы, кетерпнстщ болмауы басты шарт едг Сондьщтан бастапкы кезде беделд!, ыкпалды ел жаксыларын майда тш, жылы кабакпен оз)не тартып, олардыц усыныстарын ¡лтипатпен тындап, оны ¡ске асыруга жол ашып кана коймай, барынша кемектестг Тышканды курбандыкка шалардагы мысыктыц ойыны екешн ешкш ойына алып, сезген жок. Мамыражай бейб1т 3-4 жылда халыктыц турмыс-т1рш1Л1Г1 оцалды да, ел жаксыларыныц сезшщ кад1р! артып, езше деген сен4м кушейдг Шын Шы Цайдыц к у т к е т де осы едг Байлыкка, билжке, атак- абыройга, ел, жер тарихына катысы бар сауатты адам-

fr/tyiíM ./ ^ А / , /' дарды тукым-туягымен курту аркылы жеке-дара жер тэнр'С! болгысы келген кара ниетш ¡ске асыру жолын кунд!з-тун1 тынбай ¡зден!п, Сталиннщ келецкесше айналган зулым, кенестер одагында халыктыц урейш ушыру аркылы кулдык сананы орныктыру уннн зия- лы кауымды кулга айналдыруды кездеген 1937 жылгы адамдарды жаппай туткындау мен атып-асу Шыц Шы Цайды шабыттандыра тускен1, куанышка б е л е гет аньщ. Курылтай, жиналые деп шакырганга алданган бейбактар турмеге тогытылып, ондагы тынымеыз жумыс ¡степ турган ажал машинасыныц алдында кезекте туруга мэжбур болды. Букш елке кас1реттен кара жамылды. Эй дейтш эже, кой дейтш кожа жок. Тап жауларын жойып жатырмын деп, байлардыц байльщтарын еыпырып алып, ездерш бала-шагасымен б1рпндеп елпру уппн камауга алса, коммунистерд1 троцкипплдер екен деп кырып салды. Хат танитын, сез угатын, елш, жерш касиеттеп кад)рлейтш адам­ дарды T ip i калдырмау уш 1н «халык жауы», «Жапония, Германияныц тыцшысы» деген eTipiK жаламен айыптап, сумдык кинап, азаптап, урып-согып, бейкунэ жандарды шетшен жасырып елт!рген! акнкат. Оныц зулымдыгы Гитлерден аспаса кем болган жок. Оны буркеу уппн spi Шарыпханнан кауш тент, бакылап касында устау Кажеттш1пмен Шарыпханды елкелж ук1меттщ орын- басары етш тагайындаган болатын. Ол узак сапарга ат- танар алдында ага, жецгесшен коштасуга келген. Ша­ рыпхан бауырларын шакырып, жеке-жеке сыйлыктарын берш жатып, состнып турган он 6ip жасар Нурзилага карады да: - Нурзила, кал калай, келе гой, - деп шакырды. - Эке-шешес1 камаудагы баланыц калы кандай бо- лушы ед1, - дед- Цадуац. - Жан бпкенге жазыгы жок, елге жанашыр,

-4Ób¿K7Kjr<7M08 7171 жазыксыз Текенд1 (Телеугазыны) туткындаганы нес1?! - деп, тацкалганын жасырмай, ренж!п журген Элен уан: - Жоцгарлар Абылай ханды туткындап, ею жыл зынданга салып устаганда, ЭбшпеЙ13 бабамыз уш жузден отыз-отыздан токсан жаксыны ертш барып, бо- сатып алып кайтып ед]. Ел жаксылары жиылып барып сураса, босатар ма екен? - дед1 Шарыпханга карап. - Босагатын ук1мет емшекгеп улы, ек) жасар кызымен Элиманы турмеге камаушы ма едг Мына Шыц Шы Цай кагынган шыгар, обал- сауапты умыткан адам тажал бола- ды деген рас. Майда тшмен зулымдыгын калай жасырып, алдап, арбап келген, - деп, Кадуац ренжи сейлеп, ашуын жасырмады. Кун1 бурын камданып сакданбаган бейгамдык езект) ертеген екш1ш, ашу, ызага айналган. Телеугазы мен Шарыпхан Урш ж! каласына келгенш еспген студенттер 6ip-6]piHeH кулактанып, сэлем беру- ге барып, цабылдауында болушы едж. Кайтарымызда эркайсымыз белш буган 6ip-6ip талдан ацша алатын- быз, - деп, еске алатын Шэкер!м Кудайбергеновтын жиен[ Цожагапан. Шарыпханныц сыйлык таратуы, эке болып аялап, еркелеткен Телеугазыны Нурзиланыц (Шекетайдыц) eciHe Tycipm, сагындырган сез!м муцга батырып, кезшде мелд1реген жас болып 1ркшш тур едг Телеугазыны эке, Элиманы шеше деп алты жылдай бау- ыр басып KeTKeHi сонша, туган анасы Кадуац мен туган экес1 Элен уанды жатыркай жатсынып, колга тускен туткындай жабыккан куйде болатын. Телеугазыныц уй-iun туткындал ып, камауга экететш кезде Нурзиланы айырып алып калган соц, езшщ туган ата-анасына кайта оралып келген бет! осы. Бауыр баскан ата-анасынан Т!р1дей айрылып, жетмс!реген кещлмен жаца ортага, ауыл ем1рше кендже алмай жургенде Ша­ рыпхан кекес1келген-дг - Мен Моцголияда кел!ссез журпзш журген!мде

Текенд1 туткындаган екен, - бшмей калдым. Келген соц себебш сурап ед1м, халыкаралык жагдайга байланы- сты кейб1р сурактарды аныктамакпыз. Б1р тусш бестж болганы аньщ. Акка кудай жак, уакытша шыгар, - дед! Шарыпхан. Эз1 ет1р1к айтпайтын, тек ¡згпик туралы ойлайтын адам баскаларды да ез1 сиякты деп санап, кателеседг Кеп алданады. Казактар оны: «Батыр - ацгал» деп атап керсеткен. Шыц Шы Цай да алдап, канкуйлы кылмысын буркемелеу кажеттпнгшен Шарыпханныц мэнсабын ес1р<!:, Ур!мж!ге шакыртып отыр. Халыктыц Шарыпханга деген зор сен1М1н, журт алдындагы бедел! мен дацкын пайдалана бшген Шыц Шы Цай елдщ ип жаксыларын «Курылтайга» деп У р 1мж4каласына шакырып, жиынныц рухын жетк1эем13 деген сылтаумен жинап, терд1. Жнындар «мылтьщ жинау» науканына жалгасып, халыктыц колындагы мылтьщ тольщ жиналып алынганша олардыц уйлер1не кайтпайтыны мэл1мделд4 де, кеп узамай журш-туруга тиым еалынып, кузет кушейтшд1. Буюл елкенщ барлык абактылары бейкунэ адамдарга льщ толган сумдык бурын-соцды болмаган. Тун жамылып кел!п экетш т жаткан бейбактар азаптап-кинаган суракшылардыц урып-согуынан ем 4ршен коштасып, елнсгер] сай- салага лактырылып жатканы ете купияланды. Сонымен куйтыркы саясаттыц буркеул! сырын ацгармай Шарып­ хан тагы да алданды. Сол сыр куш буг) нге дейш зерттелш, ашылган жок. Ацгалдык пен алдану Алаш арыстарыныц басынан да откен-д1. 1919 жылы В.И.Ленин мен Сталиннщ берген уэдес1не сенген халык кесем! Элихан Нурмухамедулы Бекейханов 1922 жылдыц кузшде кецес ук4мет{ кол-аягын к!сендеп, Моеквага айдап экетед! деп ойлаган емес. Хальщ кесемш босатып алып кайтуга ел адамдарын бастап Моеквага барган Толеугазы кецес

.4бмлямд.ямо8 7171 уюмет1не шекс!3 сенгенд!ктен жарты жыл ем1рш ук)мет, партия басшыларыныц табалдырыгын тоздырумен 6ТК13Д1. Алашорда уюметппц белсенд1 мушес! болтан Телеугазы улт кесем! Элихан Нурмухамедулы Бекейхановты камаудан босату туралы елдщ тшек, та- лап, арызын ук!мет, партия басшыларына жетк1зуге б)р топ адамдармен б1рге 1923 жылы кузде Москвага барган ед1. Шк!р таласын токтатып, тже шабуылга шыгу туралы Сталин нускауы толык куш алмаган кез. Такка талас кызу жур1п жаткан болатын. Телеугазы Ленин мен Сталинньщ 1919 жылы Алашорда укшетш мойындаган келклм уэдесш келденен тартып, букш саналы ем1рш ак патшаныц эдшетс13 саясатына карсы куреспен етк!зген улт калаулысы Э.Бекейхановтыц ешкандай кылмысы жоктыгына карамай туткындалуы халыктыц наразылыгын тудырып отыргандьщтан, оны босатуын сураган ет1Н1ш, талаппен укмет, партия бас­ шыларына бара беруден жалыкпай, жарты жыл ем1рш екс1тш етк13Д1. Шындыкты ержс!3 мойындаткан кайсар халыктыц талабы Элихан Бекейхановты Россия жер аумагынан сыртка аттап шьщпайтын шартпен турмеден шыгарды да, Москвада турып жумыс ¡стеуге мумкшдш эпердт Б4рак, бул - кезалдау. Б1р адым кейш шегшу тэсии екен. Азшылыкты кепш]Л1к ушш курбан ете бе- руге болады деп, буркемеленген зулымдьщ жуйел1 жо- спарын ¡ске асыру уш!н куш жинап алудыц камы екен. 1926 жылы улт кесем1 уй камауына алынып, Москвадан аттап шьщпайтын шектеу койылган соц, ак патша Алаш арыстарыныц кезш куртуга белсене к1рюкен! мэл!м. Солардыц катарында Телеугазы да туткындалып, Кар- лагта азапты жылдарын басынан еткпш , шындьщтын жоктыгына кез1 эбден жеткен соц, пр1 калудыц б]рден б!р жолы - кашып кутылуды ер!кс!3 тандаган ед). ^ 134№

Халыцты турмеге тепн ецбек куш1 ретшде лагерлер- ге Ж1бершгендершен калгандарын жер аударыпты. Олардыц малдарыныц б1р бел!г{н кедейлерге камкореып ул ест!рт, сеншге ие болган соц, сол малды кайта жи- нап, орта шаруалардан тартып алынган малдарга косып, колхоз деген ортак казынага тогыткан. Ортага тускен малга ие, еееп. сурау болмады. Етке отк!зш, малсыз калган халык аштан кырылып жаткан зулмат кундер туды. Цорек етер т у т р дэн жок, аштан олген адамдардыц еттерш, ттт] аштыктан ес1 ауыскандар баласын сойып же- уге дейш барыпты. «Аштан акыл сурама», - д ей п т: аш адамдар акыл-естен айрылып, жынданып кетед! екен де, адамдык сез)мнен журдай болатын коршед1. Кулдардын булд1р1п-киратуга кашанда дайын екенш бшген Маркс оны киратуга пайдаланудыц жолын нускаган едг Кдсакана каскунемд!кпен уйымдастырылган Казакстандагы аштык туралы айтып, - кезбен кермеген буп н п адам- дарды сенд]ре алмауыц акикат. Аштыктыц зардабы- нан уш миллион казак топалац тиген койдай кырылды. Уйлер, коралар кацырап бос калды. Сол кезде элем хальщтарында мундай аштык болган жок. Ешкандай кемек уйымдастырылмады. Керюшше, кецес укшет! шет елге бидай сатып, муртынан к у л гет мэл1м. Аштык курбандары туралы ауыз ашуга рукеат етпей жасырып, купия етш калдыруга ынталы Москвадагы мемлекет басшылары б)лмед) деп, ареыздыкпен актайтындар бар. Б1рл1-жарым емес, хальщ миллиондап кырылып жатса, калай б]лмеу! мумкш. Оныц уетше Францияда Мустафа Шокай шырылдап, элем халкыныц назарын аударса, Алматыда жаны куйген Еабит Мус1репов баетаган бес ержурек Сталинн1ц езше хат жазып, кемек сураса, селт етпед1 деуге сен!п кер. Э й т е у п , даркан казакка кел- генде жанашырлык болмайды. Ойткен! кара ниеттшерге казак емес, жер! керек.

,4бмла?а:амо8 7171 Телеугазы елше келш, журтта цалганын бшд!. Кабыжан, Ыгайхан, Сыгайхан - уш улы мен Маржан есшд1 кызы аштыцтыц курбаны болыпты. Нурзиясын алты айлык кезшде Ракыш (Рахымбек) Оспанов нагашысы бала гып, алып кеткен болатын. Олардыц ¡з- тузс1Э цайда кеткен1, ел1-т!р!С1 белпсп. 1н4с1 Болатцазы жер аударылып, агасы Аргынгазы Алматы жакта, не- мере шкл Кэк1м Байсултанулы камауда, оныц алты баласымен жубайы коса аштыктыц курбаны болган, кацырап калган иен уйлерге урейлене карап, куранын окып, кайгыдан кабыргасы кайысып жаны куйзелген Телеугазы Семейде асханада жумыс ¡степ журген жары Элиманы ¡здеп тапкан соц, екси-екси ата-мекенш тастап, жан сактау уппн аргы бетке етуге мэжбур болган-ды. Жол бойындагы адам елжтер1, шекарага жакындаган сайын топ-тобымен улкен-кши, бала-шага, ер-эйелдерд!ц мурделер1 тебе-куйканы шымырлатып, езепн ертеген1 шындык. Бурын ек1 елдщ арасын белетш шекара сызыгы болганмен, туыскандар эрл!-берл1 еркш ете беруш4 ед1. Соцгы жылдарда шекара кузет) кушейтппп, аштыктан шубырган елд1 пулеметтыц ажал сепкен огы жусатып салатын болган-ды. Сураусыз, кунсыз адамдардыц санында есеп жок. М эцп кеш!руге болмайтын адамзатка карсы жасалган осы кылмысты актайтын сылтау кеп: колхоздасуга карсы, бандиттер, урылар, тап жауы т.б. Телеугазы жубайы Элиманы жэне Мотыш Шерияздан, Тем4ргалиларды ерпп, жол михна- тын, жан азабын тартып, еткен кундерд! екси еске алып келед1. Алаш арыстары осы зулмат - каралы кундердщ халык басына келмеу1 ушш патша уюметш щ шек- тен тыс озбырлык, корлыгына тоскауыл жасауга жэне хальщты кулдыкка тус!рер ескшж, надандык пен б1рл1П жок берекес13 ала ауыздыгын жоюга гажайып кубылыс Шокан Шыцгысулы Уэлихановтыц:

«Халык кемелдену уш:н ец алдымен азаттык пен бш1м кажет», - деген устанымын басшылыкка алып, кеЙ!ннен казак автономияеын, оны баекарган Алашорда ук1метш дуниеге экелген Алаш партиясын курды. Алашорда уюмеп актар мен кызылдардыц халыкты тонап, келсш-келмеон атып, аеуына жол бермей, ашаршылыкка ушыраган аймактарга кемек уйымдаетырып, халыкты кырылып калудан еактауга арпалысты. Кецес укшетше Алашорда укшетш мойындаткан соц, автономняныц жер аумагыныц ше- карасьщ бек]тк!зт алудыц сыртында патша уюметшщ казактын шурайлы жерлерш озбырлыкпен тартып алып, Россияныц ¡шк! елкесшен шаруаларды ержс13 кеш1р!п, коныстандыру зымиян саясатын жалгастырган кецес ук1метшщ солакай саясатын дэлелдеп, кенн-конды токтатты. Ол кепн-кон токтатылмаганда бейб]т ем1р орнамай, халык ашаршылыктан кез ашпас ед{. Тек казак халкы гана емес, Россия курамындагы барлык халыктардыц басына кара тунек кун тудырып, зар илеткен бес миллион адамныц каны мойнында Ленин ез кател тн тез тусшш, орта шаруаларды тап ретшде жою, коммуна, артель курудыц соцы ез1 курган кецес укшетш жоюга алып келетппн, будан былайгы уакытта ашынган хальщгы сикырлап, кур уэдеге сещцре алма- сын керегенджпен ацгарды да, солшылдыкка карсы курес жариялап, ез устанымынан бас тартты. Салгыртты салыкпен ауыстырды, жаца экономикалык саясатын (нэп -ж.э.с.) енпзгенджтен халык тыныстап, еткенге салауат айтканы рас. Ленин коммунизмге жаца аныктама бердг Коммунизм - кулдардыц гана когамы, барлык адам б!рдей тец тутас куч, тщщ мылкау, кенп)с жумыс куш!, б4рлескен жумыс, ортак уй, ортак казан, ортак тесек, кулдык сана болуы тию деп туонген журт, енд1 комму­ низм дегеншп: кецес уюмет1 мен елд] электрленд1рудщ

у4бьмймдган<?я 7!71 óipniri деген тужырымды ест1Д1. Электрленд1рус13, ауыр енеркэсшт1 дамытусыз кецес ук!мет! eMip суре алмас ед1. Гылымсыз енеркэсш гулденбес1 белпл:. К удай жоц, Д1Н апиын деп нпркеулер мен меппттерд1 киратып, поптар мен молдаларды соттап, асып, аткызган Ленин курандагы «окы. окы жэне окы» деген кагиданы езше меннпктеп, жастар алдына окуды мшдет кып койды. Жаца багыт, туракты устаным ба, элде 6ip адым кейш ш епну ме, оны билж басындагылар айыра алмай дал болган ед1. Ленин ез сержтерше жаца кырынан карады да барлык билжтщ тн пн ш колына алган Сталиндеп табигатка екпел1 адамдардыц баскаларды зэб)рлеуден рахат табатын шектен тыс катыгездж, кекшшдж, патшага карсы куресте кэдеге жараган, енд1 мулде зи- янды тонаушы - каракшыльщ K3ci6i калыптастырган б1рбеткей, тоцмойын, менмендж мшез1 мен бш1мс13Д1пн керш, соцгы уакытка дейш колдап, куаттап келгетне, соныц салдарынан барлык бил:кп иемдетн алуына мумкшд!к жасаганына кынжыла екшдг EipaK кеш ед:. Сыркатыныц аскынуы, Сталиннщ ез орнын бекемдеп, жактастарын уйымдастыруы, арадагы кикшжщнщ оныц жещс1, ал Лениннщ каза табуымен аякталды. Ленинн1ц кауштенген1 бекер емес екен. Кырьщ миллион адамныц ем!рден етуш е кшэл1, кылмыскер хальщты кынадай кырганына ш!М1ржкен жок. «Керген кергенш, кесеу турткенш 1стейд1» демекш1, маскунем экесшщ меЙ!р1мс13Д1г! берыген болар, кыл аягы ез косагына, балаларына отбасыльж пейш керсеткен емес. Адал ецбегшен халык алгысына беленген тулгаларга аса кызганышпен, ешпенд1Л1кпен карап, алгыс пен мадак езше гана айтылуы тшс деп са- нап, елдщ ип жаксылары оныц жеке басыныц дацкына келецке туиред1 дегендпгген, олардан кутылудыц жолда- рын карастырумен болганы акикат. Казак халкына гана

С № 4Л М ?Ж М /% 4Р емес, букш Россия курамындагы халыктарга аты мэл1м, галым, кезшде думаныц депутаттыгына хальщ калауымен сайланып, оньщ мшбесшен отарлау саясатыньщ жугенсп озбырлытын батыл сынап, эшкерелеп кана поймай, орыс кайраткерлер!мен б]р сайта курескен саяси кайраткер Элихан Нурмухамедулы Бекейхановка деген кызганыш, ашу, ызасы маза бермейтш. Элекеннщ ойлы, дэлелд! макала, кесем сездер: кальщ окырман кауымньщ журегше уялап, оныц беделшщ, ыкпалыныц зорлыгы Сталинн 4ц кецш ш е коркыныш уялатканы шын. Э.Н. Боцейхановтыц уакытша ук!мет билеуипс! Ке­ ренский жэне В.И. Ленинмен де жузтаныс, узецплес, бш4мд1, кайсар, кайратты курескер екенш бшетш. 1919 жылы казак автономиясын оны баскарып келген Ала­ шорда уюметш ер!кс13 мойындату аркылы жер ауматын, шекарасын бекггпргеннщ сыртында, улттардыц тецщп, озш 031 билеу1, бел1нш кетуге дейш п ер1ктш1п енпзшген кел!с4м шартына кол койылуы баска буратана (к1рме) халыктарта улп-онеге болтаны ек[нд)р)п, зыгырданын кайнатушы ед1. Сол келю!М шарттыц куннн жою уппн Т1р1 куэлары - казак зиялы кауымыныц б1р де б1р1н, т!пт) урпактарына дей]н пр) калдырмауды зулымдыкпен жоспарлаган бо­ латын. Алаш арыстарына катысы барлар да, катысы жоктар да аяусыз жазаланып, Казакстандагы кецестж саясаттыц сэтс!зд1ктер!не кшэл! солар деген непзиз жала жабу аркылы ез кылмыстарын буркемелей алды да халыкты олардан урютумен, елдщ санасына коркыныш уялатканы сонша, арыстардыц аттарын сыбырлап та атай алмайтындай халге жетюзгеш шындьщ. Элихан Бекейхановтыц жактастарыныц кепт1п оныц ем1р4н сактап келген ед1. Олардыц кугын-сурпн, атып-асудан, камаудан сиреп калганын бшген Сталин улт кесемшщ сатын сындырып, мукалту аркылы хальщтан

4бьмя;Ьгаяо# 7171 окшаулап, ашыктырып, кинап корлауды кездеп, болым- сыз енбекакысы мен кункерш журген жумысынан айыр- ды да, 1926 жылы уй камауына алды. Москвадан аттап шьщпайтын катал талап, к)рп!к какпай кузететш бакылау койылды. Бул - Элекецнщ 34- рет туткындалуы ед1, ез у й езше абакты болды. Сталин сол жылы Жусшбек Аймауытовты аткызып тастагандай, аткызуга батылы бармады, ейткеш Э.Бекейхановтыц туган халкыньщ, орыс, шет ел зиялы кауымынын алдын- да атак, абыройы зор болгандыктан сескенд!. Элекенд: аштьщ та, жумыссыз жалгыздьщтан ннкусалык та мой- ыта алган жок. Оны туган халкын шекс13 суйген улы махаббаты кеудесш бастырмайтын батыр хальщтын саркылмас рухы куш-куат берген болатын. Сталиннщ Элекенд! ездишен елед1 деген сен4м1 акталмаган соц, 1937 жылы Москва турмесше камап барып, аткызганы МЭЛ1М. Телеугазыга жол михнатына жан азабы косылып, эрец дегенде кыл кеп!рден етед! де Шэуешек каласын басып, Майлы-Жайыр жер1н мекендеп отырган Мамыр- бек Жанымханулыныц ауылына жетед!. Цызыл тулы Ма- мырбек тере уш жузд1Ц ханы болган Эбшмэмбет ханнын урпагы ретшде туыстыгы бар. Одан тыс 1905 жылы Омбы каласы аркылы кажыга баратын сапарында Абы- лай хан урпактары зор курмет-кошеметпен карсы алып, шыгарып салган болатын. Кэк1м Абаймен де таныстыгы бар к1сш1кт! К1с!. Сыйластыгы уз!лмеген болатын. Ма- мырбек кажыныц улы - Цызыр, ук!ртай дэрежесшдеп мэнсапка ие, ел баскарган атак-абыройы аскан, бедел4 зор, аукатты, ьщпалды ед]. Мектеп ашып, елш сауаттан- дыру ¡С1нде иг{ жумыстар аткарган зиялы адам. Казактын атакты акыны Э сет Найманбаевты алдырып, апталап эн салдырып, озык енерд1 енеге-улг! етумен хальщтын рухани байлыгын арттыру саласында С1ц1рген ецбег!

аркылы халыктыц сутк тк л ед1. Оз! де акын. «Зылиха Сэмен» даетанын жазганы, онда «Есугейдщ заманында» деген жолдар уюртайдыц бш1мдарлыгынан хабар беред1. Елдщ казаки Т1ринл1Г1, тшт1, тарихы, каймагы бузылмай сакталгандьщтан ашыгып, арып, шаршап, аштьщтан калжырап жеткен бейбактарды ажалдан арашалап, пана болган бауырмалдьщтарын умытуга болмайды. Уюртай баекарып отырган керей ел1 он ек1 ата керейдщ б!р бутагы екен. С олтусп п , батыеы найман­ дар, оцтует1Г1 - кызайлар, еуан, албандар, шыгыеы - Алтай керей хандыгы мен кыргыз, торгауыт калмактар. Осы елде Толеугазы езшен бурын келген Абайдыц атасы Тэкежанныц (Тэтрберген) улы Бердешт1, Зият Шэкершулы Кудайбергеновт1, Рахмаш Досаевп, тагы баска тобыктылармен. Шубартаудан келген акын Кецесжанныц аталары Айдынкол, Шалкаркел бастаган керейлермен жат жерде коздершщ жасын сыгып кер!ст1. Олардыц алдагы пршпнк камын камдап, бейбп ецбекке араласамыз деген ум)т-сен1м1н окыс окига тас-талканын шыгарып кетп. Шэуешек каласыныц мацында туратын танымал, аукатты адам Ике бастаган тобьщтыларды конакка шакырып, арнайы юс: Ж1берген-Д1. Бутан тац калган Кызыр ук1ртай: - Бул кай шакыру, болектеп шакыруы капай? «Шакырды екен деп, бара бермендер» деген Махмут Кашкаридыц сез1 ес1ме тусш отыр, - дейдь Б!рак Ике болыстыц касындагы жолдасы: - Дэмнен аттамайык. Бул елге ом1р бойы конак бо­ лып журе алмаймыз. «Б1р кунп конак - кут. Ею кундж конак - жут» деп бекер айтылмаган. Елмен, жермен араласып танысайык. Сыйымыздыц барында буйырган жерд1 мекендейж, - деп Икен1 конд:рген соц, Ике топ­ тан белннп конакка кеткен болатын. Салтанатта конак кугу эн-жырмен ажарланып, туннщ б!р уагына дейш

/4бмла?а.амо# 7171 думандаткан журт тарап, Ике болыс арнаулы игшген ки1з уйде тэтп уйкыга кетед). Cay етш, жетш кел­ ген кызыл эскер тшге келмей Икен) бас салып, тыпыр етк!збей, кол-аягын байлап-матап, ала женелген. Болыс тап касында буркенш жаткан жолдасын атуга ниеттенсе де, муршасы келмеген екен. Осы окига барша журтка мэл4м болган соц Кызыр Телеугазыга: Адам урлауды ecTin, кермеп ед!к. Бул не сумдык?! Жерлер)нд!, малдарыцды тартып алып, аштыктан кырылдындар. Ол аздай жан саугалап келген сендерд!ц 1здерщнен калмай туткындап, урлап экетш жатыр. Сон- ша не жазып ед1ндер? - деп сурайды. - BÍ3 урлык жасап, OTipiK айтканымыз жок. Керу- ен тонамадык. Барлык KÍH3MÍ3 Tipi калганымыз. Сталин халыкка жасаган кылмыс, киянатын б1лет1н айгак, куэ калдырмау уппн оларды ¡здеп журш кездерш куртуга Kipicin жатыр. Тындап отыргандар танкалгандарын жасыра алма- ды. Солардыц 6ipi: - Булар мэнжурлерден де асып кетп гой. Мэнжур yK¡MeT¡ уш рет атканда, не уш рет кылышпен шапканда олмеген жауын коя беред) екен, аштыктан елмей калгандарды олт1р1п жаткан зулымдыкка дауа жок, - дед1 ызаланып. - Енд1Г1 кезек 6Í3re келетш шыгар. Орын ауыстыр- маса болмас, - дед! Телеугазы. - Сонда кайда бармаксыцдар? - деп сурады Цызыр. - Ушарымызды жел, конарымызды сай бшед), - дед1 Телеугазы. - Эйтеу)р, шекарадан алые тукшрге кеткен1М13 жен. - «Бутага коргалаган торгай аман калады» демекпн, бута курлы бола алмаганымыз жанга батады. Булар сен- дерге тыныштык та, маза да бермес1 анык.

СУЯ4//ЫЛ ЖА4ДД Алтайга барсандар кауштен кутыласындар, онда он ек1 ата Абак керей одактас хандык курып, ездерш ездер) баскарып отыр. Онын ханы Элен уац-туы сы м ы з. Карауында коргаушы эскер1 бар. Кузет койылган, - деп, Цазыр жол смтед!. Жыласып коштасатын уакыт та жетп. Шубартаудан келген Айдынкел, Шалкаркел бастаган керейлер Дербулжш жацтагы калмактарды, Кекше Тышканбай бастаган б1рнеше тобьщты кайын журты - найманныц б1р бутагы Мэметек - Цошкарбайды паналап, Телеугазы бастагйн тобыктылар Алтайдагы он ек! ата Абак керейше баратын болды. Кулыетайды мекен еткен калмактар, Эркашар тауынын батыс кунгейшдеп будда д!н!н кабылдаган кыргыздар. Эркашар тауыныц онтует1гшдеп торгауыттарды басып еткен Телеугазы Сауыр тауындагы он ек1 ата Абак керейдщ хан ордасына келд1. Уытын атты адам кадайтын он ею канат аппак кшз уйдщ ен тершде у с п эшекей оюлы Ж1бекпен капталган хан тагыныц ай- бынын асырып жолбарыс тер1сшщ устшде отырган хан Элен (Элмухамед) Телеугазыныц еэлемше ернш жы- бырлатып, кабылдаган ишара бшд!рд1. Арка тусында - Эз Тэуке ханныц кызыл туы. Хан тагынан томен ею жагында - ек]-ек1ден отырган терт би ягни терт уэз1р. Элен уац Жешсханулы Кегедаев суцгак бойлы, ецсел), артык ет1 жок тарамыс денел!, шнрак кимылды, бетшде шешектен калган дактары бар. Тобылгы торы, тж, еы- най карайтын томпак кез1 етк1р, селд1рлеу сакал-мурты цыр мурынды жузш ажарлаган тартымды жан екен. Аз еейлеп, кеп тындайтын туйыц. Ел !сше жиырма уш жаеынан араласкандыктан еетш, кергеш кеп, тарихи шеж!релерге жетж, сауатты, керегенд! юс1 екен. Цызыр уюртайдыц хатын окып, таныскан соц уац ойга батты. Калыц казакка кайырусыз жылкы баккызган, калыцеыз катын куштырган, кайгысыз уйкы уйыктаткан уш

/йбмлймддмой / 7. жуздщ улы, киел), айбарлы ханы Абылайдыц терт1НШ1 буын урпагы, кара шацырак иес1 шекс13 кайгы, KacipeT аркалап, ауыр OMip азабын бастан OTKÍ3Ín келед1 деп, кш ойлаган. Дуние жалган деген осы шыгар. Бармын деп тасыма, жокпын деп жасыма! Жарык дуниеге жаланаш келген адам, жалацаш кетер1 анык. Куп)ршш1ктен сакта, жаратушы! «Жацсы экенщ аруагы жаксы баланы кырык жыл асырайды» деген рас екен. Абылай ханныц oMip жолын аскан сутспеншинкпен теб1рене жыр ет1п, аруагын ардактайтын Элен уан Телеугазыныц купмш е айрыцша кещл белд!. Ha3Ípri уакытта колхоз курамыз деп халыктыц мал-мулкш тартып алып, оган K O H rici келмеген, наразы болган, 400 рет котершген халыкты аяусыз жазалап, жуз мыцнан артык кедейд! атып, жуз мындайын соттап, ай- дап экетудщ соцы миллондап аштан кырылуга экелген кара тунек, зулмат жылдар туралы сез козгалганда сумдык, зулымдыктарды кабыргалары кайыса отырып, эцпмеге аркау етт1. - Цазак баласы бурынды-сонды муншама кырылган жок. Патша укшет1 тусында да осынша жаппай атып- асу, камауга алып, кул CTin жумыс ¡стету, ашыктырып кыру болган емес. Ецбекпп халык уппн деп алдап, сол ецбекпп халыктыц мал-мулк!н тонап, жусатып салды. Эздер1нде обал-сауапты бшетш иман жок. Сездершде, уэделер!нде турак жок кезшде патша тонаушы ед1, булар сум каракшы болды. Халыкты кан каксатты, - дед1 Ше- рияздан. - Ежен хан Абылай ханга берген сертшде: «Елщшн басына алмагайып кун туса халкыцды кырык жыл багып, асыраймын», - деп, уэде 6epin ед1. Сол уэден4н орындалуын канша талап етсек те орындата алмадык. Олардыц жауабы: «Мэнжур ук1мет! t9!2 жылы кулаган. Ол ук!меттщ Myparepi eMecn¡3, аштыктан босып келген

ГММ/7МЯЖМ/Ь7/(/' боскындарды кудаламаймыз. Б1здщ кемег!м!з сол», - де­ ген жауап алган соц, карга тамырлы казакпыз гой, ке- рейлер колдарынан келгенше кемек берш, арып-шаршап келгендерд] ажалдан куткарып жатыр, - дед] уац. «Б1р кунг! конак - кут» дейд! казак. Журген 131 гул, конган жер1 кут Телеугазы аттанатын болды. Астына ат - устше шапан сыйлаган казактын соцты ханы Элен уац коштасар алдында: - Кдлаган, сураганыц бар ма? - дед1. - Койыцыздын б1р кыркым жунш бер1щз, - дед! Телеугазы. Ханныц отыз мыц койы бар ед1. Цойды кырык^ан соц оныц жуш курт кайнатуга отка жагылатын да, артылып калганы тебе-тебе болып журтта калатын. - Жарайды, - дед] уац. - Ол жуцщ туйемен шекарага жеткпд1рш берсещз жэне спдщ атыцыздан кецес ук1мет1не сатуга рухсат етсен1з. - Жарайды. - Екшпп, балаларым мен турмеде жургенде ашаршылыкта курбан болды. Нурзия ес1МД1 кызым нагашыларыныц колында. «Балалы уй базар, баласыз уй мазар», малта емес, баска зармыз, бала етуге б4р балацызды берсещз? Элен уац ойланып: - Жарайды. Улдыц К1ппс1Мелатханды ал, - деген. - Кисаныз Нурзиланы бер)щз, кызым Нурзияга аты уйкас, эр! тур-тус] де уксайды екен. Кейшнен Шекетай аталган Нурзила - ханныц ец суЙ1кт!, улмын деп узын кейлек кимейтш ерке бала- сы екен. Элен уац унс13, узак отырады. Бермейм4н де- уге Телеугазыныц кещл1н, берейш десе уш-терт жасар к1шкене суй4кп, Т1Л1 тэтт{ кызын кимай, ек[ оттыц ор- тасында ойланып отырып калганда ер мшезд1 ханныц ханымы, кейшнен халык Кадуан атап кеткен Кадиша Мамырбеккызы:

7! 7! - Абылай бабамньщ шацырагында ес)п, ержет- кен баланын не арманы бар, - дейд!. Содан кейш хан кел1С1мш берген екен. Койдыц жунш етк1зш, байлыкка колы жетш, Же- меней каласында уЙ1 базарлы болган Телеугазы сол байлыкты аштыктан азып-тозган елмен белюш, уакыт ете оку-агарту юше камкорлык жасаганы ел есшде. Элен уацныц Дэлелхан ес1мд1 улын басшы етш, б!р топ ынталы жастарды Ур1мж1, Алматы, Ташкент калаларына Ж1берш, оларды каржыландырып отырган. Жеменей каласында меш)т салып, Цабада кем!р кенш ашып, из- бес енд1р1сш жолга кою аркылы колынан келгенше ел ИПЛ1П уппн тер теккен1, содан абырой тапканы шын. Осындай халыктыц калаулысы, ж ок-ж тктш камкоры болып, атак-дацкы шыккан шагында Абайдыц агасы Тэщрбергеннщ (Тэкежанныц) баласы Бердеш: - Ау, Телеугазы, Зият жандарыцныц аман калганына тэуба демейс1цдер ме. Оку-агарту деп, Кунанбай урпактарыныц шеЙ1т болганын кезбен керд1ндер гой. Талым Элихан, Ахмет, Шэкер1м кайда, Тапур, Турагул кайда? Кус екеш кус та урпагыныц есш-енш, еркен жайуы уш)н ем1р суред1. Жусаннан аласа, бетегеден биж карапайым прлж етпейс!ндер ме, койындар, оку-токуда кезге тусш барасындар. Тиылындар, - дед1 кейш. Эке орнында жасы улкен Бердеш кекес)не куле караган Зият: - Абай атам айткан «Атымды адам койган сон кайтш надан болайын», - дед1 еркелеп. Телеугазы кыска сейлейтш эдет1мен - халыктыц алгысы, улкеннщ батасы Алланыц кулагына шалынса, еэ1М13Д1 де, урпагымызды да жаратушы сактары акикат, - деп, алган беттершен кайтпайтынын бшд1рд1. Телеугазыныц бауырында ескен Нурзиланын кадамы кут екен, Телеугазыныц басына бас косылды. ^ )46^

Б[р кыз, б1р ул суйд1. Дэулет1 шалкыды. Ол кезде Элен уац да улды (Батухан), кызды (Масхуда -Машан) болды. Масхуда кущцз-туш шырылдап жылап, уйьщтай алмайды. Жакын жерде дэршер жок. Содан ержс1з Телеугазыны шакырткан. Телеугазыныц ол кезде жекеменннк жук машинаеы бар ед1. Оныц журпзунпс1 Павел деген орыс Ж1Г1Т1 жэне Кыдырхан деген жас талап казак. Кыдырхан казактын ецбеп сщген белпл1 журна­ лист, жазушысы, узак жыл «Шалкар» газетшщ редакто­ ры, Уакаптыц экес1. Машинасымен келген Телеугазы Масхуданыц оц жак шекесшде пайда болган 1С1КТ! сылып алып тастаган соц бала б1рден тынышталып, уйыктап кеткен. Оныц маужыраган ец)не уцше караган Телеугазы: - Ханым, осы балацызды маган киыцыз. Менщ Татуыма сер!к болсын, - дейд1 жуз1 нурланып. Масхуданыц бебеулеп шырылдап жылаганын койып, рахаттанып уйыктаганына шекоз куанган ха­ ным: - Теке, «жаксы леб!з - жарым ырыс». Тшепщз Алланыц кулагына шалынеын, екеу1нщ Т1леу1н тшейж. Кол устасып ержеткешн керетш кунге аман-есен жетк4зеш жаратушы, - деп, кел!сшш беред!. Соны- мен бес1к кудалык, уэде бершш, 1зп тшектер айтылып, мэз болтан базарлы куннщ шыркын елкел1к укшеттщ билеушю4 Шыц Шы Цай бузады. Ол Телеугазыны туткындап, Ур)мж1 каласына алдырып турмете жабысы- мен оныц мал-мулкш, кора-жайын тартып алып, жубайы Элима Омарбеккызы Оспанованы, улы мен кызын б!рге камауга алган-ды. Телеугазыныц уй ¡пп туткындалып, камауга экететш кезде Нурзиланы айырып алып калган соц, езшщ туган ата-анасына кайтарылып келген бет! ед:. Бауыр баскан ата-анасынан т)р[дей айрылып, ^()47№ -

жет1МС1реген кещлмен жаца ортага, ауыл OMipiHe кенд1ге алмай жургенде Шарыпхан кекео келген-д4. - Мен Мацгулияда кел4ссез жург!зш журген1м Текенд1 туткындаган екен, бшмей калдым. Келген соц ce6e6iH сурап ед1м. Халыкаралык жагдайга байланы- сты кейб1р сурактарды аньщтамакпыз. Eip т у ст б е с т ж болганы анык. Акка кудай жак, уакытша шыгар, - дед] Шарыпхан. Э31 enpiK айтпайтын, тек ¡зг1л[к туралы ойлайтын адам баскаларды да ез1 сиякты деп санап, кателесед). Коп алданады. Казактар оны: «Батыр - ацгал» деп атап керсеткен. Шыц Шы Цай да канкуйлы. Кылмысын буркемелеу кажетт1Л1пнен Шарыпханныц мэнсабын ecipin, Ур1мж1ге шакыртып отыр. Курылтай деп, елдщ ип жаксыларын Ур1мж1ге 1939 жылы жинап алып, - олар- ды сол куш уйлер!не кайтармай, оныц соцын мылтык жинау науканына уластырып, халыктыц колындагы мылтык толык жиналып тапсырылган соц гана босаты- латыны мэлш болганнан жиналыска келгендер тез!рек босап шыгу камын ойлап, кыска кунде кырык рет зар илеп, елше хат жазып, «мылтыктарыцды тапсырыцдар» деген етппштерш узджс!3 жазып жатты. «Алынган мылтык толык емес, калганы тагы бар», - деп безерген жендеттер, кыспакка ала бастады. Журш-туруга тиым салынды. Курылтай жиналысына деп шакырылгандар камауга алынып, «Жапония, Германия тыцшысы емессщ бе?» - деген сурак бойынша азапталып, олт1рш[п жатты. Осылай жинап алып олт4ру аймак, аудан орталыгында кайталанып, букш елкенщ турмелер{ бейкунэ адамдарга лык толып ед). Бейкунэ адамдардыц сан гасыр жинап- терген, атадан балага ауыскан байлыктарын тонап алу ушш аяусыз аскан каныпезерл)кпен Шыц Шы Цайдын KipiceTiH арам пигылын emKiM де бшген жок. Сол коптш катарында -Ж)4К*

Элен уац 1939 жылы, ханымы Кадуан 1942 жылы мамыр айыныц 20-куш бес баласымен камауга алынды. Шыц Шы Цайдыц зулымдыгы, сикырлы айла-тэсы1, майда тш1, кел-кес1р ет1р!к уэдес1 Гитлер, Сталиннен кем болган емес. Гитлер мен Сталин халыктыц урейш ушырып, тонаудыц сыртында миллиондаган адамдар- ды жумыс кели1не айналдырыи, ецбекакысыз ауыр да, азапты жумыс ¡стетт). Ал, Шыц Шы Цай жумыс орны болмагандыктан тек жасырын елпрумен болды. Дунген согысында кетер]сшшерд! талкандаи, езш билжке колын жетк4зген куатты кызыл армия оныц куткеншдей бол- май шыкты. Кару-жарагыньщ ескш!п, эр! соныц езшщ жет1сиеу1, 61Л1МД1, тэж!рибел1 командирлерд4 «халык жауы» деп, турмеге камап, атып елт1ру1 миллиондаган кызыл эскердщ ел1М1не себеп болды. 1941 жылдыц 22 маусымында Гитлердш туткиыл согыс бастап, кецес шекарасына басып юруше мумк1нд)к туганы МЭЛ1М. Сталинныц Гитлердщ езара тиюпеу, достык, бейб1т к ел ю тш е алданып калган бейгамдьщ кател1Г1 согыстыц алгашкы айларында жуз мыцдаган жауынгершщ окка ушып, туткынга тусу!не себеп болды. 1933 жылы б и т к басына келген Гитлер сепз жылдыц ¡ипнде армиясын жаца техника, кару- жаракпен жабдьщтап улг!рген! сонша, жаяу-жалпы, узаганда атпен кашып бара жаткан жалгыз кызыл эскердщ езш мотоцикл, немесе самолетпен куып жетш, ататын болган. Патша ук тетш ен мура болып калган кару-жарак карайганды жау санап, ез халкын канга бояп кырып, то- науына жараганымен, тем1р курсанган автоматка бес атар мылтык тец келмегеш шындык. Бил1к басына келгенше 24 жыл етсе де жацару болмаган, шепнш кашкан кызыл армия Моеквага 30 шакырым калганга дейш токтаган жок. Сталин дос санаган кейб!р кытай басшылары «24