Абылайханов Т. Сұрапыл жылдар

^мл<хмл.'ямоб 717! ацсацалдьщ уЙ1нен дэм таттык. Солай елмен, жермен таныса бастадьщ. Bip KyHi кецес yKÍM6TÍHÍH елшпипнен адамдар кeлдi. Кабылдайды екен дегенд4 естш, экем1з келгендей куанып, кезекте турып жeттiм-ay. Немере агайым Султангазы Аргынгазыулы Абылайхановтыц, емшектес туган тэтем Нурзия Телеугазыкызыныц жэне апайымыз Эсия Майханкызыныц, немере бауырым Уэл1хан (Уэш) Кэюмулы Байсултановтыц шакырту кагаздарымен катарына коса 1947 жылы анам Уэсила Омарбеккызы Оспанованьщ кенес одагыньщ азаматы деген куэл1пн KO Tepin, ньщ с е т м , зор ум1тпен мандайы керекарыс уэкшдщ алдына бардым. Ол селцое кабылдап, менщ сез1ме кулак койып тыцдамай: - Жерг1Л1кт1 орынньщ руксат кагазын алып кел1Ц13, - деп, шыгарып салды. «Жаны ашымастын касында басыц ауырмасын» дейд1 казак. Б1зд1адам курлы кермей, кутылудыц сылтауын 1здеген ол, жерг1Л1кт1 орын- нан руксат алудьщ мумюн емест1г1н кайдан тусшсш. Б13Д1Ц зар-мунымызды кайдан уксын. Ием13 келд1 деп, куанып барып, унжыргам Tycin, куарып кайттым. Кулжа каласындагы елш1л1кт1ц ез1не жолыкса, жумыс тез 6ÍTeTÍHÍH ecTÍn, бмдш. Амал не, оган жету - мун. Турган жердщ жэне жумыс орынныц аныктамасы, бакылаушы орынньщ жол журуге болады деген руксат кагазы, жолакысына толенетш каражат, делдалдарга бер1лет1н сыйакы болуы шарт. Муныц менде 6ipi де жок. Ец алды- мен туракты жумыс орнын тауып орналасу кажеттЫ п белг1л1 болды. Кызмет сурасам, езшд) кубыжьщ eTin корсетепн «идеялык калта» алдымнан шыгары аньщ. Ец жаксысы: жумысшы болу. Сенщ KÍM екенднщде enjKÍMH¡H ici жок. Сандалып ЖYpiп «Ой жайлау» ферма- сына сынган арбаларды жондеп жасайтын агашшы бо­ лып орналастым. Шац-тозац iшiндe жургенге Караганда <Ж 200№ ^

суык д1рдецдетсе де таза ауада жумыс ¡стеу мыц есе артыц болды. Ец бастысы, эр1-бер1 журуге аньщтама, руксат кагаз алуга мумкшдш бар. Тек каржы жинауым керек. Ецбекакым да тэп-тэу1р. Ер1нбейт1н ецбеккорлыгым, тындырымды 1С1М, агашшылык мамандыгын тез мецгерш кеткен1м ферма бастыгыныц кецЫ нен шыкты. Ферманыц малы алые жайлауда кыстайтындьщтан, эр1 жол тау-тастьщ арасынан етет1нд1ктен арбалары жи1 цирап, - эр!-бер1 катыиасуга зэру болудан кущардым да, бедел1м кун сайын арта тустт Бос уакытымда ки1м пшип, Т1гу мамандыгын мецгеруге К1р1ст1м. Суретп жаксы са- ламын. Сызбаларды (чертежды) окып, туе ¡нуге жет1кп1н. Бул - нагыз табыс коз!. Уэсила тэтем юмер ед1, кой тер1с!н оз! илеп, карагайдыц кабыгын кайнатып, курец Кызыл ет1п бояйтын да, жагасынан тыс етек-жец!н, омы- рауын кара ел*пр1мен эд!птеп, бурмел1 бел офицерд1н то- нын 11Г1П киг1зет1н, ею саны бултиган, балтыры етпен-ет шалбарым мен эсем Т1г1лген кейлег1м керген адамныц коз жауын алатын. Уэсила тэтемнщ кас шеберл1Г1н кер1п ескендштен сол дарын дариды деп сещцм. - Казак - конакжай хальщ. 1шер асын баласы- на да бермей, алдымен конагына беред1. Цонагынан тунеп шьщканы уш1н жамбасакы алмайды. Кез кел- ген жолаушыга сусынын ала умтылып, кош!п, коцсы консан ерул1к беред1. Жет]м[и жебеп жылатпай, жес1р!н кацгыртпай, улкерпн курметтеп, юпнеш сыйлаган даркан ел. Казактын барлыгы шет!нен коммунист деп санай- мын, баскалар казактардай болса, жер жузшде бейб1т ем1р салтанат курып, жауыздыкка орын калмас ед1. Ком­ мунизм баягыда орнар ед1, - деп, казактын салт-дэстур!н дэр1птеген кулжальщ уйгыр жш!Т1 жерг1Л1кт1 ултшыл де­ тей айыппен тутцындалыи, айдалып кeттi. Оныц: - Мен уйгырды емес, казакты мактадым емес пе, калай ултшыл боламын? - деген соз!н ешк!м

у 4 б ь и я й х а н о % 7! Г тыцдамайды. Казактыц, жалпы адамзаттьщ адамдьщ 1зп цасиеттерш атап айту адам бейнес4ндег! меЙ1р1мс1з зулымдарга ок болып тиетшш ол жiгiт бммесе керек. Казактар муны: «Тузу агаштыц касында кисьщ агаш жат- пайдьп>, - деп, сыпайылап бшд1ред1. Машан екеум}зд1н д!рдектеп жур!п тапкан ецбекакымызга Рахым мен Ергазыны ортактаетырып, куш берген, 613Д1 ундетпей, мылкау еткен де осы казаки салт-дэстур. Б]р бидайды бол1П жеп, жарты бидайды жарып жеп кунелтт4к, ез1М1з пэтер жалдап, калт-култ ет1п журсек те Рахым мен Ергазыдан б1р тиын сураган да, алган да ем естз. Аю- лар кун суыта кыскы уйкыга кет1п, жаздай жинаган ез майларын корск ет1п, кектемн1н Т1рпнлжке нэр берген шуакты кундер1нде оянады. Рахым, Ергазы - ек1 аюды кыскы уйкыдан ояткан кектемн1н жан-жануарга жэйл1 кундер! емес, калалык уюметтщ кайарлы жарлыгы ед1. Олар уй-уйд1 аралап, жумыссыз жургендерд1 жинап- терш, куштеп экет!п жатты. Будан шошыган Рахым кала шет1ндег1 кекен1с ес1ретш коммунага барып, Ергазы болса, нагашы атасын паналады. Уйде Машан скеумп гана калдык. Наурыз айына ти1ст) ецбекакымды алган сон Машанга экелш: - Машан, мынаны ал, сэу1р айындагы ецбекакыма косып б1р кейлек алшы. Шацыракка кел:н болып тускел1 б1р кейлек кипзе алмаганыма корланып жур ед1м, - дед1м масаттанып. Машанньщ ещ нурланып, еркелей жыми- ып, аса разы бейнемен куанганын керд1м. Ол кейлекке зар емес едч Абак керейд1ц еонгы ханы Элен уац ез1Н!Н кенже кызынан несш аясын. Алты канат оюланган кип уш, алтынмен апталган жасау-жабдыгы, дуние-мулк!, бел1нген енш1С1 бар екен. Б1рац мен оны алуга узицп- кесшд! карсы болдым: - Машан, мен сенщ байлыгьща бола уйленгендей болмайын. Маган ceнiн К1СШ1К келбетщ, к1рш1кс!з $Ж202№

С Ж 4/7М 7Ж Ы Д Д 4Р махаббатьщ кымбат. Оган келецке туспесе екен! Уйщнен 6ip сабац жш алып шыцпа! Цудай денсаулыц, Колыма куат берсе, сол байльщты е'нм-ак тауып, сен! улде мен булдеге белейм!н, - деген ед1м, Машан сез1мд1 жерге тастамай 6ip цабат кигммен гана к ел т, алыс- жацынды тац цалдырды. Одан 6epi бес жылдай уацыт erri. M in e , 6ipÍHini рет табан ет, мандай тер1ммен кейлек алып берет1н болып масайрап, шалцыганым Kynipm únK болды. C o y ip айыныц ецбекацысын алуга улг1рмей, жартылай жалацаш цалпымызбен цол устасып ата-ме- кенге кашып errÍK. Шьщжацда етек алган аштыц пен жумыссыздыц, саяси цугын-сурпн ашындырган халыц кецес yKÍMeTÍH¡n озбыр саясатынан ата-мекен1нен ай- ырылып, ез мекендерше оралмак болган зацды талап, Т1лекгер1н кецес елш1л1г1не тыцдата алмагандыцтан: - Элсек enirÍMÍ3 ата-цоныста жатсын, - деп, шека- раны бузып ете бастады. Алдымен бес-оннан еткендерд1 шекарашылар устап алып, цытай утм етш щ жазалау орындарына тапсырып, тиым салмац едг Eipan KepicÍHHie болды. Кулжа, Шэуешек шекарасынан жуз мыцдаган адам лап койганда ек! ук1мет те не icTepÍH бшмей абыр- жып цалды. Хальщ елген- т1р1лген!не карайтын емес, Koniin жатыр. Мектептер жабылып калды. - Машан, мен мына кештен калмайын, цазацтыц царашацырагын ез журтына апару - парызым. Муным зацды. Оз1цмен отасцалы бес жылга жакын уацытта аза- бымнан баска рахат кермедщ. Бэр1не шыдадыц, Алла, аруак риза, мен ризамын, болашак булдыр. Нэс1лшшд1к бар жерде эдшет болмайды. Э д 1летс13 елде бакытты ем ip жок. CeHÍ аяп турмын. Туган-туыстарыцнан айы- рып экеткенде, ел катарлы eM Íp суре аламыз ба, жок па, бшмеймш. Ерюц бшс1н. Циналмаганыц маган цымбат, - Дед1м. - Ата-мекенге цайтамын деген1цд1 колдап келемш. — ---------------------------------з^ 2 0 3 № * э------------------------- :----------

у М ь и я ю т я н о й 7! 71 «Ер туган жер1нде» дейд1 казак. Казакстан - мен ушш де туган жер. Атам Кегедай Зайсацда, Эбшпей1з, Эбшмэмбет, Эз Тэуке бабаларым Турк1станда, Ер Ес1м бабам Ташкентте, аргы Жошы бабам Жезказганда жа­ тыр. «Жаманньщ баеында жатканша, жаксыныц таба- нында жат» деген, кара шацырактьщ отын еш 1рмеуге, бэрше шыдауга бек1нген адаммын. Бул шацыракган ол1г1м шыкеа арманым жок. Шацырак кайда болса мен сондамын, - деп жауап берд1 Машан. Теб1р е н т кетт1м. Машанды кушактап: - Бакытым! Кудай айырмасын, - дед1м де, соцын эз1лге айландырып, ауыр ойды жуып-шайгым келд1. Б13 окып жургенде «Сталин кайда болса, жещс сонда», - деп, хор айтушы ед!к. Кей{н Сталин олген сон, Сталинд) алып тастап, «Партия кайда болса, партия кайда болса, жещс сонда. Жеще сонда, жец1с сонда», - дейтш болдьщ. Мен партияньщ орнын шацыракиен ауыстырып, «Шацырак кайда болса, жещс сонда. Жец1С сонда», - деп эндетш, куанышымды б1лд1рд1м. - Машан, мен Толыга барып келейш. Уэсила тэтем мен Цамай, С э у л е т ала кетеЙ1к, - дед1м. Толы - Шэуешек каласынан 140 шакырымдай алы- ста, аудан орталыгы, шагын елд1 мекен. Ондагы жар дегенде жалгыз дукеннщ мецгеруш1С1 болып эпекем Нурсэуле 1стейд1. Ал, жездем Цамай Мухаметкалиулы Толыныц оцтуст1Г1нде ею шакырым кашьщтыкта Гос- хозда шаруашыльщ бел1мш баскаратын, айлык, табыста- ры жеткЫ кп, турмыстары жаксы. 1954 жылы мен окуга кеткенде жастай узатылы Нурсэуле эпкемнщ окымай калганына наумез ед1М. Эк1Н1ш-окпем кок1рег1мнен кетпегенд1ктен кеб1нде Сэуле мен Цамайдыц уЙ1не бармай, ез1мд1 аулак устадым. Канша тарыксам да кек тиын сурап алган емеспш. Ма- лымызды коммуна сыпырып алып, ем конбас дерт-

ке шалдыккан Калиакбар аганы Ур1'мжйс дэр1герге каратып, ота жасатканда толейт!н акша 1здеп, зар ец1реп журген кыеылтаяц кезде де оларга кол жаюга намыеым Ж1бермей, киiз у т м 1зд1еатып кутылуды он еанаган бола- тынмын. Аеказаны Д1мкэс Уэсила тэтеме ортак казаныьщ асы кайдан жаксын. Бауырына салып ос1рген Камай мен Сэуленщ туцгышы Нуршаттыц да купм[ кеткен ед1. Тагдырым кыл ует1нде, кун1мд1 эрен кор}ы журген менен кайыр болмасына кез1 жеткен Нурсэуле Уэсила тэтем мен Нуршатты колына алган болатын. Уэсила тэтемнщ Нуреэуленщ колына барганына соншальщ налып, корландым. Бул - мен1ц Т1р1дей е л ге тм eдi. Тагдыр баска салган соц не шара. Зулымдар мен1 осылай олт1рд1. Бул - мен1ц мэцплш айьщпас кас1рет1м, оксЬкен екш1ш1м, жетк1збес арманым болып каларын бшмепп1н-ау! Кунде, ертец оцаламын деп, алдамшы ум1тпен ом1р от1пт1. Уэсила тэтемд! кун жылына колыма алсам деп ойлап журупн ед1м, елд1ц Казакстанга жаппай кеппп жатканын кор]п шекс!3 куандым. Уэсила тэтемд! ата-мекен1не жетк1зш, отыз жылдан артьщ кер1спеген туыстарымен жольщтырып, бакытка болеигеи куанышты с э т т коруге кумартып, мэпелеп, аялап борышымды отесем деген арманмен жук машииасына жабысып, Толыга келд1м. Уэсила тэтем «ку жалгызыныц» аман журген1н кер1п, соншалык куанды. Туйедей м е т жас баладай аймалап суйд1. Елу жаска ецщ гана толганына карамай картайып калыпты. Мен1ц келген себеб1мд1 ест!ген соц, муцайып, коз1н1ц жасын суртт1 де: - Цамай мен Сэуле келсш, акылдасайьщ, - дед1. Нуршат «аю ага» деп ж у п р т жур. Кешю аста барлыгымыздыц басымыз косылды. Амандык-саульщ сурасып, шэй 1Ш1лт, тыныс алган соц, думпу1 жер жарган Ш эуешектеп окига туралы сурасты. - Артынып-тартынып, ел жайлауга кошкендей <Ж205№ ^-

^ бы л ам хд м об 717! шубырып, ауыл-ауыл болып кеннп жатыр. Токтатып жатцан булар жоц, цайтарып жаткан олар жок. Б1реущ б1реу бшмейд1. Кешейш деп айтуга келд1м. - Токтандар! - деп айтпауы мумк1н емес. Буг1н айт- паса, ертец айтады, - дед1 Камай. - Соны айтцанга дейш п уакытты пайдаланып, кеш1п улгеру керек. - Онда цалай? - деп, тацыркады Сэуле. Тацертецг1 машинага отырасыцдар. Цош бол, Толы! - дейсщдер, туске дейш Шэуешекке жетес1цдер, эр1 карай жаяу адамга уш сагаттык жол. Кешке карай аргы бетте боламыз. - ДYниe-мYлiктi, керпе-жастьщты кайте ;шз? - Тастацдар, бастан кулак садака. Казаксганда ком­ мунизм, молшыльщ, бэр1 тепн. Камай ага мырс етш езу тартты. Б]р стакан жунжун арагын тартып алып, кызара бертш отыр. Камай ага - аксары оцд1, тольщ денел1, орта бойлы, М1нез1 ауыр, созге сарац, ете сыпайы адам. - Е, Тату, соцнияз, комнияз экэларыма барамын, бэр1 тег1н, молшыльщ де, эттец жук артатын есепц жетпей тур, - деп, тагы да кулд1. М е т сайкы мазак ет1п отыр. Елушпн жылдар уг1тш1 казак оцтуст1к Шьщжацдагы б1р тукп1рдег1 елд1 мекенн1ц адамдарын жинап: - Социализм, коммунизмде молшыльщ, байльщ, бэр1 тег1н, калаганыцды алып, калаган тамагыцды 1Ш1п-жейс1ц, - деп, мактауды асырады. Уйгыршадан казакшасы коп, айтылган мактау сезд1 тус1нбегендер 6 !р-б1ргнен не деп жатыр? - деп сурайды. - Калага соцнияз, комнияз деген ете бай экэларымыз келштт Барлыгын тег1н беред1 екен, не кием, не ж ей м т деп ойламайсыц, соларга тез1рек кешш барайьщ, - дейдт - Онда ертец ертемен кешем!з, - деп кел!сед1. ^ 20б № -*-

Epтeцiндe ееектерше жуктер1н арткан кеш)1 уг1тш1 эрец кайтарган. - Жаны мурныныц ушында турган адамды да мазактайды екен-ау, - деп, кей ^ м . - Тату, - дед1 апайым - егер мен кетсем дукендеп затты ел талап алып кетед1 де, жалаеы менде калады. Ек1 мемлекет до с. Кьчай ук1мет1 мен1 тонаушы рет1нде шакыртып алып, соттап Ж1берер1 С03С13. Судын да сурауы бар. Соншальщ заттыц еурауы болмауы мумк1н емес. Одан да езщ барып, ол жактагы туыстарга айтып, шакырту Ж1бер. Бiз зацды, руксатпен етеЙ1к, - дед1. Камай ага бул сезд1 костай: - Б1рге ескен, б1рге жумыс ¡стегсн дос-жар, агайын- туыс бар. Олармен коштаспай тура кашканымыз жен емес. Мойнымыздагы заттарды етк131п бер1п, адамша коштасып кеткен1М13 жаксы емес пе? Одан да сен барып шакырту Ж1бер, - деды - Жен сез. Жарайды. Онда Уэсила тэтeмдi алып кететн. Нурсэуле шар ете туст1: - Жок. Жок! М е т елт1р1п алып кет. Сен калыц туыстыц ортасына бара жатырсыц. Менщ тэтемнен баска юм1м бар. Бермеймш. Кашанда еабырлы Камай ага: - Тэтемнщ Нуршатпен жол журу1 айтуга оцай. Денсаулыгы да кетермейд1. Эуре етпе, дэм тартса 6эр1мЬ б1рге барамыз. Сен барып орныга бер, - дедч Бул - кол жетпес арман болып каларын, мэцгпнкке коштасып турганымды б1лмед1м. Ертемен кайту уш1н билет алуга автотуракка келсем, кузетппден баска ешк1м жок. Кас­ са жабулы. Жолаушы таситын машиналар кацтарулы тур. Т т т 1 жук машиналарыныц да журмейт1н1н бшд1м. Кездейсок журетш машина кездес1п калар деген, кас карайганша куткеи ум!Т1м акталмады. Тун ортасын- ^Ж207№^

^ймлайхамоа Г Г да Цамай аганыц велосипедше м!нш жолга шыктым. Царацгы тун. Тас жолдыц ой-шункырын, кед1р-будырын керу кайда. Оган карауга шама жок. Б[р тэу1р1: жол ылди. «Кош бол, Толы! Туган-туыс, дос-жарандар! Аман болындар. Аспанымыз ашык болсын, кайгы-дсрт тунмен кетс1н, аман-есен кауышуды Алла буйыртсын» деп т1лек тшеп, зулап келемш. Кез1ме жас толып, Уэсила тэтемд! ойлап келем1н. Цалиакбар скеушщ асыл бейнес! коз дымнан кетер емес. Жет1м депзбей, жепмд1пмд! б)лд1рмей аялап, шекс1з еркелет1п ес1рген ецбектер1н актауга мумк1нд1к болмаганы езепмд1 ортеп келед). Топырагыц торца болсын, Цалиакбар ага! Кош бол, Ур1мж1 турмес1нде шеЙ1т болган хальщтыц с у т к т Ы , экем Толеугазы, анам Элима, С1здерге арнап окыган дугамныц сауабы тисш, жатцан жерлер1Н жэннат бол­ сын! Агарып тан атты, жолга жарьщ туст1. Шыгыстан Оркашар тауы коршдт Осы таудыц уст1ндег1 жайлауда еткен цайгысыз, цамсыз кундер1м. Ел-журт ушш деп жаз бойы бие байлап, тегш цымыз ¡шк1зет!н Царабатыр аганын даркандыгы, уй1рдег1 кулын-тайдай б1рге ескен талапты, дарынды Жамалхан цызы ес!ме ора- лып, цоштасып келем1н. Цымыз еске оралган сон шел цыса туст!. Отыз шакырымдай жол журшшн. Шашы- рай коныстанган бес-алты уШ бар Саргусын бекет!не келгенде тш п шелдеп кетт1м. Шетк! уйге сэлем бер1п К1рген1мде, ет1пн ки4п жаткан отагасы кетер1цк1 дауы- спен сэлем1мд1 цабылдады. - Ага, шелдеп, катал ап кетпм, су бар ма? - дeдiм. Отагасы маган ожырая карап: - Кайдан келес1Н? - деп сурады. - Толыдан. - 1м... Отагасы: ^Ж208№ ^

СЖ 4/7А^7Ж & /^Р - Каз1р, - дед1 каткыл дауыепен, сыртка шыгып кетт1. Кут1п отырганыма бipaз уакыт етт{. Ойыма куд^к оралды: - Ол Толыдагы сакшыга хабар бер1п жатыр. Шэуешекке ешюм Ж1бер!лмес1н деген буйрык буларга да жеткен! белг1л1. «Баетан кулак - еадака» деп ойладым да, ш елдегетме карамай зыта женелд1м. Жолаушыга суратпай алдынан сусын алып шыгатын даркан казагыма не болган, б1р жутым еуга зар еткен1н царашы. «Ата-дэетурд1 умытып, казак, кайда бараеыц?» - дейм1н 1Ш1мне^ Бухар эулие: «Керей, кайда бараеыц?» - деп е,?п, керейд1ц орнына казакты койдым. «Кайран казагым, кайда бараеыц?» - деп, туе ауганша тынбай журш, жетп1с шакырым жолды баеып еткен екенмш. Он шакты уЙ1, жолаушыга арналган аеханасы бар Аксу бекетше жетш, жан шакырып, оразамды аштым. Юрген соц мацайыма кез салсам, темек1н1ц кек ту*[1Н1 тумшалаган куцпрт асханада маган таяу столда жун-жун ¡ш!п отырган бес- алты жнлтке кез1м туст!. Цызара берткен олар гу-гу eтeдi. Бурын арак пнкешц кылмыс санайтын казак азгандыгы сонша, каз!р мактан санайды. Ойткен1 адамзаттыц «ец аеылы» пролетариатка (кулдарга) тецесу керек, ол - адалдьщтыц, тецкеркке бер1лгенд!кт1ц б1рден б1р белг1С). «Казак, кайда бараеыц»?» деп ойладым. Жптттердщ ¡пнндеп кесемс!п, ектем сейлеп отырган 61рсушщ: - Казакстанга кашып еткендерд! тугел устап, кайтарып жатыр. Мен устатпай, кайта кашып, 131МД1ада- стыру уш1н осында келд1м, - деген сездерш аньщ естш, «Апыр-ау, бул калай болды? Ек: кун бурын мундай бол- мап ед1 гой» деген ой азабынан кутылгым кел!п, оларга карай берд1м. Жуз) таные шетте отырган ж{пт коли кысып, «сенбе» деген белп бердь Кун ецкейе Дербулж1н каласында орта мектепте б!рге окыган досым Калиахмет Корбаевты ¡здеп келсем, ол уйшде екен. Болып жаткан ^Ж 209№ ^-

у 4 б ь и я м х я н о я У' 7! окиганы айтып берд1м. - Ауданда улкен жиналыс етп. Жер-жердег1 кадрла тугел шакырылып, цатыстырылды. Бipiнш^ хатшыньщ ез1 баяндама жасады, нег1зг1 эцпме Шэуешектег1 елд1ц жаппай кешу1 туралы болды. Ек: ел ежелден дос, дунген согысы жапон басцыншыларына карсы согыста цандай кемек берген1не токталып, бул достык мэцгшж, жолымыз б1р, согыста куйреген экономикасын калпына келпре ал- май жатцандыцтан кецес халкыныц кункер!с Т1ршшш1 б1зден томен. Цашып-пусып барганда не маркадам та- бады бул ел? Одан да кетк1С1 келсе, руксатпен ез жиган- терген мулк1н алып кеткеш жен емес пе? 1р1тк1 салган душпандардыц сез1не сен1п халык адаспасын, осыны жетк131цдер. К1мде К1М терю уг1т таратса, дереу хабар- лайтын болсын деп, тапсырма берД1. Кеше-кешенщ шыга бер1С1не кузетш1 койып, журпншшерд1 туткындап экел!п, камап жатыр. Агайым цара басын алып кашып кстт1. Мен жас ба- лаларымды алып жаяу кете алмай отырмын. Машина журмейдг Оз1ц аман-есен барсац, шакырту Ж1бер. Экем Кекпект1дег1 мекенше баруды армандап eтiп ед1. Енд! менщ Дербулж1ннен шыгып кету1м туралы акылдастык. Жолга шыгып усталып, айдалып кетсем, босап шыгу - муц. Б1р шырмалсац - б1тт!м деген сез. Маган куш беретш тек «Ой жайлау» фермасыныц аныктама кагазы, онда жануям мен ез1мнщ Шэуешек каласыныц тургыны, ферма жумысшысы, жануя жагдайына бай- ланысты руксат бер1лд1 деп жазылган. «Цорыккан бурын жудырыктайды» дейд1 гой. Аныктаманы кетер1П сакшыга барып, руксат сурау жен деп таптьщ. Мен ес б!лгел1 сакшы мекемесшщ босагасын б4р1нш4 рет атта- дым. Аулада ек1-уш жай ки1МД1 адам, сакшы болу керек, сейлес1п тур екен. Сэлемдескеннен кей!н мен:

- Шэуешекте турамын, жумысшымын. Ушме цайтайып деп ед1м, жолда бегеп, тексермеу уш!н руксат кагач алайын, - деп, келген буйымтайымды айттым. Олар каекыр керген ешк1 кезденш сурлана калды да, б1р- б1рше карады. Аньщтама кагазымды мукият кезектесш окып шыккан соц, аты-жен!мд1 жазып алып: - Ертец кел, кагаз берепн кызметкер кет^п калып ед1, - деп, шыгарып еалды. Ертец тергеп-тексеретж белгш1 болды. Одан кутылып шыгуга аз уакыт кетпейгйп аньщ. Кашудан баска жол калган жок. Карацгы туст1. Камай аганыц <екес1 Мухаметкали кудамызбен коштасып кетуд1 жен керд1м. Мухаметкали - жасынан ел билеген адам уюртай болды. Шыц Шы Цай турмесйпц азабын тар- тып, 44-жылы бостандыкка шыккалы эр турл1 жумыстар аткарып, каз)р аудан эюмннц мал шаруашылыгы жен1ндег1 орынбасары. Мен Мухацныц уйше барып, сэлем берд1м. Шай ¡тт)к, бурын кермеген жас ж ип ме- нен ек! ел1 калмай, сездер1мд1 мукият тыцдап, б1р турл1 кобалжып отырганын ацгартып койды. Оны тыцшы, ацдушы шыгар деп ойлагандьщтан, коштасу ушш келген1мд1 айта алмай, ашылып сейлемей кайтып кетпм де, кед4р-будыр жолдыц калжыратып шаршатканы бшшш, Калиахметт1ц уЙ1не кел1п жыгылдым. Тац аткан екен, асып-саеып кишш, оразамды ашуга муршам келмей жолга шыккан ед!М, каладан шыга берютеп ке[йрде уйлыгып турган терт-бес мылтьщты адамга кез1м тусш, олардыц арнаулы карауыл екен1н бшд1м. Сыбдырымды б1ЛД1рмей ет1п кетпекнп болган мeнi сэу{рдщ ызгарлы кара еуыгында, желд1ц ет1нде д!рдектеп, тун1мен уйьщтамаган бейбактар калгып- шулгып отырып, дэл кастарынан етш бара жатканымда барып байкады да, шетк1 б1реу1 мылтыгыныц шакпасын шарт-шурт етюзш; - Токта! - деп акырды, баскалары да орындарынан

^ б ь и я й л я м о е Г 71 ушып-ушып турып жатыр. А тса атсын. 0 зект1жанга 6ip ел!м. Олгендерден жаным артьщ па? Цолга Tyci n кор болганша, елген!м артьщ. Алла сактап, аруак колдаса кутылармын деп, барлык куш!мд1 жинап, велосипедтщ жылдамдыгын удет1п узай берд1м. Токтамадым. Неге екен! белг1С13, олар ок шыгармады. Одан кей4н бегде б!рде-б1р адам кездескен жок. Жолдан алыста жуктер1н арткан кешт1н ^арасын керд1м. Орта шаруаларды тап рет1нде жою Цазакстанды ашаршыльщка урындырып, елд1 кырып салган ед1. Tipi калгандары шетелге бо- сып кеткен болатын. Шыцжацдагы орта шаруаларды тап рет1нде жою ашаршыльщка урындырганымен, кыргынга ушыратпаса да елдщ босып кашуына себеп болды. Кеше ещске карай зымырап ед!м, 6yrin орге карай ормелеп келемш, эйтеу!р. Шэуешек каласына елш- талып жетт1м-ау. Каланын, кешелер1 кацырап бос калган, согыстан кеЙ1нг1 суркей Kepimc. Дукендер, какпалар жабьщ. Кыбырлаган жан neci жок. Мулде жат. 1пнне суьщ сарын жасырган мылкау дуние. Мен келгенде Ма­ шан уйде екен, куанып кеткен in дауысынан 6шд1м. - Тэтем кайда? - деп сурады. - Камай ага мен Сэуле бермед1? - Олардьщ не ойы бар? - Сен ол жакка от, шакырту ж!бер, 613 кашып- пыспай барайьщ, - дедг - Озш калайсьщ? - дед1м. - Калай болушы ед1. Уйкы жок. Ек1 кез1м терт бо- лып, ез1нд1 кутт!м. Макай ага мен Шайым ага кет1п бара жатканын айтып, жол-женекей коштасуга келш кетт:. Алдьщгы кун! Рахым келген. Кшм-кешегш алып кет1п барамын, - дедт - Татуды тос, аялда - дегешме кенбед1. Сендерд1Н шакырту кагаздарьщ бар, бупн аргы бетке етпесендер,

ертец ете аласыцдар. Менде ондай кужат жоц, будан калсам, б1ржола кете алмаймын, кош-сау болыцдар, - деп, еез1мд1 тыцдаган жоц. - Ергазы-шы? - Хабарлаепады. - Мен жокта корыкпадын ба? Машан кулд1 де: - Не шара? - дед1. Рахымга еоншалыкты ренжщ1м. 55-жылдан бер1 бipiншi рет ашулануым. Эй, Рахым-ай! Жаз бойы демалыс кундер1н б1зд!ц уйде жа- тып етк1з1п журген1цде курай басын сындырмаганыца карамай, Уэсила тэтем менен бурын тэтп , дэмд1н1 сен1ц аузыца тосуш ы ед1, Татуыма сер!к бол - деп тапсырып, соншалык сен1ммен парады, ег13 козыдай б1рге ест1к. Жарайды, «жет1мд1 жебеу - М1ндет» деп, оны ез1це борыш санамаган шыгарсыц. Ал, Ш эуешекке келгеннен бер1 жет! ай бойы тепсе тем!р узетш уш Ж1Г1ТТ1 ецбекацысымен асыраган, канша киналса да кабак шытып кермеген, аягы ауыр Ма- шанды киып, иен уйде, мына аласапыранда жалгыз калдырып кетуге дэт1ц калай барды екен?! Дуние ес1г!н ашар урпак деп, ом1р cypyiм^з жалган ба ед1. Опасыз, саткын бейнецд1 керсеттщ. «Адам аласы 1ш1нде» деген осы шыгар. Эубэк1р М еркпбаев, Назым Марданов, Нуркеш Бэд1гуловтан кай жер!ц артык? Цоркактьщтыц туб! саткындьщ боларын калай бшмей, алданып келгенм!н?! Алдау мен арбаудан адамзат калай кутылар? «Кашан, кайт!п» деп, назаланып, камыктым. - Опасыз, саткыннан куткарган Аллага рахмет! Машан, дайын отыр. Мен келж тауып келей!н, - деп, шыгып кетт1м. Айы, кун! жакындап калган аягы ауыр Машан -^2 1 3 № ^

Ж ы л а м л ж /о я ?! У.' шекарага жаяу жете алмасы гус1Н1кт1. Жолым болып, елдщ жупн тасып, нэпака тауып журген арбакеш кезде- се калды. - Эйел1м екеу1М13Д1 шекарага жетк1зе салшы, жуз «иван» береЙ1н, - деп жалындым. Азсынды. - Оныц уст1не презенттен Т1гшген су жаца шалбар береЙ1н. Шалбарды естш жайнап кегп де кел1ст1, Т1Г1НШ1Л1К мамандьщты м ец гер у ге ынта койып, е з т п1шш, Т1ккен туцгыш ецбег1м зая кетпей, ец зэру кезде кэдеге жараганына кулдгк. Шекарага баратын каска жол Шэуешек каласыньщ солтуст)к батысындагы узын, кен коше аркылы етед1. Кала шепне жакындап калганда сол кешеде турган, жег!лген аты жок, жуг! бар арбаны керд!к те, тацыркай карап, ете берген1М1зде, арбадан он кадамдай жерде кек шапанды б!реу калкиып тур екен. КеЙ1ннен жуг1бар сол арба Максутхан аган!К1 екенш бшдж. Максутхан ага Тарбагатай аймактык ук1метг1ц мал шаруашыльщ бол!м1нщ бастыгы кызметгн аткарып журген кез!нде коммуна курылып, халыктьщ малы ортага кеткен соц, ел аштыкка тап болды да азып-тозды. Саяси кугын-сург!нмен ыктырган халыктьщ кункер1С, т!рл1Г1 аянышты ед1. Осыган жаны куйген Максут ага аймак эюм^, курдасы Жагда Бабаликовка: - Ей, казак, гереге ерген ертокымын аркалайды деуш1 ед1ц. Саган ерд1к, ертокымын бар ма? Экел, аркалайын, - деген сез1 упнн К1нэл1 саналып, куреске алынган соц, кашан пролетариат (кул) болып езгергенше кара жумыс ¡стеуге коммунага жiбepiлгeн ед1. Елмен б4рге Казакстанга бет тузегенш б1Л)н калган аймак бас- шылары соцынан куып жет1п: - Кайт райыцнан, бурынгы кызмет1нд1 береЙ1к, - деп жалынып- жалпайган екен. Агамыз ил!кпей:

( 17Ч//Ы.7 - Кеп жыл дэмдес, кызметтес болдьщ, адал ¡стеген ецбепмд1 багалап, кимаеты к бшд1ргендерще рах- мет. Шын сыйласацдар, жолымнан калдырмацдар. Ол жацтагы 1ншер1м Огызхан, Тшеухандармен кауышайык. Жаксылыктарыц сол болсын, Ур1мжще оцуда улым Маз- бархан, цызым Айгул калды. Соны сонымнан ж)бср)п берщдер, - дейд1. Bipan, басшылар Максутханга жаксылык жасаудан бурын, калайда оны Ж1бермеуд1 ойлайды. Халыц алдында бедел1 зор, ыцпалды адамныц кету! олар ушш маскара ед1. Макацнын экес1 Цызыр ук1ртай, атасы Мамырбек цажы казак баласьша аты мэл!м, зор курметпен еске алатын эйгш1 адамдар болатын. Мацацнын райынан кайтпайтыны, ырыкка кенбсйт1н1 белпл1 болтан соц куш колданбакшы болганда, пышагын суырып алып: - Жакындагандарынды да, ез1мд1 де жайратамын! - деп акырады. Максутхан ага кара куштщ де neci ед!. Eip отырыста 6ip токтыныц eriH тугае жеген1 ел ¡цннде ацыз болып айтьыатын. Сонымен, жуктерш калдырган Макай уш кызы - Камаргул, Баршагул, Маусымгулдер мен жубайы Шай- ым аганы алып, 20 шакырым жаяу шубап, сока баста- рын алып шекарадан еткен екен. Жуктершщ турганын б1зден ест1ген соц: жубайы Шайым агага жукт1 алып кел, оларга сен емес, мен керектн. Кызметкер болсац 6ip cspi. Саган ти1спейд1. Алда-жалда ж)бермесе, ул мен кыздыц касында боласыц, - дед1. 20 шакырым жолды жаяу, жук кетерш жур1п ету оцай емес. Максутхан ага малын айдап копии келгендерден ек1 ат алып, оныц 6 ip iH e Шайым аганы мшд1рш, екшш1С1н маган берд1. - Жукт1 алып кел1цдер, - дедг Тац атпай Дербшжш каласынан шыгып, нэр татпай сексен шакырым жол журш, калжырап, шаршап турсам да, улкен адамдарды сыйлагандыктан, Шайым агага шеепм. Кун енкейген

Ж ю а м л и м о я У! 7. шак. Б;з каланын шетше жеткенде кезге туртсе Keprici3 карацгы тун болды. Шапкан аттыц дуб1рш ecTin, елендеп кулак TypreHiMÍ3 сол сдг бес-алты адам аттарыньщ TÍ3rinin тартпай касымыздан ете берД1. - Ау, не болды? - деп айгайладым. У шак, машина- мен эскерлерд1 тепп тастады. Кешен!ц бэр1 толган эскер. Журген адамды тугкындап жатыр. Содан кашып келем1з. Эр i карай бармандар, усталасындар деген урейл1 сездерш асыгыс айтып, кщ1рмей ете шыкты. Мен токтап: -- Шайым ага! Дунне-мул1к уш1н камалып журем1з бе? Бастьщ амандыгын ойлайьщ. Кайда калмаган ку дуние, - дед1м, - кайтайык! - Кел1п турып KeTKeHÍMÍ3 болмас, не де болса барайык. - Жок. Мен бара алмаймын. Устап алып камаса, С13Д1 эйел деп босатады, - MCHÍ тергеп-тексерш, босат- пауы аньщ. Онсыз да атым шулы. Егер мен усталып кет- сем аягы ауыр Машанныц кун1 не болмак? Атам Маша- нымды жылатпа деп, табыстап едг Машан болмаганда нар тэуекел деп барар ед1м... Жок, бара алмаймын. Жук'п кешеге калдырып, олардыц кет!п калуы мумкш емес. Кайта оралып келед! деп KyTin отыр, айтканымнан кайтпай дурь[С ¡стеген екенм1н. Иманкаридыц улы Талгат ез yñinin заттарын тасып 6 ÍTÍpren соц, Kepmicin кеийруге барганда сол тун1 туткындалды. Ата-анасы мен басынан желеп туспеген Мархабат ес!мд! жарын кайтып кере алган жок. Достык жауласуга ауысып, титл Даманскще, Жалацашкелде карулы кактыгыска дешн барысып кана коймай, атом согысына уласа жаздаганын кеп адам бшмейд1, ек1 елде белш1п калган жануялар, ту- ыстар ек1 жакта зар ещреп гумыр кешкен1 купия емес. Максутхан ага да улы мен кызын уайымдап, ем]рден жастай кетп. EKÍ елд{ц достыгына шекс1з сенген Уэсила тэтем мен Нурсэуленщ сешм) - yMi ri акталмай ем!рден

озды. Машанныц атасы Элен уац мен апайы Нурзада 613 барда кайтыс болтан ед1. Шыцжац халкына цанды кыртын экелген мэдени тецкер1стщ алгашцы курбаны Машанныц апасы Цадуац болды. Кей!ннсн Закихан, Дэлелхан ес1мд1 ек) агасын урып олт!рген. Закиханды, Машан ацыл ата дейтш, оныц кшэс1: уЙ1н тшткенде еск1 бас ки!м шыккан. Дэлелхан атасы Казацстанда мал дэр1гер1 мамандыгы бойынша окып журген жер1нен Отан сотысына катысып, жарацаттанып, генерал деген шен алып елше оралган, мал дэр1гер! цызметш атцарып журген оныц ажалына кецес одагында окыгандыгы се- беп болган шыгар деп топшылайды бшепндер. Кытай халцыныц бацытына саяси сахнага Диц шау пиц шыгып, халыцты цанды цыргын, кугын-сурпн, аш- жалацаштыцтан цугцарып, алдыцгы катарга шыгарды. Ол: - Мысыцтыц ак, царасы емес, тышцан устаганы ке- рек, - деген устанымыныц жец1ске бастайтынын болжай алды. Ею елд1ц арасында достьщ катынас, барыс-кел1с орнагандьщтан, 1992 жылы отыз жылдан соц барып кайтыс болган туыс, дос-жарандарга куран оцып кайтуга мумк1нд1к алдык. Эцг1ме жел1С1не оралсак, кун шыга калгып-шулгып Шайым ага екеумп кур кол кайтып келд1к. Машан тун1мен алацдап, мазасы кетш уйыктамапты. Жукт1 барамыз да алып келемЬ деп жецш ойлаганыма ¡штей ек1нген1мд! бшд1рмей: - Машан, сен мьщтысыц. Кандай шыдамдысыц?! -- дед1м оныц кеЙ1меген1не риза болып. - Мен атамныц балаеымын гой, - дед1, хальщ суЙ1спенш1Л1Г1н б1ЛД1рш, «жер пер1штес1» деп, ардактайтын атасын аса зор курметпен еске алатын эдетг Боскындарды машинагатиеп экет1п жатыр. Кезек б1зге де жетт1. Машинага тиелетшдерд! Т131мдеп алушы эйелд1ц

7171 касында, жеке устелдег1 ер адам тЫмделгендерге он со- мнан а к т а y^ecTipin отыр екен. Bip колы шынтагынан жок. Кара торыныц эдем1с1. У с т т д е коцыр костюм, мой- нында галстук, басында шляпа, аса сэщц ки1нген. Сыр- баз Kici мен1ц фамилиямды ес1ткенде жалт карап: - Кай жактыц Абылайханы? Б1здщ жактык1 ме? - деп сурады. - Иэ, - дед1м. «Нэс1лд1к кудалаудан кутылмаганым ба» деген ой енсемд1 тус1рд!. Кенес одагында орта шару- аларды тап рет!нде жойып, зорлап, колхоздастыру салда- рынан миллиондаган адам аштан кырылганы мэл!м. Осы кылмысты буркеу ymiH елд!н зэресш ушырып, кутын кашырган таптык KypecTi кушейпп, нэс1лд1к кудалауды ер1стету аркылы ауыздарын ашпастай eTin кулыптап тастаганы шындык. Аягоз каласына келд1к. Жонгарлар жецшген1н мойындап, Абылай хан б1здщ де ханымыз, билеуш!М13 деген «кандыжап бМм!» откен касиетт1жер. Эр аудандагы колхоз, совхоздан келген адамдар: - Мал баксандар болды. Барлык жагдайларынды жасай- мыз деп уэде 6epin, боскындарды машинага тиеп экетш жатыр. Семей облысында эке-шешемд1 бшстшдер кеп, азып-тозган калпыммен олардын кез1не кор1нбеген1м жен. Акмоладан келген машина бар ма екен деп аралап журсем, тем1р жол бойында Машанга бейтаныс адам Kepicin жатыр. Тац-тамаша калып, жет1п барып ед1м, кезшщ жасын cyprin маган карады. 1955 жылы Казакстанга откен Машанньщ туысканы - Огызхан ага екен. Б13 танысып, хал-жай сураскан сон Огызхан Сокан ага: - Кайда бармак ойларьщ бар? - деп сурады. - Акмолага. Окан ага шошып кетт! де: - Койыцдар, ол жакта ycin елес1ндер. Осында калыцдар. Кыетык ки1мдер1Н де жок кертед1, - деп, ceзiм^здi тьщдамай, машина алып к ел т, уй1не апар- *ЗЙ218№ *

С Ж 477М 7 Ж & Щ Д4Р ды. Жецгем13 дауыс айтып керютг Кун сайын вагонга тиелген карагайды тус!р1п, тиын-тебен табыс таба бастадьщ. Тшеухан Кызыровпен кездесш калдым да, ел-жер жайын эцпме етт1к. Акын, жазушы малшыларга арналган кешпел1 К1тапхана (кызыл отау) мецгеруш1С1 екен. 1954 жылы «Шугыла» журналына басылган «Муратсыз мугал1м» атты эцг1мес1нде устазды каралап, жамандагандыгына ызаланып, жактырмаган окырмандар жерге тук1рген1 ес!ме оралып, белсендйпкпен кезге туск1с1 келет1н лайьщсыз т1рл1Г1 уш 1н бойымды одан аулак устадым. Б1рак ол: - Саган Сартай да ж е те тт ед1 гой, Абылай ханда нен бар? - деп, ез1 суйкещц. - Абылай ханды маган кимайсыз ба, элде м е т Абы ­ лай ханга кимайсыз ба? Казакта «атыц ешс1н» деген - улкен каргыс. Ата-бабасыныц атын еннрмеу - урпак па- рьгзы. Мен сол парызды етеп, бабам Абылай ханга Т1р1 ескертк1ш болып журмш. Бабам турганда атам кайда барады, Абылай ханныц бесшнн буын урпагы кара шацырактыц иес1м1н. Себеб1 сол. - Уэл1, Касым, Эд1лдер-Ш1? - Баланыц улкен! кашанда «Отау» болады. Олар - Отау иелер1. - Киер к тм щ , Т1гер уйщ, терт аяктыдан туг1ц жок. Кайдагы саган кара шацырак? - деп кулдг - Туг1м жок екен1 рас, оган К1нэл1тап сенсщ, - дед1м кылжактап. - Калай? - деп, тацкалды Илеухан. - Бак-дэулет адам ниетшс карай б1тет1н кершедг Ма- мырбек кажыныц он мыц жьшкысынан б!р тай таппай, тайыншага м1нд1ц, одан жыгылып, колынды сындырдыц. Сол ниетще карай, тек маган гана емес, калыц казанка шыр б1тпей келед1. Адамзаттыц асылы, мемлекет нес1 - пролетарнатка айналдьщ. Шацырак турмак мемлекет -9<Ж 219№ ^-

,4бьм<?м.х<ж<ж? 7171 иес!М1н. Сол уш1н саган алгыс айтамын. Тшеуханныц аккуба ещ куарып, бала кезшде тайыншадан жыгылып мерт1ккен, кисык б1ткен арык шынтагын шолтац етюзд1 де: - Усак адамныц сез1 де усак, - деп, ушып туры каша женелдт Ата-бабасын, ата-анасын, туган халкын ардактаган, ата-мекен1н кастерлеген адам калай усак болмак?! Эз халкын суймеген адам басканы жарылкай алмак па? Кесек адам болуы мумкш бе? Улттык саткын азгындыктан туары акикат деген оймен уйге келсем, басы кшппр1м казандай, ек1иыгына ек1 адам м1нгендей, ецгезердай сары ецд1, кец костюм киген алып адам м е т кутш отыр екен. Сэлем берш ед1м, бас салып кушактап, кушагына кем1лген мен1 ж1бермей узак, унс)з жылады. Журепм жылып, теб1ренш турмын. Б13 таныстык. Телеугазыныц туган агасы Арынгазыныц улы Султангазы - менщ немере агайым 1здеп келшт1, шекарада он сомнан акша улест!рген Аягез ауданыньщ басшьшарыныц б1р1 - Ахметов Байбак Абылай ханныц орыс ес1мд1 торгауыт ханымнан суйген Шама атты улыныц урпагы екен. Ол м е т танып, Алматы политехникалык ннститутыныц про- фессоры, немере туысы Мэкетов Кэютайга Толеугазыньщ улы шекарадан етг! деп хабарлайды. Ал, Кэк1тай ага Султангазы агайыма бул хабарды жетк!зген. Сол кездеп адамдардыц бауырмалдыгына, мешр1мдш1гше, жалпы адамгершшМне тац каласьщ. Соны ацсайсыц. 44-жылы Зайсан каласыньщ касында отырганымызда, ек1 салт атты адам кедщ. Уэсила тэтем ет асты. Балаларды далага куып Ж1берш, жьшасып-сыктасып, куб1рлесш кеп сейлест1. Бурын конак келсе б1рге отырушы ед1к. Оспан батырдыц б)р сарбазы келген-д1, асыгыс екен. Тамакка карамай, шацырактагы тут1нге ысталган шию етт1 алып, турап жед1. «Мен де батырмын», - деп б1рге жед1м, ек)нш) рет сол батырмен косылып шик1 ет жеймш деп, ауы- рьш калганым бар. Айбарлы батырмен табактас болганыма *$Ж 220№ -*-

ундемеген Уэсила тэтем мына жолаушыларга б1зд1 жолат- пай далага куганына кайран калдык та, тез умытып, ой- нап кетт1к. Сол жумбак жолаушымыз мал айдап экетуге келген Семейдщ ет комбинатыныц жумысшылары екенш ержеткен соц берт1нде бiлдiм. Тан калдым. eмipлepiн ексЬер кауш-катерге карамай, туыеты 1здеп, адам кад1р1н ардактап, аялаган юрш1кс1з сез1мд) сыйцырланган, жалган наным тег1не арбалып, адамдьщ бейнесшен айырьшган, кылышынан кан соргалаган жендеттер жоя алмапты. Журекке эм1р ж урм ейпт рас. Жалакор жансыздардьщ жаласынай немесе ацгармай айтьшган б1р ауыз сез упин жазьщсыз жандар айдалып, атылып жаткан катерл1 кезде ата-анасыз калган Нурсэуле екеум1з туралы туыстарга ха­ бар берген ерл1кке пара-пар ецбсп ушш сол агаларды аса риза алгыс сез1ммен еске алып келемш. 1953 жьшы наурыз айында езш кудай санап, кырьщ миллион адамньщ ем1рш жалмаган тажал Сталинге де ажал келд1. Оньщ орньш Н.С.Хрущев басты. Ол б1рден казак жерш белшектеуге дэмел! болып, патша уюметшщ арма- нын орьшдауды абырой санаганы аньщ. Б1рак, Ж.Тэшенов бастаган казак зиялылары кара бастарын катерге Т1гш, аскан кайсарлыцпен карсьшасьш, Н.С.Хрущевтщ арам ниетш ¡ске асыртпай тастауца, Алаш арыстарыныц Ленинд1 ер1кс13 мойындатьш, кол койгызган казак жершщ аумагын, оньщ шекарасын белгшеген картаны колденец таргып, тоскауьы ете бшд1. Казак жерш белшектеу кел1с1м шартты бузып, ата занды жокка шыгару болатыньш дэлелдеп, алдап-арбаущыц сыры ашылатыньша коздер1 жеткен соц ез ойьш б1рден юке асыра алмаган Хрущев «Тьщ кетерущ» сылтауратьш, казак жерше одактас елдерден эр жастагы эр алуан адамдарды кол-кос1р уэдемен карык етт1 де кеппрш, коныстандыра бастаганы мэл)м. Сол каркында казактар да ата-мекенше 1955 жылдан бастап оралу мумюндтне ие болтаны ацикат. Б1рш-б1р1 коруге зар болып, сагыныскан туыстар ^Ж 221№ \"

.4 б ы л я м .т м о я Г 7! шуркырасьш, табысып жаткань[на куэ сырт кез теб1ренбеу1 мумкш емес-т1. Жалгызтебедеп тем1р жол стансасында туратын экемнщ немере ш)С1 Кэюм Байсултанулы кунде вокзалга барып, аргы беттен еткендерден: -Телеугазыны бшет1ндерщ бар ма? - деп сурайды екен. Сондай кундердщ б1р1нде 1958 жылы поездан тус1п, Курпнмге кешш бара жаткан Нэукеновтер отбасы маши­ на 1здеп вокзалда отырган кезде, Кэюм ага уйренникт! сурагын кояды: - Телеугазыны бшетшдерщ бар ма? - дегенде, Нурзила (Шекетай) ушып турып: - Бшгенде кандай, мен сол Теюм аганьщ кызымын! - дейд1. Кэк1м ага Нурзиламен жьшап кер1сш, уйше апарып, кой сойып, курметтеп, Нэукеновтер отбасын Курш1мге шыгарып салган хабарын естццк. Мен1ц мекен-жайымды Шекетай апайдан бшген сон жет1 улдан жалгыз калган кснжсс1 Уэл1ханга (Уэшка) жаздырган хатын таптырып алдым. Тогызьшшы сьшыпта окитын бауырым Уэш узбей хат жазып турды. Кэюм ага аскан домбырашы болатын. Абьшай бабамыздьщ барльщ куйлерш шебер орындаудыц сыр- тында тамаша энпи, сер! Ж1п т «сулу мурт Кэк1м» аталган. Б¡рак бул енер1 Ерэл1 атамыздьщ карашанырагыныц иес1 деген лауазымнан айырган екен. Улкендер: - Кэюм баланыц кенжес! болганмен энпн, куйш1 - жын бутан. Царашацыракка ие болуга лайьщсыз. Карашацыракка агасы Эбшез ие болсын деп шепппп. Сонымен ЭН1Н айтып, куйш шертш, шаруашьшыгын децгелет1п, ел-журт, туган-туыстардьщ аялап, ардактауында бейб1т кундерд1ц бакытын керш журген Кэк1м ага 1928 жылы ханныц урпагы болгандыгы ушш туткындалын, камауга алынган. Актар да, кызылдар да казак хандарыныц урпактарын калайда куртып, жоюга

ьшталы болганы шындьщ. Сонау 18-19-жылдары Абы- лай ханньщ отыз урпагы сотсыз, тергеус13 атыльш кеткен болатын. Жасы улгайып, денсаулыгы нашарлап, мерз^мд! уакытьш етеген Кэюм ага турмеден босап келсе, кулазым жаткан журтынан баска ештеце жок. Жубайы, алты улы ашаршьшыктьщ Kaciperri жылдары курбан большты. Туган-туыстардан ешюм калмаган. Eipeyqi-6ipey бммейд1. Тек немере imci Канкожаулы Молдахан Жалгызтебе стан- сасында гуратынын 6min, кара тартып сол жерге барып турактаган екен. «Адам уш кунде тозакка да уйренедЬ> дейд1казак. Tipi адам тipлiгiн жасайды. Тесек жацгырткан агадан жалгыз туяк осы - Уэлixaн (Уэш). Э т т , куш т, енерпаз ед1. Кулэш кел4нмен 6ipre eKeyi де Семейдеп атом сынактарыныц зардабынан кыршын кетт1. «Орнында бар оцалар» дeйдi хальщ. Уэш iniMnin жастай жeтiм калган ба- лалары тез есей т, ел катарына косылды. Ата-бабамыздьщ атына тш тиг1збей, рухына Kip келт1рмей абыройлы, адал ецбек erin, K3KÎM аганьщ шацырагын б т к устал отырганы жубаныш. «Жаксы экенщ аруагы урпагын кырьщ жыл асы- райды» деген рас екен. Эке-шешемнщ кад1р-касиет1, улг4-енегес1, ел-журт алдындагы зор бедел!, абырой- атагы, туган халкына cimpreH енбеп, жасаган жаксьшьщ, кайырымдылыгы тулдыр жет!м менщ алдымнан унем! шыгып, демеу бодцы да, метр-шапагаттан кенде етпей, ата-анама деген хальщтыц шекс13 курмет, cymcnemuiniri, сагынышы каныма cinin, журепме мэцп уялап калды. «Дуниенщ ici - дуниеде» деген кагида акикат екенш коп адам бш метин OKiHim. Жасалган жаксылык та, жамандьщ та сол адамнын озше не урпагына кайтатынына K03iMÎ3 жeттi. «Экец елее олсш, - экенд! корген елмес!нм деген улагатгы сезд1н мэн-магынасын OMip тус1нщргенш айту па- рыз. Эрине, жер бетшен мулдем жойылып кетуден сактап келген жаратушыныц даркан казакка дарыткан багасыз ^-Ж 223№ ^

.^бмламтмоа Г 71 асыл мура, 13Г1 салт-дэстурш умыту кунэ. Султангазы ага б13Д1 Талдьщорган облысы, Жэркент ауданы, Цонырелец елд1-мекендеп уЙ1не алып келд1. Жецгем Мэриямхан Оспанкожакызы аппак сазандай, кою кара касты, кесек денел!, тур-тус] башкурттарга келет1н кел1ст1 адам екен. Бiздi жатсынбай, есю таныстай аса жылы кабылдады. Сырт- тай 613 туралы естш, бшген1 мол сиякты. Агамыздан мушел жас К1Ш1, сотые кез1нде кушпен жер аударылган балгар от- басынан шыкканына карамай, казак тЫн таза сойлейт1н, казак кумарлыгы, д1ндарлыгы тан калдырды. Аргынгазы агамыз атакты, бшпр дэр1гер болыпты. 1934 жылы 54 жа- сында Алматы каласында кайтыс болган. Султангазы ага отбасыныц ттршшж жупн аркалауга мэжбур болады, ойткеш баланьщ улкеш 031. Бауыры Нургазы, карындастары Нагнма, Магдиялар эл1 жас. Жнырма беске толып, Каныш Сэтбаевтьщ карындасьша уйленем деп жургенде, 1937 жылы фамилиясы Абылайханов - хан урпагы болгандыгы ушш таптык душпан деген айдармен сотталып, жнырма жыл оралмас жастык шагын С 1б1рдщ усюрж, какаган аязьшда епазш келшп. Жасы кырьщгьщ кыркасьшда эр1 «халык жауы» деген ел уркетш кубыжык аты бар аганыц ес жиып, уйлену! оцай болмаганы тусшйсп. Эз1 айдальш кеткенде уй-1шш осы Цоцырелецге жер аударган екен. М с: Нургазы согыстан жаракат альш келш, уйленш, шацыракгьщ отьш ош1рмеген. Султан ага совхозга жумысшы больш орналасып, курылыс бол1мш баскаратын инженерлжке дешн котершген соц, жаксы аты шыгып, кыз жактай бастайды да, жецгем1збен дэм-тузы жарасады. Уйлене алмай жургенде Ы сшщ туцгышы Айтказыны бау- ырына басып, бала гып алган екен. Айщазы акжолтай бол­ ды. Агамызга женгем!з Жангазы, Сейтказы, Ергазы, Серж, Габит, Гулс1м, Гулзия, Мэрзня атты ул-кыз суйг1зд1. Султангазы ага мшез) ауыр, сезге сарац, туйьщ К1С! ед1. Анда-санда жан жадыратар эзш-калжыцы болушы ед1. Б1рде: *ЗЙ224№ ^

- Жецгелер1м мен! «Тацкай» деп атаушы ед1, - деп, еткен бала кезш асцан сагынышпен муцайып еске алганын керД1м. Жумаш анасы Карагандыда туратын цызы Рэзияга цыдырып кеткенде: - Шешем кыздыц колынан шыга ма деп корцам, - дегенш еетщ1м. Анаеын жае баладай элпештеп, аялай- тын, 03! туралы ештеце айткан емее. Жауырыны жерге тимеген балуан болганын, Алла берген сол куш-куаттыц аркасында Т1р1 калганын баскалардан естщ1м. Цырык мыц сотгалгандардыц ¡Ш1нде жиырмадай ipiктeлiп уйымдаскан топ баскаларга зорлык-зомбьшьщ корсетш кана коймай, бейкунэ адамдарды бауыздау аркылы баскалардыц зэре- кутын кашыруды эдетке айналдырган. Ос1ресе, саяси тутцындарды елт1рген соц: - Халык жауын олт:рд1к, - дейпн кор!нед1 мэз болып. Султан ага еще тарткан анаеын, буыны катпаган ¡ш, карындастарыныц кун1 не болады екен деп, камыгып, ойга батып жатканда содыр топ топтасып келш кос кабат тесектщ астынуысында жаткан казак ж!пт1н шырылда- тып ура бастаганына шыдап тура алмай, уст1цг1 кабаттан сек1р1п тус1пт1. - Токтандар! - деп айгайлайды. - Ей, сен юмсщ сонша?! - деп, ес1рген топ Султан агага соктыгып, айкас басталган. Соншалык ашу-ызага булыккан сурапьш куш иес1 Султан ага жиырма кашшерд1 сулатып салган. Оныц каншасы т1р1, каншасы ел1 екен1 белг1С13. Ертец1нде кундел1кт1дагды бойынша би1к тугырларда ажал огын себуге дайын кузетшшер коршауында цырык мыц адам сап тузеп, каз-катар т1з)Л!п эм:р кут1п турады. Кушейткшгген: -Абылайханов бес кадам алга шьщсын! - деген эм1рд1 естгген агамыз ататын шыгар деп, иманьш айтып, алга шыгыпты. Оз кулагына ез! сенбей ац-тац. ^Ж 225№ ^

7171 - Бугшнен бастап бастыктарыц осы Абылайханов бо- лады, - дейд1 саикылдаган дауыс цайтачап. Жогарыдагы эцг1мен! б1зге 031 айтнан емес. Муны мен Уэлиханов Жакып Шыцгысулыныц немерес1 Кужат Нурышулынан естщ1м. КдзПИ-дщ математика факультет1нде оцып журген Кужат аганы институт басшы- лары шакырып: - Кужат, жаксы окып журсщ, оган айтарымыз жоц. Б1рац байдыц балапарьш окудан шыгару туралы буйрык келд1. Байдыц бапасы екенс1ц. Коштасуга м1ндетг1м13, - дейд1. - Сонда, К1нэм бай баласы болгандыгым ба? - Дэл солай, тап душпандарыныц балалары окудан шыгарьшсын дел1нген. - «Нэс1лш1лд1кке карсымыз» - дейт1н1м13 кайда? Бул нагыз нэсшшщдж емес не? Экес1 ушш баласын жазалау эдшеттж емес кой! Бала экесш тандап туса б1р сэр!. - Сен езщ тауга карап ули бастадыц, - дед1 каушс1зд1к комитетшен келген уэюл. - «Адамзатты корлаудан, кулдыкган куткарамыз» дел1цщ, сенд1к. Колдап, куаттадык. 1ске асканы сол, бурынгыдан мыц есе артык корлау мен кулдыкты корд1к. - Кайдагы кул?.. Колхозшылар 28-жылдан бер1 ецбекакы апмай жумыс ¡стеуде. Кул емей немене, адамдар аштан кырылды, ол1ктщ ет1н жед1, одан аскан корлау болып па ед1. «Ултшьшдыкка карсы болайык» - делшдг Сенд1к, азшыльщ копшш1кке багыну керек деп, - акталган нагызултшылдьщты коршжурм13.«Нэсшш1лд1кке карсымыз» дел1нд1. Сендш. Нагыз нэсшшщщкке, мше, оздер1Ц13 куэс1здер. Бул не сумдык? - Токтат! Байдыц бблпрнз. - Олай корламауыцызды сураймын. - Байдыц урпагы екен1ц ет1рш пе?

- Иэ, мен бай емес, ханныц урпагы екетмд1 фамилиям айтып тур гой. Уэлихановпын. Бабам - Абылай хан, атам - Уэл1хан, одан ага султан Шыцгыс, одан Жацып, Жакыптан Нурыш, мен сол Нурыштыц улымын. Осы эцпмеден кейш Кужат агамыз окудан цуылып капа цоймай, цол-аягы юсенделш, С1б1рден б1р-ац шыццан болатын. Намысшьш, шамкес, цызба, кара кушке сенш, тебелеске у т р ппсшщ мтез1н байкаган Султангазы агасы: - Кужат, мына тур1ц кещлге сыймайды. Бул жер Кокшетауьщ емес, с е т елт1рт тасгауь[ мумкш. Касымда бол, - деп, шацырып алыпты. Султан аганыц турмедеп ом1р1 жайлы, жогарьща баяндалган уацигаларды Кужат агадан естш, б1лд1м. Ацьш-парасатты Султан ага ез орта- сында аса бедедщ, тура М1незд1, эдш, кайырымды. Адамга жанашыр болуга тозак та кедерп бола алмаган. Кашанда жаксыдан шарапат узшмеген, туган-туыстармен кауышып, Масхуда екеум!з бейб!т ецбектщ бакытын корд!к. ^227№ *



аяфеп турсьщ юрпжте

Казакстанга 1962 жылы К,ытай шекарасынан жуз мыцдай адам лап койып етт1к. Оган себеп: аштык пен пытай зац орындарыныц, кецсе елшЫгшщ Казахстан азаматтарыньщ ет1Н1ш, тшектер1не кещл белмеу1, ма- лынан айрылган хальщ тек тамагы ецбек еткЫ келмегенд1ктен жумыссыздьщ, аштьщ кыспагынан ер ¡кеп боекын болган-ды. Мен Отаныма оралсам деген арманыма колым жетш, шексЬ куанганыма карамай, «кеппен керген улы той» болса да, суЙ1кт1 жарым Ма- шан (Масхуда) Элен уац кызынын кабагындагы К1рбецд1, жуз1ндег! муцды байкадым. Цанша мьщты болса да, анасын, туган-туысын, ага- бауырларын кимастьщ журег1не кайдан жецш тис1н. Кдналып турганын жаным сезед1. - Машан, кун Yнeмi булттанып турмас. Ашылар, муцайма, жаным! Мына мен отыз жылдан кеЙ1н туган- туыстарыммен кауышпакпын. Узаса отыз жыл. Сен де туган-туыскандарыцды керес1ц. Соган сен. Уэсила тэтем мен Н урсэулет калдырып бара жатканым маган да оцай болып турган жок. Бул жакта - 6 13 , ол жакта олар аман болсын. Соны т ш ет к , - дед1м жубатып. Машан аса сабырлы калпын сактап, соншальщ бер1кт1кпен: - Айтканьщ келсш! - дед1. Ол маган, тентектж жа­ сап еркелеген балаларына да, езгелерге де ауыр соз айт- пай, эдепт1, тэрбиел1 тектш1Г1не кылау тус1рмей ем1р сурд1. Откен жылдарды еске алып: Ата-ана болып, тура калды аялап Алаканы енбек суйгпн казактыц, - деген елец жазган ед1м, «Неге казактыц дейсщ, пролетариаттыц деу1ц керек ед1. Элемд1 жараткан ецбек. Ал, ецбек ет­ кен тек кулдар, казактар емес. Барып турган ултшыл ^Ж 230^

екен1цд1 оз1ц айтып турсын гой», - деп, айыптаган бола- тын. Оз анаинын атын атау цылмыс саналган зорлыцшыл кун туып, цолдан жасалган кернеу кезге эд1летс1зд1ктщ арсыз бет-бейнесш айгацтайтын eripiK цылмыстарды аркалагая жиырмага толмаган есш жастар топ-тобымен турмеге тогытылып, енбекпен езгерту лагерлер1не тег1н жумыс Kynii ретшде айдалып жатцанын ecTÍn, KOpin, мен in де циянаттыц курбаны болатыныма езгелердщ де, 03ÍMH1H де кез1м жегкенмен, iniKÍ егес, ашу-ыза цыеып, каймьщтырмады. «Ацца - цудай жац» деген сешм медеу болганы шын. Меш жаеытып, жаныма батцаны тэлкекке ушыраган тагдырым кутылмаетай кер1нген OMÍp азабы, TÍni i ел1м елес1де емес, цурбы-цурдас, дос-жарандардан ажырап, белш1п цалгандыгым болды. Т1лд1 мылцауга айналдым. Ein6ip жан м етм ен сейлеспейд1. Карамды керсе болды, кормегенс1п, бурылып кетет1н эдет тап- ты. Элдекалай тшдесе калса, цолма-цол тергеуге алына- тын е;ц. Он, солыма карасам, цасымда тек Машан гана калыпты. «Асыл адам айнымас» деген рас екен. Машанныц туган апайы Нурзиланы (Шекетайды) бала гып багып алган эке-шешем 1938 жылы туткындалып, камалган кезде ол он 6ip жаста екен. Жет} жылдай мэпелеген ата-анасынан айрылып, 03ÍH¡H эке-шешес1не оралганмен oreñcin оскенд1ктен, оньщ сагынышты эцг1мелер1Машанныц маган деген туыстык ce3ÍMÍH оятканы TycÍHiKTÍ. Оныц сыртында экес1 Элен уац 1939 жылы, онан кейш бес баласымен анасы Цадуац туткындалып, камалгандыктан Шыц Шы Цай турмес1н кулакпен естш кана емес, Kopin ескенджтен менщ тагдырыма аянышпен караганы шын. Шыц Шы Цай тактан тайдырылган соц, уй-шпмен боетандыкка шыккан Машанныц кулагынан азапты жылдыц зарлы эцг1мелер1 кетпейтш. Экес! - он ек1Абак керейдщ ханы, анасы - букш тур:к тектес хальщтан шьщцан туцгыш ^231

эйел генерал-губернатор, дацкты отбасынан шыккан Машан калтасында кок тныны жок, тулдыр жет1м, api Кугын-сург1нде журген, болашагы булдыр мен1ц жарым болуга тайсалмады. Токшылыктан жокшылыкка кел1п, ем1рд1ц азабын тарттырар таукымет1н бакыт санаткан к1рш1кс13 адал журектщ, мелд1р махаббаттыц куд1рет, купи коз керген б{лет4ндерд{ кайран калдырган ед1. Сонымен, ата-мекен Цазакстанга оралдык. Экемн1ц туган агасы Аргынгазыньщ улы, немере агайым Солтангазы Абылайханов Аягезден 613Д1 Талдыкорган облысы, Коныролец ауылындагы уЙ1не алып келд1. Агамыз кецшарда инжeнepлiк кызметте, карындасы Нагнма - дэриер. Турмыстары жаксы екен. Аргынгазы атамыз аса 6 mrip, атагы шартарапка жайылган абырой- лы дэр1гер, 1934 жылы 54 жасында Алматы каласында кайтыс болганын ест1Д1к. Солтан аганыц анасы Жумаш апа Караганды каласындагы кызы Разияга конактап кет- кен екен. Солтан аганыц уйшде бес бауырымныц анасы Мариям Оспанкожакызы, экемнщ inici Болатказыныц кызы Сара карындасым бар екен. Болатказы ага (Бопе ага) елу1нш1 жылдары ауыр ецбектен кайтыс болып, алты баламен жес1р калган KenÍHÍ Гулнар Элиханкызы Бокейхановага Жумаш анамыз: - Осынша баланы багу оцай емес, сеп болсын деп, Сараны алып кеткеннен осы уакытка деЙ1н Жумаш ананыц бауырында болыпты. Жецгем Марика аккуба ец1н кою кара касы, шаралы кара K03Í, суйектен ойгандай кыр мурыны ажарлай тускен айрьщша сулу екен. Ол б1зд] жылы шыраймен карсы алып, казакша тунык сейлеп турса да, жецгемн!ц келбет1не карап татар шыгар деп ойладым. Кейшнен б1лсем, согыс жылдары Кавказ- дан кушпен жер аударылып келген болгар-карашайдыц кызы екен. Уш миллион казактан айырылган Казакстанныц ^232№ ^

KacipeTiH умыттыру y m in цогам дамыган сайын таптьщ курес шиелен1сш, кушейед1 деген устанымнан уакытша бас тартып, Tipi калган казакстандыктарга шеЙ1т болгандардыц Heci6ecÍH жомарттьщпен улест!ре отырып 6 ip адым кеЙ1н шепнд1, елд1ц назарын сауат ашуга, мэдениетт1 дамытуга, нурлы болашакты, жаца когамньщ жет!ст1ктер1н барынша дэр1птеуге аударды. TerÍH ецбек куш1 кажетт1г 1туындады. Зиялы кауымды кулга айналдыру кезег1 келд1 де, 1937 жылы жоспар бойынша жаппай атып-асу, ецбек лагер1не айдау ба- сталыщ хальщтын басына кара тунек кун туды. Бул ¡идет Шьщжацга, ^ ы т а й д ы ц едкее1не жайылганы купия сакталганына карамай, кеЙ1нг1 кезде халыкка мэл1м болып отыр. Хальщ серкелер1нен айрылып сендел1п калды. Жиырма бес жасар Солтангазы агайым Каныш Сэтбаевтьщ карындасына уйленбек болып той камымен жургенде ешкандай кунэс1 жоктыгына карамай, фамилиясы Абылайханов болгандьщтан ай- далып, оралмас, аяулы 20 жыл жае гумырын С1б1рд1Ц ycKÍpiK аязында ауыр жумыспен етк131пт1. Босап шьщкан соц да урейден арылмаган хальщ урке караса керек. Содан тагдырлас, мундас Мэриямхан жецгем!збен дэм-тузы жараскан екен. Сол- тан ага туткындалып кеткен соц терт карындасы, ÍH ici Нургазыны жэне анаеын Алматыдагы уйлер1нен куып, тартып алгандьщтан осы Коцырелецге жер аударган. Топ баланыц ¡шшде ецбекке жарайтын кыздыц улкен1 Нагнма (Лала) апайымыз гана болгандьщтан жокшыльщтыц азабын тартканы белпл1. Соныц салда- рынан жасыц 1лгер1лет1п жаздырган Нургазы (Нурыш) ага согыска тшен1п кеткен екен. Кейшнен 6ip акынныц «6ip тебе упнн он тебе елж калдырдьщ» деген елец жол- дарын окып, Нурыш аганыц канды кыргын туралы жан турнпгер эцг1мелер1 eciM e оралды.

Мен1 «Т1л» экелуге жумсайтын. Нем!стерд{ц арткы шеб1не бiлдipмeй еп п , ацдып отырып, окшау шыкканын тарпа бас салып, ун1н шыгартпай туткындап алып кел1п журд1к. Соцгы бip «пл» алып кайтканымызда нем1стер бпнп налды да, атыс басталып кетп. Эрине, 613 цашып келем13. М е т ц он жак екпемд! ок т е с т етп , мурттай ушып, ес1мнен айрылдым. Цанша уакыт еткен! белг1С13, кез1мд1 ашсам, жолдастарым елд1 деп жерлеп жатыр екен. С у топырак бепме тигенде кез1мд1 ашыппын. Сер1ктестер1м мен! кайта казын алып, кезектесе кетер1п экел1п емханага тапсырган ед1. Содан жарымжан болган соц эскерден босадым, - дед!. Жаракат жазылганша азабын тартып, уакыт ете сауыгады да татар кызына уйлен!п, б!р ул, б!р кыз суй!пт!. Улынын аты - Айтказы, еркелет!п Айтан атан- дырып, С!б!рдег! айдаудан босап кел!п уйлене алмай журген Солтан ага бауырына салып, бала гып алыпты. Басынан кус ушпайтын мэпелеуде екен. Нурыш аганыц басында уЙ1, бауырында казаны жок. Жацадан курылган Жоламан кецшарында жумысшы болып ¡степ журген себебш сураганымда Нурыш ага: Турмеден жакында шыктым, мен турмеге тускетм де эйел1м кызымды алып, кет1п калыпты. Солтан аганыц уй!нде туру ыцгайсыз, ез!н!ц алты баласы, кэр! шешем!з бар. Марика жумыс ¡стемейд!. Сонда сепз жан ага мен Лэлемнщ ецбекакысымен кун кер!п жатыр, - дед1. - С13 де фамилия уш!н сотталдыцыз ба? - дед!м тацыркап. - Жок, К1с1 eлтipдiм. Шошыганнан: - Не гып? - деп, даусым катты шыгып кетп. Кецшардыц курылысына агаш дайындау кажет болып, б1р топ жумысшыны тауга апарып агаш дай- ындатты. Б1рнеше апта еткен соц, жепннп караша - ^234№

мереке кун1 жумысшыларды уш кунге жумыстан бо- сатты. Дайындаган агашца кузетшш1к етуге жалгыз мен! цалдырды. Айнала шыбынныц ызыцы естшердей маужыраган тыныштыц. Цасымда кесшген царагайдын, донбектсрг бесатар мылтьщ. Жалгыздьщтан ¡нпм пы- сып отыр ед1м, ер жактан аттьщ дуб1р1 цулагыма ша- лынды. Атып турып дыбыс шьщцан ацгарга царап ед:м, б1р топ атты адамдарды керд1м. Эр кайсысы б1з кесш дайындаган карагай беренен1 аттарына суйрет1п келе жатыр. Осынша атты адамньщ танертсн касымнан б1лд1рмей етш кетул мумк1н емес. ('¡рэ, жотадан асып келген ^рылар ерге карай беттей алмай, ылдилап, сай табанымен журуге мэжбур болганы бм1нш тур. Кузетпн жок деп ойлады ма, бар болса отыз адамга карсы тура алмас деп, сенд! ме К1м бшс1н. Иыгымдагы бесатарымды келденец устап: - Токтандар! - дед1м эм1рл1 дауыспен. - К1мс1цдер? - Осы жакындагы ауылдыц адамдарымыз. - Руксат кагаздарыц бар ма? - Ауызею кел1скенб13. - Маган оны айткан жок, ек1-уш кунде бастыгымыз келедг Сонда кел1п алыцдар, тап каз1р агаштарынды калдырындар. - Сонша жерден кел1п, бос кайтамыз ба? Келюейж. -Ж ок. - Агашты калдырмасак не ютейсщ? - Атамын. Эуел1 б1р-ек1 жас ж1г1т атын камшылап, алга умтылды. Басынан асыра аттым, - токтар емес. Туг1мд1 калдырмай боктап келед1. И1ршш тургандардыц б1реу! токтау айтканы сол, 1шгей колдап, элштщ артын багып лап койгалы тур. Тустер1 суьщ. Кабацтары катулы. Аямаска бек{нгендей. Уяттан безген азгынныц боктыгын еет!генде, карлы шындар тецсел1п, ормандар шайкалып, ^235№ ^

ЕЖ кулагыма фашист!н мен1 ащан автоматыныц дауысы келд1 де, мылтыктыц шур!ппес1н бастым. Мен кеудемд! анам, отаным, бейб1т болашак уш1н окка тосцанымда, канымды судай теккен)мде, сум согыстан жаракат алып, жылдар бойы ауырудьщ азабын аркалаганда ест1ген рахмет!м осы ма? 1зг1Л1кке, жаксылыкка тук1руден асцан зулымдык бола ма? «Адам екенщ рас болса, адамныц, ананыц, аруацтыц кад1р1н бш, бшмесец, адам бейнесшдеп тажалсыц», - дейт1н улкендер жацсы мен жаманды ажырата бшген-ау. Жаксыдан уйрен1п, жа- маннан жирену, соз кад]рш бшш, сыйлау - тектш1к. Бекзаттык - гасырлар бойы адамзаттьщ жасаган кундылыгы. Терелер бурындары неге нарага кыздарын узатпаган? О й тк ет каралар боктап сойлейд!. Ата-баба аруагымызга тш тиг!31Пжурер деп сакганады. Урпактьщ ата-анасына, ата-бабасына тш тиг131п цорлатпауы, К1р келт1рмеу1 - парызы. Ал, царадан кыз алсац, б)ртнп шарт - аруакка, ата-анага тш типзбейсщ, курмет, сыйдан жацылма. Урпагымызга жаман соз есгзртпейс!н. Нашар сез естш оскен бала азгын, хайуан болады. «Урыдан каракшы туман» деп шегелейдг Адам бейнес1ндег! хайуанга: - Тоцта! - деп айткан сайын ершелене боктап, алга умтылып келед1. Басынан асыра аткан огыма карар емес. Уйлыккан урылар эл1пт1ц артын багып бакылап, унс1з туйш1п тур. Лап ко юга дайын. - Обалыц тэрбиес!з ет1п ес1рген ата-анаца бол- сын! - деп, мылтьщты кездеп турып, басып калдым. Батырсынган ес!р1к калпактай ушты. Ес1мд1 тез жинап: - Тындандар! - деп айгайладым. - Суйрет)п экелген агаштарды тастап, милицияга хабарлап, ел1кт! алып кетщдер. Юмде-юм агаштарын калдырмаса, айтканым айткан, атамын! - дед1м кайарланып. Урылар менщ тала- бымды орындап, ауылдарына карай шаба женелд!. Цаптап ^Й 23б№

С Ж 4/Ж /7 ЖЫДДИР ауыл адамдары келд1. У-шу. Жылап-сьщгагандар мен жакка карай умтылады. Баскалар оларды Ж1бермей элек. - Судан еткен!н,д1 атамын! - деп айгайладым. - Ми­ лиция келмей маган жацындаушы болмацдар! Кантожникке уксайды, атса атады. Жакындамацдар, - дейд1 б1р-б1р1не. Милицияныц машинасы келд1. Кдруымды тапсырып, машинасына отырдым. - Сонан соц? - Сонан соц не болушы ед1. Кецес ук1мет1 сенщ тобьщтыц емес, жет! жылга соттап Ж1берд1. Эйел1м кызымды алып, кетш калыпты. Согыстыц кес1р1нен ауырый-сыркап журш, жар тацдай алмаганым окш1шт1, - деп, Нурыш ага сырын, муцын айтты. Нурыш ага «кецес ук!мет1 тобьщтыц емес» деп шет1н шыгарган эцг1мен1 естш ед1м. Патша ук1мет1 тусында болган оцига. Экем13Д1Цэкес1 Сергазы Сартайулы бес агайынды болган. Шубартаудагы ЭбшпеЙ13 урпактарыныц шакыруымен жол журш кеткен кезде, ауылга болыс Молдабай келед1. Элденеге ашулы болыс айтар сезш боктьщпен туздьщтап, «ер1кт! ауызга бор1кт1 бас сиядыныц» кокан- локысын корсет1п ес1рсе керек. Турпайы сезге, келс1н- келмес1н ол1ге ты типзгенге корланган эйелдер болысты коршап алады да, ашуга ер ¡к берш, аттан аударып жерге туе¡рген соц, каптап жерге жыгады. - Аруакка Т1Л тиг!зет1ндей азгынныц немес1 кандай екен 031! - деп, болыстыц шалбар, дамбалын сыпырып, аягыныц басына тус1ред1. - Кой, муны ат цып Ж1бермесек ол1ге тыныштьщ бермес, - деп, козыны тарткандай енш тартып Ж1беред1. Бата тимей кате тиген ¡стен болыс есшен танып калган. -Бет1м-ай, жан тэсЫ м болды! - дейд1 б1р1. - Болыс басымен козы курлы жок па?! - деп сегед1 енд1 б1р1. Есшен танган болысты атына мшпзш, орта жолда кулап калмасын деп, шылбырмен шандып байлап

/4б м л й м л й н о й Ж Ж коя берген. Адамныц досы - тект1 жануар иесшщ ел1 денес1н ауылына аман-сау ж сткЫ гт. Молдабай болыстыц агайын-туыстары мэн-жайды б1лген соц, ел-журтты, тшектес жекжагтарды жинап: - Канга - кан. Тепе каруланьщдар! Сергазыны шацырагын ортасына тус1реЙ1к, - деп гулес!п, алдагы болар айкастьщ М1ндеттер1н бел1С1п жатканда, унс13 тьщдап отырган елд1ц кад1рл1 аксакалы акырып: -Токтатыцдар, ецкей ер кеуде, эумесерлер! Сергазы - Абылай ханньщ шеберес1, карашацырак иес1. Шек- пенге шен тактым деп, карашаныракка ат ойнаткан Молдабайдыц аскандыгы ата-бабанын антын аяк асты ету емес пе? Б13, тобыктылар, Абылай ханныц Зура ха- нымнан суйген Косым, Тогым, Арык (шын аты - Досэл^ ес1мд1 уш улын сурап алдьщ. «Канаттыга кактырмай, тумсыктыга шокыттырмаймыз» деп ата-бабага ант берген1н бэрщ бшесщдер. Ант атпай ма, оны ойладыцдар ма? Оныц сыртында Молдабайдыц елген турш, елт1рген адамына карандаршы, кай беттер1цмен соз етпекс1цдер, ецкей намыссыз Ш1р!ктер?! Бетке Ш1ркеу, суйекке тацба болар маскараны ездер1ц жар салып елге жаймаксыцдар ма? Жабулы казан жабулы куЙ1нде калсын. Молдабай кунсыз, токтатыцдар дау-дамайды! - деп ук1м айтты. Жаны кeyдeciнe сыймаган Молдабайдыц ез обалы езшде, алыс-жакынга буй1дей ТИ1Пкеткен1 мэл!м. Журтка кулк1 болмайык. Елд1ц береке- б1рл1Г1бузылмасын. Ата- баба аруагын кущ ретпетк. Молдабай кунсыз, - де­ ген токтамга келсе де, экесшщ орнына болыс болган Мусатай: «Урпагы шокынды болып кетсш» - деп, Сергазыныц улдары - Аргынгазы мен Телеугазыны оку шыгынын елд1ц eceбiнeн шыгарып окуга Ж1берд1 де, ун-тунс13 Сергазыныц Шаган езеншщ бойындагы кыстауына кеш!п кел1п отырып алды. Дау-дамайдыц алдын алып, *^ЗЙ238№ ^

берекенщ кашпауын ойлаган Мотыш Сабалак кажы Сергазы мен оныц туыстарын Саржалдыц ен шурайлы жер1не кепнрш экел1п, коныстандырган болатын. «Жол бшмеген токтагыш, жен бымеген боцтагыш», - дей т дана казак. Жен-жосыкты бшмеген ата- бабаны, ата- мекенд1 ардактай алмагандар - адамныц азгыны, сол азгындар баскага цас!рет тарткызып келед1», - дед1. Конырелецге кайта оралайьщ. Караганды каласындагы кызы Разняга конакка кеткен Солтан аганьщ шешес1 - Жумаш анамыз немерес! Айтказымен оралганда Солтан ага балаша куанды. Маган сыр гып: - ^ асы келген адам, жолда не кыздыц у т н д е кайтыс болып кете ме деп, мазам кет1п ед1. Аман-есен келгенше куанып турмын, - дед1. Жумаш анамыз кез1не жас алып, м е т кушактап еуЙ1п: - Эшкен1м жанып, елген1м Т1рыд!, - дед1 теб1ретп. Семей каласынан экемн1ц Ш1С1 Болатказыньщ жубайы, к{нп анамыз Гулнар Элиханкызы Бекейханова Мухтар, Текен ес1мд! ек1 немерес1н алып, амандасуга келд!. Менщ экемд1 «Агажан» деп атайды екен. Кайнагасы туралы сагынышка толы естел1ктер1н ест1п журег1м елж4ред1. Экеме деген курме'пм мен суЙ1спеншш1пм, мактанышым ееелеп артканы акикат. «Экен елее елсш, - экенД1 керген елмес1н» деген рас екен. Экем Т1р1 жургендей, м е т коргап, демеп тургандай эсерге белецщм. Жет!мд4[1мд] умыттырган бекзат, ардакты туыс-тугандарга Алланыц нуры жаусын деген тшектен жацылмай келем!Н. Гулнар ананьщ эцг!мес1нен «Отау» деген атауды естш, кай шацыракты айтып турганын туешбей сурап ед1м, енш1 алып б е л ш т, жеке уй болган улдын ул к ет - Аргынгазыныц (Бауыр аганыц) уйш, ягни 613 бас косып отырган Солтан аганыц уЙ1н айтады екен. «Агажан 61зге енш! белш бермедг Ек1 уй енш!

/?0мл<ж уйн<% ' У! 71 бел1спед1К», - деген сезд1 Гулнар анамыз муцайып айтканы мен i тацыркатты. Телеугазы колындагы барлык байлыгын, мал-мулк1н, цора-жайын ÍHici Бепе arara калдырып (туыстар Болатказы кекем1зд1 Бепе ага деп атаган), пара бастарын алып, аргы бетке еткен едг «EHnti бермед!» деп наумез болтаны акылыма конбап ед1, - ондаган жылдар еткен сон барып сез теркннн тус1нд1м. Кенже бала шацырак n eci болатын зан бар. BipaK оны улкен аксакалдар, дуалы ауыз карнялар макулдауы ке­ рек. Ожет те батыр Цасымды Абылай ханньщ орнына хан сайламак болганда карнялар: «Нагашысы бетен, ез! тентек», - деп кенбей, Уэлпе токтаган. «Менщ бар ша- мам осы болды», - деп, Абылай ханньщ ез1 «Шама» деп атын койган торгауыт Орыс ханымнан туган кенже улын карашацырак n eci санатпаган нагашысыныц бетендМ ед1. Шаматере жасыньщ сексенн1ц сецпрше шыкканына карамай, немере 1н1лер1Кенесары - Наурызбай, Сартай- лармен Т1зе косып, улт азаттык согысына катысты. Мен б1лет1н урпагы - Мэкетов Кэютай, Ахметов Байбак. Олардан урпак бар. Гулнар анамыз 1918 жылы бпдщ ауылга кeлiн болып тускенде еогыс e p ii лаулап жанган кез. Цорлык пен зорльщты, зулымдыкты ерш1ткен шови­ низм - фашизмн1ц гана емес, жергипкп ултшылдыктыц да анасы. Орманга ерт кетсе талгамайды, кургагы да, суы да ергенер1 шын. Карашаныракть[ц отын жагып, TyTtHÍH тутетш, ие болуга нагашысы бетен Гулнар ананы лайьщсыз деп тапкан сон, карашацырак Heci Телеугазы болсын дескен. Телеугазы ек1 оттыц ортасында калды. Улкендерд1ц уйгарымына кенсе, туган бауыры жат болып кетпек. Кенбесе, туыс б!ткен Tepic айналмак. Телеугазы ойлана кел1п: Царашдцыракты би1к устау уннн ага, ÍHÍ бол)нбейм]з. Барлык баглыктыц, мал-мул!кт!ц neci Болатказы бол­ сын, енш1 бел1спейм13, - депт1. Сонымен Бепе аганыц ^Й 240№ ^

карашацырацтыц neci деп аталмаганына нагашысыньщ бетенд1Г1 кедерг1 болган тагдырдыц жазуын ойлап, мунаяды екен Гулнар анамыз. Арыктан (Досэлщен) - Ерэл1, Сартай. Ерэл1Н1ц карашанырагыньщ - улкен уйд1ц neci Кэюм ага болуга THic-Ti. B ipaK улкендер: - Кэк1м SHnii, домбырашы, cepmiriMeH «еулу мурт K3KÍM» аталып жур. Оны жын буган. Шанырак neci деуге лайьщсыз. Каратанырак neci агаеы Эбшез болсын деп уйгарган. КеЙ1н келе уреймен уйыктап, шошып оянатын кун туды. Улкен уй, отау деп, тектеу жайына калганы сонша, ата-тектер1н жасырып фамилиясын езгертуге, кара басыныц кугын-сургшнен аман калуын гана ойлауга шамалары зорга жетт1. Цанкожаньщ См агул ес1мд1 улы Канкожинд1 Кэд1ркожин деп езгсрпп аман калса, Бепе ага Сартаев деп жазылып жер аударылган екен. Бепе ага ауыр жумыетан 1950 жылы кайтыс болады, артында алты бала мен Гулнар анамыз ацырап калады. Топ баланы 6ip ез1ц бага алмайсьщ, сеп болсын, - деп, бес жасар Сараны Жумаш ана алып кеткендштен Сара отауда ecin, оку 6ÍTÍpreHÍH кордiк. Гулнар анамыз атакты Элихан атамыздыц туган ÍHÍci Эз1ханныц колында ecin, Д1н окуынан баска оку окымагандыктан, Сарадан баска бес баланы тек ic Tirin, кара жумыс ¡степ ержетк!зген улкен улы Биахмет Царатау комбинатыныц директо­ ры, кейшнен Ауыр енеркэс1п министрлпшде жауапты кызметкер болды. Ек1нш1 улы Акан (Ахметолла) - С е­ мей обкомында yinÍHiui хатшы. Ед1ге - Семей мединсти- тутында профессор, Гулзэуре - химик, Сара - технолог, халкымыздьщ аяулы улы Смагул Сэдуакасовтын жары болган Элекецн1ц кызы, Гулнар анамыздыц ci^ iici, Бепе аганьщ кенжес1 Лиза студент екен. «Жет1м жетшмей ме» деген осы шыгар. Балаларыньщ ecin, ержетш, жакеы окып, ел *ЗЙ 241№ *-

7171 катары на косылуына Гулнар анамыздыц кайсар срл!11. ерен енбеп, тэл1м-тэрбиесшщ мацызы зор болганы аньщ. БЬдщ келген!М13Д1 ест1ген Ракыш (Ракымбек Оспанов) нагашымньщ колында калган туган апайым Нурзия уш баласымен жетт!. Вкеуьпздщ ен!М13Д1Ц б1рдейл1п баскаларды тамсандырса да, б!рге оспегенд1ктен тосыркап карсы алдым. Дегенмен кыздар улдарга Караганда бауырмал келет1Н1 рас. Содан да болар тез тш табыстьщ. Ракыш нагашым ауылга кел1П, атына м1нш кайтарында алты айлык Нурзняны алдына алады да мандайынан И1скеп, жур1п кетедг Уйдегыер нагашы ага ауылды айналып кел1п баланы калдырар деген сетм м ен алансыз отыра бершт1. Нурзняны б1ржола алып кеткен1н сонынан барып бшген-д1. Анамыз сыбагасын алып б1рнеше рет теркшдеп барганда Нурзняны коре алмаган. Кызы келд1 болды, Ракыш ага Нурзняны алдына алып кетед1 екен де, кашан кызы кайтканша ауылга жола- май коятын болган. Сыйлау мен курмет колбайлау бо­ лып, Нурзняны бер деп айтуга батылы жетпей, кур кол кайтып журштг Сол ек) арада экем1з айдалып кет;п, жер аудару, куштеп колхоздастыру басталып, Нурзияныц сол куй1 нагашыларынын колында ержеткен1н бшд1м. Мен де нагашы апайым Уэсила тэтемд1 ана деп ест1м, Нурзия, Нурсэуле жэне менщ пр) калып ержету1М13ге нагашыларымыздьщ С1Ц1рген ецбег1зор. «Жиенн1н нала- сы ауыр» деп, жиендер1н еркелететш казак неткен дана! Сартай ауылыныц толенгут! Оспанньщ балаларынын улкен1 - Омарбек. М .Эуезов «Абай жолы» романында Омарбект1 Абай окуга ж:берд! деп керсеткен. Эте зе- рек талапты бала б1л1мдарлыгымен т!лмаштыктан уезд] баскаруга деЙ1н котерыген. Кайраткср галым Элихан Нурмухамедулымен сырлас, сыйлас, достык катыста болган. Абайдан жиырма уш жас т и н Олекецмен курдас екен. Адамды заман илеген уакытта Абайдын тунгыш -^ 2 4 2 № -

елецдер жинагын шыгаруда асцан табандылыцпен зор ецбек С1Ц1рген Элихан Бекейхановтыц атын атау- дан жалтарган еияцты. Омарбект1ц де аты аталмай, тек Кэютай Ыскакулын атаумен шектелген циянат халыкка бейтаные сыр болып келе жатыр. 1905 жылы Абай елецдер жинагыныц таска басылган туцгыш нускасын Семейдем б1Л1мдар, жанашыр адамдарга керсет1п алу уш1н экеле жаткан Элихан Нурмухамедулын туткындау туралы буйрыкты бшген Омарбек Оспанов Элекецн1ц алдынан шыгып хабарлауга кос атка М1нген хабаршыны ж1берд1. - @13Д! б1рден туткындау туралы буйрьщ келд1. 1с б1ржакты болганша ел ¡инне барып бой тасалай турсацыз жен болар ед1, - деген-д1. Омарбек атамыз 1912 жылы 44 жасында кайтыс болганда Элихан Нурмухамедулы Абайдыц немере ш Ы Кэк1тай мен Омарбек екеу! ту­ ралы казанама еетел1Г1н теб1рене жазган ед1. Онда Омарбект1 Омаш деп атаган. Омарбекцызы Элима - Нурзия, Нурсэуле уш еу1М13Д1ц анамыз. Уэсила тэтем анамныц б1рге тугаи С1ЦЛ1С1, екеу1 Омарбектщ Ш1С1 Ра- хымбек (Ракыштыц) колында ержеткен соц, Нурзияны алып кеткен экесше анамыз б1р ауыз сез айта алмаган. Кез1нде атак-абыройы алты алашка тараган, бак-дэулет1 шалкыган Телеугазыныц б1р1н-б1р1 кермеген тулдыр жет1м кудайдыц куд)рет1мен нагашыларыныц демеу1н буйыртып, т:р1 калган ул мен кызы Цоцырелецде осы- лай жуздескен ед1. - Ашаршыльщ жылдары Омарбект1ц екшнн ¡Н1С1 Молдабекулы Актан, ушшш1 ш Ы Турекеш (Турарбек) уш уй Шыгыс Цазакетан облысы, Катон- Царагай ауда- нына коныс аударыпты, - деп эцпмеледг 1937 жылы тунде Ракыш экемд1 алып кетт1. Ертец1нде НКБ-да 1стейт1н кызметкер Актан агага жолыгып: - Кашып кет, буг!н сен) тущындайды, - деп хабар-

Ж ь м ай -гд к о й 7! 7! лайды. Ал, Актан ага сенбей: - Ешкандай кунэм жоц. Не деп кашамын, агайымнан жаным артьщ па, не кереем де 6ipre керем1н, - деп кенбеген. Сол тун1 Актан аганы экетп. Ертец1нде сол адам Турекешке келш: - Каш, 6yrÍH туткындаласыц, - деген екен. Турекеш ага кашып кет1п, аман калганымен, согыстан оралмады. Ертен1нде сол таныс KÎci тагы келш: - Эйелдер, кашып кстщдер. Енд1Г1 кезек сендерд1К1, - дейд1. Содан уйд1 беютгп, корпе-жастык, ыдыс-аяк, мул1ктерд1Ц бэр1н калдырып, тун жамылып Катон- Карагайдан кашып шыктьщ. Жаяумыз, 1Ш1М13де 6ip де 6ip ер адам жок. Эйелдер мен балалар гана. Ен дала сон- дай урейлг Зэрем13 ушканы сонша, дыбыс шыгаруды да умыттык. Тунде журш, кунд!3 тыгылып жатып, олд!к- талдык дегенде Курш1мге жетт)к, эйтеу1р. Цолымыздагы барын 6epin, Семейге келген сон eKÍre бол1нд1к. Жар- тымыз Алматыга кетт!к, - деп эцпмелед1 Нурзия. Он уй нагашымнан Нурбулан Актанулы Оспанов пен Еркебулан Турарбекулы Оспанов eKeyi гана калган ед1. Жецгелер1М13 богде болгандьщтан олардан урпак калмады. Муны не десек екен? Цазакша «жаксыньщ соцы - жын» дейм13 бе? Элде ултты куртатын аралас неке дейм13 бе, оны окушы кауым ерк1не калдырдьщ. Ж!Г1тт1ц уш журты бар: оз журты, нагашы жэне кайын журты. Нагашымныц орны мынау. Кайын журтым аргы бетте, оз журтым 1ргел1 ел ед1, -тоз-тозымыз шыгып, селд1реп калдык. Б1р1М1зд16ipÍMÍ3 бшмейм1з. Казак халкы 031Н сактап калу упин ею жуз жылга созылган Отан согысыныц ауыр кундерш тарихка аккан кан, тогшген коз жасымен жазды. Сол сурапыл согысты жещспен аяктаганы баршага аян. Согыс тарихы - жаулардыц елд! кул ету ymiH ец алдымен халыкты 1штен ipÍTin, 6ipnirÍH бузып, басшыларынан айырып кана коймай, олардыц естерш жигызбауды коздеп, урпактарын да жоюга ^Щ 244№ ^

епнге, зулымдьщпен к!р1скендер1н халыц жадында калдырды. Содан кут-берекен1ц уйткысы, сырттан тенер цау1п-катерге тоскауыл хан урпактарын болашак уш1н сактауга эр ру ханнан балаларын сурап, калап алатын салт калыптаскан болатын. Ел1-журтымен б1ртутас, ала- шын аялаган хандар туган халцына журектер1н суырып беруге э'йр ед1. Атын каз-каз бастырып, Кеш1н1ц айдынымен састырып, - деген елещнде Бухар эулие: Зура менен Ботбайдай Келбстл екен бэйб1ше, - деп, аса ажарлы, сулульщтыц улг1С1 еткен Зура ханымнан Абылай хан Косым, Тогым, Арык (шын аты Досэл1) ес1мд1 уш ул суйд1. Косымды Дадан тобьщты, Тогым мен Арьщты Шьщгыстауга кел!п коныстанган тобьщтылар ездер!мен бipгe экетч. «Нашар урпак ес1рген ата-ана Алла алдында жауап беред1» деген с е т м д е п Зура ханым ш 1с1, жет1 момынньщ бас имамы Саргалдак кожага жиендер1н1ц тэрбиесш тапсырган бо­ латын. Шокан Уэлихановтыц суй{кт! эжес1Айганымньщ экес1 Саргалдак кожа бастаган кожаларга, Шыцгыстауга жиендер1мен ажырамай кел1п мекендеген береке-б1рл1пн Кенесары, Наурызбай бастаган улт азаттык козгалысы- ныц жец1Л1С! бузып к е т . Кенесары туыстарыныц багы кайтып, кугынга ушырауы, кер1С1нше Кенесарыны 1штей колдайтынын жасыра б!лген Кунанбайдыц багы орлеп эр1 Нурганымга уйлен1п, куйеу бала атанган кожаларга пана болуына басты себеп болуы да оны журт жадынан уакыт ош1рген1 шындьщ. Ал, тобьщты ш ш д еп Абылай урпактары туралы тольщ дерек жинауга мумкшд1г1м болмады. Колда бар азын-аулак архив деректер1нен б1раз мэл1мет алуга болады. Манжур ханы ! 826 жылдьщ б1ршш4 айыньщ 25-кун)1 жарлыгында «Тогымньщ Кайтыс болганын ест!п журег! шерге толды» дей келш, -^ Ж 245№ ^

,4бмлам .м2м <№ 7! 71 Тогымныц улкен баласы Алтынсарыны мурагер рет1нде танитынын, 01р бума торца иибергенш хабарлаган ( 106- бума, 13- 16-беттер) мурагерл1к жолмен Уэлш1ц орны- на хан болуга ТИ1СТ1 Абайдолланы туткындаган патша ую м е^ Уэлш!н жес1р! Айганымды хан деп жариялауга, кущретшщ жетуше сауда керуен1И1ц цау1пс13Д1пн цоргаймыз деген сылтаумен алдап, казак жерш коршай салган бек1Н1Стерш!ц саны да, куаты да артуы Ж1гер берш ед1. Осы ектем озбырльщ Алтынсары мен оныц баласыныц тагдырын жумбак куЙ1нде калдырды. Дер- бес, тэуелсп мемлекет рет^нде, керш1 мемлекеттер- мен терезес1 тец ел рет1нде достык, сауда катынасын орнаткан казак мемлекет! айлалы саясатка шырмалып, тынысы тарыла бастады. 1790 жылы желтоксан айыньщ 4-кун1казак ханы Уэл!нщ пни Досэл1 мен уэз1р1Э ж 1бай бастаган бес адам Дурб1т, Турхут слипс1, корея елш1с1, Тайлан елш1С1, Бирма елш1С1, Ши-чу эн какпасыныц сыртында патшамен дидарласты дей кел1п, конакасы бершген1 жазылган. ( 1369-бума, 13- 14- 15-беттер). Сон- да Досэл1мен дастаркандас елш1лерд1ц мемлекеттер1 кун! буг1нге деЙ1н тэyeлciздiгiнeн айрылган жок. Сонда казактар калай бодан ел болып калды? Абылай дэу1р! елд1к, ерл1к, 61рл1к заманы болды. Абылай тец1репнде ел!м деп еткен Цабанбай, Бегенбай, Малайсары, Жас- бай, Олжабай, Баян, Жэшбек, Наурызбай, Цангелд! т.б. кас батырлар топтасып, Абылай ханныц гана емес, букш казактыц бакытын ашты. «Эр сарбаз кос ат мшш, екеуа- ра б1р кулынды биемен айдыц бэлен жулдызында келет^н болсын» деген ауызша буйрык мулт1кс13 орындалатын. Калыц кол Кекшетаудан Алатауга б1р аптада жет1п келетш. Батысы Едш-Жайык, шыгысы Зайсан, Жеменей, Ласты Шорга дейшг1 ерл!к жорьщтар, ец соцгы Катын суды кеннп ет1п, Емш езен1н ерлей салган киян-кеск! урыстар жоцгарларды талкандап, 200 жылга созылган -а^24б№ ^

СУЯ4П М Я Отан согысын б1ржола аякгап, жен1е туын желб1реткен1 анык. Kem m i хандардьщ топтасцан батырлары аз ед1. Оньщ уст1не 1820 жылдары Уэл1 де, Бекей де, шыгыста Кегедай да, Доеэл1 де жэне баска ел иелер1 6ipÍHeH сон 6ipi кайтыс болып, халык басшыларынан айрылды. Осы- ны шебер пайдаланган ак патша казак жер1не салынган 6eKÍH¡cTepinÍH санын кун сайын арттыра берген1 мэл1м. Уэлш1ц улкен улы Абайдолланы шетке кагьт, ¡HÍci Шьщгысты бауырына тарту кальщ казак баласыныц намысынан коргану гана емес, бауырластыкка сызат Tycipy Rapa HHeri де косарланды. Алтынсарыны шетке кагып, немере im ci П1рэл1улы Шалгынбайды KOTepyi патша эюмдершщ ум 1Т1н актаган тэс1Л1нщ кайталануы ед1. Шалгынбай Шрэл1улы Тогым немерес1 туралы поляктыц жер аударылып келген демократ жазушысы Яниковичтыц «Хаттар» К1табында 1845 жылы 24 жасар болыс Шалгынбай, нагашысы кожалар туралы жазганы бар. Кунанбайдан кей1н ага султан болган Шалгынбай 1883 жылга д е й т сол мэнсапта калган-ды. 1862 жылы жазылган кытай жазбасында «Цазак жер1 орыстармен шекаралас. Коптен 6epi орыс мемлекет1н1н коз курты Tycin журген жер» (32-бума, 20-21-беттер) деп пат­ ша уюметшш сырын шынайы, дэл ашып KepceTKeHiH 1865 жылы тутас казак жерш А к патшаньщ жаулап, багындырып алганын растады. 1962 жылы шшде айында Жоламан сепз жылдык мектеб1не мектеп директорынын шаруашылык ж е тн д е п орынбасары болып орналастым. Атагы дар- дай болганмен, айлык енбекакысы тым болымсыз, 35 сом. Eip жаксысы: мектептш ек1 белмел] уЙ1нде тегш туратын болдым. Отын-су да тегш. Тамыз айында улды болдык. Гулнар анамыздьщ айтуы бойынша атын Та- бысхан деп койдык. Ецбекакым аз деп, туыстардан комек сурама. «Адам- ^Ж 247№ ^-

нан дэметкеннщ K03i шыгады, Алладан дэметкеннщ 6ynipi шыгады», - деуин ед1 улкендер. Оку жылы басталганда кешк1 мектепке химия, физика пэндершен сабак береги мугал1м табылмай, сабакты мен журпзет!н болдым. - Машан, - дед1м сонша куанганымды жасыра ал- май - мугал1мд1кке ауыстым, айлык табысым, буйырса, жететш болды. Сен де мугалiм болуьщ керек. Машан KyjtiMcipen: - Эрине, болам десем боламын. Менщ соцымнан шескен «идеялык калтам» жок, - деп, м е т мазактап тур. - Ендеше мугагим бол, оз мамандыгьщ, ол уш1н окуыц керек. - Окымаймын. - Неге? - «Идеялык калтаны» суйретер шамам жок. - Машан, ойынды кой. Шын айтып турмын. BiaÍM алатын алтын уакытты жиналые, айтыс-тартыспен отк1зд1к. Бул жактьщ адам cyñiHep 6 ip жаксылыгы: кешк1 жэне сырттай окытады екен. Екеум!з де окимыз, К1таи экелш береЙ1н, окып, дайындала бер. -Ж ок , окымаймын. Маган окыма деген буйрык бар. - KÍM ол? -Табысхан. Мен кулд1м де: - «Бала салак эйелдщ ек1 колын, пысьщ эйелд!ц 6ip колын байлайды» деген. Сен пысык, ккерсщ , ана казандай басты бекер бермеген. Нагашым айтыпты: «Адам мен адамды, хальщ пен хальщты TenecripeT¡H - б1Л1м» деп, халкымызды баскалармен тенестчру уш!н колымыздан келгенше бш1м беру борышымыз. Машан таныркап: - Кай нагашыц айтып ед1? - деп сурады. *ЗЙ 248№ *

- Мухтар Эуезов. Кулк1 кыскан Машан цызарып кетт!. - К^ап! Хасананьщ болмаганы-ай! - дед1 кез1 жай- нап, дауысы жаркын. 1956 жылы Машан: «Апам босанды, демалыс кун1 шыдеханасын етк1зем13, кел» деп хат жазган соц, «Алпысца таяган карт эйел де боеанады екен-ау» деп, тан-ч амаша болып, айту- лы кун1 барсам, Машан дос цыздарын шацырып, цонац кут1п жур екен. Босанган апаеы емес, жецгес1 Зэкихан аганыц жубайы. Нэреетеге Ом1ршат деп ат койып, Зэкихан агадан керген тунгыш немересш апасы бауы- рына баскан. Мен1ц сеныш, ацгалдыгым кулкшщ тиепн агытып, отырыека ашык-жаркындык туе бердг Эцпме- думанныц кезег1 келген сэт1нде мен: - Шокан Уэлиханов менщ атам болады, - деп калдым. Осы сезд11л1п экеткен Хасана балдызым: - Атакты адамдармен туыса калудын ерсши! жок. Мактаныш, - деп, мен1Ц ceзiмдi мазакка айналдырды, сыкыльщтаган кулк1мен жуып-шайды. Мен кысылып калдым. «Мактаншак» деген жанды жаралар ауыр айыптаудьщ кулагы кылтиып тур. - Шокан казак па? - деп сурадым тус1мд1 суытып. - Иэ, казак. - Мен казакпын ба? - Иэ, казаксьщ. - Ендеше бш1п кой, кез келген саналы казактыц са- налы баласы Шоканды ата деп, мактаныш етуге какылы. Уш кайнатса сорпасы косылмайтындарды да ата, мьщ- мьщ жаса деп журем13 гой, - дед1м куЙ1Н1п. Сол б1р эцг1мен1 еске алып мэз болып отыр. 1963 жылы тамыз айында каз1рг1 кут мекен ет1п отырган Кай назар ауылына кош1п келд1к те мектепке жумыска орналастык. Тобес! камыспен жабылган, ен!, узындыгы уш метр ек! болмел! уйд! 120 сомга сатып