Абылайханов Т. Сұрапыл жылдар

У Я 1/М ./Ж А /.М 4Г Мэскеуге Э.Н.Бекейханов. А. Байтурсынов, Элпмхан Ер- меков келд!. Комиссияныц жумысына В.И.Лениннщ ез! катысып, басшыльщ жасады. Ортага Алаш ек1мет! атынан 19 жасар уыздай жас, сымдай тартылган, жанары отты, жуз) нурлы Элш хан Ермеков шыкканда, В.И.Ленин бастаган комиссия мушелер1 естершен тана тац калады. Олар казак халкын жауынгер, батыр гана емес, «бас кеспек болса да, - ты кеспек жок» - деп, шындьщты айтатын турашыл, шын- шыл, тш п жауыныц баласын бауырына басып, бала етш алатын, жес!рш кацгытпаган, жет!мш жылатпаган мейцнмЗц, дауды б!р ауыз сезбен токтататын шешен, сез бен адам кад1рш тез танып ардактайтын шетшен акын, сез!мтал, билерш бала кезшен тандап, хандары- нан кад1р, карасынан уят кетпеген, уйыскан алгыр, каны таза, миы тунык. «Байльщ - колдыц К1рп> деп жиган- терген1н халкыныц жэне езшщ куанышына шашып, дэмд! тагамдарын ерул1кке, кудайы конакка арнайтын, жамбасацы деген санасында жок жомарт, дархан, ак кешл екен4н жете бшмейтш, сол ер халыктыц балауса бала- сы тындаушьшарын тамсандырып, кайран калдырды. Патшалык Россияныц казактыц ата конысын зорльщпен тартып алып, жергиикп халыкты кырып-жойып, ма­ лый тонап, шурайлы жерлерш орыс помещниктерше улеепрген канды кол кылмысгарын батыл эшкерелеп, казак халкыныц ата-мекен! ушш патшага карсы 100 жылга созылган канды кыргын согыстарын накты деректермен паш етп. Егер большевиктер езшупн таптыц, халыктыц муц-муктажын жоктайтыны рас болса, ецбекнн казак халкына ыцыласпен, кецпейшдшжпен ез жер!н кайтарып беруге ТИ1С. Мэжинстщ кызган кез!нде РК(б)П орталык комитетшщ мушес! Г.И.Сафаров казак жершдеп орыс отаршылдыгыныц жантурш!герлш зулымдыктары тура- лы ащы шындьщты айта келш: «Ж51№г

^ б ь м а м х я н с з 7171 - Орыс кулактарын Ресейге кайта кеннру керек, - дедь Ал, Ленин мундай шеннмд: кутпеген-д]. Германияга берген жердщ орнын казак жер! есебшен тольщтырмак ойда болатын. - Орыс коммунис1 орыстарды кайта копиру керек, - деп айтады. Ленин кулана жымиды. - Маган эд1леттш1к айткызып тур, жолдас Ленин, орыс кулактарынан гор1, эдшетспднсген жапа шеккен ецбекни халыкка болысу кымбат, - дед1 Г.И.Сафаров. Та­ лас туды. Ленин Ермековка карап: - Ецбекнн казак халкыныц окш1 - С13, калай карайсыз? - деп сурады. - Орыстарды кайта кенпрсек, ею улт арасында жаулык пайда болады, казактар бейб1т ем1рге куштар хальщ. Олар- ды ата мекенше кел1се отырып, коныстандырьш болганша жаца кошпелшерд1 токтата турган дурыс. Олай болмаса, ултты ултка айдап салгандык болады. Муны ести ен Ленин: - Еажап, - деп мэз болып, Ермековтыц аркасынан какты. Каспий - Атырау жагасындагы Астрахан жактагы шыганацты казак автономиясына косу м эселесте кел- генде, партияныц сол кездеп корнекп кайраткерлер{ ере турегелш, тук1р1ктерше шашалып,жер тепкшеп карсылык бшд1рд1. Олардыц уэж1: - Аштык кезшде Москва мен Петроградты бальщпен камдап отырган аймакты калай беруге болады. Бершмесш, - деп шулаганына карамай Элшхан колын кетер1п, сабырга шацырган соц: - Кез келген отарлаушылар озше пайдалы болгандьщтан мыц сылтау айтып, ецбекпн хальщты ещретш, жерш тартып алатыны акикат. С1здер юмге уксап гурсыздар? Eцбeкшi казактыц жер1 озше кайтарылуы тию. Казак автономиясы балык бермейд{, - деп юм айтты, шын мэншде бул - булд1ру, от тастау, - дед1 ощ кашып. Ленин касында отырган серише италиян типнде:

ГГ/^//ЫУ/Ж&/ДД4/' - Буратана халыктыц сен]м<не ие болу мацызды ¡с, - дед1.1ле Элшхан да италиян тиннде муд1рмей: - Буратана халыктар гана емес, жер жуз! отар елдершщ ецбекш1 халкыньщ назары б)зде, олардыц с е н ш ш ескерщ13, - дед1. - Эй, бокмурын, Ленинге акыл айтатындай сен К1МС1Н? - деп айгайлады б1реу. - Мен акыл емес, тюр1мд1 б!лд!рд!м. Спдерде демократия жок па? Екшплден, мен бокмурын емеспш, енбекнн халыктьщ екшшш. Есщпден адаспауьщызды етшемш. - *Б13 ¡С1М13Д1 интернационалдык рухта жэне езге елдщ жумысшыларымен тыгыз одактаса отырып дамыту екенш естен шыгармайык, - деп цорытындылады Ленин казак автономиясыныц жер аумагы шекарасын корсеткен картага кол койып, бек!тт). Элшханды далада Ахмет Байтурсынов пен Элихан Нурмухамедулы кутш турган. Олар Шокан Уэлихановтын курдасы Шоканньщ гана емес, казак халкыньщ досы Гри­ горий Николаевич Потаниннщ Эл1мхан туралы айткан жылы лебЫн еске алып тур ед1. Г.Н.Потанин: - Элшханды керген сайын жас Шокан досымды, оныц жалынды жасосп!р1м шагы есш е оралады. Э л т х а н Шокан сиякты зеЙ1нд1, зердел1, 61Л1МД1 бшуге. гылымга куштар. Цайран Шокан жалгыздьщтыц такс]рет!н тартты гой, тек орыс зиялы кауымынан гана суйенш тапты. Ал, спдердщ алдарыцызда агаларыцыз, арттарьщызда 1Н1лер1щз, сауатты окырмандарыцыз бар. Орыс зиялы кауымы колдайды. Кызыгамын дейтш.Буратана хальщтан туцгыш пж1р додасына тускен сол Элшхан мандайы жаркырап агаларыныц касына келдг - Цапай сойледш? - деп сурады. - Айтары жок, оте жаксы, айналайын! Жараткан тш- суктан сактасын, - дед) Элекец. - Б]здщ Э лтханм ен бес сагат сез таластыруга шама-

^ б м л а к ш н о с 7! 71 шаркы жеткен орыстыц мынау сакау адвокаты Владимир Ульянов та мыкты екен, - деп, Ахмет мэз болды. Цасакана кыргыз аталып тортке белшген ел, ежелп казак атымен басы 6ipirin, жершщ шекарасы нактыланды да, болашагына жол ашылды. Россиядан агылган кепикон токтады. Осы улп-енеге цазактан баска халыктардын катарга косылуына мурындык болганы акикат. Алаш ары- старына тек казак емес, баска халыктардын да коз! ашык, KOKiperi ояу урпактары алгыс айтуга карыздар, казак жерш болшектепс1 келген кызыл империяга Ленин кол койган карта тоскауыл болса, кел!С1м шартта корсетыген болшш шыгуга дейшп ернсплш тэуелс1зд1к жариялауга непз болды. «Ленин казак па?» - деген суракка жауап берейш, - дед1 Элекецнщ екшци жолсери' - Зайсан каласыныц тургыны Эюмжан Байсалов - 1887 жылы Ш-Александр патшага кастандык жасагандыгы упнн дарга асылган Лениннщ туган агасы Александрдыц Петербургтеп зира- тына койылган кулпытаста «калмак» деп жазылган. Ле­ нин 1900-1905 жэне 1907-1917 жылдары шет елде турган кезшде Калмикова ес!мд1 фабрикант бай каржылай кемек 6epin турыпты. Соган карап улты калмак деунплер бар. Экес! Ильяныц нагашысы еврей ме, немю пе, эйтеугр, калмак емес. Лениннщ езшщ анасы - еврей. Менщ татар кудагиым бар. Лениннщ аргы теп казак, дейд1. -О йткет казакты бурын орыстар «кыргыз», «калмак» деп атаган. Ka3Íp де казактар 6ip-6ipÍHe кейюе «ей, калмак» дейд) гой, Ильич Ульянов орысша жазылып кеткен Ильяулы (Илиясулы шыгар) ^¡'лжанов деген аты-жен^ тап-таза казактыц аты-жен1 емес пе? Аргы ата- теп дворян. Оны жасырып, жалшы деп алдаса, партбилетшде ултым орыс деп жазып, OTipiK айтып келед1. Ислам дш1 мен оган сенуш1лерд1 жер бетшен жою ушш жойттар уш рет курес жорыгын жасады. Ушеуше де тойтарыс 6epin, ислам дшш сактап калган Шыцгысханныц немерес!, Алтынорда ханы

Береке мен Египет патшасы - кыпшак Бейбарыс султан. Олар туыскан халыкка ислам дшш кабылдайсындар ма, зорлык жок. Ойлануга 6ip ай уакьп берейш, - дед1. Bip айдан соц хабарын айтып келген хабаршы: - Олар ез дш1нде калмак болыпты, - дейд1. Mme, содан калмак атандырган б1здщ казак. Ал енд1 б1реулер Лениннщ улты татар десе, екшш1 б)реулер] шуаш дейд1. Ойтеу)р, KiM болса, ол болсын, енбекнн хальщтын атын жамылып журген эзэзш, бес миллион адамныц канын ¡шкен каншер, жендет. Адамзатка келген тажал, казакка туыстыктан садага кетсш, - дед1, Эюмжан Ахметке карап. Ахмат: - Алаяктыгы емес пе, казак ецбекип халкыньщ патшаныц отарлау саясатына карсы 100 жылга созылган согысында тогшген каны мен керген жэб1р-жапасын ескерген болып автономия 6epin камкорсып алдады да, 25 пайыз жерш Россияга б е р т Ж1берген1 - дед!. Тац калган Экш ж ан Байсалов: - Ол калай? - дед1. - «Казак тш1» газетшщ 1921 жылгы 26 шшдесшде жарияланган Казакстан кшд1к комитет1Н1ц тебебас уэкии F. Бокейханов, хатшысы - Шаповалов деп, кол койган занды окымаган екенсщ-ау, патша ук!мет1 казак жерш жаулап алган соц, Жайьщ ещрш 1882 жылы Оралдьщ казак-орысына, солтустж пен EpTic oHipiH 1907 жылы С]б1рдщ казак-орысына зацсыз бергендпсген, кушпен тар- тып алынган сол жерлер ецбекпн казак халкыньщ озше кайтарылсын» дел!нген. - Элекенд1 сол койган талабына бола тугкьщцады ма? - Ол да бар шыгар, - дед1 Олекец сабырлы. Heri3i мен ез анамды суйемш, баскалардыц анасын курметтеймт. Куран-Кэр1мде ананды суй деп айтылган. Ал, казак: «Жаксылыцты езще жаса, басыцнан асса досьща жаса» - дейд1. Цуран-Кэр!мде: гылыммен шугылданган адам, Алланьщ суЙ1кт! пендес1 ол, намаз окыган, ора- за устаган Меккеге барганмен б1рдей децгейде, окы,

^былаилганоя 7!71 оцы, окы, - дейд1. Сондыктан халкымыз жаратушынын суЙ1кп пендес1 болсын, гылымды мецгерсш деп кызмет етпк. Халкымызды кул еткю: келген кара ниетп адам бейнесшдеп жауыздарга унамады. Шьщгысхан баба- мыз: «Кутрет) куши жаратушы барлык жерд1 алаламай касиетт) етш жараткан. Э р адам ушш ата-бабасыныц мекен еткен конысы касиетп, - депт1. Жер - халыктыц анасы. Ата-бабамыздыц суйеп жаткан, рухы сакталган, касиетп ата-мекенд1 коргау - урпактыц мшдеп. Сол ата- мекенде т:ршш1к ету - бакыт, халкымыз ез жеоше ез1 ие болсын , - дедж, мунымыз кайдан унасын, халкымыз бейб1т ецбектщ бакытын керсш, кан тегшмесш, - деетж. Бул да унамады. - Тагы б(р себепт1 атамадыцыз, Элеке, - дед) А х мет Бцлмжанов. - Ол - адамды жырткыш тажалга ай- налдыратын алтынныц буы. Муны казак «жаман атка жал б1тсе, жанына торсьщ байлатпас, жаман адамга мал б1тсе, жанына коцсы кондырмас» - деп макалдайды. Колчактыц колындагы патшалык Ресейдщ барлык алтын корын колына тус1рген соц жэне казактар мен Орта Азия хальщтарыныц Туркияга кемекке жинаган алтыныныц б1р бел1гш езше калдырган Ленин, сол алтынныц буымен кайта ес1ршшыгакелд1. 1921 жылы партиянытазалау (ягни нэс1Л1, таптык теп бойынша жазалау) Кадет партиясына сот процесш журпзу науканын бастап, канды кыргын мен кудалауды одан эр1 кец келемде жалгастыру кара ниетмен партияныц 1922 жылгы XI сьез1нде: «Шепну аякталды, ецщ капиталиста элементтерге шабуыл уйымдастыру керек, аяусыз курест1 жалгастырындар», - деп мэл)мдеп, оны 6екггк13Д1. Бул деген1цп - дагдарыска апарып, елд1 азык-улшпен камдап отырган ауыл халкыныц жартысы- нан артыгын курайтын орта шаруалардыц басына гана емес, тутас Россия жэне баска буратана халкына кара тунек кун орнату. Оларды атып, шауып, камап канга ба­ тыру, аштан катыру, Т1р1 калгандарды кулга айналдыруга

(1 Я4//А/.7 А Л77,7-1/' болатынын саналы кауым бщщ де, жан саугалап шет елге кете бастады. Олардьщ арасында Кецес укшетше каржылай кемектескен атацты жазушы М.Горький де бар ед1. Жер жузшен капиталистерд1 курту - м ш д етт п деп согыс ертш тутандыратынын жасырган жок. Бол- май коймайтын канды-кыргын, кайгы- кас1ретг1ц урейл1 суык ызгары элемд1 т1т!ретуде. Сол алтынньщ буы спд! шарпыды. Сер1ктерщ13, 13 басар сауатты шшерщп, туган халкьщыз аратусш босатып отыр. - «Кудайдан корыкпаганнан корык» деген осы. Элеке, б1здщ Зайсан жакка конак болып кайтыцыз. Ал­ тай ел1 сыртыцыздан жаксы таныс. Оз1щзбен атгас кара домалак урпактарьщызды керш кайтасыз. Елш суйген ерд1 ел1 де ардактай бшед1, - дед1 Эк!мжан Байсалов. - Коншще, елще рахмет... заман тузелсе, дэм тарт- са барармын, - дед1 Элекец. Осы кезде уйге сэлем берш, касында ересек баласы бар суцгак бойлы, муртты, сулу ж)г)т агасы енд!. Олар отырып жатканда: - Булар кшдер? - дед1 Элекец. - Менщ немере ш т е р т . Анау сулу муртты Кэкш Байсултанулы Ерэл1 немерес1 Абылайханныц Арык (шын аты - Досэл1) деген улынан Ерэл!, Сартай ес1мд1 ею улы. Ерэлщен Байсултан, Бексултан. Байсултаннан Эбыез, Кэкш - домбырашы, энш1, сер! Ж1п т. Цасындагы менщ туган агайым Аргынгазыныц улы Султангазы, Семейде гимназияда окып жур. - Жасы нешеде? - 1912 жылы дуниеге келген. - Басы казандай, дене 61Т1М1 сом, Сартай аталарыца тартып туган екен, - дед1 Элекец. Ас пшлш болган сон домбырага кезек кедщ. - Абылайхан бабаннын кандай куйлерш бмесщ? - Деп сурады Элекец Кэкшнен. - «Цайран елш», «Жетш торы» , «Кара жорга», «Ак толкын», «Ала байрак», «Булан ж т т » , «Дуние калды»,

/ М ? ы л а и х а м а н 7171 «Коржын какпай», «Майда жал», «Садак какпай», «Сары бура» , «Шаццы жорык» тагы баскалар. - Азамат! «Кара жорга» куйшен бастайьщ. Бул - бабацньщ жау туткынынан босап, ек! жыл кермеген елше келе жатцанда шыгарган куЙ1 гой, - дед1 Элекец. Куй кумб1рлей женелд1. Тагатеыз алып-ушкан куанышты кещл, тайпалган, ауыздыгын шайнаган жорганыц арынды журюшен бейнеленген сулу сурет, адам буын- буындарыныц жарасымды козгалыс кимылдарын, шат- шадыман кецшмен жасауга epiKci3 кенд1рердей. Керемет 6ip куйден соц 6ip куй тартылып, гажайып эуен, сырга толы сурет козден сыргып, алмагайып ерл1к, елдж, за- ман туралы киел1 баба Абылайхан туган казак халкыныц урпактарына тш катып тургандай онер куд1рет1. Элекец Кэюмге дэн риза болып, алгысын бшд1рд1. Телеугазы Кэюмнщ гажап осы дарынын, енерд! nip тутып, бабасыныц куйлерш аялап, ардактап, туган халкымен кауыштырып журген KicmiK болмысы кара шацыракка ие болуына кедерг1 болганын айта жаздап, тшш т)стей койды. Салт бойынша Kinii ул карашацырак иес1 болуга ти1с.Ендеше ол мэртебе Kэкlмдlкi, 6ipaK улкендер: - Кэюм ацылды, аса меЙ1р{мд{, оган дау жок. EipaK карашацыракда ие болуга лайыкты емес. Оны жын бутан, эн айтып, домбырасын niepiin, журе берсш. Карашацырак агаеы Эбшездж), - деп шешкен. Сартай балаларына кел- генде, кенже ул - Э б ш п етс - оныц мшез1 шадыр, бай- салды байыптылык жет1спейд{, - деп агасы Сергазыга токтаган. Сергазыныц уш улы бар. Улкен1 Аргынгазы - отау. Ортаншысы Телеугазы, кенжес! Болатказы. Салт бойынша карашацыракка иелж мэртебес1 Болатказыга ТИ1СТ1. B ip a K , KeniHHm нагашысы бетен, жау, алмагайып заманда киел1, касиетт) шацыракты ceHin тапсырсак, аруак риза болмас, карашацырак Heci Телеугазы болсын, - дейщ. Телеугазы буган куанган жок.

- Апыр-ау, бауырым жат болып к е т е т т болды-ау. Жок, мен белшбеймш. Мал-жанныц Heci Бене болсын, екеут1з шацыракка кос Tipey болайьщ деген байламга кел­ ген. Казакта «Эке гурганда сейлеген улдан без» - дейд1, айналып келгенде, бул - улкенд1 сыйлап, курметтеу. Осы зан терелер арасында катац сакталган. Сондыктан бул занды Телеугазы да буза алмады, бауырынан да бел ¡не алмады. Агалы-1нин екеу1н1ц арасынан кыл етпейпн тату- тэтт! сыйластыкпен ага-ÍHLnÍK мшдеттерш адал орындап, карашацыракты кулатпай пэниден озды. Элекец уш кун аунап-кунап, демалып, журерде агайын туыспен жеке-жеке коштасты. - Эзшханныц баласы, келе гой, - деп, ГулнэрД1 шакырып, 1910 жылы Лиза екеу! Омбы- да тускен суретш сыйлады. - Лиза сщипцщ, Алла жаз- са, керерсщ. Элекец Гулнэрдщ мандайынан тск еп , узак отырды. Не ойлады екен, арысымыз 1900 жьшы, экес1 1918 жылы, анасы жэне cyñiKTi жары Ольга бакилык бол- ды. Адам - адамга, адам жер б е т т е конак екен. Кайран жалган дуние! Э й теу1р, урпак , хальщ аман болса екен, тшек сол. Элекец ауылына барган сон, кеп узамай Кремльден туткындап, Москвага жетк131лсш деген буйрык келд1. ГПУ-дыц бастыгы коластында жумыс ютейтш Хасан де­ ген азаматгы буйрыцпен таныстырып: - Осы буйрыкты орьшдауды саган тапсыруды уйгардык, - дед]. Хасан шошып кетп: - Жолдас командир, буйрыгыцызды кайтып алыцыз, немесе табанда мен1 атып тастацыз, ризамын, - орындай алмаймын. Жай кезде ею айтцызбайтын, 6iprora момын Ж1г!тген мундай карсылык жау мшез кутпеген командир тац калды, - аткан жок. Eip хальщтыц ардакты аяулы- сын, кесемш туткындау, езше де оцай Tnin турган жок. BipaK буйрык орындалуы керек. Ертещнде тацнан ауыл

4f<bM<M<nwMw 7171 коршалды. Элекецн)н колына KiceH салып далага алып шыкканда, ауыл адамдары Teric жиналып калган екен. Эйелдер сыцсып, ер- лер унс13 кездершгн жасын сыгып, ал ба- лалар ауыздарын анкайтып не болып жатканын туежбей карап тур. Э л екен: - стар, жыламандар, бул - менщ 33-nii рет туткындалганым. Алла жар болып, аман- еау Kepicin келдж. Алла жазса тагы да аман-сау келермш. Жыламандар, - деп атка мшд1. Элекещц Орынбор турмееше экелш камаганда М1ржакып Дулатов та сонда екен. Кушактасып Kopicin, амандьщ саулык бшюкен соц М1ржакып: - Атып тастар ма екен? Кешеде кетш бара жаткан жазьщсыз Мэднд1 атып олт1рген каныпезерлер тайынбас, - деп, к а у тн бщщрд!. - Кудайдын жазганын корерм13, cap уайымга салын- ба. Орташаларды жау тап ретшде курту упнн алдымен б1здщ К031М13Д1 жою кажет болып тур. Шын мэншде, орта шаруалардыц мал-мулкш тар­ тып алуды зиялы кауымныц унш еш1руден бастаган ед1. Канды кыргынды кщ1рткен Лениннщ наукасыныц аскынуына Сталин мен Троцкийдщ билжке таласуы ее- беп болды. Ленин наукастыц азабын тартып киналганы

сонша, цылмыскер адамныц тозакка тускенде не бо- латынын жер бетшде керш, бшд1. Азап, киналудан кутылгысы келген Ленин Сталинге у бер деп жалынганы содан. Б1рак Сталин ол тш екп орындамады. Жаза- сын тартты. «Кегерш кектеме» деген каргыс аркалап, урпаксыз етт1. Орта шаруаларды тап ретшде жою де­ ген Лениннщ X I сьездеп нускауын Сталин 1928 жылы жеке шаруаларды колхозга куштеп енпзу аркылы ¡ске асырганы м э л т . «Жер - шаруаларга» деген 1917 жылгы уран «Опрпсгщ куйрыгы б1р тутам» екенш растаганы аньщ. Шаруалардан тартып алынган малдьщ жартысы- нан кеб1 мемлекетке етшзшгещиктен ашьщ белец алды. Халыктыц наразылыгы артып, жер-жерден кетерш1с канды цыргынмен жанышталган кас1ретт! кундер ед1. Ал, сол жылдары Цазакстанда барлыгы 372 карулы кактыгыс болган екен. 1931-32 жылдары 3,5 миллион казак аштыцтыц курбаны болганы ацикат. Жер шарын- да сол кезде болмаган сумдьщ - ашаршылыцта адамдар елген адамдардыц, б1ршщ етш б1р1 жеуге дейш барган азалы, каралы кундердщ т)р) куэгерлер) тш ш тютеп 1990 жылдарга дейш арамызда болганы жасырын емес. Казак халкы кырылып жатканда интернационалдык борышын етеп, кемек уйымдастырудыц орнына шет елге бидай са- тып карьщ болган Кецес укш етш щ интернационалдык туралы урандары да жел сез екен1 эйгип болды. Лениннщ тап жауларын жою уш1н аяусыз, ымыра- сыз курес1ндер деген нускауын «адал» орындаган жен- деттер казак халкыньщ жартысынан артыгын кырып салса да жауапка тартылмай келед1. Барлык шаруалар кулга тецест1. 100 миллиондаган адам 1928 жылдан 1955 жылга дейш тек тамагы ушш ецбекакысыз ауыр жумыс аткарып, киналып гумыр кешт1. Цан-каксаган бишара- лар канаушыныц мш детш 100 есе асыра орындап жаткан мемлекетпк билжке б1р ауыз сез айтса, басы кететшш бшетш журекке эм1р журмейд!. Сол уш ш билжке кулдык

/<быляЙА*аноб 7171 сананы орньщтыру керек болгандыктан алды-артын ой- лайтын еаналы адамдарды кез келген сьштаумен кезш жоюга ю рю кен -тт. Б1р орталыцтан жоепарлау одацтас реепубликалардыц керер кезге гана шын мэншде бос ал- даусырату екецщгш корсетп. М ыс алы, казак жер1 казак халкыныц кел1с1мшс!3 атом сынак алацына айналып, байлыгытасылыпжаттыгой.Осыныбуркемелеуге,кулдык сананы орныктыру кажет. Елд1 туншьщтыру б1ршнн ке- зекке шыккандыктан канды цыргынныц тузагына ец ал- дымен казак халцыныц кесем1 Элихан Нурмухамедулы Бокейхановты Ш1кпрд1. Элекец М осквага жеткишген соц Россия шекарасынан шыцпайтын шартпен кун корютж каражат алатын. Баспага аудармашы етш орналастырылган ед]. 1926 жылы кезекп демалысында ел -ж уртын еагынган Элекец Акмола облыеыныц шекарасына келгенде, 34- рет туткындалып, Москвадан ешкайда шыкпайтын етш, уй камауына алынды. 1927 жылы жумыстан босатылды. 1937 жылы казак зиялылары катарында атылды. Казак халцын болар апатган коргау уш ш жанталасып ем1р бойы азап шеккен Элихан Нурмухамедулын туган халцы да мэцп умытпак емес. Жаксыныц аты, галымныц хаты ошпесш. Сонда гана кулдьщ санадан арыламыз.

ецраеч\"оа барасын

«Шыцжац Уйгыр автономиясы олкесшщ Жазу- шылар одагы етк п етш 6ipiHiui съезш е Казакстаннан делегация келш катысады екен» деген хабар журтты елец етк13Д1. Эрине, келетшдер жазушылар болаты- ны кумэнс!3. « К т д е р екен?» деген сурак кекейде уялап, сананы сансыраткан. 1945 жылы улт азаттык кетершю жещске жетш, ежелп Жоцгарияда Шыгыс Турк1стан мемлекет! курылганынан бастап мектептер- де окушылар Цазакстанда шыгарылган окулыктармен окыгандыктан, казак акын-жазушыларыныц гана емес, орыс классиктерш щ де шыгармалары 6i3re таныс бола- тын. Сол окульщтарга енген кейбф ураншыл елецдерге сен1п, адасканымыз да eiipiK емес. Мысалы: - Сары HeMic сарсакал, Кебеже карын кер тапал, - деген такпакты жаттап алып, шулап айтып журдж. Б13ДЩ санам ы зда н ем ю тщ барлыгы кебеж е карын тайпак-кортык, оцдер1 де, сакалы да сап-сары бо- лып елестейпн. Ал, устаздарымыздыц шама-шаркы да ала-кула, керемет бш ш дш ер! де, б1л1мс1здер1 де бар. Бастауыш сыныпта мен тертшпп сыныпты гана 6iTipreH Алдоцгар деген жас ж М ттен , ал, жетшнн сы ны пта 63iMi36eH 6ipre окып ж урген, катарластары жынды деп келемеждейтш Армия деген баладан казак Т1Л1 мен эдебиет1 пэндерш ен дэр!с алдым. Ец басты шарт - кедейдщ баласы болуы керек. EiTTi. Соны мен курбылары кезге м м ейтш Армия 6ip куннщ пшнде курметплер катарына косылып, доп куалап, асьщ ойнауга шекес!нен карайтын болды. Ата-ана устазды шын кец1лмен сыйласа, бала улг) алмай кайда бармак. Устазды nip санамаган балага бш1м конган емес. А га урпактыц устазга деген адал, ак ниет] *5Ж64№*+

уакыт еткен сайын суйыла б е р ге т урпактардын азып- тозуына экелетш ш элем тарихы растап келед1. 1950 жылы аудан орталыгы - Дербшжш каласында орта мектепте окып журген кез1м. Т ер т деген еанды бшд1рет1н дербш еез1 малдыц жаеын бшд1рш, денен, денежш магынаеында тш 1М13де кун! б уп н ге деЙ1н сакталып келед1. Жын-там ерте заманда бул жерде терт там, ягни терт уй болгандыктан Дербш ж ш аталган. Цала Алакелге куятын Емш езеншщ бойында, Тарбагатай тауыньщ кунгейшде орналаскан. Шыгыеында отыз шакырымдай кашьщтьщта жоцгардыц 6ip замандагы астанаеы бул кунде дшдарлардыц будда дшш окитын мекенше айналган. О ц туеп п ете керкем. Жемю-жидеп тегшген Эркашар тауы. Жалпы, еуы мол, шеб! ш уйпн керш жер. М ектептен кайтып келе жатыр ед1м. Кеш енщ как ортаеына жиналып калган адамдарга назарым тует1 де, сездерше кулак турдш. Ортада жупыны кишген, жудеу бетшщ каны кашкан жае келшшек сейлеп тур: - .. лздеу еалганыма 6ip ай болды. Аудандык сакшы мекемесше м элтдед.м . Керген-бшгендерщ бар ма? Шетк1 адамнан «Неи1 ¡здеп жур?» - деп сурадым. - К уйеуш , - дед1 ол. Тац калдым. М ал жогалып, ¡здеу еалатын. А л, адамныц жогалып, ¡здеу еалганын 6ipiHmi рет естш турмын. Мулдем тоеын. Акылга еимайды. - Ж убайыцыз кайда жумые ¡етеуш! ед1? - Ти1рменш1 орыска жалданган. УЙ1М13 сол ти1рмен касында. - Эзенд1 карадыныздар ма? C yra Tycin жазым болган шыгар?. - М уз баскан езенге калай Tycin кетпек? - Тшрменпн орыстыц Typi кандай? - Сары. - Сакалы? +^Й65Й№ +

^ б ь м я й м н я я 7171 - Сары. - Бойы? - Аласа бойлы. - Карны? - Улкен. - Э н да ол - орыс емес, немю. Ендеше, сол елт1рд1. - Тэйт 3pi! О сек айту - Kici елт1ргенмен б1рдей кунэ. Кунэга батпа. - Eipimiii, Е ктш 1 дуниежузмш согысты немютер бастады емес пе? Олардыц бэр! тапал. «Койды шартык, елд! кортыц булд1ред1», - деген мен емес. - К унэга батпандар, Tipi шыгар, жунжун irnin кангып журген аз ба, «жаман сез - ауыз садакасы». Не керек, 63Í де, сакалы да сары кебеже карын, кертапал ги)рменш1ден мэн-жайды уккан тергеуннлер жогалган казактыц уй)не барады. Ею белмел1жер уйдщ ас irneTÍH, 3pi уйыктайтын Topri 6enMeciHe Kipin барса, кабырганьщ ыс баскан бетшде ак жолак кылып кырган пышактыц 4здер1нщ арасынан тольщ кырылмаган каракошкыл канныц Í3Í сакталып калыпты. - Бул не кылган кан? - дейд! Tepreymi. - Сатып алган е тш д 4¡ле салып едш , каны кабырганы булran кетп. - 1лген шеген кайсы? Í3ÍH керсетни. Эйел кумшжш корсете алмайды. Бейкунэ топлген кан кайдан ж 4берсш. Ш атасып тур. К о щ л д е ст е н ынтымактасып, куйеуш олт1рген кылмысы ашыл- ды. Мамыр айында ашьщ сот болды. Барлык мектеп окушылары сапка турып, шеру тартып Т131Л1Н, клубтыц шыгыс жагындагы кец алацга барып шаны шыккан жер- ге отыра кетпк. Жалын аткан куннщ кызуы тeбeмiздeн OTin, миы- мызды кайнатып жаткандай aya ортенш тур. Ал, бпдщ м!ндет1м!з - тыпыр етпей отыру, сез тындау. Myгaлiмдep

СИК4/7М/7ЖЬ/ДД4/' де, мылтьщты адамдар да кездерш б1зден айырмай бакылауда. Б1здщ арт жагымызда, оц мен солымызда - кужынаган халык. Аланньщ солтуст1гшде - тактайдан, жерден биж жасалган тебес1 жабык сахна. Келенкел!, онда стол, орындыкка жайгаскан - судьялар мен эскерилер, куйеуш елт1рген эйел мен онын ашынасы - капитан Улыкбек жэне ешкандай атагы жок, сол капитанга багынышты катардагы эскер у ш е у т аяк-колы к]сендеул1 куйшде дэл сакнаныц алдына экелш, шакырайган кунге карсы каратып тургызды да, олардын жасаган кылмыстарын кушейтк1ш аркылы калын журтка баяндай жонелд1. Ка­ питан Улыкбек каеына ез1не багынышты б1р эскерд1 ерт!п, кецы десш е тун жамылып барган. Алдын ала жасалган жоспарга сай, эйелдщ куйеу1мен жанжал- дасып, елт1рген сон, ел1 денен1 капка салып, гарнизон алацындагы есю кудыкка тастаган. Ертемен жауын- герлерге алацды тазалатып, кокыстарды сол кудыкка текк1зш, кудыктьщ бетш тепстеп тастаган. Бойын би- леген кауштен арылганмен, - кылмыс ашылды. Капи­ тан Улы кбек ел1м жазасына, оныц ашынасы, ек1 кабат болгандыктан, жазасын ем1р бойы турмеде етк1зуге, ал буйрыкты орындаган эскер кылмысты жасыргандыгы ушш уш жыл жазасын турмеде етеуге ук1м шыгарылды. Урейлене тыцдадык. Ук!мд1 орындау ушш алацныц батысындагы сары топырактан согылган еск! корганга карай Ульщбект! суйрей женелгенде, с и т д е й тынган халык б!рш-б1р1 ки- мелей, соцынан лап койды. Олардыц кез алдында укш орындалды. Мылтык устаган терт-бес эскер де, оларга буйрык берш турган командир де казак екенш керш, укш казак ты ш де айтылганын еетщ1к. - Ек1 арысымыздыц тубш е жеткен каншык аты- луы керек ед1! - деген дауыс сацк етп . Ел гулеп кетп.

/4 < 5 ь л ам .м м о я 7! 71 Агайынды екпеге киса да, елш ге кимайтын, бейб1т eMipre куштар, меЙ1р1мд1 казактар естерш ен танып калды. Олар алацга топырлап кайта оралды да: - Салдакы атылсын! - Кор болган арыстарым-ай! - деген сездер ж уй кет босатты. Мектептен кайтар жолда капитан Улыкбекп б)рнеше рет кергенш бар. Орта бойлы, кап-кара шашы буйралау, аккуба енд1 cepi ж 1пт ед1. Бертшде онымен эскерде 6ïpre болган, корпим Сэден Оспановтан Улыкбектщ Жаркентте туганын, б1реудщ жан дегенде жалгыз улы екенш бшд1м. Туган жер1 - Жэркенттен шалгай. Туган- туыстары жок. Bip кездеп жоцгардьщ астанасына жакын Дорбшж1н каласында опат болды. Ел-журты ест1Д1 ме екен? Цалыц найман «арысым!» - деп кущренш жатыр. Баскага елш тшегенше, озше ом!р тш есе, мундай лац болмае ед1. Сэден Оспанов: - Мен албанмын. Ульщбек суан, жат жерде туыс болып журупи ед1к. Ш айтанньщ азгыруына epin азгын болды. «Улым» - деп, «кашан келер» - деп, сагынып жолга телм1рген ата-анасын аяйсьщ! «Зорльщтыц Ty6ï - корльщ» деген осы. Адам - адамга конак, адам жер бетше конак екенш, карыс жерде каза барын ескермейтш, «малым - жанымньщ, жаным - арымныц садагасы» дейтш намысы жок пенде ом1рде жи1 кателесед! екен. А л, ол кателнеп тузеуге кыска гумыр жеткен емес. «Адалдыц аты арып, тоны тозбайды», - деп айткан казак неткен дана. ЦаИарына мшген хальщ алацнан кетпей урандап турып алды. Кун ецкейш, ыстьщтыц бет1 кайткан. - Ол - жузщара каншьщты оз:м1з-ак олт1реЙ1к! - деген ащы дауыс шьщты. Оны костаган дауыстар эр тустан еетшш, удеп кетп де, бурканган коппплж топыр-

лап ж упре женелд]. Олар калалык турмеге бет алган екен. Булар кайда бармак, не ¡етемек деген оймен кепке шескен е д т . Турменщ тем!р кара какпаеын кулатып ytiripinri. Келденец койылган машина уетш де аудан басшыларыныц 6ipi - Телмухаммед: - Алацга барыцыздар. Цылмыскерд! еонда апара- мыз, - дед1. Kepi серпшген топ алацда демдер1н ш ш е тартып, у н с13 узак кутт1. К ун батып, карацгы туст!. Б1рден, екщен аланды таетап кетш жатыр. Акыры ic ii ертецге калдырып, ашулы топ тарады. Keйiннeн еетщж, сол дурбелецге катыскандар Teric туткындалып, жазала- ныпты. «Жаманнан - кееапат» деген осы шыгар. «Кашан тергеуге алар екен?» - деп, дурбелецге катыскан балалар урейленш ж урдж. EipaK 613Д1 баласынган шыгар немесе тустеп бшмейд1 ме екен. Эйтеу1р, аман кутылдык. Клубтагы Ленин, Сталин жэне Шыгые Турк1стан укшет1 бастыгы Ахметжан Касмидыц коз уйренген суреттер1 алынып, олардыц орнына мулдем бейтаныс сурет 1Л1нд Ац-тацбыз, кейшнен бш еек - Маудыц портрет1. M ay деген - Малдыбек жуде-жолды деген казак екен дейд1 бы гш тер. 1ле-шала киянатшылдарга карсы курес ашылды. Юм усталып, кш атылганын бш м ейм т. Жангазы деген адам усталып, каланыц дэл ортасында емес, каладан сыртка алып шыгып аткан екен. Кулап Tycin, - орнынан атып турган екшш1, ymiHmi ретте де: - Экелерщнщ куны бар ма?! - деп айгайлапты. Бурынгы Мэнжур у к т е т ! тусында уш рет кылышпен шапканда, не уш рет садакпен атканда елмеген кылмыекерд] бо- еатып коя беретш зац болган. Жангазы маркум сол зац бойынша кутылдым-ау деп ойласа керек. Есю рген зац кэдеге кайдан жарасын. Тертш пп рет уш -терт мылтьщ косарлана атылып, алып денен! турмастай етш сулаткан. Жангазы акын Кецесжан Шалкаровтыц ау­ ылы жактан болгандыктан, одан маркум туралы сурап

/1был<змх<2моб 7171 едш , - ол тайсактап жауап беруден кашкалактаган соц, казбалаганым жок. Керосин сататын Ж 1пттщ туткындалганы куцкш создщ тиепн агытты. Оныц ке­ росин куйганда толтырмай куятыны аньщталган. Сон- да 100 литрден б!р литр калып отырса, есептей берщ и, оньщ акшасына сан жетпейд1 екен. Киянаттыц улкен, К1Ш1С1 жок. Тупк1 атасы - кылмыс. Ендеше, аяусыз жа- залануы тию. Кезек естко р л ар га карсы куреске бершд1. Эсш кор деген1М13 - белгш1 м е р з т г е карызга акша берш, межел1 уакыт жеткенде есиишен кайтарып алатын адам. Ал, казакта есш кор жок. Урыныц езшен малыньщ сшекейш алганына риза. Абылай ханньщ Эдш деген баласыныц жылкысынан б1р уры т у бие урлап, сойып алады. «Аш - тан акыл сурама» дейд! хальщ... Урыныц карны тойган сон Алла есш е тусш , аруак тусш е юре беред1. Не ¡ст е р т бшмей дал болып журген кезшде, Эдш султан корни ауылга тустенуге урыньщ ауылыньщ устш ен етед1 де­ ген хабар жетед1. Э дш султанныц кайтар кезш кутш ет астырып койган уры, келе жаткан султанныц алдынан б1р табак ет кетерш шыгады да, сэлемдескен соц: - Таксыр, дэм ауыз ти)щз, - деп отшген. - Ниетще рахмет, карагым! - дейд1 султан. - Мен далада дэм татпаушы едш. - Терем! Бул - адал малыцыздыц ет[ ед1, езщ пге буйырып тур. Муны ест1ген Эдш аттан тусш , аппак карга жайылган дастаркан басына келш, майы бес ел! казыдан ауыз тиген соц: - Канша балац бар? - деп сурайды. - Тертеу. - Балаларыцныц санынан жылкыцныц саны асканда, б1р бас экелш жылкыма косарсыц, - деп атта- нып кеткен екен. Казактар - бермесе, алмайтын жомарт хальщ.

(ТЯ4/7М7ЖМ.*ДЬ*/' Сондьщтан есш к ор деп туткындалган еш юм болган жоц. Кысца царай шолак етек кок шапанды, кок калпакты, ар- наулы курста окып дайындалган кадрлар каптап кетт]. Олар эр уйдщ мал-жанын Т131мдеп, жерлер1н елшеп, уйлерш щ аеты -устш карап, тап-тапка Ж1ктед1 де жиын- дар етюзш, жер нее! - помещиктер, байшаруалар, орта- шалар, кедейлер ю м екен1н аньщтап, дуниеге болашак келер урпактарына дейш ешпейтш танба басты. Поме- щиктер мен байшаруалар камалып, атылганы атылып, тф] калгандары турмеге тогытылып жатты. Жер\" иес1 - помещиктер ею гурл1 аталды. Жерден баска т у п жок болса - б1р ат, б1р сиыры бар тулдыр кедейлерше жалацаш помещик деген ат бершш, олар да жазаланып, жер1 тартып алынды. Калайда жерд] алуды коздеген ой, жаркын болашакка деген ееншмен шебер буркемеленш, орындалып жатты. Капиталистерд] 1здеп табу мумкш емес. Зауыт, фа­ брика, енд]р]е орындары жок болатын. Демек, пролета- риатты да таба алмады. Жалданып жумыс ¡стейттдердщ малы бар. Олар айына б1р кой, б1р серкеш алганныц сыртында тамагы, КИ1М1 жалдаган адамныц мойнында. Тамакты карны сыздаганша баймен б1рге отырып шип- жеуге ернсп. Казактыц дастарханы белшбеген, ойткен1 бэр1 - туыс. Кез келген казак сураса келе карын беле болып шыгатыны мэлш. «Тамак байдан, елш кудайдан» деп журе беред]. «Ершшек болма, мал тап», - деп, Абай атамыз ку дуниеден зарлап е тп . Казак упнн камсыз, кайгысыз ем1р Кымбат. Бай болып кайтем13, байльщ - б1р жуттык», - дейтш казактар кедейсщ дегенге куанбаеа, ренж1ген жок. Б!рак кедей болуларыц помещик, байлар - уетем таптыц кес1ршен», - деген уптке сенген емес. Э й тк ет байлар, султандар - ез туыстары.

.4бмлайхамо<? 7171 «Досын келш досына жамандайды, ш!рк1нде ес болса-шы сезед деген» - Абай атамыздыц осы елещн кадрлар окымаган. Мансап деген жолдасымыз: Апам марксизм, ленинизмд! тус1нбейд!, - деп, ренж1ген1 бар. Шынында, Мансаптыц хат танымай- тын анасын гана емес, жалпы казакты Маркс, Ленин тусш беген. Оларга Караганда Гитлер мьщты екен. Гитлер тергеушшерше айтыпты-мыс: - Оры с туткынды терт сагат, украинды ек1 сагат кинап, шындыгын айткызьщдар да, атып тастандар! - Кдзактарды кайтем13? - деп сурайды ацтарылган жендеттер1. - Оларды тшдеспей-ак атып тастацдар! Жендеттерннн тусш бегенш байкаган Гитлер: -О л арм ен сейлессендер, туыскан болып шыга келед1. Одан кейш кайг!п атасыцдар?! Орыстарга симаган оры- старды, нем!стерд!, тур!ктерд1, шешендерд1, корейлерд1, кытайларды, еврейлерд1 жэне баскаларды туысым деп, уйлершщ тер п белмесш берш, тамактарын ауыздары- на тосып, ездер! аш-жалацаш д1рдецдеп жургендерше мэз. Б1зге олардьщ туы сты гы емес, жер!, байлыгы керек. Гитлердщ сез1Н1ц жаны бар. Цазактар - жер! мен жес1рш елюпей бер!спейтш касиетп кундылыкка ие хальщ. Жер - тарих. Тарих - хальщтыц анасы, Жер - Ана. Анадан касиетп, анадан аяулы ештеце элемде жок. «Алдыца кел- се атацныц кунын кеш», - дейтш даркан казактардьщ уш миллионы ел амаи, журт тыныш 20-шы. 31-32-жылдары Кецес ую иетшщ тжелей улттык саясатыныц юнэсшен жазьщсыз аштан кырылган. 37-жылгы репрессия кезшде казактьщ каймактары - акыл-ой, бынм иелер!н атып, асып, ит жеккенге айдап, тшт! жан саугалап шет елге кеткендерш де 1зшен калмай ¡здеп тауып, кездер!н курткан. Сол канды кол кылмыстарын сикырлы сезбен буркемелеуге шеберлердщ кел-кес!р, туб! шик! уэдес!не

алданган бейуэз, даркан халыцтыц кек кумай, кеш)ре салуыныц езепнде ата-баба аманаты - урпакты сактап, тутнпн тузу шыгару унпн ата-мекенд1 коргау жаткан ед1. Гитлердщ казанка гана емес, адамзатка тенген та- жал екенш аскан сезшталдыкпен ацгарган казактар, сепздеп баладан сексендеп шалга дейш, ер, эйел демей колдарына кару алый, теп е атка мшген] айдай элемге аян. Е лш деген адам гана ерлж жаеай алмак. Содан бо- лар, батыр атанып омырауына жулдыз таккандар саны бойынша, хальщ санына шакканда да казактар б1р1нш) орында тур. Шыгыс хальщтарынан батыр атагын алган - тек казак кыздары. Улы Отан согысында атылган он октыц тогызын Цазакстан берген! шындьщ. Гитлердщ еа- зайын тарткызыи, Рейхстахка ту Т1ккен Кошкарбаев - казак. Казакка адамзат алгыс айтуга парыз. Казактар аштан кырылып, атылыи, уш миллион адамынан айрылмаганда, адамзат иг1Л1пне будан да зор улес косар eд^ деп ею несщ . 1916 жылдары казакгыц саны алты миллионный успн де болса, - одан кей1нп жылдарда ошпесе, оскен жок. 1944 жылы ек1 миллионга да жетпей седщреи калганы, Сталиннщ бетше инрке^ болатындыктан 1927 жьшы дуниеге келген казактар эскер катарына шакырылмасын деген буйрык шыгаруга мэжбур болды. Оньщ устше шет елге босып кеткен казактардьщ кецес одагыныц азаматтыгын алып, ез ата-мекенше кайта оралуына руксат етшетшш 1946 жьшы мэлшдеген. Сталин казак халкыныц алдындагы кылмысын жуып-шайгысы келш ме? Элде Казак батырларыныц ерлжтер), казакгыц даркандыгы, бауырмалдыгы оныц адамдык сезш ш оятты ма? Алдагы уакытта казак жер1нде ететш атом, химиялык, биологиялык сынактардыц курбандарын ал- Дап шакырып отыр ма? С огы ста кираган курылыстарды Ч! Ж-

у4былямханоя 717! калпына келт1руге теп н енбек куш1 кажет болгандыктан ба? Юм бшсш, «Эйтеу1р, оган бастарын катырмай-ак, 1946 жылы кецес одагыньщ азаматы деген коржынга са- лып, атка бектер1п алып келген телкужатты таратканда, оны куана алып, ата-мекенше оралу ум1Т1 жанган бейбактар ез уйш ен epiKCi3 куылган корлыкты, азалы жылдар KacipeTiH умытып (Keniipin), «Kici елшде султан болганша, ез елщде ултан бол», - дестт Шыцгысхан бабасыныц: - KympeTi кушт1 жаратушы тэщ рдщ меЙ1р-шапагат ш експ. Жер 6eTÍH касиетп, касиетс13 деп бел1п-жармай, алаламай, б1рдей жаратканы акикат. Дегенмен, эр адам уш ш ата-бабасыныц кан, тер! сщген, рухы бар ата- мекен! каси етп саналуы ТИ1С, - деген кастерл1 сез! кеюрегшен кетпеген ер- журек, даркан казактар тагы да тектшжтерш керсетп. Жер реформасы адамдардьщ кай елдщ азама­ ты екенш ескерш, елемей-ак кандай тапка жататы- нын аньщтап, нактылаган соц, найманнын 6ip бутагы М эметек - Цошкарбайдьщ уюртайы (мьщбасы - бо- лыс) Тангьгг бастаган сексен адамды байлап-матап, ау- дан орталыгына экелш ашык сот жасады. Ei3, окушылар, сол эдетгегщей iÍ3min барып, демш1зд1 шыгармай кунге какталып отырдык. Тацгыт мыцбасы - ел камкоры, атак- абыройы зор, беделд! адам. Ак, кызыл дунген, куйыршык (партизан) согыстарында ел1н шашау шыгармай мал- жанын коргап, аман-сау сактап калган тапкырлыгын ацыз ететш. Орта бойлы, уст!ндег) шапаны колкылдап турганына карап, арык жузш керсетпей тумагын баса киген!н керш, унжыргасы тускенш ацгарып, наукас шыгар деп топшыладык. Оган тагылган - «сутке ет nicipTin жеген» деген айыпты естшенде, сескен1п калдым. Отын тапшы жайлауда ¡рк1ттен курт кайнатып, казан бос болмагандыктан эр! отынды унемдеу кажеттшишен ^ 74Ж^-

кайнап жаткан куртка тогытып сур! етп коса кайнатушы едш. Апыр-ау, кылмыс екен-ау! У кш еттщ кулагына уй мацындагы кокыр-сокырды т1М1скыеп журетш буралкы ит сиякты «тайныйлар» ^жансыз, тьщшы деген созд! буркеп, ел орысш а «тайный» деп атаЙ1Ын) жетк1збесе екен деген тш екп ш тей кайталаганым шын. Тацгыт баетаган б1р топ адамды ж ук машинасына тиеп, каланыц сыртына ату упнн ала жонелгенде, зэрем1з ушкан бЬдер сейлеуге шамамыз келмей, кезбен унсп узатып шыгарып салдык. Карт адам Тацгыт у к 1ртай машинага лактырганда-ак жантэсш!м болган екен. Бэр1б!р ел1 д е н е т суйеп койып атканын естш , бшдш. Б пбен б1рге окитын кенже улы Цамиткан окуды тастап, б езт кетп. Уакыт ете келе жер-жердеп елдщ зэресш ушырган ату, камау саябырсыды. Жерд! мемлекет алып, байлыкты иеленген помещикке айналганмен, сол байльщтыц иесшщ элеуметт1к жагдайы тузелген жок. Зейнетакы, босанган эйелге, коп балалы жануяга, жет!мдерге, ауру- сыркауга кемек, жумыепен камту, баспана беру дегеннщ не екенш е с т т - б 1лген ш 13 жок. УЙ1 жоктар жерден я жардан жертеле казып, устш к тзб ен жаба- ды да кыетап шыгады. Букш ауданда б[р, ек1 дэр1гер, - калада туратындыктан, кермейс!з. 1946 жылы кектемде ел сузек ауруымен ауырып, кейб!р уйлерде б1р де б1р Т!р1 жан калмаган окигалар кездеет1. Э й теую , оку тегш , эркш туган-туыекандарымен б)рге малдыц ес1М1, епннщ шыгымы аркасында б1р)не б 1р1 еуйеу болып, Т1рл1к ет- кен халык. Б)здщ уйге орта шаруа деген тацба басылды. Ж ерш п болмаганмен, кырыктай койымыз, он шакты )р! карамыз бар болатын. Олардыц ет1, с у п - тамак, тер)С1, жун1 - КИ1М, КИ13, оюлы сырмак. Б1р-ек1 телш сатеак - шай, туз. Азын-аулак егш!М!Здщ он!М1 - нан,

уЗбыламхяной 7'71 талкан, артылганы - жем. Кебш де жумыста - Калиакбар аганын немере Ш1С1 Боскынбай Тастаганулы М укыш ев екеум13. Епнд1 еракпен орып, кырманда 1стегенд1ктен жыл сайын oкy^a б)р ай кеш1пп барамын. Кектемде еп н егу керек, б1р ай ерте кетемш. Жаздык демалыста мал соцында журесщ. Кунде кешке цойды цосацтап саугызу уш ш куалап устайсыц, оны агыткан соц козыны куалап, ж упрш журш когендейсщ, тыным жок. Соныц нэтижесшде желаяк жуйрж болдым. Кейшнен менщ жуг!ргсн1мд1 кергендер: - Бул - арнайы дайындьщтан еткен эскери адам, атагы кем дегенде «майор» шыгар, - деп, тон ппшпт1. Менщ жаттьщтырушыларым кой мен жылкы болганын кайдан бш сш . Дегенмен сол тынымсыз ецбек менщ денсаулы гы м ды т у з е г е т аньщ. Э й т п е се , б 1р ж асым- нан бес жасыма дейшг! сэбн шагымды согыс жыл­ дары нагыз тозакка айналган турмеде, ата-анасыз отк!згенд1ктен ауру-сыркаудан коз ашпайтын элжуаз бала болдым. Экем Телеугазы Сергазыулы Абылайхановты мен кыркымнан шыгар 1938 жылы кацтарда Ш ыц Шы Цай ук1мет1 туткындап, Ур1мж1 каласына Алтайдан алып кеткен екен. Сол жылдары Урш ж щ е студент болган Ш экерш Кудайбергеновтщ жиен1 Кожагапан ага 1963 жылы маган сыбырлап: - Экец уш кун кннаган сурак устш де тш1н тартпай шейгг болды, - дед1. Э кем нщ елге княнаты жок, кер1сш ш е, колынан кел­ ген жаксылыгын елден аямаган, урлык, 0Т1р1кке жаны кас, абырой-атагы бар, сыйлы адам болганын бшемш жэне 1штей мактан е т е т ш т де рас. Мен уш ш экем - ке- ремет аяулы тулга. Барлык жепмдерге тэн аскак сез)м менде де бар, эксмд) ардактап, сагынып гумыр к еш тт. Э р к 1мнщ ез экес! озше кымбат.

('М ^ /М У Ж Ь /Л Д ^ Л Жазьщсыз, бейкунэ тутцындалганы цалай? «Не уппн?» - деп сурауга цорцасыц. Тшщд1 т1степ, аузыцды кулыптап журетш заман. Байцамай айтылган б1р ауыз сез талай адамныц гагдырын ш еш ш , ем1рш е к с1ткен ш щ куэс1 едш. «Баска пэле - тш ден», - дейд1 улкендер. Анам Элиманыц туган СЩЛ1С1 Уэси ла тэтем (1912 жылы туган) сонау кус канаты талар алые Алтайдан те- телес апайым Нурсэуле екеум!зд! колына алу упнн ¡здеп келед1. Б^рак, 613 кылмыстылар т т м ш д е болгандьщтан б1рден босаты п бере коймаган. Кайта езш тексер^п, тергеп, жылга жуык ен!рет1п, жылатып, акыры 1943 жылы кузде зорга дегенде 613Д1 турмеден алып шыгып, Алтайдагы Жеменей калаеындагы уЙ!не келген екен. Мектепке окуга бардым. Уэсила тэтем оцашада: - К1МНЩ баласыеыц? - деп еураган адамга «Калиакбардыц баласымын» деп айт деп, кайта-кайта пысьщтап тапсырды. Б]рак оны орындай алмадым. Кеш еде кезжкен адамдар ежелп таныеындай ар- найы токтап, кейб1р1 аттарынан туеш , мандайымнан суйш: - К1мнщ баласысыц? - деп сурайды. Сонша айналып-толганган улкен К1сшерге риза кецш деп мен Калиакбар деген е сш д е п «Р» эрпш е Т1Л1М келмейтшше кыеылып: - Телеугазыныц, - деймш. М енщ жауабымды естш толкыган олар кездер1 жа- саурап, кейб)р1 кемсецдеп, кайталай бауырына басып, у н сп кушактап суйетш ед1. Сол б1р аеыл жандардыц экеме деген курмет, штипаты, сагынышы каныма сщш, ж урепм е м эцп уялап калды. «Экец елее елеш, - экецд1 керген ел м ест» деген сез содан шыгар. Экеме деген курмет, сагыныш, барльщ жетшдерге тэн мактаныш сез1мдер!мд! сурапыл жылдар епнре алган жок. Сол

/?бьм<2мхамоб 7171 б1р асцан суйю пенш ы ж , курметпен атына, рухына К1р келпрмеуге умтылып, гумыр кешш келемш. НЭС1ЛШ1Л таптык саясатты, халыкка карсы жан турш1герл1к цылмыстарды к е з т е н керш, басынан етю зген У эсила тэтем 613Д1 канды шецгелге кайта ш ш ш кете ме деген каушпен аман сактап калуды адамдьщ борышым деп бшш, Телеугазы жэне анам туралы сез козгаудан кашып, жасырын сыр гып сактайды екен. Кейш п кезде, есейген шагымда кез керген карттардыц айтуы мен жазба деректерден анам Элима, оньщ тетелес, емшектес СЩЛ1С1 У эси ла гэтем - атакты Омарбек Оспановтыц кыздары екенш, Омарбек - хэк м Абайдыц, кемецгер Элихан Бекейхановтыц сыйлас досы болганын бшдш. Ал, экем Телеугазы болса, Абылай ханныц Зура ханымнан суйген Арьщтан (шын аты Досэл1) тараган тертшш1 буын урпагы, кара шанырак иес1 екен. Омбы, Петроград калаларында окып, бш ш алган. Абырой, атагы зор. Парасатты, сыйлы, колы ашык жомарт адам болыпты. Калыцмалын толык бере алмагандьщтан калыцдыгымен косыла алмай журген талайларга малын берш, уйленд1рген. 31-32 жылдары аштьщтан шубырып аргы бетке еткен елге Элен уац, Шарыпхан Абак керейдщ ип жаксыларымен изе косып, Абак елшщ пана болуын уйымдастырудагы ецбеп, Алтай мен кецес уюметш1ц арасында сауда катынасын жолга койып, жастарды Цазакстанга, Ур1мж1ге окуга аттандырганы, Ур{мж1де курылган казак, мацгул, кыргыз мэдени орталыгына кино аппаратын сыйга тартканы, бул сол кезде баска мэдени ортальщта жок, букш каладагы жар дегенде жалгыз, туцгьнп кино коятын кымбат дуние болганы, Жеменей каласында меш1т салганы жыр болып айтыла- тын. 1922 жылы X X гасырдагы Казаке ган улт-азаттык козгалысыньщ кесем!, Алашорда ук!метш1ц терагасы

СММ//А/ЛЖА/ДЙ4/' Элихан Нурмухамедулы Бекейхановты туткындап, алып кеткенше наразы болган ел-журттыц тш еп бой- ынша Элекецд1 туткыннан босатуды талап етш, кенес eKÍMeTÍH¡n басшыларымен кездесуге курамында Кекбай акын бар, 6ip топ ел адамын бастап, 1923 жылы М оеквага сапар шеккен екен. Алашорда ую метш щ белсенд1 Mynieei api Элекецнщ тунгыш кызы Гулнарды m ici Болатказыга айттырып, келш гып тусфген жакындыгы ез алдына, ел1н суйтен ерд1 жактаган ел намысы Телеугазыны бей- жай калдырмаган. А лты ай жатып, сан ecÍKTi тоздырган арыз-шагым, ЭлекенД1босатып, елге алып кайтуга жара- маеа да, Россияныц жер аумагынан шыкпайтын шартпен жумыска орналасып, Москвада жур!п-туруга еркшдж алуына ыкпал етшт1. Сол ею ортада Лениннщ казасы, ук ш ет басшыларыныц ауысуы, нэтижес13 сезбуйда жауаптардан кейш М осквада одан api турудыц бос сергелден екенше ел адамдарыныц кездер1 жетш, «Есщ барда елщд1 тап» деген токтамга келген. Коеемшен айырылган Алашорда уюмет) мен оны колдаушылар серкеешен айрылган кой сиякты уйлыгып турганда, жалган уэдеге алданган аккоцш оларды, атканын атып, калганын турмеге гогытып жатты. Солардыц катарында Толеугазы да туткындалып, Карлагка Ж1бершген бола- тын. Орта шаруалар тап ретшде жойылып, барльщ халык кулга тецеет1ршген колхоз курылганда, оган конбегендер де атылып, сотталып, ел ойрандалып жаткан кезде жылкыга жукпалы, api тез тарайтын «манка» деген шдет пайда болган-ды. Мацкамен ауырган жылкыны ешкш емдей алмаган екен. Ерте заманнан 6epi онымен ауырган жылкыны атып, ел1пн ортеп, жерге кемуден баска шара болмапты. BipaK, Толеугазы еол ауру жылкыларды шеппен емдеп, сауыктыргандыктан ecTiieH адам разы болып, алгыска беленген. Сауыккан жылкыньщ ¡шшде бастыктыц жуйрж, аса сымбатты аргымагы да бар екен.

/1бм ляА хам ой 717! Сол ецбепне суйшген лагерь бастыгы адам турман жануарга жанашыр, кез1 ашьщ, KOKiperi ояу, бЫ м д! жан- ды туган халкына ецбек еткен1 уш ш тозацта устаудын эдш етсп екенше KOii жеткен соц оцаша шакырып: - Телеугазы , бул жерде Tipi калуыц ек1талай. Eлдi аштык отап жатыр. Жаксылыкка - жацсылык. Кашып KeiyiHe жагдай жасайын, жаныцды сакта, - деп, босатып Ж1берген. Кезге кершбей Саржалдагы ауылына келсе, журты жатыр. Элде бipeyлep еткен жылгы калган суйекп кайнатып, талшык етш жур. Баспалап, экес! Сергазыныц iHici Эбшпей1здщ корасы онша алые емес ед1, соган бар­ са, олар - орнында, жалгыз уй отыр екен. Коп таные, тустастарды Алатау, EciKTire, Ташкент, Шымкентке жер аударган. Кейб1р1 турмеде каза тапкан, малдьщ бэрш сыпы- рып алып, аштыктан кыра бастаган, осы зорльщ, корлыкка кенбегендер бас косып, кетерипс жасаган екен, - кырып салыпты, Tipi калгандары жан-жакка бытырап кашып, тоз- тоз болыпты. Шэкер4м кажыны атып елпрген. Телеугазы Кабыжан, Ыгайхан, Сыгайхан есш д4 улдары мен Мар- жан атты кызыныц аштыктан опат болганын, Нурзня ес!мд1 кызы нагашысы Ракыштьщ (Рахыбек) колында калганын, iHici Болатказы уй- imiMeH жэне жубайы Элима Омарбеккызы Семейге шубырып кеткенш eciin бшд]. Озеп ертенш, ет ж уреп езинп, ¡штей eruireHi аньщ. - Кайран Элихан Бекейханов данышпаным-ай! Осы сумдыктьщ боларын кун1 бурын болжап, гылыми жол- мен дэлелдеп, сактандыруын сактандырып-ак ед1н, амал не! Агасы ньщ уЙ1н1н сыртына «Дизентерия» деген жазу 1лш, 03i сол уйде тыгылып, ceлдipeп калган дос- жаран, агайын-туыстарды 6 ip iH -6 ip iH e шакыртып, 6 ip ай коштасып жатады да, туган жерден пана таба ал- масын бшген сон, Семейден жубайы Элима мен оныц

(Ж 4 П 6 & 7 Ж М % Д,4Р инл^1 Уэсиланы алдырып, Аягез арцылы аргы бетке асып кетед1. Б1рак ¡з4не тускен нэсшшш билш ешкандай К1НЭС1 болмаса да халкын шекс!з с у й т , оларга абыройлы енбек еткен1 уш ш 1938 жылы кацтар айында 46 жасар есш экемд1 тэуелд1 елдщ ерк1 жок улдары катарында елпрген. Халыц кесем1 Элихан Бекейханов 1926 жылы жумыстан босатылып, уй тутцынына алынады. Дэл 1937 жылы атылганы мэлм. Сол жылдары цызыл террордан курбан болган казак халкыныц^гацдаулы азаматтары туралы зерттеудщ жан- жакты емест1п кощлд] жудетед!. Экем камауга алынган соц, омыраудагы м е т , тетелес эпкем Нурсэуле, анамыз Элима Омарбеккызы Оспанова ушеуш1зд4 туткындап, Алтайдыц Жеменей каласынан Кулжа каласына жакын Мацгулкуре турмесш е апарып камайды. Сол турмеде анам кайтыс болганда, мен анамды Т1р1 деп б)лсем керек, омырау емш жатыппын. 1ле-шала Зият Ш экершулы Кудайбергенов гуткындалып, жубайы Мунира Сейтказыкызы мен жалгыз улы Мереке екеу! де 613 жаткан турмеге келш тускен. Кунде туткындау, тергеуоз, сотеыз кун1бурын, алдын ала шыгарылган ук 4м бойынша бейкунэ жандар шейт болып жатты. Олардыц эйелдер) мен балаларын б1рге атуга жоепарлаганмен, жуз мыцдаган туткындарды 61рт1ндеп атудан колдары боеамагандыктан, олардыц балалары мен жубайларын екшш1 кезекке калдырды. Хальщты койша кырып, байлыгын еыпырып аламын деп туйш туйген Шыц Шы Цай хальщтыц ашу-ызаеын, намысын к э п е р т е алмаган ед!. Жер-жерде к етер тю тер карулы кактыгыека уласты. Эс1реее Оспан батыр бастаган намысты ерлердщ жанкиярльщпен журпзген тегеу]ршд1 урыетары Шыц Шы Цайдыц тагын шайкалтып, канды кыргынды токтата туруга мэжбур етт). Соныц нэтижеешде Ш ыц Шы Цай жеке, дербее мемлекет курып, еркш билеп-тестеймш де- *ЗЖ8 1 №-+

уМылайхииоб 7!7! ген ум1т-сен1М1 кул-талкан болган сон, халыцтан тонаган алтын, кумю байлыгын ек1 жуз машинага тиеп, Чан Кай Шига кашып барып паналады да, турмедеп туткындар атылудан аман калдык. Элен уац, оныц жубайы, бес баласы мен тугкында усталган Кадуан (Кадиша Мамырбеккызы) бастаган Алтай казакгары, Тацжарык акын бастаган 1ле казактары, М ухаметкали бастаган Тарбагатай казактары, уйгыр, дунген жэне баска улт ек1лдер1 бостандыкка шыкты. Булардьщ урпактары Оспан батырга алгыс айтуы парыз. Жастьщ шагы Жа- понияда еткен Шыц Шы Цай Уршж1 каласында эскери мектепт1 баскарып турган кез1нде Дунген согысы ба- сталады да, дунгендер Ш ыцжацды тэуелс13 мемлекет ету ушш жанкиярлыкпен согысып, Гоминдац укш етш кауса!уга аз калганда, кецестж кызыл Армия бел1мдер1 кел)п дунген армиясыныц тас-талканын шыгарды, укш ет басшысына Шыц Шы Цайды койып кетп. 1шк1 сырын терец жасыра бшген Ш ыц Шы Цай кецес одагыныц нагыз досы болгансып, большевиктер партиясыныц билетш алды жэне Москваныц тапсыр- масын орындап, ютелш жаткан жумыстар гуралы есеп берш отырды. 1934 жылдан бастап Алтайдагы Абак керейдщ одактас хандьщ мэртебесш жойып, Э к тш п н к аймак етш кайта курды. Э у баста жеке тэуелсп хандык, кейшнен Пекинге тете карайтын, алым-сальщ телейтш княздык болган Абак керейше 1912 жылы одактас хандык мэртебен1 Сунятсын баскарган жаца ук1мет бер­ ген болатын. Алтайдагы Абак керейшщ ханы болып Э лен Ж етсх ан ул ы Кекедаев сайланган ед1. Ш ыцжацды б 1ртутас ЭК1МШ1Л1К елкеге айналдырган Ш ыц Шы Цай елкен1 дербес мемлекет етуд1 жоспарла- ды да, оны ¡ске асыру ушш кедерп болады-ау дегеннщ барлыгыныц кезш жоя бастады. Байларды жойып ал­ тын, кум1сш, мал-мулкш тартып алып, тап жауларына

ГКК4ЛЪТЛ Ж Ы Д ^ Р соккы бершд1 деп м эл тд есе, коммуниетерд1 троцкипнл екен деп, елт1рд1. Оныц 1ппнде M ay Зы доцныц m ici M ay Зы миц да бар болатын. Казакстаннан жан саугалап келгендерд1 кецее у к т е т ш щ жауы екен деп кырып сал- ды. Кецее ую мепнде етек алган канды репрессия оныц тш егш е сай келд1 де, еркш дж алган ол Жапонияныц, Германияныц тыцшы, шпиондары деп шетшен атып цана цоймай, олардыц эйелдер1 мен балаларын да елт1ру мацсатында жер-жерге жинап, турмеге жапты. Ол Гитлердщ еврей халцына жасаган зулымдыгын 61зге жа- сауды ¡ске асыра бастаган-ды. Сол турмеде эке-шешеден айрылып, Н урсэуле екеум13 тулдыр ж е т м калдык. Ел- журт, агайын-туыс жоц алые жат жер, бетен ел екеш оз алдына, цапастагы оцшауланган Т1рш)лж мулдем купия болгандыцтан бидщ аянышты халымызды сол турмедеп ажал куткен KacipeTTi жандардан басца е ш к т бшмейтш. Адам тагдыры мен олш ш е мэн бершмейтш елде ж етш дер уЙ1 цайдан болсын. Шырцырап жылап, коз жасымыз сел боп аккан Нурсэуле екеум)зд1ц турмеден басца барар жер1М1з, басар тауымыз жоц ед1. Б1зге сэт сайын ажал тен ш турганы TycmiKTi. Олж тердщ арасын- да ецбектеп, т1рш1Л1кке умтылып журген цое жетшд1 Зият Шэкepiмyлы Кудайбергеновтщ жубайы Мунира СеЙ1тцазьщызы жерден кетерш алып, оз цанатыныц астына алган екен. Шыцжацдагы эк тп н л ж озгерютер нагашы тэтем У эсила Омарбеккызыныц 613Д1 сонау Кус канаты талар Алтайдан 1здеп келуше мумкш дж тудырган. - Толеугазыныц улы мен кызын колыца ал, - деп, хальщтыц жинап берген каржысын аямай сыйлыкка 6epin журш, турмеден алып шьщканга (сатып алганга) дейш бес жыл Мунира ананыц бауырында болдьщ. Казак анасына тэн цажымас кайсарльщ, ерен ерлж пен ш екс13 мeйipiмдiлiктi турме - тозакта да жогалтпаган Мунира

/1бы .7йм ханоб 7171 ананьщ б1зд1 ажалдан арашалап алып калган елш еуси жаксылыгы ушш алгысымызды айтудан жанылмай, ж уреп м 1зде аялап, езше, ата-бабасы Атыгай, Карауылга арнап дуга окып, урпагына жаксылык тшеп келемп. Турме - демалыс уЙ1 емес. Согыс жылдары нагыз тозакка айналганы журтка мэлш. Аягым шидиш, кабыргам ырсиып турмеден 1943 жылы кузде шыкканымда кур сулдерш бар ед]. Тэшр жарылкап буйырган таза aya, медщр су, Уэсила тэтем мен экемнщ бажасы Калиакбар Мукышулы Тайтугелов аганьщ ыкьыас, neñmi, Телеугазыга деген халыктын суЙ1спеншшт мен батасы уакыт еткен сайын эл берш, катарга косты. Содан, M ine, орта мектепте оцып журмш. Ауданда тугкындау мен атып, асу саябырсыган кезде «Тынщанга карсы курес» жария- ланды. Какпанды курып койып, канылтыр шамныц элс13 жарыгында калгып-шулгып отырып ютап окимыз. Ko3iMÍ3 енд1 iniHe бастаганда, кас кылгандай какпан сарт етед1 де, кайран шырт уйкы шайдай ашылады. Ал, какпанда мойылдай тана кез] м елд1реп, K ip n iK какпай 6i3re карап жаткан бишарага деген аяныш езепнд! ертейд1. Жаз шыгып, e p ic кецш, тышкандарды емге ¡здеп таба алмайтын болган кезде «Ш епрткеге карсы курес» жарияланып, топырлатып Эркашар тауыныц кунгей 6eTÍHe алып барды. Эркаш ар - Дербш ж ш каласыныц OHTycTÍK шыгысында, Тарбагатай тауына карама-карсы орналаскан Tin-TÍK, устш калыц арша баскандыктан алыстан каракек болып керш етш KepiM тау. Ею таудын Кулыстай деп аталатын ойпан жазыгын как белш Емш езен1 агып жатыр. Эркашардыц оцтустж батысында Алатаудан ауып келш, будда дш ш кабылдаган кыргыздар, олардын шыгысында Едшден 1ле айналып келген торгауыттар, одан sp i - Алтай cayip, Абак керей].

С И Н И М /Ж А Л /Д М '' Кыргыз жайлауыньщ солтуст1г!нде - Акнайман, онын шыгысында - Шотай жайлауы. Казактардын калмактардын жайлауынан ойып жер алуы 1752 жылы Аягез манында Лайлы су езеншщ жагасында еткен казак-калмак б т м ш щ нэтижес1 ед1. Ол б т м д е есю кекп куыспау, туыстьщ, достык цатынасты орныктыру, сыртцы жауга б1рге карсы туру, Абылай ханды калмац хандарыныц устш ен карайтын хан деп мойындау деген тармакты царап, сарыбас кошкар, ацбоз ат сойып, оныц канына колдарын малып анттасты. Казак ханын ханы- мыз деп мойындау цалмацтарга тосын емес. Э з Тэуке ац патшага жазган хатында езш казак, калмак, кыргыз ханымын деп таныстырган. Ал, казактар еш уакытта калмак ханын ханымыз деп мойындаган емес. Цандыжап б 1Т1м ш е ею жак та адал белды. Найман- дар Кулыстайга, керейлер Зайсан Алтайга кепнп келш коныстанганда, калмактар карсылык бшд1рмед1. Сол казак, калмак белып шепрткеге карсы куресу уш1н кос Т1Г1П, шеп курып жатырмыз. Катар пзичп, сапка турып тан бозынан улкен шецбер курамыз да, сол шенбердщ дэл кшд1к ортасына узынша жолак етш теселген сабанга карай шепрткелерд! урк1ту уппн жер сабалап баяу жылжыган б1зден тез1рек кутылгысы келген бнша- ралар алдымызга тусш , конген сыцай танытканымен, уйренпнкт1 мекеншен алыстап бара жатканын ацгарган ежеттер) бутымыздыц арасынан сытылып кейш карай ыршып, кутылып кетед1. Оларды кер1 кайыру мумкш емес. Б1реу1н куып кетсец, калгандары кутш турмайды, эрине. Калганына береке берсш, канагат карын тойгызады деп, 031М13Д1 ¡штей жубатып, сабанга жетш орт Ж1берем13. Оттыц суйрецдеген кызыл Т1Л1 сабанга жетед1 де, тастак ж ердеп сирек эр1 аласа бетеге, ж усанга жете бере кырсык шалып, ошш калады. Каптап ж у^п, куалап

/%бь;л<зм.мзное 7171 апарган шепрткем!з канша. оныц каншасы уйтш!п елд1, оны 6ip кудайдан баска ешюм бшу1 мумюн емес. Кейшнен «Торгайга», «Шыбынга», «Ху фыц»-га карсы курестердщ дауылы согып erri. «Ху фыц» жэнд1ктердщ кандай турш е жатады екен?» деп дал болып журсем, адам болып шьщты. Бул жагынан маркум кайын атама уксап кетсем ке- рек. 1939 жылы туткындалган он ею Абак керейдщ ханы Элен уац Ж етсханулы Кегедаевка тергеуннлер: - Жапонныц агент! екен1нш мойындайсыц ба? - сураган сауалга ол: - Жапон керейге жатса мойындай- мын. Он ею ата Абак керейше атам Когедайдан 6epi хан болып келешз. Найманга жатса, олардыц хандары белек. Жапон керей ме, найман ба? - деп ездершен сурапты. «Ху фыц» туралы ешк1мнен сурамай-ак, оныц юм екенш жнналыста естш бшдш. 1шк1 Кытайда туратын адам екен. Кунде оныц айткан сезш щ мэн-магынасы туралы талкылау жиыны етед1. Оган мшдетт1 турде катысуга THicTiciH. Оз1 жок. Оныц айткан сездерш кулакпен ecTin, не К1тап, газеттен окьнан жокпыз. Ол былай депт!, мунысы душпандык. социализмнщ жауы деп, ел!рш сейлеушшерден эбден жальщтык. Кын-кызыл есек. Осек айту - Kici елт1ргенмен б1рдей кылмыс. Айтылып жаткан сездер кещлге конбагандьщтан елец жазып отыратын болдым. Бул 1955 жылдыц куз1 болатын. Студентп4н. Шыгармаларым жастарды елец етю згенш ен, езш дш колтацбам эл] калыптаспаган, ел1ктеуд!Ц ноктасын узш кете алмай аласурган он сеп з жасар шагым ед). Шыны керек, эдебиет ауылына адасып келгенш рас. Жазушылыкты, акындьщты, ЭК1МД1КТ) армандауга шама келген жок. Бар арманым Ttpi калу, кун керу. Ауру-сы ркау уш р. Bip кун ауру, 6ip кун cay. 1954 жылы м ектеп 6¡TÍpy ем тиханы н тапсы рган Ж—

кундер1м эл1 есш де. Кезек кутш , ауызша тапсыруш ы едж. Емтихан етш жатканда жаца курылыстыц 1Ш1ндеп бетше балшык наткан тактайдын устш де безгегш устап, селюлдеп жаткандыктан ен соцында, туе ауган мезгшде устаз алдына зорга жет!п, емтихан билетш алушы едш. Киналып, ауырып журген1м туралы Tic жармагандыктан достарымнан баска еинмм бшмейд). Э деттеп бастан ететш уакытша, елеусп нэрсе деп санадьщ. Дэр1герд1, дэрш1 керген емеепш. Жаз шыгып, кун ыс^п, акка аузымыз тиш, жадыраган 1954 жылдыц тамыз айыныц басында жогаргы оку орнына кабылдау болатынын ec rin, дурмекпен мен де емтихан тапсырдым. Y ршж1 каласынан келген комиссия кабылдау емтиханын алды да, багаларымызга карап, кандай окуга баргымыз келетшш сурап бастарын катырмай-ак, денсаулыгым туралы дэр1герлж аньщтаманы да талап етпей, оку орындарына оздер1 болш, эй-шуйге каратпай жук ма- шинасына тиеп, бес-алты жыл бурын аты кубыжык бо- лып еетш етш Ур1мж1 каласына ала женелдг Элсек 6ip шункырдан табылайьщ деп ажырамауга уэделескен сы- ныптас досым Дуйсенбай Кожаул ы Шэуеновты Шыцжац университетш щ казак тш1 мен эдебиет факультетше, мен) затын бшмек турмак атын естш кермеген Кен- металлургия институтына белшт!. Царсылык бшд1руге каукар кайдан болсын. Ол кезде уйл!-баранды, бпден он жастай улкен жiriттep де 6ipre окитын. Соныц ôipi - Акнайман Эбд1гани деген ж !п т ед1. Ол кадрлар дайын- дайтын мектепке кабылданганын естнен соц, окудьщ, мамандьщтыц не екенш бшмек болып: - Осы 6i3 оку 6ÍTipreH соц б1рдецеге жараймыз ба, элде кесеу устап туратын боламыз ба? - деп сураганы уннн машинадан rycipin кетт). Ол, канша кеш1рш сурап ет1нсе де, тындаган жок. Оныц сол сэттеп кулазып, жер болган к е ц т ш тшмен айтып жетюзу киын. Бала-шагасын

/¡былйм.юзмоя 7171 цалдырып, белуарынан келетш езшен мушел жас К1Ш1 б!збен б!рге окып, жаксы ем1р ацсаган ол когамнан ез орнын ¡здеп ед]. Ацкещ л, адал азамат, сока басынан баска ту п жок, жунжун 1шш, кайыр тшейтш пролетари- атты касиеттеп кад]рлейтш, солар уш ш ецбек етш, eмip суру1 керек деген зорльщшыл катыгез идеяныц курбаны болып, кусадан кайтыс болганын естш ж ур еп м 13 езшд1. Б1ршш1 курст1 б т р е р 1955 жылдын коктемшде досым Дуйсенбай Шэуеновтьщ «Шугыла» журналы- на басылган елецш окып, куанып, баскаларга корсетш мактанып, масайрадым. Мен де елец жазып, курбы- курдастарымды шаттандыргым келш алагызганым рас. Элен жазу оцай кершетш, соцгы буыны кнысса, не ундессе болды деуш! едж. Менщ жазган темендеп елещмд! достарым мактап едг Керш естш ойыншык емес, шын мылтык, Балгын етш Т1кенд1 сымга жыртылып, Элнстердщ арасынан ецбектеп, Караппын-ау Т1ршпчкке умтылып. К ердщ 13 бе, «жыртылып», «умтылыпка» «шын мылтык» уйкаспай тур, киыннан киыстыру ер данасыныц гана колынан кслед1 екен гой. С урет сала бшетшмш, елец жазатынмын, орта мектептщ кабырга [ азет1н шыгаруды мшдеттегендштен Дуйсекецнщ балац жырлары алдымнан ететш. Ал, математикадан ол бестж бага алганмен, аудандык ере бэйгеге катысуга колы жете коймады. Математикадан аудандьщ ере бэйгеде мектеп намысын коргау маган жэне Актайлак бидщ урпагы Ра- хым Оцтагаров екеум1зге жуктелупн ед1. Аса аккенш, мукалмайтын, кайтпас, кажымас мше ч поэзия кегшде жулдызын жаркыраткан Дуйсенбай досымныц жырлары шабыттандырган соц, отыра калып жазган елецш «Шугыла» журналыныц кузп санын- да жарык кер4п, масаттандырганы сонша, «ею кеменш

/й б ы л я м м н о я 7171 калдырып, белуарынан келет1н езж ен мушел жас к т и б!збен б1рге окып, жаксы ем!р ацсаган ол когамнан ез орнын 1здеп ед1. Аккецш , адал азамат, сока басынан баска туг! жок, жунжун шгп, кайыр тш ейпн пролетари- атты касиеттеп кад1рлейтш, солар уш!н енбек етш , ом1р суру! керек деген зорлыкшыл катыгез идеяныц курбаны болып, кусадан кайтыс болганын естш ж уреп м 13 езшд1. Б1р1нш! к ур ен б!Т1рер 1955 жылдыц кектем1нде досым Дуйсенбай Шэуеновтын «Шугыла» журналы- на басылган елещн окып, куанып, баскаларга керсетш мактанып, масайрадым. Мен де елец жазып, курбы- курдастарымды шаттандыргым келш алагызганым рас. Олец жазу онай кершетш, соцгы буыны киысса, не ундессе болды деуш1 едж. Менщ жазган темендеп е л е т м д ! достарым мактап ед1: Керш естш ойыншык емес, шын мылтык, Балгын ет!м тженд1 сымга жыртылып, Эл!ктердщ арасынан енбектеп, Караппын-ау пршинкке умтылып. К ердщ п бе, «жыртылып», «умтылыпка» «шын мылтык» уйкаспай тур, киыннан кныстыру ер данасыныц гана колынан келед! екен гой. Сурет сала бшетшмш, елец жазатынмын, орта мектептщ кабырга газетш шыгаруды М1ндеттегенд!ктен Дуйсекецнщ балан жырлары алдымнан ететш. Ал, математикадан ол бестж бага алганмен, аудандык ере бэйгеге катысуга колы жете коймады. Математикадан аудандык ере бэйгеде мектеп намысын коргау маган жэне Актайлак бидщ урпагы Ра- хым Оцтагаров екеум!зге жуктелунн ед1. А са аккец1л, мукалмайтын, кайтпас, кажымас мш ез1 поэзия кепнде жулдызын жаркыраткан Дуйсенбай досымныц жырлары шабыттандырган соц, отыра калып жазган елешм «Шугыла» журналыныц кузг! санын- да жарык керш, масаттандырганы сонша, «ек! кеменш

( УЯ4ЯА1.7 Ж А /Д /Ц Р куйрыгын устаган суга кетед1» деген дана ТЭЛ1МД1 б1р сэтке болса да ой елепнен етюзуге ырык бермед1. Кезшде Абылай хан бабам «езщ быме, бшгеннщ ты ш алма» де­ ген каргыс малсыз болудан да, урпаксыз калудан да ауыр екенш тусш ш , шошынганы ел аузында ацыз. Т ы алмау, сез укпау, адам кад!рш бшмеу текспдпсп танытып кана поймай, адамды азапты, бацытсыз жолга тус!рш, адастырар душпан екенш дана халкымыз ежел- ден бшяен екен. Сонымен эдебиет ауылына адасып ба- рып, жазгандарым жарык керген сайын мереЙ1м тасып, ецбек куанышына беленгенднсген эдебиет жанкуйер! ретшде одан кеткш келмей жургенш ескермпп, Жазу- шылар одагы съезге шакырар деген ум)Т)м акталмады. Кектогай кен орнына барып енбек практикасынан етпм . Съезге к т д е р келд1, кандай эц пм е болды екен де­ ген кызыгу кекей!мнен кетпей, «Жер астынын адамдары жерд1 иыкка кетергендей» деген Кектогай шахтерлары- на арнап жазган елендер топтамасын алып, «Шугыла» журналыньщ редакциясына барганымда, терде отырган балуан денел1 Макатан Шарыпханулы кагаздан кезш айырмаган калпы, буйра, коцыр шашты басын кетермей, берген сэлемш е ернш де жыбырлаткан жок. Шагын денел1, кызыл шырайлы акын Естеу Нуопбековпен ш утркелесш кетпм. Макатанныц экес] Шарыпхан Жещсханулы Кегедаев туралы аныз эцпмелер кеп. Ол эцпмелер пса курметпен, сутспенш иикпен айты- лушы ед1. Бойы ею метрден артык белекш е жаралган Шакацныц ек! мыц адамнын ¡ппнде кеудес1 асып туратынын, басы казандай екенш тамсана энпмелейпн. Келбетше акылы сай Шарыпхан Шокан атасы сиякты тума талант, аса алгыр, зейшд], кайратты, тапкыр сейлейтш мей]р)мд1, туган халкыныц арман-тыегш е орай гэшр ерекше жараткан парасатты, айрыкша тулга ед! десетш . Э кес! Жец!схан гуцнщ (княздыц) ордасына

у4бмл<7ИХ<7НО<? 7171 келш-кетуннлер узшмейтш. Шешендер1 тапкыр, билер! эдш елдщ кунделнст! прлж -прш иипне байланысты туй 4лген ¡стер шеннлш, кецш орныккан кезде эн мен куйге, кисса, дастандарга кезек бершепн. Акындар сез кагыстырып, эншшер эсем эндерд1 шыркап. кецш жа- дыратса, киссакер, жыраулар ерл!к пен елд!кт1, махаб- бат пен адалдыкты аркау еткен халык тарнхынан сыр шертш, гасырлар койнауынан ата-баба есиетш, амана- тын, рухын жеткпетш. Тарнх - халыцтыц анасы, жырлар мен дастандар, циссалар - урпак бойына нэр берер ана су п . Ел аузында «Жамбыл атамыз он бес кун, Куланаян Кулмамбет отыз кун тынбай жырлаушы ед1», - дейд1. Ал, Жамбыл атамыздыц естел!пнде «Кенесары - На- урызбай» туралы дастанды С у й 4нбай екеумп уш кун, уш тун кезектесш жырлаушы едш», - деп еске алады. Сол асыл мураларды жою. урпакты казак ананын адал супнен айырумен пара-пар, улды - кул, кызды - кун ет4п устаудьщ кепш1 екен4н жете бшген отарлаушылар казак жер1 мен байлыгын б1ртшдеп тартып алган соц, оны тубегеил) иелену кара ннетш юке асыруда, коркыту мен кызьщтыру тэс!Л1н колданып, ец алдымен халыктын рухани байлыгын, мэдениетш отарлау, тэуелс13Д1к угымын санадан еннрудщ мацызды екенш терец тусш ген ед1. Дегенмен тас-туй)н береке-б!рл1гше сызат, кылау туспегендж тен Алтайдагы А бак керей ел1 заман дауылына тетеп бергецщктен казактыц ежелп озыгы да, тозыгы да бар салт-дэстурш шып-шыргасын шыгармай сактап келгенд]ктен, кандас туыстарына алтынныц сыныгы, асылдыц киыгы, тулпардыц туягы, ескшщ кезшдей соншалык кымбат, ыстык кер)непн. Шарып- хан сол ортада ата-баба шеж1ресшен сырт «Ер Таргын» «Камбар батыр», «Алпамыс», «Козы Керпеш-Баян супу», «Сабалак», «Тусшхан», «Сэтбек», тагы баска да- стандарды, елец-жырларды, эн-куйлерд! тыцдап. казак

ананын уызына жарып ест1. Жещсхан княздын балала- рына медреселж бынм берш журген Бшэл хаз1рет Ордага к ел т, кунделпсп шаруа жайындагы энпменщ соцында: - Таксыр, балацыз Шарыпханды жаратушы Алла сактасын. Улыцыз аса зейшд1, зерек екен. Окуды ете жаксы б!Т)рд]. 1лгер!леп окыса, нур устш е нур болмак. Мухаммед (с.а.с) пайгамбарымызга алгашкы келген аянда «Окы, окы! Иэ, уйыскан каннан жаратылган адам, 1лш мен калам аркасында б1лмегендер1цд1 уйренш, жараткан иелер!нн4н курм етпс1 бола аласыцдар» дел!нген^ «Зэм!р» суресш щ 9-аятында, магынасын 61Л1М уйрену касиеп парыз-1Л)мд! б1лушшерд1 Алла тагала улыктайды деп, атап керсетш, «Бакара», «Ха- жер», «Жасия» сурелер1нщ мэн-магынасын талдады. Жещсхан гуц сабырмен тындап: - Казак «бш еп кушт1 б1рд1, 61Л1М1 кушт1 мыцды жыгады», - дейд1. «Кудайсыз курай сынбайтыны» аки кат. М ыцды ж ыгу тек Алланыц суйжт) пендесшщ гана колынан келмек. Айтканыцыз жен, хаз1рет. Алла разы болсын, шгершеп окысын. Осы токтам бойынша Ш арыпхан Ж ещсханулы Кегедаев б1р кездер1 езш)ц ата-мекен! болган Зайсан каласындагы мектептщ окушылары катарына косылды. Ата-мекен! дейт1Н1М13 - Зайсан мен Жеменей каласыныц арасында Кегедай елд1 мекен1 бар. Оныц атын ак та, кызыл да сан рет езгертсе де ж ергЫ кп журт Кегедай деп атаудан жацылган жок. Кун! бугш ге дейш сол Кегедай деп аталады. Бул жерд1 б<р замандарда хан Кегедай коныс еткен. Знраты да бар. 1870 жылдары казак жэне Орта Азия мемлекеттерш оп-оцай жаулап алган Россия патшасыныц араны ашы- лып, Кытайды да киналмай-ак жаулап аламыз деп сенсе керек. Ж ж-жж болып княздьщтарга белшген орыстардыц басын косып, б)р тутас куатты империяга айналдырган

^ом лям лгям он 7171 Ш ыцгыс хан жет1 белек, 6ipiniH Т1Л1Н 6 ip i тек аудармашы аркылы гана тус1нетш кытайдыц басын 6ipiKTipin, ¡ргел[ ел жасаганын ескермегенджтен, 1881 жылы Петербург б)т)м]н ж асауга мэжбур болды. Россияга 1ле аймагынан ез scKepiH алып KeTyi М!ндеттелд1. «Ал, халык кай жактыц кол астына караймыз десе, epiKTt болсын» деп келюкен болатын. Он жыл 1ле аймагын билеген ак патшаныц халыктан алым-салык алмай, жылышырай танытуы елдщ эл- аукатын тузеп, кещ лге ceHiM уялатты. Орыс армиясы 1ле аймагынан ш епнш кайткан кезде «уйгырлар мен дунгендер аккецш, адал, ецбексуйпш казакпен туыс, тур1ктектес халык» деп таныстырган Ш оканньщ niKipi кэдеге жарап, уйгырлар мен дунгендер орыс эскерше 1лесш, ата-мекенш тастап, казак жерше кеш1п келш, коныстанып жатты. Кейб1р 1шк1 жагдайга байланы- сты одактас хандык мэртебесш ен 6 ip саты темендеп, Пекинге тете багынатын, spi жыл сайын 80 ат салык телеуге мш детп болган одактас Абак керей князд1п ше- кара сызыгыныц аргы бетшде калгандыктан Кегедай урпактары да аргы бетке коныс аударган-ды. Ашамайлы, Абак аталатын ек1 агайынды керей - казакгыц орта жузге жататын ежелп белд! руларыныц 6ipi. Ел шннде улкен, улан-асыр той болып, сол тойга барлык ру, тайпалар теп е шакырылады. М укият дайындалган, ел есш де тамсана айтар, ацыз болып каларлыктай думанды, ойын-кызыгы мол, дастарха- ны агыл-тегш еткен тойдыц соцы шырыкты бузар тентектщ KecipmeH аргын мен керейдщ сойылдасып тебелесу1мен аякталады. «Арашага алты таяк» дегендей кым-куыт, юмд1-к!м урганы белпсп. Кеп адам сойылга жыгылады. Олардыц 1шшде тебелест1 тимак болган ара агайынныц адамдары да бар екен. Таяк бата тимей кате тиш , аргынныц Акмырза ес1мд4 ж]Г1Т1 казага ушырайды.

Оныц жаласы керейге жабылган сон, аргындар кун та- лап етед). Керейлер «Акмырзаныц ол1М1 б!зден болган жок», - деп мойындамаган соц, аргындар керейлердщ жылкысын барымталайды. Ол карымтага уласып, елд1ц шыркы бузылып, бей б п т1рл1ктщ ынтымак-64рл)п, сэн-салтанаты кеткен соц, агайынынан коцш1 калган екпел1 Абак кереЙ1 елден болш ш кеш е женелген-д1. Ел жаксыларыныц аргын мен керейд1 елдеспру ниетшен колданган Шараларынан нэтиже болмаган соц, ойлары онга, саналары санга белшген. - Доска кулю, душпанга таба болдык кой. - «Жаманнан - кесапат», «Б1р карын майды бф кумалак нпр1тед1» деген осы. - Баскага сабак болсын. Кошт1 кушпен кайырып келеЙ1к. - Кой! Арада бейуаз туыстарыц жазыксыз жапа шегед1 емес пе? - Оз туысынды екпеге кисац да, елш ге калай киярсыц. - «Жылы-жылы сейлесец, жылан шшен шыгады», жылы сейлеп бауырга тарту - парыз. Сонымен калыц казак баласына кад1р1, абырой- бедел1 аскан, акылгей Бухар эулие бастаган бггшгер топты кеш соцынан ше-шала аттандырган-ды. 1ргенщ сеплмей, жудырыктай туйшген береке-б1рл1ктщ кушт1Л1Г1нен кыргыз-казак согысында жеш ске жеткен казактар оцтустш шекараны нактылаганнан кейш, Абы- лай ханды кыргыздыц да ханы деп жариялап, бес жуз кыргыз манабыныц баласын аманатка алганныц сыр- тында, еж елп казак жер1 Ер Ес1м мен Т еле би жерленген Ташкент казактарга алым-сальщ телейтш болып б]т)мге келген-д1. Катын патша Екатеринаныц ¡ш!н куйд1рген, казактыц абыройын асырып, мерейш ес!рген осы жешстщ дацкына

,4 б ы л я м ж т о я 7171 кылау TycipreH ел ipreciHin ceiin yi, туыстардыц 6ipÍH-6ipi кимастыгы em жактын да жанына батканы акикат. Каз дауы- сты Казбек бидщ жиен) Жэн)бек батырдын басшылыгымен жудырыкгай туйш1п, удере кешкен Абак к ерет туяк су- ытпай, суыт журш узап кетсе де, бауырластык, кимастык кецш узак жол азабын елетпей, сексеннен аскан карт жы- рау Сыр бойында куып жетед1. Алдын ала хабардар ел жаксылары жарыса сэлем 6epin, кушакгасып Kepicin, зор курмет-кошеметпен карсы алып, сары кымызды сапыра шел кандырган соц, ел-журттыц амандык-саулыгын, жол михнагын эцгшелей бастаган туста, Бухар эулие айбатпен ыктырып алгысы келш, 63ÍHÍHтарихи жырын жырлайды: Керей, кайда барасыц, Сырдыц бойын кебелеп? Сен кашсац да мен койман, Аргымагым жебелеп. Енд! алдыцнан шыгайын Жауган кундей себелеп, Акмырзамды елт1рдщ Ак сойылмен тебелеп. Аргымагым барында Жарыскалы келгенм1н. Азаматым барында Алыскалы келгенмш. Жаксы болсац, сешмен Табыскалы келгенмш. Жаман болсац, шанысып, Шабыскалы келгенмш. Сен танымай кетш барасыц, Мен - аргын деген арыспын, Азуы кере карыспын. Сен - бузау Tepici шенпиксщ, Мен - еп з Tepici талыспын. Абылай алдында сен 6<гсец,

Кудандалы таныспын. Егер Абылай алдында бппесец, Атасын бшмес алыспын. Кеш !ц кетер б1р жакка, Малыц кетер б1р жакка. Кеш соцынан жете алмай, Ес!ц шыгар сол шакта. Жар басына конарсыц, Жарты лашык т{герсщ. Ауызыннан ас кетер, Кара кезден жас кетер. Бул кылыгынды коймасац, Сонау кеудедеп Дулыгалы бас кетер! Элен аяктала бергенде Керейдщ батыры: - Ау, Э улие ата! Б13 жаксымыз гой. Табыскалы кел- ген сапарьщыз оц болсын! Аргынныц кылыгына тыю, керейдщ малына жоктау болмаган соц екпелеген1мш рас. Ец бастысы ол емес. А к патша б е ю тст е р салып, жерш!зд! тартып ала бастады. Э р 1С1М13Д1 тарылтты. Согысып, жер!М!зден куып ж!береЙ1к деген1М!3 де. «Калатугын сай ушш, елетугын тай ушш басына жаулык тшеме», - деп токтаткан езииз. Тар жерде агайынмен т^стескенше, алыстан ю сш есейж деген токтамга келдж. Б13 Абылай ханньщ алдына бармасак та ханымыздыц жарлыгын орындауга бара жатырмыз. Кудайга тэубэ! Мал мен жанымыз каулап есуде, урпагымыз ерютен Кысылмау уш ш жаудан босатылган ата-мекенге тездеп орналасындар деген эм!рд! орындамакпыз, - дейд1. - Сонда беталыстарьщ кай жак? - Еж елп мекенш 13 Алтай. - Тым алые, узап кететш болдындар-ау! - «Барар жерщ Балкан тау, ол да бгздщ барган тау» деген казак. Балкан, Албан тауына да барган, оган

^ б м л а й ш н о я 717: Караганда Алтай таяк тастам жер гой. Наймандар Тарбагатайга жетп. Едш калмактары !ле айналып, Алтайды кездеп отыр. Ендеше калай кол кусырып отырмакпыз. Уэ, Эулие баба, ат кекпнн кес!п бара жатканымыз жок. А т кек!лш кеспеу унин кетш ба- рамыз. Кашанда казак туыныц астынан табыларымыз хак, батацызды берщ п. Эткенге салауат, - десть Акылгой карт жырау откен кунд! еске алды. 1750 жылдьщ бас кез! ед]. Абылай хан ата жауга айналган жонгарды б1ржола талкандап жену уннн, олардыц кэпершде жок, кутпеген ту сыртынан барып, соккы беруд1 тупк) ж еш стщ кшт1 деп шеыгп. Цазактыц жасанган жауынгерлер! суыт жypiп, Калба тауына тамыз айында жеткенде, тамыздыц табан куйд{рер ыстыгына карамай Алтай, Тарбагатайдагы елдщ жайлаудан етекке ерте тусш кеткен4 белгш1 болган соц, Абылай батырла- рымен кецее етк 1зд4. Бегенбай батыр: - Етекке ерте тускенше Караганда жау б1здщ келе жатканымызды бшш, к у п и т отыр. Купнген жаумен согысу жецш болмайтыны белпл1. Оныц уетш е узак жол- да аттарымыз арыды, жауынгерлер шаршады. Сондыктан багытымызды оцтуетжке бурып, Тарбагатайдан асып Кулыстайга барып согысканымыз жен, - дейд1. Кабанбай батыр буган узшдькеепцц карсы болып: - Емш бойындагы калмактар да кутшш отыр. Б13 олармен согысып жатканда мына Алтайда кутш!п отырган жауымыз карап турмайды. Ек1 оттыц ортасын- да калып кыргын табамыз. Не де болса алган беттен кайтпайык, - дейд). Батырлар ек1удай болып кер1сш, б!р токтамга келе алмай эзш-калжыц араласкан туста Кабанбай: - 1шш1здеп ец батырдыц сез! оц болсын, - деген. - Ец батыр кии?

УР4/7АЛ7ЖМТЩ/' Тагы да Кабанбай: - Дарабоздан асцан батыр болган ба? Эрине. Ец батырларьщ- мен. Сонда Абылай: - Мен-нн? Менщ ерлМм сенш ен салыстырганда кандай? - деп сураганда, Кабанбай кулш: - Ой, опырык сарт. С ен де мен1мен б1рдей журш алдыц, - дед1. Сарт деп казактар турж тектес емес парсылар мен тэжжтердГ атайды. Олар жок жерде оцтустжке катысы барлардын барлыгын кем1тк1С1 келсе, сарт деп атай беред1. Абылайдьщ нагашысы Кайыпхан казак терес! турк1мендерге хан болды. Атыгай Карауыл тандап, айт- тырып алып берген ханымдары - каракалпак кызы. Енд{ б!р! - жет1 момынга бас имам болган Саргалдак кожаньщ эпкес! Зура ханым. Енд1 б1р1 - кенже сарттьщ кызы Бабак ханым болатын. Кабанбай батырдыц Абы- лайды сарт деу! содан. Б)рак, Абылайдыц кеб1нде кемецгерл1пнщ тасасында калатын батырлыгы мен батылдыгын кем1те алмады, ! 9 жаска шыгарда, казактьщ сег13 батырын мерт еткен жонгардын аскан батыры эр! хан тагыньщ мурагер? - Шарышты жекпе-жекте жайра- тып, жонгар-казак согысына бетбурыс экелген Ацыракай шайкасынан берп найза ецгерш еткен гумырында сан ерлж жасаганы халык журепнде. Сонымен батыр екеу болган соц, Абылай Бухар жырауга сейле деп ишара бщщред1. Ол: Ау, Абылай, Абылай! Туркютаннан келген ул едщ, Онан бер1 келген соц, Уйсш Теле бидщ Туйесш жайган кул едщ. Дэулет конды басыца, Кыдыр келд! касыца, ^97^

/4бы лямлиноя 7171 Бак уйше тунедщ Алтын тугырга келш конып, Аксуцкардай туледщ, А лы стан тоят тшeд^ц. Сен, канжыгалы Бегенбай, Токымы кеппес уры едщ, Тунгатып кана жур eд^ц. Кабанбайдан бурын найзанды Кашан сен жауга Т1редщ?! - деп жырлай женелд!. Сонымен, ец жасы - Абылай хан, одан улкен: - Бегенбай батыр. Ец карты - жауга бурын найза TipereH Кабанбай. Бухар эулие осыны айтып Кабанбайды жактады. Не де болса, тэуекел! Алган беттен кайтпай, алга жылжу керек, - дест!. - Кандай эдю-айла колданамыз? - Cay eTÍn жетш баратын тойга келе жатканымыз жок, - дед! Абылай хан. Булардыц ецсегей бойлы Ер EciM бабама колданган тэсш ш ездерш е колданамыз. Туркстанда туратын казак, кыргыздардыц ханы Ер EciM мен Таш кентте тураты н кацылы, Ш аныш кулдыц хан Т урсы н ы eKeyi к ецесш , Ер EciM казактыц - шыгыс шекарасын, хан Турсын батыс жагын тексерп!, ны гайтуга кел!сед!. Казакка THicTÎ ж ерлердщ ш ека­ расын, EpTic empiH TeKcepin, тугендеген Ер EciMHÎH eKÍ жылга ж уы к уакы ты етед! де, кецы 1 ты нган соц кайтуга бет алып, иен жазыкка токтап, аттарыныц белш суытып, тыныктырып алмак болган-ды. Айна- ла мидай жазык, кез ушында булдыраган сагым. Алга кеткен шолгыншы, артта калган тоскауылдагылар да Tipi жан к е р м е г е н д т н хабарлаган соц, сэй гул ж тер ш Аллага тапсырып бос коя беред1 де, оздер} де тыныгу уш ш KaHHeH-KanepcÍ3 T3TTÍ уйкы га кетедь Е р тец4нде оянса, 6 ip де 6 ip ат жок. Ж ылкыныц i3Íne карап куып,

айдап к етк ет белпл1 болган соц, жауынгерлерш сапка тургызган Ер Ес1м: - «Уйкы - душпан» деген осы. Андыган жау алмай коймайды, жаяу калдырды. Мен уш кунде куып жетем. Кок атым колыма тисе, алдарыцнан шыгамын. Сендер канша кунде жетесщдер? - Алдияр! - дед1 б1р батыр, - С1здщ б1р адымдаган жер!щзд1 мен уш рет адымдаймын. С13 уш кунде жеткен жернцзге мен он кунде жетемш. Он куннен кем мерз1мд1 ешк1м айткан жок. Ойткен1 бойы ек! жарым метрге жуык алып адам ецсегей бойлы Ер Е см гана болатын. - Жаужурек батырларым! Он кунн!н ¡шшде кезде- спесек, маган арнап дугаларынды оки берщдер. Елге кайтындар. Каз{р эр кайсысыц б1р-б1р тастан алып мына жерге тастандар. Кайтар кезде, сол тастарды Т1р1 калгандарыц кайта аласыцдар да, соныц санына карап каншамыз Т1р1, каншамыз шейт болганымызды б 1лем13, - дед1 де, Е сш хан б)р тасты апарып ортага тастады. Ек1 етепн белше кыстырып, бес каруын асынган куйшде жылкыныц т м е н адымдай басып жонелд1. Адамзаттыц алыбы ертегшерде айтылатын дию-пер1 сиякты. Б]р тебе козгалып, сагымга оранып барады. Ол айткан уш кунде кел жагалай ескен калыц камыстыц 1Ш1нде жусап жаткан коп жылкыныц уст!нен туст{. Оныц сем1здеу б 1реу4н сойып, ет!н азык етш, ту н 1 бойы кек атын ¡здеп таба алмады. К ун д13 бойта- салап, уш!нш! кун! тунде келдщ ортасындагы аралда т!г]лген хан шатырыныц алдында турган кек дулдулш керш , касына барып караса, кыл шылбырдыц ушы хан шатырында екен. Цыл шылбырды киып, кек аты такымына тиген Ес1м айбаттанып кетть Барлык жылкыны кикулап айдап, жауынгерлершщ алдынан шыгады. Оларды атка мшг!зген соц, жаяу калган жау-