Абылайханов Т. Сұрапыл жылдар

/<бь;.ммА<зноя 7171 жасар жМ т 8 жасар баладан таяк жеп жатыр» - деп, сайкы-мазак етш, келемеждеуге дэт1 жетп. Шыц Шы Цай кецес ук1мет1 кулайды деп сенгенд!ктен Шьщжанды дербес мемлекет жасап, билеп-теспемек у м т еппп, Сталиннен ешкандай кемек болмасына кез1 жеткен сои достык катынасын узд! де, Чан Кай-шимен купия байланыс жасауга к4ркт). Казакстанда туыс-туганы бар, бейкунэ адамдардын ба- сына кара тунек кун туды. Ал, карга тамырлы казактын кем дегенде б!реу)н)н Казакстанда туысы жогын 1здеп табу мумюн емес-т). Сондыктан букш казак б)ткен жау саналды. Ол капысын тауып соры арылмаган, бейбак казацтарды куртуга кулшына юр1скенд4ктен казактар Тибет, Гансу, Алтын шокы, Казакстан, Туркия т.т. баска, бет) ауган жакка жан саугалап кашып, босып кетт). Шарыпханды камап, азаптап елт1рд1. Онын казасын хальщтан жасырып. т)р4деп алдап, канша купия сактаса да, халык е с т т , бшд) де, ашуга булыгып кек кайраган, намыс камшылаган ер-азаматтар кетерш<п, партизан согысы басталды. «Урпагым деп, екс!п еткен кайран есм ерлер1м-ай!» - деп кущренд) букш ел. Э о р есе, Абак керейдщ намысты жауынгерлер) Оспан батырдьщ басшылыгымен тегеу1р1нд! шайкастар ер!стетш , бетпе-бет келген жауларын ой- сыратып жен<п отырды. Ш етшен мерген жауынгерлер атпен шауып бара жатып, корган унпрш де тыгылып, пулеметтен сакылдатып, ок жаудырып отырган жауын мурттай ушыратын болган. Жау самолет) жер бауыр- лап, ш у й ш т келгенде шалма тастады деген сез де бар. Кыл аркан самолегпн калакшасына оралып айналмай калгандыктан кулаган кер!нед). Калайда, ажал огын жанбырдай сеу)п шуй)лген самолетке шалма тастау - дзоттыц аузын кеудемен жапкандай ерл4кпен пара-пар екен) талассыз.

СУЯ4//АА/? Ж А Щ Д Л Р Шарыпханныц аты уран болып, отан арналтан елец- эн уранга айналды. Ер кайда б)зд]ц елге Шарыпхандай, Жан ед! жайдары, ашык, жарык тандай. Ер Ж1Г1Т, езшуде неге отырсыц, Намысын Шарыпханныц алып калмай. Kici ед1 к!Ш1пейы, ты1 майда, Типзген аеыл ед1 кепке пайда. ^ Ел1М-ау, ест1 жиып 6tp ойланшы, Кешеп кец жаралган Шакац кайда?! Ершбе, ер азамат, кел катарга, Басты TiK, барынды еал бул еапарга. Азамат, атыца м'н. кару уста, Таяды, алые емес тац атарга. Кайырмасы: Ей, ел, Ерк1нд11зде, 6Í3re кел. Шыц Шы Цайдыц уйкысын кашырып, шошытып ояткан халык кетерш1С1 Кызыл армияныц жаудыц бетш кайтарган ерлж шайкастарымен туспа-тус келд1. Тари- хы мен тш1 жойылмаган халык кулдыкка, бодандыкка туспейтшш бшген Сталин тарихты, Д1НД1, дэстурд! жау санап келгенше карамай, орыстыц ер журек улдарыныц аруагын урандап, ардактап, Суворов, Кутузов, Нахимов т.б. аттарында ордендер мен медальдар шыгарды да, олардыц Россия-ананы коргаудагы ерл1пн енеге етп. Ты-эдебиеттщ, гылымныц еркендеуше кецш белш, турмеге камаган бш^мд! мамандарды босатып, алдыцгы шепке ж!беру аркылы ез кателиш тузеткенд!ктен халык та еткенге салауат айтып, колдап, куаттаганы мэлш. Кызыл армия кецес халкыныц баекыншы жауга карсы жаппай ерл1к куреспршщ жещстер1 Гитлер армиясын Kepi шепндерген кезде Шыц Шы Цай мыктап жацылганын, халыктыц ашу-ызасын, кушпен, канды кыргынмен баса алмайтынына K03¡ жетт! де, Шыцжац халкынан тонап

^бьмамми/ой 717! алган алтын-кумю, мап-мулкш ею жуз машинага тиеп, кашып барып Чан Кай-шиды паналап, Орман министр1 болганы журтка м эл т. Талайдыц каны мен байлыгын apкaJiaFaндыктaн кез жастары кел болган, соры кайнаган бейбактардыц каргысына ушыраган каншер, эйтеу1р, ол дуниеге жалацаш кеткен1 аньщ. Шын Шы Цай турмедеп азаматгардыц кебш елт1рген!мен, тутас, барлыгын жэне олардьщ эйелдер1 мен балаларын елпруге улпре алмады. Оган басты себеп: халыктын ашу-ызасы, жаппай толкып, карулы кетерииске шыгуы ед). Ацындарды турмедеп адам тезг1С1Э азаптау, жалынды жырларын жаздырды, халыцтыц намыеын кайрауга кайрат бермесе мойыта алмады. Амал не, сол б1р аяулы жандардыц ерлМ тольщ багаланбауы - еюн1ш. С1рэ, биде Мухтар Эуезовтер жепспегенднсген бе екен. Гитлер турмес1нде жатып елец жазган Муса Жэлелге Лениндж сыйлык пен Совет Одагыныц батыры атагын берпзген Мухтар Эуезовты ацсайсыц. Ал, Гитлердщ цапасында, Шыц Шы Цайдыц тозагында казактыц кайсар улдарыныц шеЙ1т болгандары аз емес. Маган Ур1мж1 аспанында Тацжарык акын «Балацныц баласына айтып кет!» - деп тургандай сезшед1. Ет кызуымен алга озып кеттш. Эцгш енщ ба- сына кайта оралайык. Кектогайда шахтада ецбек тэж1рибесшен оралган 1957 жылдыц кыркуйек айын- да шахтерлерге арнап жазган елецдер!мд1 «Шугыла» журналыныц редакциясына алып к е л д т. Бул журналга 1955 жылдыц кузшен, туп-тура ек! жыл араласып журген уакыт ¡ш!нде Макатан Шарыпханулы б1р рет те мен!мен сейлесш, оц кабак танытпаганы маган тус1шкс13 ед1. Экелер4м1здщ сыйластыгы, Шыц Шы Цай турмесшде шейт болган ортак тагдыры, аналарымыздыц достыгы дэнекер болмаганы тац каларлык. Туе шайысып, пжф таластырып, эй-шэй дескен!М13 болган емес. Кашып

кутылмас Ty6i 6 ip туыс екенш п рас. Онда неге булай, жасыныц менен бес-алты жас улкенди! ме? Казак уинн бес жас бел курдас емес пе. Туыс ацсаган жет]мге жылы шырай, агалык меЙ1р керсетсе, онда турган не бар. С о ­ циализм когамында адам - адамга дос, бауыр деген1 кайда. Элде социалиста когам орнамагандыктан 6ip - 6ipÍMÍ3re жатпыз ба деп ойлаймын да. Суыц тарткан Макатанга жоламаймын. Тек Естеу Нусшбеков, Жун1с Ахметовпен тшдесш, кайтып ж у р д т. Сол дагдымен Естеу агага елендершд] тапсырып, «мамыр айында еткен жазушылардыц 6ipÍHnii съезше Казакстан Жазу- шылар одагынан кшдер келш катысты?» - деп сурадым. - Академик жазушы Еабит MycipenoB бастап келд1. Еабец сен1 1здеп б1рнеше рет сурады, - деп, съездщ есте калардай салтанатты еткенш, аягы жыр-думанга уласканын теб1рене баяндады. Кеудемд! мактаныш кернед1. Кейлегш жыртыл- мады, эйтеу1р. Кезш нщ астымен Макатан агага карап коямын. Ол тук есттеген дей тукырып, кагаздан басын кетермеген калпы. Eip сэт 1штей ой толгадым: «Макатан ага, академик жазушы Еабит MycipenoBTÍn назары- на ш1нш, ьщыласын тус1руден арткан жетютж, мара- паттау бола ма. Мен... мен гой элем мойындаган клас­ сик боламын. Казакты элемге танытамын. Сонда мен1 менсшбеген осы кундерщп уппн екшетш боласыз», - деп киял жетегше epin, гарышка сапар nierin кетт!м де, карапайым казактыц «Таудай талап бергенше, тары- дай бац бер» деген даналыгы алып-ушкан аскак арманга елт1ген кещл!мнен шыгып кетшт1. Алдау мен арбауга непзделген нэсшппл когамда тарыдай бакытка зар бола- тынымды ойлаган ем естн, хан туцымы, таптык душпан деген корлаумен шетке кагу, 131МД1багып, анду мен тек- серу алдымнан шыкты да отырды. Ец бастысы - «Акка куцай жак» екен! шындык. *^Й153Й№*

/1оыломлиной 7171 Казакстан жазушылары атынан келген делегация курамында уйгырдыц талантты жазушысы Хизмет А б­ дуллин бар едь Хизмет - суцгак бойлы, сом денел!, буйра коцыр шашты, бидай ецше кезэйнектщ аргы жагынан кулшдеп туратын кездер! шуак теккен кернсп ж1г]т. Азаматтык борышын етеп, эскерден босап, б1рыцгай жазушылыкка бет бурады да, сэтп, тартымды туынды- лары аркылы тез танылып, абырой-атакка колы жеткен алгыр, акыл нес1 едь Казакстаннан жэне баска ец!рден келген делегация курметше керсет1лген концертте сахнага уйгырдыц б1р топ бинп кыздары ушкан кустай калыктап, мыц буралган кимыл козгалысымен баурап, кезд1Ц жауын алып шыга келд1. Барлыгы б1рдей, б!рше- б]р4 уксас кыпша бел, бауырынан жараган, ажырату киын. Устершде жука как ж1бек кейлек, оныц устше кара макпал шолак камзол. Кдп-кара кос бурымдары жылтырауык асыл кезд! туймелермен эшекейлен1п, акку мойынды, ак тамакты ажарлай, айкындай тускен. Цоцыраулы бшезнстер унше уйлескен сыргалары жалт- жулт ет1п ыргалады. К^ою кара ю рткпен кемкершген мелд1р кездерден сикырлы ушкын тарап, кыр мурын ак жуздерге жарасып тур. Б1р-б]р1нен айыргысыз ширак кимылды кыздар тобынан б[р кызга Хизмет ынтыга, кадала карап, кезш айыра алар емес. Кыздыц кос бурымы шецбер сызып, шалкалай бурылганда коздер туй]с1п калды да, тула бойды Д1р етк13Д1. От жалын шарпып е тч . Хизмет узписте сол кызды жазбай танып, тшдес!п таныскан соц, конак уйге шакырды. «Жаксыда жаттык жок» дегендей, кыз аса юшшеЙ1ЛД1Л1кпен кабылдап, кулпырып тур. Достары - катарластарыныц арасынан шоктыгы би1кти] куаныш, мактанышка белед). Саналарында сомдалган асыл арманга кол жетш, сагынышпен кер1скен асыл жардай риясыз куанышты, б!р-б!р!н кермесе тура алмайтын

C K R 4/7M /7 Ж Ы Д Д 4 Р ¡нкэрлж, 6ip-6 ipÍHCÍ3 eMÎp суре алмайтын дертке алма- сып жабысканы гайыпгыц ici болатын. Хизмет ертемен F абец жатцан белменщ eciriH кагып, руксат суран, имене сэлем бердг Кашанда cepuiÎK калпынан айнымайтын Fабен жуынып-шайынып. мунтаздай кишш, «Шугыла» журналын оцып отыр екен. Стол устшде укыпты буктелген газеттер. Габец оц кабагын кетерш сэлем алган соц: - Хизмет, не жагдай, оцщ кашып кетшт! гой? - деп, Хизметт!ц каны кашкан куп-ку жузше карады. Хиз­ мет - Алматы облысы, Ецбекппказак ауданында туып ескен, казактьщ тшш де, салт-дэстурш де жет1к бшетш кергенд1 ж!г!т. - Габеке, туткынга тустш , кылша мойнымды алдыцызга тосамын. Калай жазаласацыз да ризамын. - «Усынган мойынды кылыш кеспес болар» дейд1 казак. Айта бер. - Осындагы биш1 кызга гашык болып калдым. Ты табыстык. Онсыз eMip маган тул. Мен1мен 6ipre ке- туге кел1ст1. Тагдырымыз С1здщ колыцызда, Габеке. Ти1СТ! орыннан руксат алып 6epin, бак жулдызымызды жандырыцыз, Габеке. - Калай, осы Уршжще калу ойыц бар ма? Егер ТИ1СТ1 орындар келюпесе... - Габа, куипк куйеул1кке калай киясыз?! Осы жер­ ге калдырып кеткенше, Тарас Бульбаныц ерлж, жнер! С1зде бар екен1не сенемш, комш кетщп. Габит агасы кулшс!ред1. Элемдеп ец кушретп куш эйел кезшде. Адам-атаны ужымактан шыгарган да сол куш. Элемд1 устап, сактап турган эйел сулулыгы. Адамзат упин касиетп, аяулыныц барлыгын анага балаймыз: мектеп - ана, тарих - ана, жер - ана, Отан - ана, жар сую, махаббат, адалдык, адамды, сезд! кастерлеу, ата-

<4бм.члихпмо8 7171 ананы, Отанды ардактау сиякты 1зп сезшдер - тектппк. Кулдарда бул жок. Олар жаксылык колдарынан келмеген сон айналасына ошпендшшпен карап, киратуды бмед1. Сонымен, Хизметт4ц жар сукин эрк1м эр турл! багалауы С03С13. Оган жауап беретш - делегация жетекш1С1. Ак деген1 - алгыс, кара деген! - каргыс. Аяусыз, меЙ1р1мс13 куресу устанымынан туган мемлекетпк саясаттыц колданысыныц салдарынан кас1ретп, каралы, сурапыл, кан-каксаткан жылдар калай естен шыксын. 1920 жыл- дан 1954 жылга дейш уреймен уйкыдан шошып оянып келген дагдыдан арыла алмагандыктан элем мойындаган акыл-ой, бш ш иелер4К Сэтбаев, М.Эуезовтер кашып ба­ рып Москвага тыгылса, Бекмуханов сотталып, Тэшенов жер аударылды. Сол сурапыл жылдардыц елд! зар ещреткен зардабыныц саркыны екен! тус:н1кт!. Маркс: «Коммунизм елес1 Еуропаны кезш жур», - дедь Б1рак сауатты ел ол елест1 адамзатка келген тез жайылатын :ндет деп багалады да Еуропадан алыстатып, мешеу, артта калган елге Ж1бер1н, сорлатканы купия емес. Сол ¡идет ею жастыц тагдырын ойрандауы эбден мумкш едь Осындай ер басына кун туган, етнш ен су кешер киын сэтте ердщ ерли!, к1С1нщ К1СШ1Г1, адамныц адамдыгы сынга тусер1 анык. Еабит М уорепов кайтпас, кайсар мшез!мен, алдында ещ кашып, демш жутып д1ршдеп турган балгын жас Ж1г1тке жанашырлыкпен, жылы жузбен карап, тшеулест1пн б[лд)рд1. - Бупн уюмет басшыларымен кездесуде оц шепим кабылданып калар, - деп, Хизметтщ журепн орнына тус1рш, сеншмен серптп. Еабит ага сезше ие болды. Шыцжац Жазушылар одагыныц басшылары Зия Са- мади, Букара Тышканбаев жэне баска улкен-к1ш1 акын- жазушылар, енер иелер1, олкел1к уюмет басшылары катыскан алкалы отырыста Еабит Мус1реиов: - Б1з, жазушылар, ата-баба дэстурш ардактап,

( УИ1ЛМ/Ужы/ыи/* адамныц адамды суюш, шынайы махаббат, адал достьщты уран гып, упттеп келем!з. «Жанбырмен - жер, алгыспен - ер, достыкпен ел кегередЬ> дейд! бейб1т ем]рге куштар казактар. Тескейде малымыз, тееекте басымыз косылган туыскан елм13. Казактьщ кеменгер ханы Абылай ханньщ ханымы Бабак ханым Кенже еарттьщ кызы едг Гылымдагы Абылай - туцгыш галымымыз Шокан Уэлихановтьщ суЙ!кт! жары Гулш уйгыр кызы болганы баршага аян. Суйек жацгыртайык деген ниечмм бар. Б13Д1Н талантты жасымыз Хизмет Абдуллинге жар ету- ге спдердщ кер1кт1, сулу кыздарьщызды тандап, калап отырмыз. Б)здщ ¡зп тшег:м!зд] колдап, куаттайды деп сенемп, - дедг Кытай хальщ республикасыньщ терагасы Мао зы дьщмен пкелей байланысты елкелж укш еттщ басшысы Саифиндин Эзиз орнынан ушып турып: - Габит ага! Айткан тшепщз казак зацына сиятыны аньщ. Кецес зацына сия ма? - деп сурады. Габец ¡ркшген жок: - Казак зацына сиган, кецес одагыныц зацына да сияды. - Кецес одагы - элемдеп туцгыш социалиста мемле­ кет. Шамшырак. Кытай Хальщ республикасы улп алып, еркендеп келедг Доетыгымыз мызгымас, мэцгш1к. Кецес одагыныц зацына сиса, Кытай Хальщ республикасыньщ зацына да сияды. Тшепщз кабыл болсын. «Куда мыц жылдык», Казакстан Жазушылар одагымен доетыгымыз мыц жылдык болсын, - дед! Букара Тышканбаев. Зил Самади, Абылай Кадыри бастаган атакты адамдар колдап, куаттаган шын ьщыласты, куанышты леб!здерш бш д]рт, отырыс тойга уласты. Габит ага Жогары Кецеспц депутаттык мандатыныц кушш пайдаланып, Моеквамен тжелей байланыека шыгып, Сырткы ¡стер министрл1пнщ кел!С1М!н алып, ек! жастыц колын шекс!3

.^была/маний 7171 бакытка жетк13Д1. Олардыц куанышгарында шек жок ед1. Махаббатты, ананы ардактап жырлайтын аяулы Габит ага тэуекелге барып, махаббатты коргап калды. Ол кез­ де Ур1мж]де де, Пекинде де Цазакстан елппл1п жок болатын, ¡с тет1Г1 Москва аркылы шешшш бекпметш , б!р кезде орыс княздары казактыц хан ордасына барып, сыннан от1н бекпшген болса, каз1р облыс хатшыла- ры, жауапты кызметкерлер, тагы баскадай ю шаралар Москваныц бекпуш кутетш. «Кезек ек1, тэщр б1р» деген осы шыгар. Хизметтщ уйленуш Москваныц беютушен отк!зуге Габит аганыц Эдш ет жолында кара басын умытып, кнындыктан жалтармайтын турашыл, та- банды кайсарлыгы, тапкыр шешенд1Г1, юсппп, зор бедел1 себеп болды. «Жаксыдан - шарапат» деген осы. Шарапат адам баласыныц колын бакытка, кесапат тозакка жетюзер1 анык екен. Габит аганыц мен1 ¡здеп, шыгармаларыма кетерщю бага бергет таныс, бейтаныс катарластарымныц маган ыкыласын аударып, бедел!мд) арттырып, атымды шыгарды. Танысып, достаскысы келетшдердщ саны артты. Шыцжац универснтетшщ казак тш-эдебиет факультетшде окитын талантты акын Задахан Мыцбаев мен1 ¿здеп жатаханага келд1. Эр1 жерлес болып шыктьщ. Дорбулж1н орта мектебш менен кейш б1Т1рген екен. Онда ол кннкене бала болгандыктан кецш болмеппш. Оны букш елге таныткан «Электр» эншщ мэтш1 ед1. Бас коскан жерде осы эн шыркалатын. Тун салкын, келем кешеде, Шаттыкка толы айналам. Тым сергек кала кунд!здей, Электр нуры жайнаган.

СУЯ4//АУУ/ ЖАА Р Багана, кырат, бел асып, Ауылыма жылдам барса-шы. Цанылтыр шамныц орнына Электр шамы жанса-шы. Ауылдан улкен калага келш, ауылды еагынып журген бидерге еоншалыкты журек елж:ретер жакындыгымен, ¡зг1 тшек, арман баураган осы м эп тм ен жазылган эн де жацаша. Казактьщ халык энше де, кытай эндерше де уксамайтын* мулдем еоны, тыц. Тылеым кушпен 613Д! ез1не тартты. Мукан Телебаев, Ахмет Жубанов, Сыдьщ Мухамеджанов, Бакытжан Байкадамов, Латиф Хамиди, Кудые Кожамияров, Эблахат Еепаев еиякты ага буын композиторлардьщ жэне олардыц екшесш баскан жае толкынныц тандаулыеы Бекен Жамакаевпен иьщтае композитор агамыздыц мэтш ажарын ашкан эн-эуенш жанымыздыц сер1Г1 етпк. Задаханды курметтеп кареы алуга «Электр» эншщ мэт1Н1 жететш едг Оньщ жуйел1 эцпмелер!, жэне окып берген жана елендер1 тамеандырумен ьщылаеымызды жаулап алды. Шашын кыека кидырган. Шот мандайдагы каетары тутасып кетудщ ишарасын б1лд1рш, кыран коз! отк!р, еепкпп коцыр гып керсетер акшыл ещнде кыр мурыны жараеымды. Олец окыганда ецшен кызыл кан еыртка теуш, езш-ез1 умытып, бершш, ынтамен, мунды коцыр дауыспен эр еозге екпш беред1 екен. Мен Задахан аркылы оныц куретае достары Жакеыльщ Сами, Оразхан Ахмет жэне Шаяхметпен таныстым. Б13 эдебиет, ауыл, махаббат туралы эцгше ерб1тш, оку жайына келгенде, олар кекейдеп окпе- налаларын жасырмады: - Орта мектепке казак тш-эдебиетшен дэрю берепн мугал1м мамандыгын алу упин окып жатырмыз. Ал, казак т1л-эдебиет1н осы уакытка дейш окыган ем естз. Оныц -$)59№ -

4бмла^бймм 7171 есесше кытай, уйгыр тш-эдебиетш окыдык. Мектепке барсак нен1 окытатынымызды, калай окытарымызды бшмеймп. Аты бар, - заты жок дуниелер. Мен де, 6ip белмеде кос кабат тесекте 6ipre жататын жет1студент те тац калдык. Коп ¡стщ аты бар, - заты жок екенш бшмейт1нб13. Уш-терт уйден туратын аралары алшак ауылда, газет, радиосы жок мешреу тукп!рде ез котырымызды ез)М1э касып кун кергенднгген акшаныц не екенш, калай устау керек екенш бшмедж. Бесшнп сы- ныпты оку ушш Дербулж4н каласына келш, мен казак орта мектебшде тетелес эпкем Нурсэуле кыздар орта мектебшде окитын болып, Калиакбар аганыц карындасы Гулсш Кайсакызы Сулейменованыц уйшде турдык. Калиакбар ага мен] кымызханага ертш апарып ондагы сатушыга: - Балама кымыз 6epin тур, есептесемш, - деп табы- стап кетп. Мен сабактан соц букш сыныптагы сабактастарымды ертш кымызханага барамын. Жыпырлап отырып кымыз ¡шем13. Eip айдан KeñiH Калиакбар ага келд]. - Балам, - дед) Калиакбар ага алдына келген маган карап, - осы 6ip айда 6ip епздщ кымызын шппсщ, соныц бэрш тек езщ ¡штщ бе? Каска eгiздi сатып кутылдым, - дед1 кушактап. Баска ештеце деген жок. Менщ жаныма каска епзд! саттым дeгeнi катты батты. Бузауынан багып ед1м. Тайыншасында бэйгеге бермейтш жуйрж болды. Нар туйедей болып улкейгенде мойнынан куйымшагына дейш бес-алты бала М1нгесш журетшбп. Мыцк етпеуш) ед1. Кымыздыц сонша кымбатка тускенш сонда барып тусшд{м. Эйтпесе ауылда кымыз тегш. Калиакбар arara жиен болып келетш Карабатыр Ерболат Сакайыулыныц ез1 ! 5-20 кулынды бие байлайды, оныц саба-саба кымызын ауыл адамдары, api-6epi жургшшшер, арнайы кыдырып кымыз ¡шуге топталып журетш кыдырмашы ^()60№ ^

бозбалалар калаганша тeгiн ¡шетш. Сатылганын керген ем естн . Осындай бейгам, жомарт ауылдан келген б1здердщ кеп нэрсеге еремп жетпейт1н. Сондыктан Задахандардыц алдынан шыккан туйжд1 ¡син шешуш таппай ездержен сураймыз. Эткен жылдан бер) «Барлык гулдер ашылсын, барлык булбулдар еайрасын» деген наукан журш жатыр. Кун сай- ын жиналыс. Сагаттап еазарып отыру. Айтатыны: - Венгрияда, Чехоеловакияда еоциализмге карсы элементер бас кетерш, кан тепе, кактыгыс болды. Сон- дай жагдайдыц алдын алу уш!н кемш1л1ктерд1 аяусыз сынга алып айтыцдар. У юмет ол кемшш1ктерд1 сезс13 тузетед]. Ол - еендердщ ем1рд] жакеартуга коекан улестерщ, жанашырлыктарыц болмак, кэж ашылып, еайрандар. Ундемегенде уйдей пэле бар шыгар, агынан жарылгандар - олар нагыз жанашыр жакынымыз, - деп кысып, кинайды. Б1рдецелер айтып кутылаеын. - Неге ашылып сайрамадыцдар? - деп, танкалып сураймыз Задаханнан. - Сайрадык, - нэтиже жок. - Жогары орынга ай тп ады ц дар ма?. - Айттык, - нэтиже жок. - Ештеце ¡стей алмаса, ашылып сайраудыц кажет1 не, уакытты алганнан баска ештеце шеше алмаса, жогаргы орынныц кереп не. 1шш-жегеннен баска, - дейм13. Муныц бэр1 дауыл алдындагы жайма-шуак кундер екенш бшмепп13. Бэрше еендж. Жамандык кутпедж. Булбул болгызып еайратып алды да, сол б1р жыл бойы сейлеген сездерд1 колденец тартып курее науканы ба- сталды, оныц соцы турме лагерлерже, бакылау аетында акысыз жэне мерзш1 белгшенбеген кара, ауыр жумыека ж!бершдг Кецес одагындагы 37-жылгы репрессиядан езгешел1п - «Барлык булбулдардыц сайрауы, барлык гулдердщ ашылуы» едг

,4былямлиное 71Г Б1р кун1 Жазушылар одагынан жиналыска шакырган шакырту кагазы келдг Куанышымда, мактанышымда шек жоц. Катарга косылудыц белпс1 осы деймш. Бар- дым. Кепнгш калган екенмш. Имене басып алдьщгы бос орынныц б1рше жайгастым. Президиумда атакты жазушы Зия Самади отыр. Оныц касында - жиынды баскарып, журпзш , каршыгадай сыланган акын Естеу Нусшбеков. Олардыц алдыцгы оц жагында каккан казыктай орта бойлы, белгш1 жазушы Кажыгумар Шаб- данов колында кагазы бар, Т1кесшен тж турып сейлеп тур. Э цпм е не туралы екен деп, ынтамен тыцдап едш , эр сезш е тусш1к берш, оз1н-ез1 тексерш тур екен. Шыны керек, тусш сем буйырмасын. Кажыгумар с е з т аяктады. Отыр деп ешкш айткан жок. Сол каккан казыктай сопиып тур. Окырман кауымныц алгысы мен суйю пенш ш тне беленген талант иесш карадан-карап жау санап, социалнзмге карсы деп, осынша кшэлаганы нес1? Осынша корлап, сагын сындырганда не пайда таппак? «Ж1бект1 туте алмаган жун етеди> деген оймен арпалысып отырмын. - К!мде кандай ткц ) бар? Сез сейлеуге рухсат, - деген Естеу аганыц шщкшдеген дауысы ойымды белш Ж1берд1. Задахан Мыцбаев орнынан атып турды. Ол Цажыгумардыц шыгармаларына шолу жасап, онда ешкандай социалнзмге карсы ой-шюр жоктыгын айта келш: - Кажыгумар жау емес. Куннплдш - кызганшак, ¡ш! тар, кере алмаушылардыц каскунемд!гшен кор бо­ лып тур, - дед1. Одан Оразхан Ахмет сез алды. Цалын буйра шашы басын казандай гып керсететш б1рмойын ж тт: - Социалиста жуйе тупкш1кт1 жещп, элемн1Ц ондаган мемлекет! социализм жолын тандап отырган уакытта миллиондаган адамга карсы шыгатын Кажыгумардыц басы жылкыныц басы емес, адамныц 3 )6 2 *

С)^4//АМЖАМД.1 басы. Айтылган сездердщ бэр! жала, есек-аяц деп бшем13, - дед! булыгып. Сез Шыцжац газетшде жумыс ютейтш акын Токтархан Жек1баевка бершдг Токтарханнын елецдер!н окып сырттай бш гетм болмаса, бетпе-бет кел!п, б1р-ак рет жол-женекей сейлескенш бар. Темекюш буркырата тартып, жай, асьщпай баеып келед: екен, маган жасы- на лайыксыз етжендшеу, дембелше болып кершдг Жол айрыгына келш коштаеканымызда: - Бала. Кезщ отты, жузщ нурлы екен, - дед1. Эрине, мен мэз болдым. М 4не, жакын жерден екшпи рет керш турмын. - Бул - урит сок, сок, саясат кошкарлары, деп, тамашалайтын тамаша ойыны емес. Адам тагдыры шешшмек. Эз агамызды агалай алмасак, К1С1 агасын жагалай аламыз ба. Халкына бакыт тшеп «Бакыт жо- лында» повесш ерлжпен жазган енбегш калай умыта калдындар, айткан алгысымыз осы ма? Адам корлау, ем!р4п багаламау, тагдырын тэлкек ету - кылмыс, - деп, намысты камшылады. Мен Ахмет Ж утск е карадым. А к жуз1 куарып, калыц кара касы келегейлеп туратын кезш б1р нуктеге кадап козгалмай отыр екен. Онсыз да жука жузшщ урты суалып кетштг Кейшнен Токтархан Жек1баевтыц «Урит сок, сок, саясат кошкарлары», - деген сез1 ушш Тарым шелшдег! кылмыстылар лагерше кылмыскер ретшде айдалып кеткенш, сонда журш каза болганын естщж. Артында ацырап ата-анасы, суйген жары, ел-журты жоктау ай- тып, жалакорларды каргап-сшеп жатты. «Баска пэле тшден» дейпн казак езшщ жacepiм, талантты б1р асыл перзентшен айрылды. Сез сураушылар кебейдг Сез Тшеужан Сакаловка берщщ:

,4ом ,м м .м ?м оя 7! 71 - Б!здщ агамыз - Кажыгумар емес, пролетари­ ат ецбекии халык. Пролетариат муддес1 экем!зден де, агамыздан да, анамыздан да кымбат, жогары турмаса жер бет1иен капитализмд] жойып, социалиста когам ор- ната алмаймыз, - деп сейлеп жатканда Естеу агамызга сез сураган тшдей кагаз ж4берд4м. Зал екпе белшш кершдес4п жатыр. Сез берсе не демекпш, ызага булыгып ойымды жинактай алар емеспш. Эйтеу1р, «Кажыгумар жау емес, жалакорлардыц арам ниетше жол бершмесш», - дем екти. Сол ею арада узпнс жарияланды. Далага шыктык, желтоксан айыиыц соцгы кундер1 болатын, карацгы коюлаиып, кун суытып кетшт). Жатакханама жету уипн сепз шакырым жаяу журу!м керекппн ойлай бергеншде, окшау турган Естеу мен4шакырды да: - Кажыгумарды актап, элде даттап сейлейс4ц бе? - деп сурады. - Эрине, актап сейлеймш, - дедш агымнан жары- лып. - Сен не бшесщ, - дед1 сурланып, кызыл шырайлы жузшщ каны кашып, жуз1 кегерш кеткен, кез1 мулдем суык, б4р сызык болып тур. - Сен, бала, не бшесщ, - дед! кайталап, дауысы шщкшдеп шыкты, - ем1рщд1 ойла, сорлы, бейбак, - дед1 долданып. Тез бурылып кетш калды. Шынында, ештеце бшмеймш. Сез кугандар алдында м4цпрлеп турганым жараспас. Бэр1б!р айткан сезш кэдеге жарамайтыны белгип болды. Зия Самади де, Естеу де, Ахм ег Жушс те унс13. «Олардыц касында мен к4мм4н» деген оймен эр1 карацгы, суык тунде журет4н жол азабы, ертец ерте туратын Т1рл1к есш е тусш, кайтып кетпм. Тасыган кецш1м су сепкендей басылды. Бул - менщ Жазушылар одагыныц жиналысына 64р1нш1 жэне соцгы катысуым болды. Сонымен, ашылып-сайрау-ултшыл, оцшылдарга карсы куреске, оларды ¡здеп тауып туп-тамырымен

курту, жою науканына уласты. Коп кеннкпей Шыцжац университетшде Кажыгумарды жактап сейлеген Зада- хан бастаган ултшылдарга карсы курес журш жатканын, олардын эр цайсысыныц касында ек1 кузетпн eKi сагат сайын ауысып, оларды 6ip-6ipiMeH сейлеспрмейдг Туш бойы касында болып уйыктатпай, айткан сездерше, ¡стеген iciepiHe TyciHix жаздырып, кенбесе аяусыз урып- согатын кершедг Уш отауды 6ipiKTipyqiH Казакстанга Кытайдагы, Монголиядагы казактарды косуды алды- на мшдет кып койган жасырын уйым курыпты. Ол уйымныц мушелер1 барлык жерде бар екен. Задаханнан «кашаннан 6epi ууТшылсыц?» - деп сураса, ол: - Анамньщ курсагында жатканнан 6epi, - деп жауап 6epinri деген сездер тамсана, тацдана, дегб1рс1з кутетш ypenni хабарга айналды. «Мен окып журген институтта жасырын уйым мушелер1 юмдер, олардыц кесем1 К1М?» - деп, тац-тамаша болып журген!мде, «ол - сен» деп нукып керсеткенде, есшнен тана жаздадым. Ек1 жуз адамныц алдына шыгарып куреске алды. - Бул - халыкты емес, карабасын, тамагын ойлай- тын тамаксау адам. «Астык ymiH курес - социализм ушш курес» дед! емес пе, жер бетшен капиталистердш кезш цуртып, капиталистж когамды жоямыз, социализмд4ор- натамыз деп ойлаудыц орнына, астык ушш курес деп б[здш назарымызды тамакка аударып, капиталистерд1 Коргап отыр. Капиталистер, олардыц итаршылары жой- ылсын! - Жойылсын! - Жойылсын! - деп ун коскан айгайдан терезе эйнектер4 сылдырлап, мен1мен 6ipre д1ршдеп турды. Букш залдыц eHTiri басылып, тынышталган кезде белсенд1 баскарушы: - Кэне, не дейсш, кепшш1ктщ каИарына ушырамай, Кылмысыцды мойында! - дед! эм!рл! дауыспен. Елушш!

Ж71 жылдардыц басында у^*тшшер цыстацца кел!п елд1 жинап, социализм, коммунизм туралы баяндама жа- сайды. Ол когамда бэр! тегш болады, не йпемш десен, соны 1Ш1и-жейс1ц, не киемж десец, соны алып киесщ, дукендерде кулып жок. Ойткен1 молшылык - урлык жок. Сол котамга тездеп кошу!М13 керек, - дейд1. Ертетнде букш кыстактыц адамдары есектерге жуктерш артып, б1р1нен б1р1 озып, кошш бара жаткан кошт1 к о р т кайран калган кадрлер олардыц алдын тосып токтатып, «кайда барасыцдар?» - деп сурайды. - Соцнияз, комнияз экэмызга барамыз, олар бай, барлыгын тег1н беред1. Тездеп кешеЙ1к дедщдер гой. Дал болган уг1тш1лер оларды зорга конд1р1п, кайтадан тус1нд1рген1 ес1ме оралып: - Астык мол болса, ел ток болады. Капиталистерд1 елт1рмей-ак, колымызды канга батырмай-ак соцнияз экэмызга (агамызга) кош1п баруга болады. - Жойылсын токмойын, жогалсын! - деп айгайлап, жудырьщтарын ала умтылды, эйтеу!р урган жок. Айгай- зек1ру саябырсыган кезде: Жолдастар! - дед1м. - Б13 саган - оцшыл-ултшылга жолдас ем естз, - деп тагы урандап, зал азан-казан болды. - Жолдас еместер! Мен жер жуз1 ецбекпн халкыныц кесем1Лениннщ сез1н айттым. Ленинн1ц соз1н айтканым уш 1н м е т К1нэлап жатырсыцдар, - дед1м баяу. - Опрж. - Шын. - Шатастырма, алаяк ку! Назарымызды э д е т баскага аударып отырсыц, канша ку болсац да 613Д1Ц кырагы К031М13Д1 алдай алмайсыц. - Алексей Толстойдыц уйгыр т1Л1не аударылган «Астык» романыныц б1ршш1 бет1н ашып окы. Ютапханада тур.

Ж уг1ре женелген кыз К1тапты лезде алып жетш келд1 де, окыды. Мен1к1 шын. Мен столды жудырыкпен таре етк1з1п урдым да: - Ецбекпп халыктьщ кесем!:нн сезш айтканым уш1н осынша корлагандарыца жол болсын. Сендер юмсщдер, ойланыцдар. Халык алдында есеп бер^цдер! - дед1м. Бул кунг1 жиналыс м е т ц жец1С1ммен аякталды. Келес1 кун] «кытай халкына карсы» деген айып бой- ынша ез айткан сез1ме кепшш1кт1ц алдында есеп берд1м. Сол зеку,^ сол айгайлап урандау, ек1 жузге жуык адам косыла: - Ултшылдар жойылсын! Жойылсын! - деп, жер тепкшеп айгайлап турып алганда, канша бер1к болсац да ызага булыгып, жон аркацнан суык тер шыгады екен. - Откен жылы, ездерщ куэс1цдер, машина-машина эйелдерд1 омырауында улкенд!гч мысьщтай сэбилер1мен аулага экелт, тег1п тастады. Кун ыстьщ, устер4ндс[1 калын кара шапанын шешпеген аналардьщ омырауынан сут шыкпагандары сэбилерше су бер1п жатканын кepiп журепм езшд1. Экем Толеугазыны 1938 жылы Шыц Шы Цай турмеге камап елт1р1п кана коймай, анам, эпкем ушеу1м1зд1 Алтайдыц Жеменей каласынан Кулжадагы турмеге апарып тастаганы, анамныц сонда кайтыс болганы, азалы кундер ес1ме оралып, шыдамадым. Бул неткен катпездж! Коппр)н экелген екен, жагдай жаса- са болмай ма. Жер бетш деп капиталистерд1 халыкка керсеткен катыгездш! уннн жоямыз дейм1з. Ецбекш! хальщтыц, оныц халыктьщ уюметшщ катыгезд1г1 элде занды ма? Бул кунг1 жиын итжыгыс болды-ау дейм1н. Уш:нш1 кун! толылык Эубэюр Мерютбаев деген б1р белмеде жататын, б1р курста окитын сабацтасым сез алды: - Кытай халкыныц, мемлекет1н1ц кас душпаны Хо Фуцды жактаган кара ниетт! адам. Жала жауып турганым жок, дэлел!м бар. -*^ 167№ *

бм лй?1ктое 71 /1 - К ерсет дэлелщ д1! - деп айгайлап яаберд1м. Жа­ ным куЙ1п кетт!. Ол еск1 газетт1 алып шыкты, асьщпай жазып, оныц ак жер1не 1955 жылы Хо Ф уцга парсы жпында зер1Г1п отырып жазган елец1мд1 кепш Ы кке керсетт1. Жнынды жург1зуш1ге: - Окып кер1Ц13, окып кер1Ц13, кэне! Ек1 жыл бурын жазылган елецд1умытып калыппын, - деп, турып алдым. Олец окылды. Хо Фуц макталмапты, кайга датталган, жаксы атану уш1н eтip^ктi шындай ет1п керсет1п, казан тЫ н бшмейт!н нытайлардыц кез1н алакандай еткен екен жансыз. Keпшiл^к куб1р-куб1р сейлесш , Эубэк1рге соншалык жп1ркен1шпен парады. Мен царгысымды жаудырдым. Казакшадан кытай тЫ н е жолма-жол аударган тэрж1ма тупнускадан мулде белек. Оцш айналдырып, ет1р1кт1 согыпты жагыну ушш. «Аударма дурыс емес», - дест1 отыргандар. - Арандату, - дед1м де, Эубэюрге карадым. Ек1 жыл сары майдай сактаган ецбег1 еш болганына еюнд1 ме, К1м бшсш, кул беттен1п тур. Осындайларды жансыз деп атау кандай тапкырльщ дейм^н ¡шгей. Сез Назым Мардановка берыд1. Келецкемдей касымнан калмайтын, ез1 сейлеп, ез1 кулетш жайдары М1нез1 уш1н бауырымдай жаксы керупн ед1м, не дер екен деп кулак турд1м. - Кытай кызы канша сулу болса да уйленбеймш, - дед1. Рас, Шыц Шы Цай эке-шешес4н елт1рд1. Б1р жау- ыз уш1н тутас хальщты жек керу - эд1летт1к, адалдык емес. Санасыздьщ, ултшылдьщ - осы ет1р1к пе, одан да ултшыл екен1цд1 мойындап, кеш1р1М сура деп кыспакка алды. Шацкай каласындагы бай фабриканттыц кызы жер аударылып келш, б1збен б4рге окнтын. Сулудыц сулуы, бота кезд]ц ез1 ед1. Тап жауыныц кызы деп шет- ке каккандьщтан ба, б1зд1 кара тартып касымыздан шыкпайтын. Б1рде Назым: - Мына кыз сен! жаксы *ЗЙ 168№ *-

кередг Уйлен, - деген болатын. Мен ат-тонымды ала кашканым рас. Канниер Шыц Шы Цайдыц кылмысына кытай халцы К1нэл{ емест1Г1 кандай рас болса, кытай кызына уйленбеймш деу]м кытай халкын жек керуден емес екен1 сондай рас. Анам Шыц Шы Цай турмесшде кайтыс болганда, мен омырауда екенм1н. 1943 жылы анамныц cinnici Уэсила Омарбеккызы эпкем Нурсэуле екеум1зд1 босатып алып шьщты. Содан Уэсила тэтемд1 ана деп, экемнщ бажасы Цалиакбар Мукышулы Тайтугеловт! эке деп ест1к. Туган баласындай Kepin, аялап ес1рд1. Цалиакбар аганы 613 де ерекше жаксы кердж. EÎ3 де аганы сыйлаганымыз сонша, айткан леб131н жерге таста- май, ек1нш! кайталатып керген1М13 жок. - Балам, темек1 тартпа, - дед1. Осы кунге деЙ1н темею тарткан емесп1н. - Балам, OTipÎK айтпа, урльщ жасама, - дед1. OTÎpÎK айтпадым, урльщ жасаган емеспш. - Балам, кел1нд1 ек1нбейт1ндей ойланып Tycip. Де- скеннен кеЙ1н, бок жескеннен аскан жаман нэрсе жок, - дедг Бала кез1мнен уэделескен с у т к п м бар. Оныц да, менщ де уй-1Ш1М1з быед1. Оны тастап елеем де баскага уйленбеймш д егетм рас. Муныц кытай халкына ешкандай катысы жок. Зал тым-тырыс. Жец!С мен жакта е к е т белгМ болды. - Оцшыл, ултшыл Цажыгумар Шабдановты кайдан танисыц, кандай байланыста болдыц? Актап сейлемек болыпсыц, не демек едщ? - дед1 Keneci тексеруде. - Кажыгумармен туыстык та, таныстьщ та байланы- сым болган емес. Откенде Жазушылар одагы шакырган соц барган ед]м. Цажыгумарды тексерш, куреске алып жатыр екен. EipiHmi рет керу1м. Жас мелшер! менен он бес жастай улкен бе екен деп ойладым. Kemirin баргандьщтан б4рталайга деЙ1н сездер^н тус!нгем жок.

у4бьмямдямой 7,'Z «Ултшыл, жау», - деп жатты, ац-тацмын. Сез кезепне жазылдым. Оньщ жазган «Бакыт жолында» повеете окушы рет1нде п1К1р1мд1 бшд{рг4м келд1. Сол кезде уч'л)е жарияланып, сыртна шыктык. Кун батып, кеш туекен екен. Жаяу кайтуга тура келд1 де, жиналыска катыепай кет1п калдым. - Сен Дербулж1ннен келд1ц гой? -И э. - Кажыгумар да Дербулж1ннен келген, не ушш тш кене калада кермеущ? OTÍpÍKTÍ кой. Шындыкка кел! - Шындьщты мойында! - Мойында! - Мойында! Жуздеген адамньщ жер тепкшеп, косыла айгайынан эйнектер сыцгырлады. М е т ц сейлеуге шамам жок. Manripin турмын. - Ертецге д е й т уакыт берейж. Барлык шындыкты айтатын бол. Шындыкты айтып тэубаца келсец езще жаксы. EÍ3re де жаксы, уакытымызды алмайсыц, - деп акыл-кецес 6epin, жиналысты аяктады. CeKipin жет1П баратын карга адым жердег! жатакханага жете алмай, орта жолдагы орындыкка барып отырдым, айнала куцпрт мунар. Жат, суьщ. Касымнан KÍM ет1п жатыр, оган кез кырымды салуга ыкыласым жок. Бей-жай калыптамын. Пулакты ц тыныштыгы уинн екен гой: Задахандардыц ет1р1кт1ц бэрш шын деп мойындаганы. Мен де 6TÍpÍKT¡ шын деп мойындап, кез1мд1 куртсам ба екен. Буйт1п кунде елгенше, 6ip-aK рет елеЙ1н, кимайтын нем бар? Кэр1 эке-шешеме 6ip тиын пайдам жок. Шын мэншде камаудамын. Жалгыз эпкем турмыс курып кетт1. Тект1, аукатты, жаксы жерге барган екен. М е т жоктатпай, калиакбар ага мен Уэсила тэтеме карап, колынан келген кемепн беруде. «Эке- шешеце аландама. Окы» деп хат жазган ед! Нурсэуле. < ^ ¡70№ ^

Сезшде турды. Уйленем деп журген цызымньщ эке- mem eci мен^ц тергеуде екен1мд1 ecTin, кызын узатып Ж1берд1. Кимас достарым, курбы-курдас жай аманда- су былай турсын, царамды анадай жерден Kepin цалса кездеспеуд1ц амалын тауып, Tepic айналып тура кашады, мен1мен К1м тшдессе, жацын тартып жанашырлык кереетсе, тергеуге алынатын кубыжык болдым. Eip кун1 кешк: тогызга деЙ1н кiтaпxaнaдa К1тап оцитын салт бой- ынша отыр ед!м. Eipre окитын шэуешект1к Шэрбану де­ ген цыз касыма кел1п отырды. - М е т кыеып жатыр, кандай байланысыц бар? - деп, ертецге дейш жазып тапеыр дейд1. Сен! сырт- тай жаксы керген1мд1 мойындаймын деп турмын, - дед1. - Цой, ез басьща езщ пэле *плеп нен бар? - дед^м. Ертещнде институтка KÍpin келсем карсы кабыргада улкен e iin сызылган Шэрбану екеум1здщ сурет1М13д1н астына «Не деп кецсспндер?» - деген сездер жазылып, úiin койыпты. Тац каласын. Тун уйкысын белгп сурет са- лыпты. Азап, корлык жаныма батып кетт). Мен ушш ая- улы адамдардыц зардап шеккеш ете ауыр THin, журепм езшд1. Шынжаннан Цазакстанга 1955 жылы жаппай, онан кеЙ1н б1рт1ндеп еткендерден сурастырып тауып алган ту- ыстарым уст1-устше хат жазып, шацырту Ж1берш жатты. Ата-мекенге оралып, олармен кауышкымыз келед1. Уэсила тэтем, Нурсэуле ynieyiMÍ3 кангып калдык. Уэсила тэтем тш б!лмейд1, хат танымайды. Нурсэулен1 жумыстан босатпай- ды. Мен бацылаудамын. Eip колайлы сэтте кецес одагьшыц азаматы екен1мд1 растайтын кужаттар мен туыстарымныц шакырту кагазын, хаттарын KOTepin, елшйпкке жасыры- нып барып ед1м, елш1 отандасым деп жьшы кабак таныткан жок. Арызыма ыкьыассыз кез кырын салып: - Жергш1кт1 орынныц руксат кагазын алып келмей Отанга кайтамын деген eтiнiшiнiздi карамаймыз, - дедг

^ б ь и < ж г я м о й 7! 7! Ал, жергш1кт1 орын кайдан бшген1не тац калдым, м е т шакырып алды да: -К еш е кенес одагынын елшшМне барыпсын. 1с1Нб1р жакты болмай, б!зден руксат алмай ек1нш1 рет баратын болсац, баска жакка кетес1Н- Бул - ескерту, - деп зек1рд1. Баска жаты белгпп, ол - турме. Токтархан Жеюбаев, Дуйсенбай Шэуенов, Сер1к Капшыкбаев бастаган он ек1 де б1р гул1 ашылмаган казак, уйгыр, дуцгеннщ он мындаган жас ж1г!ттер1 мен кыздары турмеде жатыр. Эз1не ез! кол жумсап ел1п жаткандар каншама! Мен де сол жолдыц б1реу1н тацдау туралы ойла- нып отырмын. Жабылган жала, айтылган ет1р1ктерд1ц бэр1 рас, сендерд1К1 жен деп, турмеге кету. Айгай- шудан кутылу, ал, эуреден кашып кутылу мумк1н емес. Эл1п кутылсам ба екен? Элгендерден кай жер1м артык, акыры езект1 жанга б1р ел1м бар е к е т акикат. Кимайтын не бар? А та-м екетм е, ел- журтыма жете алар е м естн . Уйленемш деп журген суЙ1КТ1мд1 менщ т у п жок кедейлМмд1, туысы жок, тулдыр жет1мд!Г1мд1 б ш т , ата-анасы зорлап узатып ж1берд1. Сырлас достардыц сыйкы мынау, «жаман кунде елед1, жаксы б1р-ак рет елед!» дeyшi ед1, кунде елгенше, иткорлыктан кутылайын деген ой шырмау- ында отырганымда, жастай турмыска шыккан эпкем Нурсэуленщ сездер1 ес1ме оралды. -Тату, эке-шешеце алацдама, с е т жоктатпаймын, мен уш1н де, езщ ушш де окы, - деп ед1. Мен: елердей жаксы коретш Уэсила тэтем кез алдыма келед1. Мен елеем, олар кусадан елер! сеэс13. Жаман болмасам да аман болып карайып журген1м оларга кымбат, кецшге медеу. Касыма келш отырган Эдшхан Нэукенов аганы байкамадым да, артынша к!м екен!н еске тус1рш, алая карадым. Керш! мекемеде жумысшы болып ¡стейт)н!не карамай, уетшде костюм-шалбар, галстук, баста шляпа, -з*-*Й172№ \"

«буржп» калыпы. Эд1лхан ага Куршымныц казагы, мал дэршер!, маган шошына карап: - Балам! Цалыц калай? - деп сурады, коцкактау мурныныц су агарындагы кпикене муртын сипап. - Ой... ага, уопмнен курес жур!п жатыр. Урандап, айгайлап карсы алады. Урандап шыгарып салады. Ауыз- дарынан кеб1к шашырап, етф ж жаланы жауып жатыр, уЙ1п жатыр. Обден мeзi болдым, шаршадым. Ом1рден туцы1п отырмын. Тагылган ет!р!к, айыптьщ бэрш шын деп мойындап, мына шуылдактан кутылсам деп, ойла- нып отйрмын. Камаса камасын, атса атсын. - Текецнщ баласы екен1ц рас болса ет1рж айтпа, ет1р1к емес, шындык куткарады сеш. Шын Шы Цай сендерд1 елт1руге улг1ре алмай арманда кетт1. Оньщ жендет итаршылары сол арманды ¡ске асырмак. От1р1к айту жендеттерге кемектесу болмак, елсец шындьщпен ел. Ек!нш1 айтарым: жан иес1 урпак калдыруды боры- шым деп тус1нед{. Тездеп уйлен, Текецнщ шанырагы куламасын, тут!н1 ешпесш. Бул - сенщ перзентт!к борышьщ, ку жалгыз, - дед! де уст1-басын кагып, какырынып, тук1р1н!п кет!п калды. Эд1лхан аганыц сез1 ж4гер бердг Олсем шындьщпен елем, кайдагы б1р олекс)Н1]{ айтканына кен!п, айдаганына журмеймш, Т1р1 калсам уйленем. Ертецшде: - Ойландыц ба? Кажыгумармен калай таныстыц? - деп сурады. Цай жерде журш танысамын. 1943 жылы кузде Кулжа турмесшеп шыгып, Алтайдыц Жеменей каласына келд1к. 44 жылы Музтауга жайлауга шьщтьщ. Терт-бес уй отырганбыз. Калиакбар ага алыстан шауып, айгайлап келед1. У р п текен адамдар жиналып, кулак тургенде ест1ген1М1з: - Жау, жау келш калды! Уйд! жыгыцдар! Сол ею арада ез! де келш жеттт Цалыц эскер шыгып, ауылдарды

.4 б м л й й д й м й # 7171 кор тап алып атып жатыр, кашкан ел жан-жакка быты- рап, Ke6i Качакстанды бетке алып босып бара жатканы мэл1м болды. Содан кашып К ач а к сга та еттж . Зайсан каласыньщ касында Дайыр колхозыньщ мал фермасында кыстап, колхоздьщ малый бактьщ. Ер адамныц барлыгы согыста, Ko6i эйел. Б1рл1-жарым еркектер жаралы, ауы- ру, сыркау. Кектемде erÍH салып, оныц е т м ш етк[зген соц, кецес ук1мет1нен адамдар кел1п: - Келген жактарыц тыны пталды. Кайтам десецдер, руксат. Ал, каламыз десецдер, оган да руксат. EipaK, шекарада туруга бол­ майды. 1шю жакка Ж1берем1з, - дест1. - 1шю жакка бармаймыз. Уйренген жагымызга кетеЙ1к, - деп, Дербулжш ауданына Koniin келд!к. Желагаш деген жерде Калиакбар аганыц немере imci Боскынбай Тастаганулыныц уЙ1мен ею уй отырдьщ. Мен 1950 жылдары орта мектепке келд!м. 1954 жылы Ур1мж1де окудамын. Кажыгумармен жолым тушскен емес. TinTÍ туй4скен кунде ол м е т м е н с т т сойлесер ме ед1. Мен баламын, ол улкен адам, - дед1м. Назым Марданов сахнага шыгып сез алды: - Б1здш институгта жасырын уйым бар. Ол уйым Шыцжац университет1ндег1 оцшыл-ултшылдармен тыгыз байланыста, максаты - уш отаудыц басын косып, казак империясын куру. Сол уйымды осы Татухан баскарады. Мен оныц мушес!м1н. Татухан тур десе турамыз, отыр десе отырамыз. Сол уйым туралы айтып 6epciH, - дед1. - Назым, жасырын уйым бар, оныц м уш ес1мш дедщ, калган мушелер1н неге айтпай жасырып турсыц, кэне, айт. - - Жауап жок. - Болмаганда, 6ip мушес1Н1ц атын айтшы - дед1м. - Мелшиген калпы. - Сонда бастык - мен, Mynieci - сен, баска ешюм -^ 1 7 4 № ^

С Ж ^//А А /У Ж Ь / Д ^ Р жок. Уйы м емес, Донки-ход болдык демейс1н бе елд1 ша- тастырмай. Эубэк1р Мерк1тбаев екеу1Ц осынш а соцыма туекендег1 максаттарыц не? Цогамга, адамга кандай пайда, зияннан баска. Осындай осекш1 зиянкестерге кашан тиым болады? - деген создерд1 айтып улгерд1м. Ертен1нде олкел!к сакшыдан тергеунн келд1, оте жупыны ки1нген кырыктар ¡Ш1ндеы карашубар, бадырак коз адам екен. Цара шибаркыт пенжег! кызметкерден repi ауыл адамына укеатып тур. Ол сурак койып, мен жауап 6epin отырмын. Артыма жалт карасам, аппак кардай шолак жец кейлек киген, алтындаган кeзэйнeгi жалтылдаган орыс па, татар ма, аксары жас ж М т б!зд1ц ceздepiмiздi жазып отыр. - Шын Шы Цай м е т елчруге улгермей арманда K eiin ед1. M eH i камандар, e л т ip iц д e p , буй т1п мыжыганша, Шьщ Шы Цайдыц арманы орындалсын, - дeдiм ызала- нып. - С езщ комакты гой, KÎMHeH, кайдан куш алып журсщ? - дeдi тергеунн сазбеттенш. - Шындьщтан. Содан кешн сол тергеуин 6ipHeme рет келш жауап алды. Актап Ж1берей]н десе ерекше тапсырма бар, сот- тап ж1берейш десе дэйeктi дэлел жок. Бултартпайтын дэлелдемем зepттeлiп, ici толык аньщталганша институт карамагындагы техникалык зауытка бакылау астында кара жумыска жiбepiлдiм. Жан-жакты жасырын тек- сермек. Куреске алу науканы уакытша токтап, тыныс ала бастаган соц уйленуд1ц сэт1 туганын ацгардым да, мумк1нд1кт1бос жiбepмeyгe 6eKi^iM . А л, кыз 6iTKeH ме- нен кашатыны TyciHiKTi. Откен куцщ еске аламын. 1955 жылы кектемде Шыцжац институтында окитын досым ДуйсенбайШ эуеновтйздепбарып,сагынганмаукымызды баскан соц ол MeHi аялдамага шыгарып салмак бо­ лып 6ipre ж урд1. Янхан кеш ес1ндег1 ютапхананын аяк -^ $ ]7 5 №

^ б ь и я й л я м о б 717! жагындагы аялдамага токтап эцг1мелес1п тур ед1к, карсы беттег1 кораныц какпасынан кагаздай аппак кел1ншекке жармасып, кем1рдей кара Ж1Г1Т атасы кершдч Кел1ншек кешеге шыгамын деп умтылса, ер адам Ж1бермей алы- сып жур. - Апыр-ай, мына екеушщ казакты баска журт ал- дында маскаралауын карашы, - деп канымыз кайнады. - Жур, ажыратайьщ. К е ш е т е т аттап киып отт1к те, арашалауга к!р1скен ед1к, ж1гп агасы б1зге м1Ц!трлеп жудырыгын ала умтылган. Сол сэтт! пайдаланган эйел сытылып кетт1. Бiз екеум13 де спортпен шугылданып журген ед1к. Ж1гтт жалгыз, екеум1зге эл1 жетпес! белгш1. Кап-кара Ж1Г1ТТ1 уЙ1не куып тыгып, аялдамага кайта оралдык та жайбаракат эцпмелесш тур eдiк, теменг1 жактан баганагы ак эйел тап касымызга келш, маган тесше карап: - Сен Татухансьщ ба? - деп сурады, тац-тамаша калмай кор. -И э. - Цайдасын? Мекен-жайымды айттым. - Мен сен1н эпекец боламын, - дед1 коз1Н1ц жа- сын сурт1п, - тауып аламын, бар eкeнciц гой, жарыгым! - деп, тез бурылып кет1п калды. Дуйсенбай екеум!з б1р-б1р1М13ге карап, тац-тамаша калганымызды айтып жетк1зе алмай турмыз. Арада б1рер апта е гп. Бул окиганы умытып та кет- кен ед1м. Жатакханага туею узЫ ске келсем: - Туысканыц кутш отыр, - деген хабар естццм. «Бул к4м болды екен?» - деп, ентелей басып, ес!кт1 ашып карасам, бурын-соцды кормеген бейтаные «буржи» эцпмешмен болмедегшерд1 уйытып отыр екен. Устш дс аксур костюм, кыры сынбаган шалбар, мойнында гал- -^Ж17б№ ^

стук, басында шляпа. Булай кшнгендерд1 «буржи» деп, жат санайтынбыз. - М ш е, ез1 де кeлдi, - деп, сабактастарым жарыса мен1 нускады. Амандык, саулык сураскан соц конак ез1н таныстыр- ды. Керш ш ес мекемеде жумысшы болып 1стейд1 екен. MeHi «TeKÍM аганыц туягы» деп кушактап, бет!мнсн суЙ1п, eMÍpenreH¡ журсгчмгн елж^ретш, бойымды куаныш биледi. Э скен жерден алые, тургындары бейтаные калада ауылды сагынып, жет1мс1реген кецшге тускен жылы шуак жанымды жадыратты. M eHi конакка шакыра кел- reií Эдшхан Нэукенов аганыц ыркына кен1п, соцынан ¡лесе жeнeлдiм де, Янхан кешеечндеп ютапхананыц карсысында ерл!-зайыптылардыц тeбeлeciп шыккан таные какпага кeлгeнiмдe ыцгайеызданып калдым. Амалсыз YЙдiц ecirtH аштым. Таныстьщ сезш де турып, мен i конакка шацырган апайдыц аты - Нурзила, журт еркелетш Ш екетай деп атайды екен. Y ш жасында менщ ата-анам бала гып багып алыпты. Содан 11 ж аска деЙ1н солардыц бауырында ескен. 1938 жылы олар камауга алынган соц, туган уЙ1не оралуга мэжбур болган екен. - Мен турщнен таныдым. Тею м arara аумай тартыпсыц, - дед1 Ш екетай тэте. EeciKTeri MeHi арада он ceri3 жыл етк етн е карамай жазбай таныган Ш екетай тэтенщ зеректНне кайран калып, ата-анам туралы айткан естел!ктер1н елж1рей тыцдап, барлык жет1мдерге тэн мактаныш сез1м кец1Л1мд1 маркайтты. - G3ÍMHÍH эке-шешемд1 корсетейш, менен eciin ез1НД1 керущ армандап отыр. Жакын жерде турады. Турмеден босап шыккан соц Теюм аганыц еуйепн кеп тздеп таба алмады. Шахацныц (Шарьшханныц) еуйепн тауып, ару- лап койдык. Басына ескертюш орнатты, - дед]. Ата-анам- мен сыйлас, достас адамдарга сэлем беру парыз. Сонымен

/1бм .м Й У им об 717* ол уйге де кедщк. Сэлем1мд1 алган Элен уац кушактап, аркамнан кагып, мандайымнан суйш жылы сездер айтгы. Касында турган ханымы Кадуап (Кадиша) зор адам екен, кушагына кемщд1м. Дауыс айтып кер1С*п. - «Экец елее елсш, - экецщ керген елмесш» деген казагым неткен данышпан ед1. Шайдан кейш рахмет1МД1 айтып, кетпекш1 болып ед1м, казан асылганын хабарлап, Ж1бермед1. Жауапты кызмет аткаратын, менен 7-8 жас улкен Мелатхан ага, еск1 танысындай мен{ ертш алды да, кымызханадан б1р-ац шыктьщ. Уанньщ кенже кызыньщ аты - Масхуда, epкeлeтiп Машан деп атайды екен. Ол да­ стархан камымен жуг!р1п жур. Ки13 уйд1ц кун тимеген 1ргес1ндеп шеп сиякты ещ боп-боз. Оз1 арык;. Шашын копсытпай тарап ергенд1ктен бе, басы тым улкен больш кершд1. Мен1 казанбас деп мазактаушы ед1, нагыз казанбас мунда екен гой деп ойладым, апыр-ау, ана кылдырыктай мойын налай кетер1п жур екен. Жупыны кишш, боянып сэнденбеген, ауыл кыздарына уксайды. «Студент бола тура осынша карапайым ки1нген1 нес!?» деген ойымнан ез1м уялып, ньюылып кетпм. Нем бар, уят-ай! Кызга карамауга, тш катпауга бек1нд1м. Содан бы- лай куаныш, мерекелер1нен калдырмай шакырып, 1здеп, алацдап отыратын болгандьщтан, бара-бара ез!м бара- тын, сол уйдщ баласындай болып кетт!м. Туйьщ мшезд1, сезге сарац, ибалы Машан тш-эдебиет факультет1нде оцитын ед1. Эдебиет, ютап туралы п1К1р жарыстырып, дауласып калатын кеэ!М13 жи:леп кетт1. Б1рде ол менщ алгашкы басылган елен1мд1 жатка айтып, оны сынады. - Кун суйген басын шыц-куздар, Иыкка бултты Ш1П ап, - депс13. Кандай карабайыр т1ркес. Адам адамньщ басынан емес, бет1нен не мандайынан суйед1 гой. Козгалмайтын шын-куз иыгына бултты калай ипп алмак? Акылга сый- ымсыз, угы м га ауыр, шынайы ем ф жок. Одан да:

Кун суйген мацдайын шыц-куздыц Иыгы булттар мекен!, Немесе: Иыгында булттар дамылдап, - десещз, элдецайда жанды, нанымды болар ед1. Задахан: Багана кырат, бел асып, - дейд1. Шынында, козгалыстагы цырат емес, баганалар. «Келенке бойын узартып, Алысты кезден жасырса», - дейд! Абай атамыз. Ж ен сез, эдш сын. Шындыцты мойындамау бетбацтыц, теорнялюк бш1м4шц жоктыгы, зер салмай оку, кыз ал­ дында бепмнен отымды шьн арды. Кып-кызыл болып кызарып кетсем керек, Машан ыцгайсызданып калды. - Машан! Шындыцты мойындау керек, б1р шапалак жег1зд1ц, - деп карасам, eндi ол ерттей кып-кызыл бо­ лып темен карап тур. Эдебиет журналындагы: CYЙeмiн деп ед1м б1р кызга, Б1р шапалак ж епздт Артынан б1рак сол кызга М ыц шапалак ж епзд1м. Жег1зген емей немене, Сен уинн тудым дег1зд1м, - деген елещц мецзеген1мд1 тус1не койыпты. Ибалы, зерек Машанмен сырлас, дос болып кетпм. Бул б!р да- уыл алдындагы шуакты, куаныш, кызыгы мол алдамшы кундер екен1н бшмед1к. Кезд! ашып-жумганша уш жыл ете шыкты да, б1тпейт1н, б1т!спейт!н курес каЬарына М1нд1. Коммуна курамыз деп, орта шаруалардыц малда- рын сыпырып тартып алды. А з бурын помещиктер мен байлардан зорлап алынган малдардан кедей, жалшы, батыракка бер1лген азын-аулак алдаусыраткан малдарды да б1рге косып алды. Ол, ол ма, тем!р- болат козгалысы

у4бы ллй хи н <?б Ж 7! ер1степ, П1С1П турган астыцты тастап, дэл кузд1к ен1мд1 жинайтын кезде барлык адамды тем1р енд1ру уш ш тауларга алып шьщты. Урандаган ел, 613 Англияны. Кенес одагы, Американы куып жет!н, жер бетшен капи- талистер мен капиталист1к когамды тупк1Л1кт1 куртамыз. Жер- жерд1Н бэрш де тем1р, кем1р казылып жатыр. Сею рш ыгер1леу кундер1 тэyлiктiн 18 сагаты ж умыспен етед1. Тамактану мен уйкыга алты сагат. Жур1п бара жатып кез шырымын аласьщ. Арпалыс. Егш жиналмай, ортага жиналган мал карал магандыктан ел ашаршылыкка урынды. Казакстандагыдай ашаршылыкка жетк1збей, эр адамга б1р айга жарты литр май, б1р кило ет, 7-8 кило астьщ берет1н елшеммен адамдарды ажалга Ж1бермед1. Б1рац, «жыгылганга - жудырьщ» дегендей, Семейдеп атом сынактарыныц зардабынан бурын болмаган кылтамак дерт1 адамдарды баудай тус1рдь Солардыц ¡ш1нде Калиакбар агайым аяулы, мен уш1н элемдег! тецдес1 жоц шекс!3 меЙ1р1мд1жан, жет1мдЙ1мд1 умыттырып, экемд! жокгатпаган ардакты жан 54 жа- сында шеЙ1т болды. Кайгыдан кабыргам кайысып кан жуттым. К ун д13-тун1 коз1мнен соргалаган жасты тия ал- мадым. Осы цас1ретт1 кундердщ зар илеткен найгысын тшмен айтып жетюзу киын. Сыныкка сылтау болган, касакана бурмаланган б1р ауыз сез уппн жастар турмеге тогытылып, айдалып жатыр. Кезек кут1п мен журмш. 1с 4м зерттелуде. Айдалып кеткен ж асестр 1м дер дщ ара- сынан каза болгандары туралы урейд1 ушырган суык хабар келген сайын тез!рек уйленбесем отым епнп, шацырак кирайтынын ойлап зэрем ушады. Осылай киналып журген1мде Нурзила тэтемнен хат алдым. «Атамыз (Одшхан Нэукенов) ес!ктерд1 тоздырып журш , Отанга (Казакстанга) кетуге руксат алды. Б13 жакын арада кеш ем13. К ере алам ба, жок па деп осы хатты жазып отырмын. Ам ан болсац езщ де келерс!Ц.

С № )/7Ы Л Ж А /Ж !/' Ш ыгыс Цазацстан облысы, К урш 1м ауданына бармацпыз. А н а Машан сенщ калыцдыгыц болады. Тек1м ага Т1р1 кезшде бес1к куда болган екен. Эткенде Калиакбар агам мен Уэсила тэтем емделуге келгенде: «Токен, елд1 деп, - сезш елт1рмеЙ1к» деп, бул кудальщты пысьщтап кеткен ед1. Ол ек1 арада Калиакбар ага кайтыс болгандыктан энмме узы1п калды. Эр1 карай не болмак, оны оздерщ бш1ндер. Машан барынша акылды, адал, саган ом1рл1к сер1к болуга лайьщты. Ойланып кор. Амандыктарынды тшеуш! апайыц Нурзила». - Аруагыцнан айналайын, асыл экем! Кудай бшд!рген шыгар, уйлещцрш кет1пс1ц-ау. Егер Машан карсы болмаса уйленешн деген токтамга келд1м де, оныц кел1с1м1н алуга бурылыс, бултарысы коп сырт кошемен ешк1мн1ц кезше туспеуге тырысып, кадамымды сактьщпен басып ¡зден бардым. Екеум13 оцаша шьщтьщ. Кун кешк1рген, алаколецке. - Калыцыз калай, откен жолы апам езщд1 керш шо- шып кет1п ед1. Тату мэцг1р1п калыпты, аман болса екен деп, тшеу1НД1 кунде тшеп жур. Ал, С1зд1ц 0Ц1Ц13 юрген, ауыр жумыстан емес, жайлаудан келгендейс13, - дед1 кул1мс:реп. - Б1р дастарханда алты адамбыз. Кунде жарты кесе ашыган капустага (кырьщ кабатка) болмашы май тамы- зып бередг Ана бесеу1 ершдер1н де тштзбей тыжыры- нып, итср1п тастайды. А л, мен ез1мд1юне ана бесеу1Н1ц капустасын косып жеп аламын, ем екен. Желкемнщ уйып ауыратыны жазылып, сем1рш кел/цм. Ал, ана бесеу1 ау- ырып келд1. - Элемд1к тецкерю туралы бас катырмаганыцыздыц пайдасы тиген екен, - дед! мыскылдап. Ыз б1раз созбен кагысып келе жаттьщ. - Сен мен1ц калыцдыгым екешцщ бш ес!ц бе? - дед!м.

,4бьмяЙА*ямо8 7171 - EcTyiM бар. - С е т бетен, жат журттык деп, гамак бермей, арык кып багыпты гой. Мына тур1нмен кетерем боларсыц. Кыстан ш ыгуьщ ек1 талай, алып кетпесем болмас. Ол ундемед1. - Шыныцды айтшы, мен1мен кетесщ бе? - Кайда? - У й боламыз. Сен менщ жубайым болуга кел1сесщ бе? - Апам бшед1. - Апамыз кел1с1м!н баягыда берген, сенщ кел1с 1м1н керек, зацды некеге турамыз. - Катан? - Ертец. Соны айтуга кeлдiм. Ол мен1н ещ ме барлай карады. «Ойын ба, шын ба?» деген сурак б!л1нд1. - Некеге турды деген куэл1к алу упнн дэрпердщ ден1 cay деген аныктамасы, окып жур деген институттьщ аныктамасы, саяси бел)мнен турмыс куруга руксат кагазы керек екен. Оз1це T tiic T i алдынгы ек1 аныктаманы ез1н ал, руксат кагазды мен алайын, - дед1м. Ол узак унс1з сшешп турды да, 6ip уакытта: - Жарайды, - дед i. М ен куанганым сонша, оны куш актап суЙ1п, жакындай берд1м де, токтап калдым. Ту сыртымнан бегде, суык жат кез карап тургандай сезщщ. Артыма жалт карап ед1м, б1рдене карац ете тустт Кешке карай ушатын кус шыгар деп терт-бес кадам mrepi жылжып тагы карадым. Карацдаган кус емес, улкен агаштыц калкасынан керш бедч Енд1 6ip-eKÍ адым mrepi жур in тез артыма карасам, кус та, мал да емес, адам екен. Жасы- рынып улг!ре алмаган ол, бпдщ байкап калгапымызды б1Л!п касымызга жет1П келд1де: - Ю мсщдер? - дед1 дауысын кетер!п. - Осы жердщ адамымыз. - Негып журс1ндер ек! KouTin арасында?

- Демалып журм13. - Уйлерщ кайда? - Ана кешеде. -Ж ур1ндеруй лер1ц е,-дед! эм1рл1унмен. Ол курект1ц сабындай таягын келденец устап, уруга ыцгайланып тур. Кап-кара оц1ндег1 аппак кылтанак сакал-мурты оныц егде адам екен1н бшд1рд1. Ол б 13Д1 колга тускен туткындай алдына салып айдап келе жатканына, теп, мактанатын сиякты. У йге алып К1рш: - Ханым! Мыналарды танисыз ба? - деп сурады. - Булар б1зд1ц уйд!н балалары гой. - Кеипрннз, ханым, - деп, тагы б1рдецелер айтып жатканда Машан екеум13 тупк1 уйге К1рш, кез1м1здщ астымен б1р-б1р1м1зге жымыйып карап, ез1м1зд! уаттык. Урланып кездескен урлыгымыз ашылып калганга кысылып, уялган ед1к. Сейтсек, ол уйгыр шал - кешенщ бакылаушысы екен. Ертец1нде саяси бел!мнен некелесуге руксат деген кагаз алу уш1н жумыстан сурандым. Ж умысты ынта- жггермен жаксы аткарып журген маган кытай брига­ дир оц кабак танытушы ед1, ек! сезге келмей руксат еттг Егер казак, не уйгыр болса, руксат бермеу{ мумк1н. Ойткен! олар ецбект1 багаламайды. Откен жылы рекорд жаса деп колкалап болмаган соц кел1сш, тун ¡нпнде ба­ рып жер каздым. Тацертецп, туск1, кешк1асымды тасып экелш, оган бол1нген уакытты унемдеп пайдаландык. Корытындыда мен 15 м, жарыска тускен уйгыр ж н т 14 м жер казыппыз. Керемет рекорд! Ест1ген алгысымыз мынадай болды: - Кылмысыцнан кутылу уинн жасалган айла- шаргы, - д е п п Э уб э к 1р. Отырсац опак, турсац сопак ет- кен казакка ж агу киын. Олар руксат бермес ед1. Олкел1к сотта ¡стейпн Шантай Мухаметкалиулы - жездем Камайдыц туган Ш1С1. Тетелес тэтем Нурсэулен)

/16ьм ам д.йн о< ? Л 71 мен Ур1мж1де о куда журген 1955 жылы учаткан ед1. Н урсэуле менен жаксы о киты н. Т ер тп к бага алып керген емес. Оныц оцымай, турмыс курып кеткенд1Г1не Натты налыдым. Одан улкен окымысты шыгар ед1 деп ею н1п, ексим1н. Бурын у т р т а й болган, цаз1р Дербулж1н ауданыныц эк!м1н1ц орынбасары Мухаметкали Кексегенулы ете ку адам деп еститш бЬ. Шыц Шы Цай турмес1нде уш Мухаметкали жаткан екен, турмедеплерд1 кунде кешке тгнммен алып кет1П отырган. Ырак олар кайта оралмай ¡з-тузс13 жогалып жатканынан секем алган М ухаметкали ую ртай Т131мдег1 аттар аталып, шакырып жатканда дэретханага барып шьщпай коятын амал тапкан. - М ухаметкали!- деп айгайлайды жендеттер, - кэне, сапка тур. Аты луга ТИ1СТ1 М ухаметкали у тр тай д ьщ аман калганын бш{п, Т1сш кайраган жендеттер ек1нш1 рет тагы да кателесед1. Упйнип ретт1ц кезеп келген уакытта Шын Шы Цайдыц ез1Н1ц басына кун туып, турмедегыер бостандыкка шыккан. Сол М ухац Калиакбар аганы ар- найы ¡здеп келш, майда тм м ен куда тус1п кещцрш, Камай ес1мд! улкен улына Н у р сэ у л е т айттырган ед1. Мен1Ц журег1м ж^бшей, куда-жегжагтардан сырт ай- налып журет1нм1н. Ер1кс13 б1р1нш1 рет Ш антай кудага ет1Н1шпеи бардым: - Э лен уацныц кызына уйленбек ед1м. Саяси бел1мнен руксат алып берсещз. Ш антай ага аксары онд!, коз! кул!П туратын жайдары адам екен. - Осында тос, мен барып келеЙ1н, - деп, менщ сенш, жакын тартканыма куанышын жасырмады. Мен кут!п отырмын. Уакы т етсе-ш 1, б1р сагат, ею сагат... бес сагат, - агамыз жок. Туе ауган кезде келд1. Эц1 кагаздай куарган. Кул1м кез1 тартылган. Сейлеуге шамасы жок. Басын шайкай беред1. Не дер екен деп, бар ынтаммен жуинен кез!мд1 алмай карап отырмын.

(Ж 4 /7 Ы Л Б1р уакытта барып: - Руксат жок, - деген жауап естш , унжыргам тус1п, суйретш е басып кайтуга тура келд1. Ертен!нде ирек-ирек, адамы сирек шетк1 кешелермен кезге туспей Машанга келд1м. Атамыздан да, М елат­ хан агадан да кайыр жок. Колдарынан келмейд1. К1мнен кемек сурасак екен деп акылдасып, шешшген судан тайынбас, аудандык ук1метке барып к ер етк дест!к те, «Достык» аудандык ую м еттщ мекен1 - Т1ркеу бел1М1не жаскана ю рсек, 613 шамалас кытай ж и гп отыр екен. Амандастык. Ол б1р ацкецш Ж1Г1Т екен. Ш ыбындаган атка уксап, басын кайта-кайта шулгып, ет!н!ипм{зд1 ыкыласпен тыцдады да, аныктамаларды кер1п, тацбасы кун1 бурын басылган табактай неке кагазды асьщпай толтырып колымызга устатты. Жогары бш1м орнынан келген б1р1нш1 613 болсак керек. Б:зге куэл:к берген- ге мэз. Басын кайта-кайта шулгып, шыгарып салды. Б1зд1н куанышымызда шек жок едг Желп1нген коцшмен Машанныц уЙ1не келдж. - Апа, мер баскан кагазды мойындамау ук1метке карсыльщ болатынын жаксы бш ес13. Машан екеум!зге ук1мет неке куэлшш берд1. Б13 енд1 жеке отаумыз, - деп еркелеп, кушактадым. Апамыз тер1С карап коз!Н1ц жа- сын суртт1. - Бастарыца келсш! Тату, ертец тусте кел, - дедг Ертец1нде барсам дастархан жайылып, жиырмадай ер-эйел отыр. М олда некем1зд1 киды. Олен уац: - Текп деп, Машанымды карашацыракка узатып отырмын. Кегер!п кектейм1н десецдер, ата-бабаныц аруагына К1р келт1р1п, тш тиг1збецдер. Машанымды Кастерле, жылатпа, -д ед 1. Апамыз: - Б1ршпн Алла, екшш1 ата-бабаныц, Текецнш аруагы риза болсын. Колдап куаттасын, шацырактарыц би1к болсын. Тату, мыкты бол! - деп мацдайымыздан суйд!. Машанныц атасы да, апасы да менщ тагдырымныц

/1бь;ЛЯМХЯМ08 7171 ныл устш де турганын, калтасында кек тиыны жок, тулдыр жет1м екен1мд1, Машанныц болашак тагдыры киын, эр! булдыр болатынын бiлce де, Абылай хан мен оныц тертшпп буын урпагы Телеугазыныц аруагын сыйлап, тут1н1н еш1рмеуд1 кымбат санады. Эл1 аруак турмак, т1р1Н1 сыйлаудан калган, т ш п адамдардыц ел1ктер!н баспалдак ет1п муратка жетпек кара ниет адам бейнесш деп азгындар бутан илана коймас. «Батамен ер когеред)» дегенге шекс13 сенем1н. А к батамен Машан екеум13жубымыз жазылмай елу уш жыл ем1р сур1п, алты бала суйш , ес1рд!к. Ецбег1М1з жанып алтауы да жогары бш 1м алды. Канаттанды. Туган халкы уш ш жем1ст1 ецбектер1мен 613Д1 бакытка белеп, бастан еткен азан пен т1рл1кт!ц тарьщтырган киыншылыктарын умыттырганы шын. Ата-ананыц ак батасы бакыттыц К1лт1 екен. Жылдар еыргып етш жатты. Тем1р тордыц кезег1нде турмын. Мынадай кылмыеыц бар, осынша жылга кетес1Ц деген шеш1м жок. Н емесе кунэс13 екенс1Ц, есекке ер1п, кателесйинз деп кеш1р1м сурау да жок. Тылсым жумбак. Жен1н бшг1м кеп сурасам: - Ецбекпен езгерпц келмей ме, - деп, дурсе коя бередт Ал, ецбек маган жат емес екенш тусшд1рш жетк!зе алмайсыц. Олар TYciнгici де келмейд!. Калиакбар ага: - Мен елеем, кунщ не болады. Шыныгып ее! - деп, жасымнан ецбекпен баулып ес1рд1. - Барымды салып ецбек етш журмш гой. Ецбекпен баягыда езгерген адаммын,- деп уэж айтсам, - 1стерщ тексерш1п, зерттел1п жатыр, ак-карасын аньщтауга аз калды, - деп, шыгарып салады. Жылдар бойы зерттелш,тексершш б1тпейт1н кандай кылмыс жасадым?- деп, канша ойлансам да ес1ме туспейд1. Нуреэуле эпкем: - Тату, алацдамай окып бш1м ал, ага, тэтеме мен

цараймын. Сен1 жоктамасын деп туцгышымыз Нуршатты б1ржола берд1к ,-д еп ед1. Сезшде турды. Жаксы окыдым, абыройлы болдым. Жалгыз бауырынын каз1рг1тур1 мы- нау. А й сайын алатын отыз июань тамагыма кейде жет1п, кейде жетпейд1. Рас, кайын журтым аукатты, олар- дан кемек сурауга намысым ж1бермейд1. Одан елген1м артьщ,-дейм1н. Уйленгенмен, баспана жок. Жатакханада журм13. 1955 жылы Боскынбай агалар Казакстанга - ата- мекенге к е т т г Колымыздагы 20 ¡р! кара мен 40 шакты койымызды коммуна курылып, былайша тартып алды. Кок тиынсыз калдьщ. Т и т Калиакбар ага наукаска шалдыкканда емдеу уш!н ез малымызга ез1М1зд1ц колымыз жетпей, ер1кс1з ки!з уЙ1М13д 1саттьщ. Калиакбар ага кайтыс болды. Мен катан бакылауда кара жумыста журмш, шын мэн1нде турмедем1н. Тоз-тозымыз шыкты. Осынша азап, корлык керет1ндей не жаздьщ!? Ауыр ой ецсемд1 т у с1ре беред1. Барлыгын умытып,ойдан арылгым келш арпалыстым. Колыма калам алып жазу жазгым келмейд!. Ом1рбаянымды, айткан сездер1ме тус1Н1кт! кайта-кайта жаздырып мез! еткен. Кагач бен каламга караудын ез1 азап. «Олен - сезд1ц патшасы» ермек емес. Жер жуз1кулдарыныц кесем1, данышпан деген атакка не В.И.Лениннщ ез1: «Тер1мд! уш рет сыпырсандар да б1р шумак елен жаза алмаймын», - деп мойындаган. Олен, эн, эцг1ме жазуды ес1мнен шыгардым да, болат балкытуда ультра дыбысты пайдалану жолдарын 1здест1ре баста- дым. Урлег1шке уцш е берген ¡с1мд1 унатпаса керек, м е т тас у п т е п н к!Ш1пр1м ди1рменге ауыстырды. Ток куш1мен айналатын коргасын ек1 децбек денгелектщ табанына ак тасты курекпен салып, мыжылып шетке шыккандарын жинастырып, децгелектщ табанына тесеу керек. Тынымсыз жумыс. У з М с с 13 т)к турып киналган соц, децгелектщ соцына кацылтыр калакшалар орнатып,

,4 б ы .м м х я н о 8 7171 тыныс алдым. Ол калакшалар шашылган тас усактарын жинап отыратын болды. Аптап кундерд!ц б1ршде ыстыкка карамай Шыцжац университет1нен Машан жаяу келд1. Университетт1ц жаца гимаратына автобус катынамайтын. Нарттай кызарган оныц ец1не карап б1р сумдыктыц болганын б!лд1м. Кара агаштыц келецкес1не барган сон: - Не болды? - деп сурадым. - Задахандарды кюендеп алып кетт{, - дед) алкынып. - Ею жылдан артын зертгеп, ак-карасын апьн^агандагы сикы осы ма? - дед1м булыгьш. - Калай болды? - Барлык студенттер, оцытушылар, кызмсткерлер, Т1ПТ1 жумысшыларга дeйiн жиналды да, олардыц ал­ дына Задахан, Оразхан, Жаксыльщ, Шаяхметтерд1 11314, карсы каратып тургызган соц эркайсыларыныц «кылмыстарын» баяндады. Б}з эдеттег1 «курес» шыгар деп ойладык. Баяндамашы кепшппкке карап к1Д1рген сайын, ел1рген б1р топ: - Жойылсын ултшыл-оцшылдар! Аласталсын! - деп, айгай салып турды. Баяндаманыц соцы ук1м окуга жалгасты: - Хальщтыц талабын орындап, жогарыда аты аталган ултшыл- оцшылдар социалисток курылыска карсы булд1руш1лер деп танылып, жазаларын отеу уш 1н Тарымдагы ецбекпен езгерту турмес1не мерз1мс13 бас бостандыгынан айырып Ж1бершс1н. Ую м окылып аяктала бергенде, тасада турган сакшылар шыга келд] де, олардыц колдарын ю сендеп, суйрелеп ала женелд1. Оцдер1 кашып урейленген журт б1р-б1р 1не Т1л катпай, ун ^ з тарап кетт1. - Жиынды баскарган К1мдер? - Президиумда бейтаныс адамдар сез сейлеп, баскарып отырган, ук1мд1 окыган университетт1ц жа- стар одагыныц (комсомол уйымыныц) хатшысы, ^188№ ^

белгЫ Нуркеш Бэд1гулов, екыене сейлеген де сол. Ауыр ойдан ес1мд1 жия алар емеспш. «Цайран, кор болган бауырларым-ай! Тарымньщ кумды шелшен Т1р1 оралуларын ек1 талай-ау! Жиырмага да толар-толмас балауса шактарьщда кор болып, солатын болдыцдар- ау! Боздактарым!» деген камыктырган, камалаган ой алкымыма екс1к болып тыгылып, ец1реп жылауга шак калганым сонша, кецс1р1пм ашып, кенересшен асып тасцынга айналар келдщ суындай мелтыдеп турган кез жасымды Машанга керсетпеуге барынша тыры- сып, тicтeнiп, оны кушактап бауырыма кысып, Т1Л1М курмел1п, ун-тунс13 канша турганым белпс13. Ес1мд1 жинаганда Машан басын кеудеме суйеп, аркамды сипап жубатып тур екен, ею буЙ1р1м солк-солк ет1п, ауыр дем алып турмын. Кайран, кор болган ак кещл, ангал бауырларым-ай, ет4р1к айтып, урльщ жасамаган, юс1 ецбепн пайдаланып ешюмге зиянын типзбеген, содыр, сойкан кылмысы жок, он екще б1р гул1 ашылмаган бейкунэ, соры кайнайтын болды-ау! «Барлык гулдер ашылсын, барлык булбулдар сайрасын - кецы деп туйтк1лд1 ортага салайьщ, кемшш1к, Кател1ктерд1ц бет!н ашып, кеп болып тузетешк», - дед1, - жен сез деп, алдандьщ. Ауылдан келген, радио, газел жок, жацальщтан куралакан жас есп1р1мдер ойындагысын жасырмай ортага салып, агынан жары- лып сенгендМне юсендел1п, турмеге тогытылып жа­ тыр. Неткен еюжузд!л1к, аярлык, зулымдьщ! Шьщ Шы Цайдан кай жepi артьщ?! Ол жуз мыцдаган бейкунэ адамдарды елт!р]п, бесчктегп балага дешн турмеге жап- ты. Ол жендеттщ кылмысын айту - кытай халкына карсы уг1т-насихат, достьщты буздыру деп саналады. Кытай халкымен Шыц Шы Цайды катар коятыны нес1? Хальщтыц достыгын кылмыскерд:ц кылмысын жасы- ру арцылы ныгайту деген не деген сез?! Кер1сшше, сол -^ 1 8 9 № ^

Н б м л а м .м и м м 7171 кылмыс жалгасуда, соныц KacipeiiH аркалап, К1сенделген есш жастар айдалып кетш жатыр. Эл1п жатыр. Э д м болса, иманды болса, фашизмнщ анасы - шовенизмд4 бугауламай ма? Кол-аягым Ж1ПС13 маталган, колымнан келер дэрмен жоц. Бул, тулдыр ем1рд1 тумшалаган, ел1м сепкен, азап аркалаткан кара тунек кун ашылса екен, оралмас, аяулы жас eMipi оксжпен oTin жаткан бауырла- рым аман болса екен! - деп, тшек тшеп турмын. Задахандар К1сендел1п, айдалып кеткенше 6ip жыл- дай уакыт етп. ТеменН курстыц студенттер1оку 6iTipin, кызметке бол1Н1п кет1п жатыр. Ал, менщ iciM эл1 кунге д е т н зерттелуде, бакандай терт жыл. TycKi узш1с кез1нде оку гимаратыныц Kipe бер1с1нде столга койылган хаттар- дан маган келген i бар ма екен деп карап жатыр eдiм. На­ зым Мардановтыц келе жатканын Kepin, Tepic бурыла берген1м сол ед1, ентелей басып кел1п колын калтама салды да, тура кашты. Тан калып калтамды карасам, 100 июань акша салып кет1пт1. Акшасын бет1не лактыргым кел1п, куып ед1м, - жогары кабагка тез кетерЫ п кеткенд1ктен жете алмадым, оку гимаратын аралауга маган руксат бершмеген. - Оцбаган! О п рж жала жауып, терт жыл ем1р1мд eKciTKCH кунэнд) акшамен жуып-шайгьщ келген екен гой. Бэр! 6ip кеш1рмейм1н. Tipi болеам колыма 6 ip тусерс1ц. Oлiп калсам, кудай жазацды 6epciH, - деп, ш тей кiжiнiп кeлeмiн. Назым Мардановка екпе-ашуым кара казандагы судай кайнап жургенде мынадай энг^ме ест^м: Ауылшаруашылык институтында окитын, Кулжа каласынан келген уйгыр ж1п т 1н куреске алады. Ол, кандай кинап сурак сураса да жайдары, кул1п жауап беруден танбаган, саяси бeлiмдeгi баскарушылардыц мысы курып, калай шамдандырып, ашуландырамыз деп, бастары катады да, орта мектептен 6 ipre окыган досын

оцаша ш ацы ры п, эцпмеге тартып, сез арасында кандай сез айткандарыцда ашуланушы ед1 деп сурайды. - Тохы похы (тауьщ сацгырыгы) десе, шабына от тускендей шамданатын. - Онда ертещт курес жиналысында сен сол сезд1 айтасьщ. - Баска б1реу айтсын. - Жан тартып отырсыц ба? Осыдан айтпай кер, 1С1М13 сешмен болады, - деп, акырганнан зэрес1 утпкан коркак ертец1нде: - Ей* тохы похы! Жайылдьщ кылма (тоц мойындьщ жасама), шындьщка кел, - дегенде, унем! кул1П, жайда- ры жауап берет1н досы ншдей бузылын: - Озщ тохы похы, - деп, жолындагыларды ите- ре жулцынып, жудырыгьш ала умтылган екен. Саяси бел1мдеплердщ кекген тшегеш жерден табылып, бейбактьщ кол-аягьш юсендеп, ала жонелген Назымды да коркытып зорлаган шыгар. Бэр1б1р ол арлы, адал болса, шындыкка жугшер ед1, - олай етпед1. Дос деп, жакын тартып сенген адамныц сагкындыгы жанга ерекше багады екен. Жаппай туткындау 193 7-3 8 жылдары Казакстанда да еткеш айдай элемге аян. «Хальщ жауы» деп ат койылып, айдар тагылган адамдар саны, олардыц каншасы аты- лып, каншасы айдалуга ти1ст1л1п куш бурын, алдын ала белгшен!п, эр ауданга адам жоспары бершген-д1. Алаяк, аяр, азгын, саткындардыц бeлceндiлiгi нэтижесшде жо- спар асыра орындалганы акикат. Шыцжацда коммуна Курылып, орта шаруалардыц малдары тартып алынган соц, хальщ басына тенген аштьщ пен куйзелют! айткызбау уш 1н кез1н жою науканында туткындалатын адамдардыц саны кун1 бурын берпци ме, жок па, бшмейм4з. Эйтеу1р, эрб1р мекеме, оку орындары ездер1Н1ц белсенды1г1н керсету уш1н адам тагдырын ойыншыкка айналдырып, бэсекеге тускеш аньщ.

Ж м л а й .'ю н о б 7171 Кол ж етпес болашак, гажайып eMip туралы T3TTÍ киял, жалынды урандар мен кенеу1 жоц сыл- дыр сездер, коркытып, ур к1ткен катац жазалау шаралары азык болмайтынына коз! жеткен ком­ муна мушелер1 бет1 ауган жакка каша бастады. Оган тоскауы л кою уш 1н «коммуна езш щ мушес1н барган жер1нен кайтарып алатын болсын» деген зан шьщты. Осы зацга суй ен 1п, 03ÍMÍ3 турган елд1 ме- кенде курылып, малымызды сыпырып алган ком- мунадан «Адамымызды кайтарып берщдер» де­ ген кагаз алдырып, экемн1н суй ег: жаткан Ур1мж1 каласынан босап шыгудыц C3TÍ туст1. Коммунадагы бакылау астындагы жумыс зауыттагыдай емес. Та- ныс адамдар, эцг1ме куруга уакыт бар. Ай сайын алатын отыз иван жалакысы болмаганмен, таза aya мен су, тамагыц бар. Дегенмен, курбы-курдастар бурынгыдай емес, м етм ен кездеспеуге, сойлеепеуге мумк1нд1к 13дейт1Н1 жаныма бататыны рас. 1957 жылы жаздьщ демалыста журген1мде, жастар жиналып сэлемдесуге келген болатын. Жиен агамыз Карабатыр Ерболатулы он бестей бие байлайтын. Ол шаныракта менен терт-бес жас Kiini Жамалхан деген сулу кызымен бар-жогы уш бас. Сонда он бас биенщ кун сайынгы кымызын жолаушылар, кыдырмашылар, ауыл-аймактыц адамдары тегш 1шед1. Кымыз сату деген угымда жок. Сол кел-кес1р кымызды тартынбай cÍMipreH ж1Г1т-желен кымыз кызуымен кызара борт1п, оз буйымтайларын айтты: - Kepuii жайлаудагы кыргыздыц балуан сул кызы: «Казактьщ ж!гМ Kypecin жыкса, соган турмыска TerÍH шыгамын. Жыгылса, мен устаган будда Д1Н1Н кабылдайтын болсын. Шарт осы», - деп, жар салып отыр. Онымен куресуге 6ip казак шыкпай кор болдык

Казактьщ намысын коргап, сол кызбен куреске шык, - деп, колкалады. - Жаман айтпай жаксы жок, ол кыздан жыгылып калсам, ата-бабам кастерлеген дж м н ен без1п, будда днпн кабылдаймын ба? - Астапыр Алла! - дед1 цымыз сапырып отырган Карабатыр аганьщ жубайы. - Астапыр Алла, ол диюдьщ жауырыны какпактай, тумсыгы шокпардай, аузы итаяктай, кез1 сыгыр шыгар. Оган 613Д1ЦТату уйленбейдг - Ой, тэте, алдымен ол кызды жыгайыкшы, уйлену, уйленбеу содан кейш болатын эцпме гой, - деп кулд1м. Тосек устшде кпап окып отырган Жамалханга кез кырым T y c r i. Ол К1таппен бет1н басып, маган сыгалап карап отыр екен. Какгаган ак ку\\пстей мацдайына деЙ1н, ак сары жуз1 нарттай кызарып кет1пт1. Кайран казак кызыныц талайыныц жолын байлаган ибалыльщ келденецдеп, Жамалхан: - Тату, алдымен мешмен куресесщ, - деп, айта ал- мады. Бул - мен1н киялым. Мундай анайы сез оныц жа- сына лайыксыз, огаш болар eдi. - Корьщпа, - дед1 ж1Г1ттер, - ол цыз сен1 керсе ез1-ак жыгылады, - деп, MeHi колпаштап жатыр. - Егер куресте жьщсам, онда оган уйленем1н бе? - Ол кызга уйленсец TinTÍ жаксы. Уйленгщ келмесе, б!зд1ц кез келген 6ipeyÍMÍ3 куана-куана ала салар ед1к. - Бул ер Ж1птт1ц C03Í болмайды гой. - Онда уйлен. - Онда ез суЙ1кт1мд1 кайтемш? Бэр1М13кулд1к. Мен Жамалханга карадым. Жуз1ндег1 нарттай кызылы тарап, кул1мдеген кез1нен нурлы шуак тег!Л1п, жайнап отыр екен. «Апыр-ау, мына Жамалхан кандай сулу болып бой- жеткен» деп ойлаганым сол ед1, жецгем!з:

.^бьмямхянсй 717! - Жамалхан, бар, биелер келд1 ме екен? - деп жумсады. Ол тесектен лып етш ту сп де, ернше уЙ1ршген мысцылды жасырмай-ан жалт епп парады да далага шыгып кетт]. Бул кунде ауылда коммуна. Карабатыр агамыздыц малы ортада. Б1рац кел-кес!р кымыз жок. Ойнап- кул1п журген ж1Г1ттер м е т керсе, тус1 кашып, сейлеспейд1. П и п балуан кыргыз цызыныц жай-куй1н еурап, бше ал- мадым. Ауданда мугал1мдер жет1спейт1н1н б1лген соц, аудандыц оку бел1мше барып кызмет сурадым. Оку бол1м1Н1ц мецгеруш!с1 бурынгы устазым екен. М е т жаксы керет1н. Мен1 керш, куанып кетт1. - Б1р аптадан кейш кел, - деп жылы кабылдап, шыгарып салды. Белг1ленген уакытта кайта барганымда, агайдыц ец! кашып, сейлеуге шамасы келмей басын шайкай берд1. Э з1м шошып кетт1м. Эр адам туралы купия мэл1мет берепн «идеялык калтаны» алдырып таныскан соц, тЫ курмел1п отырганы айтпаса да тусшйсп болды. Соны- мен, еш жер кызметтщ мацына жолатпайтынына кез1м эбден жеткен соц, осы к у т м е зар болып калмайын, муЙ13 сурап, басынан айырылган токал ешк1Н1ц кер! болып журер деген секем оймен м е т сураткан «Алга» коммунасыныц алые туктр 1 - «Ушкын» бол4мшесше барып, кыргыздар арасына топ ете туст1м. Калиакбар аганы емдетуге каржыдан кысылып, алты канат ки13уйд1 сатып Ж1бергенд1ктен баспанамныц жоктыгы ес1мнен шыгып кетшп. Б1реуд1ц босагасына барамын-ау деген ит корльщ санама келсе-ш1. Абырой болганда, «олмегенге ол1 балык» дегендей, элдеюмнщ тастап кеткен узындыгы мен келден ет уш метр б1р ауыз еск! тамы кез1кт1. Соны тазалап, сылап, жендеп, туруга жарайтындай жацартып, канагат етт!м де ес1пне к т з устап, тебес!ндег1 токымдай ^-Ж 194№ ^

тес!к11 терезе орнына калдырын ед1м, жаздай туруга жарайтын баспана болып шыга келд1. Цысты етк131п, пнлденщ шш1цг1р ыстыгында арып-шаршап Масхуда келдг - Машан-ау, негып келд1ц? Саган кел деген жок ед1м гой. Баспананьщ тур1 мынау, ортак казаннан олшеп ала- тын коректчк асымызды кер1п отырсьщ. Нанныц келем)н улгайту уш1н цара агаштыц дэн1не калакай жапырагын косып п1с1рген тур!м:з анау. Келден шолге келген1ц не? Б13 конд1ккен жандармыз, асказанымыз тасты да корытады. Ал сен мэпелеуде, улде мен булдеге оранып ост1ц, ауырып-сыркап калмасан жарар ед1. Сен1 киналар деп, кел демеп ед1м. Муньщ не? - дед1м. - Мен бэрше бек1нген адаммын. Киналганыцда касьщнан табылмасам, к1С1л1пм кайсы. С ен 1ц касыц мен уш!н кел, - дед1. Жеке уйде тамак п1С1руге руксат жок. Машанныц коммуна муш ес1 болып коскан малы жок. Эр! ецбек етпегенд1ктен, тамак сатып бер1лет1н болды. Кешю асты алдымызга ала бергенде, б1р ж !пт к1р1п келд1 де, терлет деген сез!м1зд1 кутпестен, он- сыз да тар уйд1 одан эр! тарылтып дастархан басына отыра кетт!. Казактьщ ез! 1Ш1п-жемесе де конагын сыйлайтын салты бойынша елшеп алган тамакты 1ш ег1М13 шурылдап отырып, оган усынамыз, уйге К1рген жыланныц басына ак тамызып шыгарады гой. Конагымыз мыцкиып отырып, тыцкыйып кетедг Кунде сол уакытта, кешк1 асты алдымызга ала берген­ де сап ет1п жетш келед1 де, ун-тунс1з бишара болып кылкиып отырады. Сейтсек, ол кудайы конак емес, б1зд1 бакылауга тагайындалган арнаулы жансыз екен. Будан бес-алты жыл бурын келгенде койымызды сой- ып, кымызды сапырып, Кулыстай ец!р1н эн-жырга белеп, улан-асыр той уст1нде кад1рл1 кариялардыц ак батасын алып, 1зп, енегел: тшектерш ест!п, мэз-

майрам болар ед1К. Ал, каз1р кара кежен1ц езш бакылап, дуры с ¡шк1збей кор етуде. - Машан, - дед1м 6ip куш, - сен Тарбагатай аймагыныц орталыгы - Шэуешек каласына барып, жумыска орналас. Мугал1мдер icii болып, айдалып кеткещцктен мамандарга зэру. CeHin «идеялык калтац» жок. Шэуешек каласында кецес одагыныц елш1л!г1н1н уэкМ жумыс ¡стещй деп ест1Д1м. CeHÍ сылтауратып барып, Кдзакстандагы туыстарымнын шакырту кагаздарын, кецес одагыныц азаматы екен1мд1 растайтын кужаттарды керсетсем, ата- мекенге кетуге колымыз жетер. Эйтпесе мына M e n ip e y далада, отын-суы жок мына уйде кыстан TÍp¡ каларымыз екпалай. - Жарайды, - деп кел1ст1 Машан. Машанныц сабыр- лы, салмакты, шыдамды, туйык, аз сезд1л1г4« Y ндемеген уйдей пэледен кутылады» деген накылды растады. 1956 жылгы эйыл) «ашылып, сайрауда» 6 ip ауыз сез сейлемей, сайрамауы «идеялык калтаныц» сонынан шеспеуге непз болады да, Шэуешек каласындагы екшш1 кыздар орта мектебше гы-эдебиет пэншщ мугал1м1 болып орналаса алды. Куз де кел1п жетт1. EÍ3 турган «Ж щшие суда» ел кыста кеш1п, жылы Майлы-Жайыр жакка кетед1 екен. Эйткеш тау-тастак, такыр отка жагар ештеце еспейд1. Бораны уз1лмейд1. Мал кыстамагандьщтан киын емге таба алмайсыц. Тезек Tepin, жаздай жагып шьщтьщ, мацайда калганы жок. Калган куннщ ез!нде кар астынан 1здеп табу мумкш емес. Бул жай-куй бел1мше бастыгына мэл1м. Бел!мше бастыгына: - Мына ес)к, терезес1, пеш1, отыны жок уйде кыстап шыгуга болмайтынын K ep in отырсыз. Малдыц бэр1н коммунага берд1к. Калиакбар аганы емдеген емханага телейпн акшамыз болмай КИ13 ушм1зд1 сатып, жиган- терген1м1зд1 саркып берш, зорга кутылганымызды ^Ж 19б№ ^

б1лес13. Кел1Н1Ц13 Шэуешекте жумыска орналасты. Мен де сонда барып орналассам деген ойым бар. Коммуна- дан босап шыгуга кемектес1Ц13, - дед1м. Жаздай аян- бай ецбек еткетм е риза болгандыктан ба, ешкандай кемек бере алмаганын жуып-шайгысы келд1 ме, элде жаны ашыды ма, бымеймш, Машанга уксап бара салып жумыска орналасады деп сенген ол: - Кара жумыска окымаган 613 де жетем13. Окыган адам ез орнын алуы керек, - дед1 де босап кету1ме себепш1 болды. Сонымен коммунадан босап, Шэуешекке келд1м. Маган ¿песш Дербулжшдег! есепшшж (бухгалтерл1к) кызметш тастап Рахым Оцтагаров жэне туракты м екет, не жумысы жок Ергазы Рахимов келд1, екеу1 де жепм. Аядым, кал деп айта алмадым. Жумыс сурауга батылым жетпед1. О й ткет, кызмет бермес!не, оныц есес1не коммунада адасып калган «идеялык калтамды» алдырып, елд1 урк!Т1п алатыныма кез1м жетт1, ауыл иттер1н шулатпай аз да болса тыныс алайын деген ойга келген ед1м. Рахым Оцтагаровпен катарлас сыныпта окыдым. Сырттай та- ныс ед1к. Мектепт1ц намысын коргап, математикадан ететш ере бэйгеге катар катысатынбыз. Мен 1954 жылы Ур1мж1ге окуга кеткен1мде, ол ауыл мектебше мугал1м болып калган ед1, б1р жылдан кеЙ1н жаздьщ демалыска келген!мде жолыгып калдьщ та хал сурастьщ. Сезге сарац туйык Ж!г1т: - Окем де, шешем де б1р1нщ артынан б1р1 кайтыс болды. Енд! жумыс ¡степм келмейд1. Окысам дейм1н, кандай окуга барганым жен? - деп, кецес сурады. Оз1м б1лет1н оку орындарын сипаттап берд!м. Ол мен окып журген окуды тацдап, соган тустг Менен баска ешк)М1 жок деп аяп, касымнан калдырмай б1рнеше жыл жаздык демалысты б1зд1ц уйде 6¡рте етюзш, туысканымыздай жануямыздыц б1р мушес! саналып кеткен болатын. Оку <*$*К197№*

7171 6ÍT Íp in , кызметке кеткен1не ек1-уш ай еткен сон, жумыста журген маган Keain тур. Кытай жумысшыларыныц 6ip жаксысы: бакылауда журген маган KÍM кел1п, к)м кетед:, оларда жумысы жок. Назар аудармайды. - Ой, Рахым, негып журс!Ц? - дед1м таныркап. - Жалгыз e 3ir^i таудыц арасындагы кен орнына кызметке белд1. Ден! cay жумысшы жок. Сотталгандар, айнала кузет, мылтыкты эскер. Шынын айтса - турме. Казактан жалгыз мен гана. Елд! мекещц кермейс1ц. Tipi калуым eKt талай болган соц, калай босап шыгарымды бшмей акылдасуга келд!м. - Коммуна ез адамын кай жерде журсе де шакыртып алатын болсын деген жарлык шыкгы. Осьщан кщ1рме, елге бар да коммунадан e3ÍHe жэне маган шацырту кагазын алып кел, - дeдiм. Ол шакырту кагазын алып келдг Екеум13де бо­ сап келдж. Ол - ундемей уйдей пэледен кутылганныц 6ipi болгандыцтан, оныц соцынан шескен «идеялык калта» жок едг Дербулж!ндеп шагын кэс1порынга ecennii болып орна- ласты. Атышулы мен коммунага кетт1м. Шэуешекке бара жатканымды бшген, ол жумысын тастап маган шесп. Одан 6Í3re Ергазы Рахимов косылды. Ол сез1мтал ед1. Суык кабак таныткан оку орнынан сынаптай сусып, 13 суытып кеткен. Сонымен, тепсе ieMÍp узет1н уш Ж1п т жумыссызбыз. Тек Машанныц окытушьшьщ айлык ецбекацысына алатын жуз «иванды» бел1С1п, ашкурсак кун Kepin жатгык. Жуз иван акша шолак керпе сиякты олай тартсац бьыай, бы- лай тартсац олай жетпейтш болган соц, каланыц шет1ндег1 кекен1с eciperiH бел1мшеде койма мецгеруш!С1Камит деген 63ÍMÍ3 катарлас ж ттп ен танысып, карызга азык-тул1к ала бастадьщ. Жумыска орналасьш етемекп13. BipaK жумыска орналасып, карызды етеуд1Ц орнына, карыз успне карыз арта берген соц «идеялык калтасы» жок, Рахым алдымен жумыска орналасатын болды. Ол кеше к езт кел!п: -9<Ж 198№ ^-

- Есепшш!к орын бар екен, орналасуга корыцтым. Кателессем сотталып кетер1м анык, батылым жетпейд1. Ертец1нде: - Пима жасайтын зауытка жумысшы керек екен. Зауыттыц 1Ш1 калыц бу, ол жерде 1стеген адам екпе ауру- ына шалдыгары С03С13, - деп келдт Оныц ертец1нде: - Ун зауытына жумысшы керек, тутшдеп кызган бидайды аударады. 1ш1 шац, телейтш ецбекацысы бо- лымсыз, - дед1. Не^ керек, б1рде б1р жумыс орны оган унамады. Кашанда сак мшез1 сужурек, коркак еткенд1ктен нар тэуекелден айырып, уйден шыгармайтыны белгш1 бол­ ды. Б1р кун1 Ергазы ушеу1м1з ши оруга каланыц сырты- на бардьщ. Шиден баска тамац шс1ретш, уй жылытатын отын жоц. Ергазы ент1ге дем алып: - Коммунаныц да жумысын ¡стедж кой, оган Караганда Татуханныц жумысы артьщ емес пе, - деп, Рахымга жылтыцдаган мойылдай кара коз!мен карап едт Ол шошыганнан куп-ку болып бугып, отыра калды. Иен дала, калыц ши, ушеу1м1зден баска еш тм жок. Цалыц шашты улкен басын маган бурган сьщакшыл Ергазы Кызыл шырайлы жуз1 Ж1пс1п, иепмен Рахымды нускап, ал кел1п кулс1н, мен де косылдым. - Адам келецкесшен гана емес, шиден де коркады екен, - дейм13. Жумыс 1здеу туралы эцг1ме козгалса, Ергазы кала сыртындагы нагашысы Сэрсенбай карияныц уйше кет)п калып, ек1-уш куннен кешн кайта кел)п журд1. Карыздан кутылуды коздеп, ун зауытына кунд1к жумыс ¡стемесем болмайтын болды. Аткарган жумыс колем)не орай алатын ецбекацым тэп-тэу1р, казандагы жыж-мыж 0Ц1М13Д1 К1рг131п, ес1М13д1 жината бастады. Тун жамы- лып жасырынып келген Турдыбек Алшынбаев еруткке шакырды. Одан кеЙ1н Ергазыныц нагашысы Сэрсенбай <Й199№ ^