Зейнеп Ахметова "Күретамыр"

КҮРЕТАМЫР қожа-молдалар, қараүзген көріпкел-емшілер Құран аятынан алып, дүға салып береді. Қасиетті аят жазылып, дұға салынған қағазды үш бұрыштап бүктеп, сыртын жүмсақ былғарымен қаптап тігеді де мойынға салады. Кішкене балалардың баскиіміне, жағасының астына тігеді де, балаға ес кіріп есейе бастағанда мойнына тағады. Көзге бадырайтып көрінбейтін, киімнің астында денеге тиіп тұрғандықтан тұмардың мүндай түрін «бойтүмар» деп атайды. Ауызекі сөйлеу тілімізде қимас адамын, жанындай жақсы көріп сенетін жақынын «ол менің бойтұмарымдай ғой» деп, өте қымбат көретін естелік бүйымын «бойтүмарымдай бағалы» деп жататыны түмарды қасиеттеп-қадірлегендіктен айтылғаны анық. Түмардың тәлім-тәрбиеде айтарлықтай әсері болған. Түмар тағушы бала болсын, үлкен кісі болсын, бойын күтіп пәк жүруі керек. Тұмарды өзге біреуге беруге, тіпті ұстатуға болмайды. Өтірік айту, жаман сөз сөйлеу, біреуге зэбір көрсетіп қиянат жасау, өркөкірек тэккаппарлық, арамтамақ жалқаулык секілді жағым- сыз, зиянды әрекеттерден аулақ болуы қажет. Жан дүние рухын да, тілін де таза үстамаса тұмардың, яки қасиетті аяттың құдіреті үрып, айықпас ауруға, кесір-кесепатқа үрынуы эбден мүмкін дейді. Көкірек саңылауы бітелмеген адамды тұмар жақсылықтар- ға жақын болуға, қайырымды, иігілікті істерді істеуге деген ынтасын арттырады, сенім күшін күшейтіп, ойын да, бойын да, мінез-қүлқын да оң бағытқа өзгертеді. Ол үшін адал ниет, шынайы құлшыныс пен еңбек керек. Өйтпеген жағдайда жеке баста толып жатқан қиындықтар туындайды. Сондықтан дұғалы тұмарға жеңіл- желпі карауға болмайды, салмағы тым ауыр дейтін еді тәжірибелі қариялар. Түмардың «бойтұмардан» басқа да түрлері бар. Оларды күмістен құйып өрнектеп, айшықтап, асыл тастар орнатып жаса- ған. Зергерлердің шеберлігіне қарай, алуан нақышта бедерленіп өте сэнді көрінген. «Төрт құбылаң тең болсын» деген тілекпен төртбүрышты етіп те, үш әлемнің - жоғарғы, ортаңғы, төменгі 147

Зейнеп Ахметова әлемнің нышанын меңзеп үшбұрышты түрін де жасаған екен. Көзге бірден көрініп, қараған адамның назарын аударатын мұн- дай әшекей тұмарларды жасырмай жарқыратып мойынға салады. Бұларды әдетте қыздар көп таққан. Күміс тұмарлар астыңғы жа- ғынан ашылып-жабылатын, ішіне дүғалық салуға ыңғайлысы да, бірден бітеу жасалатын нұсқасы да болған екен. Қазіргі кезде бетіне дұға жазылған дөңгелек алқа-түмарлар- ды тағып жүргендерді, көліктің алдыңғы әйнегіне іштен іліп қойғандарды жиі кездестіруге болады. Әрине, адам қашанда өзіне тек жақсылық тілейді, алқа-тұмарларды кездейсоқ кезігетін сэтсіздіктерден сақтасын, жүзім жарқын болсын деген шынайы пейіл, ақ жүректен таққан болар. Лайым ниеттері кабыл болсын. Дегенмен ешкімнің көңіліне келмесін, осы «современный» алқа- тұмарларға мен күмәнмен қараймын. Неге десеңіз, кез келген дүңгіршек дүкендерде, жолдың шетіндегі жайма базарларда шэркей, шұлық сатып алғандай оп-оңай сатып аласыз. Нағыз түмар жеке адамға арналып, соған ғана бағышталып дұға оқылып жазылушы еді. Ал мыналар жалпы қауымға, кім болсаң ол бол, сату үшін, пайда үшін жасалған дүниелер ғой. Әйтеуір арабша дүға жазылса болды қасиетті болады деп сенуім керек пе? Жерде жатқан бір жапырақ қағазға да сол жазуды көшіруге болады. Сонда ол да лезде киеге, құдіретке ие бола ма? Ешбір қисын жоқ. «Құран- ды сатуға болмайды» деп тыйым айтылады, алайда сол Құран сөзін жоғарыдағыдай жырымдап сататындар ше? Бұл өзі қандай кереғар ұстаным екеніне менің ақылым жете бермейді. Ал кім не ойлайды, ерік өздерінде. КӨЗМОНШАҚ Ақыл-есі бүтін эрбір ата-ана перзентті болуды қалайды. Бала өмірдің жалғасы, шаңырақтың қызық-қуанышы мен отбасының ынтымақ-тірегі. Сол баланың есен-сау өсіп-жетілуі жолында әке- шеше маңдай тер, табан еттерін аямайды. «Көз тимесін», «сөз 148

КҮРЕТАМЫР тимесін» деп балаға эдемі дәстүрлерді, әдет-ғұрыптар мен ырым- жоралғыларды қалыптастырған. Сондай ырымның бірі - балаға көзмоншақ тағу. Бұл өзі күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Қазір көзмоншақты көліктерге де іліп қоятын болды. Әйтсе де, сол көзмоншақтар қолдан жасалған, табиғи емес. Әрине, оны ешкім жайдан-жай тақпайды, ізгі тілекпен қолданса, оның да септігі бар шығар. Ал шынайы көзмоншақ деген кез келген жерде жататын, оңай табылатын нәрсе емес. Ол дария мен өзен-көлдердің, теңіздің жағасынан іздегенге ғана кезігетін тас. Толқын ұрып шайып, жып-жылтыр болған кішкентай домалақ қара-сүр не шымқай қара тастың бірнеше жерінде аппақ дақтары болады. Мұндай тас адамның көзінің ағы мен қарасының белгісіндей былайғы тастардан өзгешеленіп, біртүрлі тылсымдау көрінеді. Осы ерекше тасты зергерлер шеберлікпен әдемілеп теседі де, үл баланың баскиіміне, омырауына қадап қояды. Ал қыздарға арналғанын күміске бекітіп, бұралмалы бау жасап сәндеген екен. Көзмоншақтың басты артықшылығы -оған қараған адамдардың көзін де, көңілін де бірден өзіне аударады да жас балаға тікелей қадалар назар, сұк күші әлсірейді. Сол үшін ол «көзмоншак» аталған. іс \"к -к Тіліміздегі «көз тию», «сүқ өту», «аш кіру» деген үғымдар көбінесе жас балаларға ғана қатысты секілді көрінеді. Алайда бүл үлкендер де үрынатын құбылыс. Тек ересектерге қарағанда сәбилерде жиірек эрі ауыр тиеді, қаупі де күштірек. «Көз тию» әлдебіреулер айтып жүргендей, «соқыр сенім» емес. Негізі бар шындық. Ол дегеніміз әр адамның бойында белгілі бір мөлшерде куат күші, қазіргі тілмен айтсақ, энергиясы, биоөрісі болатын- дығы. Сол қуат-күш сыртқа көз арқылы таралады екен. Ол біреуде жүмсақ, солғын болса, енді біреуде тым күшті дегендей... Әрине, адамдар сәбиге эдейілеп көзінің сұғын өткізейін демейді, жаман- дық ойына кірмесе де балаға кесірі тиетінін білмейді. Себебі ол 149

Зейнеп Ахметова өзінің бойында қаншалықты қуат күші барын, көзінен қаншалық- ты отты уыт таралатынын ұқпауы әбден мүмкін. Балаға сүйсініп, қызығып қадалғанда көздегі назар бірден беріліп, бала оны көтере алмай ауырып қалады. Оның белгілері эртүрлі болады, айтайық, сәби қолды-аяққа тұрмай шырылдап жылайды не сұлқ түсіп жатып қалады, құсады, іші өтеді. Тәжірибелі әжелер мүндайда не болғанын бірден түсінеді, уақыт өткізбей баланы таза сумей ұшықтайды, тұзбен аштайды, адыраспан, аршамен аластайды. Онда да бұл әдістерді бойын таза ұстайтын, бес уақ намазын үзбейтін адамдар атқарады. Таңғаларлығы сол, осындай ем-дом ырымдардан кейін баланың қалы бірден жеңілдейді. Әжелеріміз немересінің маңдайына күйені білгендіктен жақ- қан, көпшілік ішіне барғанда біреу болмаса біреудің көзі балаға телміре қараса, алдымен күйені көреді, назар күйеге түсіп көз өту қаупі тоқырайды. Үлкен аталар мен әжелер сәбиге таңданып- тамсануға, өте еміреніп-сүйсінуге тыйым салған. Әлдекім балаға сұқтана қараса: «Көзің тиеді, түкір», - деп иықтан асырып түкіртеді. Өздері немерелерін қанша елжіреп жақсы көрсе де: «Ой, жаман, сұрың бар болсын!» - деп еркелетіп жатады. Жақын демей, жат демей жас балаларға: «Алла тіл-көзден сақтасын!» - деп тілек тілейді. Иісі қазаққа ортақ, алты алаштың ардақтысы болған менің қайынатам ешқашан балаларды сүймейтін, көзіне тура қарамай- тын. Өте бір еркелеткенде: «Жақсы бала екен ғой өзі, адам бол!» - деп арқасынан қағып не басынан сипайтын. Тіпті жалғыз немересі Ержанды құлшынып сүйген емес, тек маңдайынан иіскеп, бауы- рына қысып қана қоятын. Бұл атаның қаталдығынан немесе балаларды ұнатпағанынан емес, «ауыртып алмайын, зияным тимесін» деген аталық мейірімі мен парасаты еді. Өйткені атаның көзінің отына, жанарының тым өткірлігіне бала түгілі үлкен адамдар шыдай алмайтын, тура қарауға тайсалатын. Жарқ еткен жалын жанарымен талай кеуде кергендерді жерге қағып, мысын басып жіберетін. 150

КҮРЕТАМЫР «Тіл-көз» дегенге немқұрайды қарап салғырттануға әсте болмайды, орыны толмас өкінішке қалдыратыны ақиқаттан алыс емес. Мысалы, көз қатты өткенде жас баланың екі жаурынының арасы қарайып кетеді. Мұндайда дереу ем қолданбаса, аман қалуы екіталай. Егер осындай ауыр жағдайға душар болса, уақыт өткізбей арқалы, қолы шипалы дэстүрлі халық емшісіне көрсетіп, бала бойындағы «бөтен», «жат» энергияны тазалату өте қажет. Тәжірибелі емшілер не істеу керек екенін жақсы біледі. Ал кэдімгі дәрі-дәрмек бұл жерде көмектесе алмайды. Білместік пе, элде «өзім білем» дейтін кеуде ме, кішкентай балаларын жалаңбас көтеріп базар аралап жүрген жастарды көргенде жүрегім сыздап кетеді. Олар тым болмаса қарапайым сақтық шарасын жасамай бейкам жүреді. Қүдайым-ау, Алма- тының «барахолкасы» мен көк базарында кімдер жоқ дейсіз? Бүл жерлерде алуан ниет-пиғылды, сан түрлі мінез-құлықты, биоөрісі эр деңгейдегі пенделер қаптап жүреді ғой. Адамдар көп жиналған ортаға амалсыздан баламен баруыңызға тура келген жағдайда үйге қайтқан замат оны міндетті түрде суға түсіріп, жуындырып алу кажет. Әлдебір себептермен шомылдыру мүмкіндігі болмаса, тым қүрығанда беті-қолын жуып, киімін ауыстырған жөн. «Таза болсаң судай бол, бэрін жуып кетірген» деп халқымыз тегін айтпаған, тіршіліктің төрт негізінің бірі саналатын судың қасиетін тәптіштеп айтпасақ та түсінікті. Қазақ халқы эу бастан-ақ өзі кимегенді балаға арнауға куш- тар. Перзенттерін әдемі, бойына қонымды етіп киіндіріп, оған қоса жарасымды сәндік бұйымдарға да көп мэн берген. Тағы да қайталап айтсам артык болмас, жақсы киім сырткөзді «алдай- ды». Кейде өте сүйкімді, шырайлы балаға жөнсалдау, жүпы- нылау қоңырқай киім кигізіп қоятын да әдет болған. Бұл да сол бала қамын ойлағаннан шыккан ырым. Қазір бұрынғыдай бала- сына қолдан киім тігетіндер жоқ та шығар, есесіне, бала киімі- нің небір түрлерін алыс-жақын шетелдерден үйіп-төгіп әкеліп жатыр. Ақшаң болса, шекесінен шертіп таңдай бер. Солайы, 151

Зейнеп Ахметова солай-ау, бірақ кейде шек-шеңберден шығып та жүрміз. Олай дейтінім, бес-алты жасар бүлдіршін қыздарға үлкендер киетін мэнермен тігілген кеудесі кере қарыс ашық, жеңсіз қымбат көй- лек кигізіп қояды. Ол аз болса, шашын бойжеткендерше төбе- сіне түйіп, ерініне далап, қабағының үстіне жылтырақ бояу жағып, бетіне грим салатын сән шықты. Мұны кез келген той- думанда, балаларға арналған концерттер мен іс-шараларда кө- руге болады. Әлі оң-солын ажыратпаған баланың балғын кезінен бояу жағып дағдыланса жасы жиырмаға жетпей-ақ бет терісі ескіріп, табиғи нэзіктігенен айырылары сөзсіз. Әр нэрсе өз уақытымен жарасымды, жолымен лайықты. Жас балалардың періште сипатына, Алла жаратқан пэктігіне ерте қол сұғудың салдарын ойлану керек қой. Бойы өсіп, бұғанасы қатпаған кіш- кентай өрендерді өз қолымызбен жасандылыққа үйреткеннен не ұтамыз. Айналып келіп эңгіме ауаны балаға тіреле берген соң тағы бір нәрсеге тоқтала кетуді жөн көрдім. Кейінгі жылдары қасиетті дініміз - Исламды беттеріне қалқан етіп, қазақтың табиғатында, тарихында болмаған өзінің қаңсығын тықпалайтын ұябұзарлар көбейді. Соның бір көрінісі - арабтың хиджаб деген киімі (бұл - үлкен тақырып, бөлек әңгіме). «Бояушы, бояушы десе, сақалын бояйды» дегендей, басқамыздан артық «мұсылман» екенін көрсеткісі келетіндер өздерінің тұмшаланғаны аздай төрт-бес жасар кішкентай қыздарға да хиджаб киігізіп жүр. Байқұс бала не адымдап жүре алмайды, не асыр салып секіре алмайды. Арқа- жарқа жүздері бал-бұл жанып, шапқылап ойнап жатқан теңтұста- рына мөлие қарап, шұбатылған қара көйлекке шырмалып бей- шара қалде тұрады. Әрине, ата-ана баласына не кигізіп, қалай тэрбиелеймін десе, өзі біледі. Алайда өздігінен шешім қабылдай алмайтын баланың ерік-жігерін жаншып, балалық бостандығын зорлықпен тұншықтырып, қайталанбас бал дәуренін ұрлап, «балалық шағың - патша тағың» деген бабалар даналығын аяққа таптауды мүсылмандық дей алмаймын. 152

КҮРЕТАМЫР БҮЙРЕК СЫБАҒА Қазір мүлде ұмытылған, ертеде ел ішінде болған салттың бірі «бүйрек сыбаға» деп аталған. Бүл салт тікелей жас балаларға арналған. «Дастарқаны қазақтың - бөлінбеген еншісі» дейтін дала қағидасын берік ұстанған ата-бабамыз барын басқамен бөлісу- ді өзіне парыздай санаған. Айтайық, қысқы соғым кезінде жасы үлкен жақындарға, ел қадірлеген ақсақалға сыбаға жіберу, соғым басына бауыр-туыс, дос-жаранды шақырып дэм татқызу ертеден қалыптасқан ежелгі дэстүр. Татулық, сыйластыққа дәнекер болатын мұндай жақсы дәстүр тек үлкендерді ғана емес, жас балаларды да елеп-ескерген екен. Соғым иесі дос адамның не аралас-қүралас отырған көршісінің баласына соғымның бүйрек-жүрегіне ет араластырып сыбаға жібереді. Мүның өзі баланың көңілін көтеріп, мерейін өсіріп, жағымды эсер береді екен, өйткені жеке сыбаға атап құрметтеп тұр. Қарапайым, бірақ ынтымақ-бірлікті нығайта түсетін мэні бар тэрбие үлгісі екен. «Бүйрек сыбаға» деп кейде жай ғана «бүйрек» дейтін салтты күні бүгінге дейін ұмытпай жүргенім - анамның жыл сайын соғым кезінде көрші-көлемнің баласына сыбаға дайындайтынынан. Бір жолы: - Бұл не үшін керек? - деп сұрадым. Сонда ол кісі: - Бала деген бүгінгінің кішісі, ертеңгінің үлкені ғой. Со- лар жүректі, қайратты болып өссін, айналасына бүйрегі бүрып түратын жанашыр, мейірімді болсын, бабалардан қалган жә- дігер рәсімдерді біліп жүрсін деген ақ ниетпен жасалады бұл дәстүр. Содан кейін бүйрек, жүрек деген еттен де нәрлі, сіңімді, бала асқазанына ауырлық түсірмейтін жұғымды қоректер, - деп еді. Қүдайға шүкір, бүгінде шамасы келген қазак соғым соймай карап отырмайды. Соғым басына көңілі жетерлерді шақыру да ізі суымай, сүрлеуі тапталмай келе жатқан кісілікті дәстүріміз. Өзім 153

Зейнеп Ахметова үлкен шаңырақтың қазанын ұстап отырғандықтан мүмкіндігім- ше салт-дәстүрді ұстауға тырысамын. Десе де, ойға алғаным орындалмай көңіл шіркін ойсырап қалатын кез де болады. Сөзім нақты болуы үшін айтайын, баяғы анамнан көрген «бүйрек сы- бағаны» жалғастырғым келіп, жастары менен элдеқайда кіші болса да, көршінің екі баласына сыбаға апардым. Бұл салттың мән-мағынасын тәптіштеп түсіндірдім. Өкінішке қарай, көрші келіншек: «Ой, апай, біздің үйдің балалары мұндай нәрселерді жемейді, олар түгілі өзіміз де жемейміз», - деп қарап тұр. Қа- ғылған қолымды қайта созып ұқтыруға құлшынбадым, шынды- ғында, ары қарай сөзімді қор еткім келмеді. Тек санасы кемтар адамға қазақтың салтын ұсынғаныма өкіндім.. Қ¥ЛАҚ БЕРУ Қазақта бас ұстаған үлкендер балаларға құлақ беретін салт ертеден бар. Қонақтарға ет тартылып, дастарқанға бата жасалған соң бас ұстаған қария бастың езуінен бір кесіп өзі ауыз тиеді де, оң қүлағын сол үйдің кіші баласына береді. «Жақсы сөзге құ- лағың үйір, саққүлақ бол!», «Аталы сөзді аттап өтпейтін атпал азамат бол!» - деген секілді тілек айтады. Мұның тэлім-тэрбиелік мэні бар. Ылғи қариялардың қолынан дэм татып, өнегелі сөз- дерін естіп баталы болып өскен бала үлкенді сыйлайтын, сөз қадірін, сөз мәйегін түсінетін ұғымтал болуға құлшынады. Хал- қымыз небір қасіретті қиын замандарды бастан кешірсе де, балаға сергек сезім, сенім үялататын «құлақ беру» дәстүрін жалғас- тырып келеді. Қаланың асыра «мәдениетті» балалары құлақ же- мегенімен ауыл баласы аталардан элі күнге дейін құлақ күтіп елеңдеп тұрады. Әйтеуір қазақ иісі бар. Осы «қүлақ беруге» орай, ауылдағы қайнымның үйінде қонақтықта болған бір көрініс есіме түсіп отыр. Сол отырыста ауданның әжептәуір атқамінерінің алдына бас тартылды. Ол қасында отырған келіншекке: «Ауылымыздан тек жақсы сөз 154

КҮРЕТАМЫР естіп қайтыңыз», - деп құлақ ұсынды. Келіншек облыстык бір мекеменің бастығы еді. Сол сэтте ешқайсысымыз осыны қиғаш көрмедік. Сонда үлкен әжесінің тізесін баса отырған қайным- ның алты жасар қағілез үлы: «Аға, құлақ - бұрыннан менің сыбағам, тәтеге тіл беріңіз, сізді мақтап қайтады», - демесі бар ма! Кіп-кішкентай баланың ондыққа дөп тигізген мынандай өткір сөзін естігенде алғашында дымымыз шықпай қалды. Содан кейін «ұялған тек тұрмас» дегендей, амалсыздан жаппай күлкіге бастық. Тіпті айтар сөз жоқ. Әдетте жас балалар үлкеннің ісіне не сөзіне ортадан киліксе тектеп тастайтын ересектер бұл жолы ешбір уэж айтпады. Үйреншікті әдетімен қүлақ күтіп отырған бала сыбағасының сырғып кеткеніне шыдамаса керек. Үлкеннің білместігін бетіне басқандай бадырайтып айтқанын ешкім айып көрмеді, қайта жөн санады. Сол отырысқа қатынасқандар өзге халықта кездеспейтін қазақтың осы бір кішкене салтын кайтып ұмытпастай сабақ алғаны анық. ТАҢДАЙ БЕРУ «Бас - атаңның сыбағасы, жамбас - қазақ жолы» дейтін хал- қымыз жасы мен жолы үлкен ақсақалдардың алдына бас тартып сыйлайды. Бас ұстаған кісі оны жалғыз өзі мұжып, өзі ғана же- мейді. Дастарқандас отырғандарға да үлестіріп, ауыз тигізеді. «Таңдай беру» салты - сол үлестірудің балаларға арналған кә- десі. Бас ұстаған қария таңдайдың сыртқы қатқылдау қабыр- шағын тазалап, ұл болсын, қыз болсын, өзі қалаған балаға ұсынады. Үсынады дегенде жай бере салмайды. Таңдай алушының алақанын ашқызып: «Көмекейің көсілген энші бол, сөз кадірін білетін ділмар бол!» - деп ашылған алақанға таңдайды үрып береді. Сол кезде бала оны шапшаңдықпен шап беріп ұстауы ке­ рек. «Таңдай берудің» жөн-жобасы осы. Бұл салт жеткіншектерді сөз өнері мен эн-жырға деген ықыласын аударып қанаттандырады, зердесіне сенім сіңіріп өнерлі болуға талпындырады. 155

Зейнеп Ахметова Балаларға «қүлақ беру», «таңдай беру» секілді кең тараған салттармен қатар тұрмаса да, «тіл жегізу», «көз жегізу» деген ар- найы ырымдар да болған. Өмірдің бел-белесінен өткен парасатты қариялардың сыншы көзі қайсыбір жасөспірімнің бойынан өзгеше қарым-қабілетті, жанарынан жалындаған отты байка- ганда «қарағым, әділет-шындьщты парықтай білетін көреген бол, айналаңды алаламайтын көргенді көсем бол» дегендей тілек айтып, бастың екі көзін бірдей береді. Көзді көбінесе үлкендер өздері жейді эрі екі көзді екі адамға бермейді. «Алакөз, араз болып қалады, туралықтан тайқып кетеді» дейтін тыйым бар. «Тіл жегізу» ырымы да кез келген балаға бұйырмайды, тэлім- гер қариялардың ықыласы, пейілі түскен балаға берілетін сый- сыбаға деуге болады. Мүның да өз жөн-жоралғысы бар. «Тілінің үшымен жалған сөйлемесін, тіл үшымен оңай айта салатын жел сөзден аулақ болсын» деп, тілдің үшкір ұшын кесіп тастайды. «Айтар ойы көмейіне кептеліп түтықпасын» деп тілді көмекейінен ажыратады. Содан кейін ғана балаға береді. «Өнер алды - қызыл тіл» деген, тілді-жақты шешен бол, тіліңді таза сақта, тілің ел- жұртыңа қызмет етсін!» - деген секілді бата-тілектерді айтады. Назар аудара қарасаңыз, жоғарыдағы ырымдар баланың ру- хани санасын сілкінтіп ой салады, өзіне деген сенім күшін күшей- тіп, жақсылықтарға жетелейді. Бір Караганда қарапайым көрінгені- мен бұл ырымдар да ұлттык өнеге, қазақи эдемі тәрбие жатыр. МҮШЕЛ Мүшел тақырыбына «Бабалар аманаты» атты кітабымда да кеңінен тоқталгам. Бұл жерде әдейі қайталадым, өйткені кітаптың жалпы мазмүнына қажет болды. Егер «қайталады» деп оқығыңыз келмесе, реніш жоқ, Абай ата айтқандай: «Өз сөзім өзімдікі». Қазақ халқы өте ерте замандардан табиғат құбылыстарының, атап айтсақ, күн мен түнің алмасуын, Айдың жаңалануын, жыл мезгілдерінің қайталанып отыруын, аспан әлемін жіті бақылай 156

КҮРЕТАМЫР жүріп, ұшан-теңіз мағлұмат алған. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса жинақталған тэжірибесін қорытып, жұлдызды аспан туралы астрономиялық ұғым-түсініктер мен білім жинаған. Соның нәтижесінде көшпенді халықтың тұрмыс-тірш ілігіне, өмір сүру салтына орасан зор пайдасы бар байырғы қазақ күнтізбесі (календары) қалыптасқан. Күн, ай, жыл санау есебі мен жұлдыздар қозғалысын білу арқылы жайлауға көшу, күздеу мен қыстауға уақытында келу, кой қырқу, күйек алу, мал төлдету, шөп шабу, тағы басқа шаруашылық мезгілдерін белгілеп отырған. Сол секілді ұлан-байтақ кең далада, таулы аймақтарда көшіп-кону, мал бағу, жолаушы жүру, жоқ қарау, қараңғы түндерде жұлдызға қарап, бағыт-бағдар белгілеп, өткел, суат, қоныс, қүдықтарды дэл табуды қазақтар жете білген. Мысалы, Темірқазық жүлдызы қазақтардың «компасы» болса, Жетіқарақшы қазақ үшін сағат іспеттес, ал Үркер жұлдызы арқылы ауа райын болжаған. Қазақтың көне күнтізбесінің бірегей көрінісі - мүшел есебі. Халқымыз мүшел есебін мүшел жылы бойынша жүргізген. Әрбір жылды хайуан атымен атайтынын кез келген қазак біледі. Осы жерде орайы келіп тұрғанда атаның немересі Ержанға жыл атауларын қалай үйреткенін айта кетейін. Тышқан жылы - тыныштық, Сиыр жылы - сыйлық, Барыс жылы - бірлік, Қоян жылы - қамбалы, ¥л у жылы - үлгілі, Жылан жылы - жайлы, Жылқы жылы - жүтсыз, Қой жылы - қүтты, Мешін жылы —мерейлі, Тауық жылы - табысты, Ит жылы - игілік, Доңыз жылы - дүниелі, - 157

Зейнеп Ахметова деп әрқайсысының мағынасын жіктеп түсіндірді. Түла-бойы құт-береке молшылыққа, бейбіт тыныштыққа бағышталған мұн- дай жыл сипаттамасын бала түгілі оның әке-шешесі біз де есті- меген едік. Жылдың жаманы жоқ, оны құтты ететін де, бүлдіретін де адамдардың ниет-пиғылы мен іс-эрекеті екен. Ата ары қарай немересіне түйенің бойына сеніп тұрғанда тышқан оның басына шығып, алтын нұр - жылды бірінші көріп, жыл басы дәрежесіне ие болғаны жайлы жалпы қазақ білетін аңызды айтып берді. Сон- да Ержан: «Түйе мақтаншақ! Түйе мақтаншақ!» - деп балалығына басып жіберді. Атасы оған қарап, басын шайқады да: - Олай деме, түйе - қасиетті жануар! Түйе жылдың басы болмағанымен он екі жылды бойына сыйғызып тұр. Өйткені түйеде он екі жылдың нүсқасы бар. Құлағы - Тышқан, бақайы - Сиыр, тірсегі - Барыс, еріні - Қоян, төбесі - Жылқы, тісі - Қой, жүні - Мешін, мойыны - Тауық, шөккені - ¥лу, қабағы - Жылан, табаны - Ит, құйрығы - Доңыз, - дегенде түйенің сыртқы жара- тылыс-пошымын көз алдымызға келтіріп, қайран қалдық. Ата немересіне үғымды болу үшін түйенің суретін салып, қайтадан түсіндіріп еді... Қазақтың байырғы күнтізбесіндегі срте заманнан келе жат- қан мүшел жыл есебі көшпенділер өмірінде зор мэні бар есеп болған. Мүшелмен жас санау, жыл қайыру халық даналығынан шықкан ұтымды да ыңғайлы эдіс болғанын қазір маман ғалым- дар бұлтартсыз мойындап отыр. Менің бала кезімде ата-әжелер жасын мүшелмен айтатын. «Бес мүшелден үш жас астым» немесе «жеті мүшелге жеттік қой» деп отырушы еді. Мүшел жылы Ұлыстың үлы күні - Наурызда ауысады, яғни жыл қайыру есе- біндегі жылдарды айырып, ажырату Наурызбен межеленеді. Наурыздан бүрын немесе кейін туғанына қарай жаңа туған бала- ның жылын белгілеп отырады. ¥лыс күні үлкен-кішінің «жасыңыз қүтты болсын», «көрген жасымыздан көрмеген жасымыз көп болсын» деп тілек айтысып, құттықтап жататыны - Наурыз жыл басы болғандықтан, яғни адамға бір жас қосылады деп санайды. 158

КҮРЕТАМЫР Қазақ бірінші мүшелді 13 деп алады. Мысалы, Тышқан жылы туған баланың жасы қайта айналып Тышқанға келгенде 13 болады екен. Жас кезімде анамнан «неге бірінші мүшел - 13, қалғандары - 12» деп сұраганымда: «Баланың іште жатқан мерзімінің есебі. Өйткені ана құрсағында нәресте өмір сүріп жетіліп, жарык дүниеге келеді», - дегені есімде қалыпты. 13-тің шығу тегінің екеуі де менің көкейіме қонады. Алғашқы мүшел - адам өмірінің үлкен бір белесі, жеткін- шектің балалықпен қоштасып, бойы ғана емес, сана-сезімі, ақыл- ойы да өзгеріп, ересек өмір-тіршілікке қадам басуының баспал- дағы. «Он үште отау иесі» дегенді халқымыз мүшелмен бай- ланыстырып айтқан. Қариялар балаға: «Қарағым, мүшелге толдың, оң-солыңды танитын санатқа іліктің. Сенімен санаса- тын, ой бөлісетін кезең келді. Енді ат жалын тартып мініп, тізгін ұстайтын азаматтығың мен өзіңнен кейінгіні жетелеп, демейтін агалық жолың басталды», - деп он үштегі бозбалаға міндет- парыз жүктеп, сенім артады екен. Бұл мән-мағынасы терең аталы сөз, үлкен тәрбие сабағы. Әдетте дэрігерлер мен психолог мамандардың «өтпелі кезең» (переходный возраст), «қауіпті жас» (опасный возраст) дейтіндері жасөспірімдердің он екіге толып мүшелге кіретін, он үшке толып мүшелден шығатын мерзіміне тура келеді. Бұл жастағылардың көпшілігі өзінікін мақүл көретін өзімшіл, эр нәрсеге еліктегіш, жақсы мен жаман- ның, адал мен арамның аражігін ажыратпай, тентектігін ерлікке, есерлігін өжеттікке балап, олай да, бүлай да шайқалатын өлара түсы екенін өмірдің өзі көрсетіп жүр. Қазіргі өрімдей балалар- дың есірткіге эуестенуі, үрлыққа бейімделуі, қаңгыбастыққа салынуы секілді тұрпайы өрескел эдеттердің көбейіп кеткені жасырын емес. Әрине, кез келген ата-ана баласының қисық жолға түскенін қаламайды. Кім баласын жаман болсын дейді. Әйтсе де, ата-бабалар - «мүшел жас», мамандар «өтпелі кезең», «қауіпті жас» деп атаған кезеңде ата-ананың балаға өте сақтық- пен қадағалайтын қырағылығы, ақылмен тәрбие сіңіретін пара- 159

Зейнеп Ахметова саты, мейірім мен сенімге құрылған қарым-қатынасы болса, талай қателіктерден аман өтері анық. Қазақ ұғымында кез келген мүшел жас қатерлі саналады. Бұл негізсіз жай сөз емес. Қазір ғалымдар эрбір он екі жылда адам ағзасында елеулі өзгерістердің болатынын дэлелдеді. Ғылым енді ашқан жаңалықты бәленбай ғасырлар бұрын бабалары- мыз қалай білген, қандай зерде-түйсікпен сезінген деп таңғала- сыз. Мүшел жастың біз сырын элі жете білмейтін құпиясы бар. Пендешілікпен байқамаймыз, ойланбаймыз тылсымға сен- бейміз. Өйткені жетпіс жылға жуық құдайсыз қоғамды бас- тан өткіздік, соның сүйекке сіңген салдары элі ілесіп жүр. Байыптап, барлап қарасаңыз, мүшел жаста өлім-жітім, қырсық- кедергі кесапаттар жай кездегіден жиі ұшырасады. Сол үшін мүшел жаста бұрынғылар құдайы беріп, дастарқан жайған. Обалды түсініп, сауапты істер жасаған. Кісі ақысын жемей, арам- ға құнықпай, өтірік-өсектен аулақ болуға тырысқан. «Құдайы» дегенді талай адамдар тек қой сойып, Құран оқытып, бет сипау- мен байланыстырады. Шындап келгенде, бұл эрбір адамның, ең алдымен, өз ар-ұяты алдында айнаға қарағандай тура қарап, қисық-қыңыр, олпы-солпы жерін түзеуі. ¥лы күштен күнэлары үшін кешірім өтініп, азға да, көпке де қанағаттылықпен шүкір етуі деп түсінген жөн мұны. Енді біреулер «мүшелде киім беру керек екен» деп киістен шығарып тастаған керексіздерін беріп жатады. Мен көрген үлкен кісілер өзінің ең жақсы көретін киімін өкінішсіз ризашылықпен беруші еді. Сондай көнекөздерден үлгі-өнеге көрген бір адамның әрекетін айта кетсем, артық болмас... 1996 жылы қарашаның бас кезінде Алматыдағы консерва- торияның концерт залында Сыр елінің эйгілі әншісі, белгілі сазгер Әлмырза Ноғайбаевтың бір тамаша эн кеші өтті. Концерт белортадан асқан шамада Әлмырза көпшілікке қарап: - Ардақты ағайын! Бүгін менің туған күнім! Бұл қатардағы жай туған күн емес, қырық тоғыз - мүшел жасым. Төрт 160

КҮРЕТАМЫР мүшелге толдым. Халқымыздың бұрыннан келе жатқан дәстүрі бойынша мүшелде адам қимас киімін шын жүректен басқаға сыйлауы керек. Менің киімдерімнің ішіндегі өзім үшін ең қым- баты, бағалысы батыр Бәукең атамыздың қара шаңырағынан киген зерлі шапаным еді. Қадірлеп-қастерлеп үлкен сахналар- дан өнер көрсеткенде, Наурыз мерекесінде ғана киюші едім. Осы күнге аман-сау жетіп, бала-шағам өсіп-өніп, алдарыңыз- да эн шырқап түрғаныма Аллаға шүкіршілік етемін. Осындай атаулы күнімде мен де.бабалар дәстүрін орындайын, - деп бір кезде өзім иығына жапқан шапанды інілік ізетпен залда отыр- ған сыйлы бір ағасына кигізді. Көрермен тікесінен-тік түрып қол соғып, қошемет жасады. Кэрі-жас демей, жылда жыртыңдап улап-шулап туған күн өткізіп, «денсаулыққа» арнап арақ ішкеннен гөрі осы бір шағын көріністің ұлттық үлгі-өнегесі есте қалатыны даусыз дер едім. Қайсыбіреу «қайыр-садақа берсем, мүшелден кедергісіз өте- мін» деп есеп жасап, үстірт ойлайды. Егер адамның ішкі жан жүниесі тазармаса, күншілдік, менмендік, ашкөздік, мақтаншақ- тық, жалқаулық секілді эдеттерден арылуға, құтылуға құлшын- баса, басынан кесек алтын айналдырып садақа берсе де, көкірегі көр күйі қала береді. Жоғарыда айтқанымдай, алғашқы мүшел - 13, соған 12-ден қосып отырғанда мүшел жас шыға береді. Қазір журналистер телеарна мен раиодан 50, 60, 70 жасқа қүттықтау айтқанда, «мүшел тойымен құттықтаймыз» немесе «25 мүшелге толуымен құттықтаймыз» деп соға беретін болыпты. Олардың атап түр- ғандары мүшел емес, «дөңгелек» жастар. Ал 20 мүшелге толса, 300 жыл шығатыны қаперлеріне кірмейді. Көретін көз, білуге ынта болса, жылда шығатын қазақша күнтізбелерде, баспасөз беттерінде қазіргі жыл санау мен жыл қайырудың кестесі бері- ліп жүр. Осы кесте арқылы әркім қазақша туған жылын, неше мүшелге толғанын анықтай алады. Ал ондай дайын кесте болмай, жылыңыздың не екенін білгіңіз келсе, туған жылыңызды он екіге 161

Зейнеп Ахметова бөліңіз. Егер қалдықсыз бөлінсе, жылыңыз Мешін болғаны, бір қалдық қалса - Тауық, екі қалдық - Ит, үш қалдық - Доңыз, төрт қалдық - Тышқан, бес қалдық - Сиыр жылы деп ары қарай кете береді. Ал жылдардың ретін жадыңызға ұстай алмасаңыз, мына бір шумақ өлеңді жаттап алыңыз. Мен мұны қазақша бір күнтізбеден оқып едім. Түйе сеніп, бойына, Қалған ұмыт жылдардан. Жатпа қарап, мойыма, Тайма именіп, ділмардан. Осы шумақта 12 сөз бар. Әрбір сөздің бас әріптері жыл атауларының ретіне сай келеді. Мысалы, түйе - т - Тышқан, сеніп - с - Сиыр, бойына - б - Барыс, қалған - қ - Қоян, ұмыт - ұ - ¥лу, жылдардан - ж - Жылан, жатпа - ж - Жылқы, қарап - қ - Қой, мойыма—м - Мешін, тайма - т - Тауық, именіп - и - Ит, ділмардан - д - Доңыз... Қалай үйренсек те, қазақпыз ғой, қазақша жылымызды, мүшелімізді білгеннің пайдасынан басқа артықтығы жоқ. ЖОЛАШАР Жолашар, жолаяқ дегеннің не екенін мэңгүрт болып кет- кендер болмаса, былайғы қазақтың білмейтіні кемде-кем шығар. Жолашар - сапарға аттанып бара жатқан жолаушыға ақ жол ті- лейтін дәстүр. Кезінде бүл дәстүрді ата марқүм кеңінен толғап аржақ-бер жағын қамти отырып түсіндіріп еді. Мен оны сол күйі «Бабалар аманаты» атты кітабымда толық бергенмін. Енді ата аузымен айтылған әңгімеден үзінді келтірсем артық болмас: - Қазақ кара жолды қадірлеп, жолаушыны ерекше құрмет- теген халық. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы қа- рия сэлем береді» деп жолаушы жолының үлкен екенін айтады. Ертеде казіргідей хат-хабар, барыс-келістің оңай орындал- 162

КҮРЕТАМЫР майтын кезінде ел-жұрттың, жер-судың амандығын жолаушылар арқылы біліп, жолаушылар арқылы тарап отырған. Ауыл мен ауылды, ру мен ұлысты, алыс пен жақсын елді жалғастырып байланыстыратын дәнекер сол жолаушылар болған. Қазақта «адам үйден қырық қадам аттап шыққан соң мүсәпір» дейтін көне сөз бар. Қанша дегенмен кісінің өз отының басынан, үйрен- шікті ортасынан суырыла шығып сапар шегуінің түрлі қиын- дықтары болады. Біреудің салқын қабағына кезігер, эділетсіз сөз естуі мүмкін, бір жерде шөлдейді, маңдайынан күн өтетін кезі болады. Түнеген жері жайсыз болар, жалғыздық көрер, үй ішін сағынып көңілі құлазыр, айта берсе, жүмырбасты пен- деге жол жүргенде не кездеспейді дейсің. Уақытша болса да сапардағы адамның торығатын сәттері болмай қоймайды. Сонымен бірге жолаушы ел көреді, жер көреді, эр елдің өзіне тэн ерекшелігін үгады, бейтаныс адамдармен танысып-білі- сіп өрісі кеңейеді. Әсіресе бұрын ауылынан шалғай шықпаған жас адам үшін тіршілік талғамы, өмір тәрбиесі деген жол үстінде айқындау көрінеді. Адам жолға себепсіз шыкпайды, қандайда бір оймен, мақ- сатпен шығады. Біреу білім іздеп, біреу бауыр-туыстарын іздеп, енді біреу жиендеп не қайындап, енді біреу базаршылап де- гендей, әйтеуір эр көңілде бір ниет болады. Адамның сол ниет етіп шыққан мұрат-мақсатының іске асуына тілеушідей болып алдыңда көсіліп жол жатады. Жас адамды сынағысы келгендей, шыңдап-ширатқысы келгендей өрі мен ылдиын, бұрылыс-бұралаңын алға тосады. Жол бойында нелер жоқ дейсің, тіршіліктің қам-қарекетін жасап тірілер жүреді. Пэни өмірдің қамшының сабындай қысқалығын көрсетіп, үнсіз мүлгіген мазар-қорымдар жатады. Өткенді үмытпау керек екенін еске салады. Жол мен жолаушыны қадірлеген халқымыз оған байла- нысты ырым-жоралгыларды, дэстүр-салттарды қалыптастырған. Олардың эрқайсысының ізгі тілеуі, ақ ниеті бар. «Жолы болсын, 163

Зейнеп Ахметова сапары сэтті болсын, алды ашьщ болсын» деген тілекпен алые жолға жүретін адамға «жолашар» немесе «жолаяқ» деп аталатын дэстүрді жасап, шығарып салады. Кісісі жолаушы жүретін отбасы бір малый сойып, ауылдағы үлкен-кішіге дастарқан жаяды. Қариялар жолаушыга арнап бата береді. Бата деген адамга рухани күш-қуат береді, көңілге медеу, жүрекке сенім береді. Ал сенім - ұлы күш. Ақ жүрек болып жолдасың, Адалдық сені қолдасын! Алымды болсын шабысың, Найзадай болсын намысың, Ер жігітке бэрі - сын, Қиындық көрсең, мұқалма! Ауырлық көрсең, жұқарма! Дақ түспесін ар мен багыңа, Аман барып, ескен қайт, Мақсат еткен жагыңа! - деп алғаш рет сапарға шыгатын жасқа бата береді. Әрине, айтушысына қарай бата түрлерінің небір шұрайлысы бар гой. Жас адам жолға шығар алдында әулетінің қара шаңыра- ғына кіріп тізе бүгіп, дәм ауыз тиіп шығатын ырымы жэне бар. Жолаушының анасы не апа-қарындасы бір жапырақ нанның шетінен тістетіп оны алып қояды. Бұл «дэм тартып, отбасына есен-сау оралсын» деген ниеттен шыққан. Кейін жолаушы келгенде құргатып, сақтап қойған нанды жейді. Әсілі, біреу тістеген нанды басқа адам «тістесіп қаламыз» деп жемейді. Ал тістелген нан иесін күтіп, тілеулес болып тұрады деген сенім болған. Қазір бұл ырым мүлде ұмытылған. Сонымен «жүрген жерің мейірімді, қайырымды болсын, басар жер, асар тауың жеңіл болсын» деп жолаушыны бүкіл ауыл аттандырып салады. Міне, «жолашар» не «жолаяқ» деп аталатын дәстүрдің мэн-магынасы осылай, - деп ата сөзін бір қайырды. 164

КҮРЕТАМЫР ТОҚЫМҚАҒАР Ата жолашар дәстүрін жетеме жеткізе ұқтырып, сәл тыныс- тап алды да, сөз желісін жолаушыға байланысты тағы бір дәстүр - тоқымқағарды да айтып еді. - Жолаушы сапар барысында көңілі бірде семіріп, бірде арықтап, жолдың ыстық-суығын басынан өткізіп, межелеген жеріне жетуі, одан мақсат етіп шыққан ісін орындап, сау-саламат үйіріне қосылуы өзіне де, жақындарына да зор қуаныш. Сол мерейлі күнге үмітпен қараған отбасы «ай жүрсе де, аман оралсын, ел-жұртына қайта қауышуға жазсын» деп тоқымқағар дәстүрін жасайды. Тоқымқағарды жолаушының келер мерзімі таянғанда не кешіге бастағанда үй іші дастарқан әзірлеп ауылдастарын дэмге шақырады. «Жолаушының кешіккеніне қуан» деп кідірістің өзін жақсылыққа жориды. Тоқымқағар дәстүрінің арнайы атқарылатын өз ырымы бар. Ол үйден тоқым алып шығып, «жолда ұзақ жүріп тоқымы шаң болыпты ғой» деп тоқымды қағып-сілкиді. Бұл әдейі жорта істелетін әрекет. Бір жағынан, «азаматтың тоқымы далада иесіз қалмасын, шаң-тозаң болса да, шаңырағына сау келсін» деген таза ниет. Тілек тілде ғана емес, ділден, жүректен шынайы шымырлап шықса, Жаратқан иемнің кеңшілігі мол, ниет қабыл болады. Бұл мен шығарған ғибрат емес, көпті көрген көсемдерден, дана абыздардан қалған сөз. Ата-бабалардың аманаты ретінде өз кезегімде мұны саған айтып отырмын. Есің алып, ескеріп жүргін, - деп эңгімесін түйіндеді. Мен де өз кезегімде атаның сол аманатын керек еткен адам- дарға жеткізуді парыз көріп жазып отырмын. ЖИЕНҚҰРЫҚ Ұзатылған қыздан туған баланы «жиен» деп атайтынын білмейтін қазақ жоқ. Әсілінде, қазақ халқының туыстық, жақын- 165

Зейнеп Ахметова дық жүйесі үш жұрттан - ата жұрты, нағашы жүрты, кайын жұрты деп аталатын салалардан өрістеп таралады. Адамның ата жұрты, яғни өз жұртынан кейінгі айрықша құрметтісі - нағашылар. «Сүйек иесі» саналатын шеше төркіндері түгелімен, нақты- лап айтқанда, анасының шыққан әулеті, ауылы, руы, елі жиен үшін нағашы жұрт. Міне, осы нағашы жұрттың жиенге бере- тін тарту-таралғы сыйлықтары, жиендік үлесі «жиенқүрық», кейбір жерде «қырық шұбар тай» немесе «қырық серкеш» деп аталады. Ертеден келе жатқан көне аңызда оның шығу тегін былай айтады: Баяғы есте жоқ ескі заманда ел басқарып, сөз ұстаған бір би болған екен. Сол бидің жиені көзге ерекше түсетін шүбар тайды сүрайды. Би оны кенже баласына бәсіре атап қойғандықтан: - Айналайын, жиенжан, бұл тайды туа сала кіші нағашыңа меншіктеп бэсіре атап едім. Бите екі сөйлеу жараспайды, сондықтан басқа қалаған тайыңды ала ғой, - дейді. Бірақ ерке жиен тек шұбар тайға жабысып көнбейді. Сонда би жиеніне тағы да: - «Қасқа биеден қасқа тумаса да, төбел туады» деген, тағы да шүбар құлын тумайды дейсің бе, келер жылы қанша шұбар қүлын туса, бэрі сенікі болсын, - депті. Қызық болғанда, келесі жылы кырық бие шұбар құлын туыпты. Би уәдесінде тұрып, құлындарға ен салып, бэрін жиеніне арнап өсіріп-жетілдіріп беруді мойынына алыпты. Сөйтіп, құрық салынған, яғни иесі бар сол төлдер «жиенқұрық» аталған екен дейді. Қалай болғанда да, халқымыздың ежелгі салты бойынша нағашылар жиеннің бетінен қақпай, колын қайтармай, көңілін жықпауға тиіс болған. «Жиен наласы қатты», «жиенге қол тигізгеннің қолы калтырауық болады», «нағашы мен жиен күрессе, жиен жығады» деген сөздер жиеннің нағашыға еркіндігін, өзгелерден орыны бөлек еркелігін білдіреді. Сондықтан болар, жиен нағашысынан шашасына шаң жұқпайтын бэйге ат, ақиық қыран құс, алғыр күмай тазы, күміс ер-тоқым секілді көрнекті 166

КҮРЕТАМЫР нәрселерді қаласа, нағашы беруге тиіс болған. Кейде қайсыбір жиендер тым дандайсып қызыққан затын берсе қолынан, бермесе жолынан алып кететін де жағдайлар кездескен. Оны нағашысы даулап биге не қазыға жүгінбеген. Жиеннің базынасын көтере алмайтын осал нағашы атанғысы келмейді. Алайда әр нәрсенің жөні мен реті бар, алмақтың да салмағы бар. Әйтеуір жиен екен- мін деп, жиендік жолым деп сұғанақ, қанағатсыз болуға әсте болмайды. Жиендіктің де шегі мен шеті болған. Жиенқұрық қалауы үш реттен аспаған, одан ары асса, қазақ салтына қайшы келгені. Сондықтан балаға ес білгеннен бүл ережені ата-анасы құлағына құйып, әдептілікке үйретеді. Нағашы мен жиеннің қатынасын сөз еткенде бір шындық- ты - жиендердің көбінің нағашыларына тартатынын көрмеу мүмкін емес. Қазіргіні қойшы, бұрынғы қазақтардың келінді тегіне, тектілігіне қарай таңдауының мэні болашақ ұрпағының қамын ойлағанында жатыр. Себебі балаға туа бітетін қасиеттер ананың ақ сүтімен берілетінін бабаларымыз жақсы білген. Талай ақын-жазушылар, әнші-күйшілер, үста-зергерлер, палуан, емші, оташы, тағы басқа жаратылысында ерекше қабілет-дарыны барлардың басым бөлігі «нағашым сондай болған» деп өз бойындағы қасиетті нағашыларына телуі тегін емес қой. Сол секілді, «Сулы жердің қасиеті - сағасында, нулы жердің қасиеті - ағашында, азаматтың қасиеті - текті туған нағашыда» дейтіні де жай сөз емес. Халқымыз «Өз жұртың - күншіл, қайын жұртың - міншіл, нағашы жұртың - сыншыл» деп жатады. Мұның да өз сыры бар. Ағайын арасында күншілдік, көреалмаушылық секілді әдеттердің кесірінен реніш, келіспеушілік кикілжіңдер кездеседі. Мұндай жағымсыз жағдайлар нағашы мен жиен арасында ұшыраспаған. Өйткені олардың елі, жері, атасы белек, еншісі бас­ ка, ортақ меншік, бөлісетін ата мұра секілді дау туғызатын түйт- кілді мэселелер нағашы-жиен арасында жоқ. Сондықтан олардың бір-біріне деген құрмет-сыйластығы шынайы, пейілдері таза, 167

Зейнеп Ахметова әзілдері жарасымды болған. Ағайындарынан зэбір көріп әділет- сіздікке төзе алмаған немесе жетім қалып камқоршыға мұқтаж болғандардың талайы нағашы жұртына келіп, жан-жарасы жазылып, жыртық көңілі жамалып, мейірім-пана тапқан. Мыса- лы, Арғын-Тобықты елінде болған «Қалқаман - Мамыр» оқиғасын алайык- Бұл туралы Абай атаның немере інісі Шәкәрім қажы Құдайбердіұлы шындық негізінде «Қалқаман - Мамыр» даста- нын жазғаны белгілі. Оны оқымағандарға кішкене түсінік бере кетейін. Қалқаман мен Мамыр Сары биден тарайтын шөбере туыстар екен. Алайда қандастық, бауыр-туыстықты махаббат сезімі жеңген екеуі «жеті аталық» қазақ дэстүрін бұзып қосылады. Ел ішінде үлкен дау шығып, шуға айналады. Сонда екеуіне де туыс болып келетін Көкенай батыр: «Ел-жұртты масқаралады, қан бұзды, ата дәстүрімізді аттады», - деп, басқадай бітім-ымыраға көнбей, Мамырды садақпен атып өлтіреді. Енді Қалқаманды өлтірмекші болғанда бүкіл рудың ел ағасы, эрі биі, әрі ғұламасы Әнет баба: «Қалкаман атпен шауып өтсін, сен, Көкенай, белгіле- ген жерде тұрып садақпен ат, өлсе - өлді, тірі қалса, тірі калады», - деп үкім шығарыпты. Көкенай батыр атпен ағызып бара жат- қан Қалқаманды атады. Оң санына оқ тиген Қалқаман шапқан күйінше артына қайырылмай кете береді. Өзін оққа байлаған ел-жұртынан, туған жерінен безіп, Ұлы жүздегі нағашыларына келіп паналапты. Нағашылары алдына мал салып, үйлендіріп, қоныс бөліп беріпті. Сөйтіп, нағашы жүрттың мейірім-шарапа- тының арқасында Қалқаман өсіп-өніп үлкен бір ауылға айналып- ты. Бірақ еліне қайтпай қалып қойыпты. Қазіргі Алматы мен Қаскелеңнің ортасындағы «Қалқаман» деп аталатын мекен баяғы Арғын-Тобықты Калқаманның қонысы дейді шежірешілер. Бізге жеткен жыр-дастандар мен қиссаларда нағашысының қолында тәлім-тәрбие алып, үйленіп үйлі-жайлы болып, білікті азаматтыққа жеткенде еліне қайтқандар туралы эңгімелер де жиі кездеседі. Ренжіссе де киыспайтын ағайын деген сол ғой! Әлгі «жиен ел болмайды, желке ас болмайды» дейтініміз - есейіп, 168

КҮРЕТАМЫР жілігі татитын кезде еліне көшетін жиендерге қарай айтылған. Бір жағынан эзіл, екінші жағынан, шынға саяды. Атасы бөлек болғандықтан қанша аяласа да, өзгеге сіңбейді, түбінде елін таба- ды, атажұртына қайтады дегенді білдіреді. Сонымен қатар «жиен неге ел болмасын - жайлы болса, желке неге ас болмасын - майлы болса» деп жогарыдагы тұжырымға қарсы айтылатын ақылды сөз жэне бар. Бұл деген жиен бақуатты-берекелі, ел-жұртқа ша- рапаты тиетін өрелі, халыққа қамқор азамат болса, қай жұртымен де сыйласымды, жарасымды қарым-қатынас жасайтын ел бола алады дегенді анық меңзейді. Айтып-айтпай не керек, қызын ардактаған халқымыз «қыз- дан туғанның қиығы жоқ» деп жиенді қойып, одан туған жиен- шарды, одан туған дегеншарды, одан туған көгеншарды да жатсынбай бауырмалдық танытқан екен. Бұл күнде эркім өз басын ғана күйіттейтін нарық заманында салт та сатулы, берсең - аласың, бермесең - өкпелеме. Көңіл бүтіндігі болмаған соң айырбастың қаншалық құны бар дейсіз. Басты мәселе бұл да емес, нағашы мен жиеннің алыс-берісін өздеріне қалдырайық. Бас- қаны білмеймін, мені қынжылтатыны «жиен», «нағашы» дейтін туыстық төл атаулардың тілдік қорымыздан жогалып бара жатқаны, ауызекі қолданатыстан қалғаны. Осы атаулармен байланысты толып жатқан ұғым-түсініктер келмеске кетіп жатыр. Осылай жырымдала берсе, дәстүр де, тіл байлыгы да жұтай бере ме деп қорқамын. «Ш ықты қайдан жаңғырық, білмей калдық аңырып» дегендей, жиеннің қай кезде немеренің атына мінгесіп алганын білмей қалдық. Шамасы, баяғы сол орыстарға қарап бой түзейтін әдетімізбен, олардың ұлдың да, қыздың да баласын «внук», «внучка» дейтінін тікелей көшіріп алған секілдіміз эрі санамыз- ға сіңіргенбіз. Кейбіреулер «жиен» деген сөзден ат-тонын ала қашып, «немерем» деп таласады. Дүрыс-ақ! Қыздың баласының жакын екені рас, бірақ ол немере деп аталмайды. Ол - жиен. Ренжісеңіз де, ренжімесеңіз де, атасы бөлек. «Құрттың атын 169

Зейнеп Ахметова малта қоюдың» түкке де керегі жоқ, ғасырлар бойы бабалары- мыздың «жиен» деген ерке де назды атауына қиянат жасамасаңыз болды. * * гк Нагашы мен жиенді айтқанда еріксіз еске түсіп, тілге ора- латын жақын адамның өзінше бір әтеуірлісі - бөле. Ұзатылған апалы-сіңлілі қыздардан туған балалар бір-біріне бөле болады. Бүл жерде тек бірге туған қыздар ғана емес, өзара немере, шө- бере туыс, тіпті аталас елдің, жеті атаға толмаған рудың қызда- рынан туған балалар бөле болып саналады. Бөлелерді туыстық жағынан байланыстыратын - аналардың төркіндері, яғни нағашы жүрты. Сондықтан бөлелердің жолы да, алатын орыны да бір- дей, артық-кем ерекшелігі жоқ, жөні бір тең туыстар. Нағашыла- рының алдында бөлелердің еркіндік-еркелігі, міндет-парыздары бірдей. Бэрі нағашыға жиен. Дегенмен нағашы жұрты ортақ болса да, «бөлелік» жолы жүрмейтін де тұсы бар. Бір атаның қыз- дарына үйленген жақын ағайындардың балаларының бөлелігі еленбей, бауыр-туыстық, аталастық қарым-қатынас алға шығып, «аға». «іні» аталады. Қазақта «Екі аяқтыда бөле тату, төрт аяқтыда ботатату» дейтін накыл сөз бар. Шынымен солай, бөлелер бір туғаннан артық тату, бірін-бірі елжірей жақсы көретін өзара қимас жандар. Мұның түп мэніеі аналарында жатыр. Аналары қандас туыс болғандықтан эрі кыздардың ерекше бауырмалдык қасиетінің ықпалынан балалары да аражіксіз ынтымақта болған. Бөле - нағашы апасының пер- зенті, ал нағашы апа - анасының бауыры, бір туғаны. Сондықтан бөлелер бірін-бірі ренжітпеген, бір-біріне қол көтермеген. Ол анасынын көңіліне каяу түсіріп, ренжіткенмен бірдей танылған. Қазактың мұндай айрықша бауырмал, аса туысқаншыл қасиеті айналамыздағы өзге халықтарда дэл осы сапада кездесе бермейді. ...Жиенкұрықтан басталған эңгімені біраз ұзартып жібер- дім, білем. Шындығында, осыны әдейі істедім. Себебі ауылды

КҮРЕТАМЫР жерде элі де болса, «нағашы», «жиен», «бөле» деген атаулар сақталып, элі де болса өз орынын, өз дәрежесін жоғалта қойған жоқ. Ал қаланың балконда өскен ұрпағы бұл ұғымдардан мақү- рым қалып барады. Бөлесін «бұл кім» деп сұрасаң, «Мамамнын сестрасының баласы» дейтіндер толып жатыр. Осы жазбалар солардың бірі болмаса бірінің ата-анасының не өзінің көзіне түсіп оқыса, қай ұлттың өкілі екенін сезінер ме екен деген бұлдыр үмітпен айтып отырмын. ЕНШІ БЕРУ Қазақ халқының ұлға енші, қызға жасау беру салты қай за- манда, қай дэуірде шыққанын ешкім дөп басып айта алмайды. Есесіне, өте ертеден қалыптасқан, ата-ананың бұлжытпай орындайтын парызы екенін бэрі білген. Ғасырлар қойнауынан жеткен осы көне дәстүр жайлы ел ішінде эртүрлі аңыз-әңгіме- лер жеткілікті. Соның бірі Алаша ханнан бастау алатын үлгісі. «Керегеміз - ағаш, атамыз - Алаш, өзіміз - казак» деп халкымыз күні бүгінге дейін өзін Алаштың үрпағы санайды. Сол Алаша бабамыздың үш ұлы болған екен. Бабамыз қартайып, жарык дүниедегі жүрер жолының аякталар межесіне жеткенде бүкіл мал-мүлкін төртке бөлініпті. Үш ұлдың үлесін теңдей беріп, төртінші бөлігін: «Бүл - кара шаңырақтың қоры, қонақ сыбағасы, көпке ортақ дастаркан үлесі», - деген екен. Әлгі «дастарканы қазақтың - бөлінбеген еншісі» дейтін дала қағидасы осыдан шык- кан дейді. Қазак салты бойынша эулеттін үлкен балалары жеке отау көтеріп, енші алып бөлек шыкканда, ата-ананын түтінін түтетіп, үрпақ өсірген жері «қара шаңырақ», «үлкен үй» деп аталады. Әке-шешенің қолында олардың «сүткенже» деп этеуерлеген кіші баласы калады. Сол кенжені ес білгеннен бастап «кара шанырак- тың мүрагері» болатынын, үлкен үйдің жауапкершілігін, ата- ананы күтіп камқоршысы болу міндет-парызын санасына сіні-

Зейнеп Ахметова pin, зердесіне жеткізіп өсіреді, сол бағытта тәлім-тәрбие берген. Өйтпегенде ше, қара шаңырақ кейінгі өсіп-өнер үрпақ үшін қадірлі де қасиетті орда саналады. Сол үйден тараған барлық үрім-бұтақтың әркез басы қосылып, ынтымақ-бірлікке дәнекер болатын қүтты мекені. Үлкен үйге одан өрбіген барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құда-жекжаттар, нағашы-жиендер аса құрмет- пен қарап, әртүрлі ырым-кәделерін, сыбағаларын әкелуді өзде- ріне борыш көріпті. Әсіресе Наурыз, Айт кезінде, ең алдымен, қара шаңыраққа сәлем беріп, ата-баба рухына Қүран бағыштайды. Оларды еске алып, игі істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді. Кенже бала ата-ана өмірден озған соң «үлкен үйдің» толық мэнді табиғи мүрагері болады. Кенжені «қара шаңырақ» иесі ретінде барлық ағайын-туғандар да құрметпен эрі тектеп тәрбиелеп отырады, «үлкен үйге» лайық белді, беделді болуға баулиды. Бұл ата дәстүріміз. Кенже қара шаңырақтың қожасы болғанымен әулет тізгінін үстамайды. Салт бойынша әулетті басқару жасы үлкен ағаға тиесілі. Үлкен ағалар өз арасынан қарым-қабілеті, ақыл- парасаты бар, ауылға ұйтқы, бірлікке тиянақ болатын біліктіні белгілейді. Сонымен, халқымыздың ұлға енші, қызға жасау беруі пер- зенттеріне дүние бөліп беріп, ата-ана парызын өтеуі ғана емес. Бұл ұрпағын ерте бастан азаматтық жауапкершілікке, өз алдына дербес тіршілік жолдарын үйренуге, шаруаның кілтін тауып, ығы- жығын түсінуге, байлық пен бақытқа еңбек етіп, тер төгіп жетсін деген көрегендігінен шыққан. «Әкенікі балаға мал болмайды» дегенді де қазақ айтқан. Өзінің өресіне, күш-қайратына жүгінбесе, бірді екеу етіп босағасын бекітпесе, эке берген дайын дүние көпке бармайды дегенді үқтырады. Енші берудің екінші бір маңызды жағы да бар. Әке-шеше бақилық болған соң артында қалғандар мал-мүлікке таласып, дау-дамайлы келенсіз іске барып, көздің қүрты - дүние үшін бауырлар алакөз араз болып, береке-бірлікке кесірі тиіп, досқа күлкі, дүшпанға таба болмаудың алдын алған қазақтың текті салты. 172

КҮРЕТАМЫР Амал қанша, дәстүр жалғастығы үзілгендіктен ұлттық тәр- биенің кемістігін бұл күнде аяқ басқан сайын кездестіріп жатыр- мыз. Еншіге таласып шешесін сотқа берген бір атақты адамның баласын көрдім. Әкесінің аруағын сыйлағандықтан атын атауға аузым бармайды. Айтайын деп айтпайсың ғой жэне қазаққа белгілі бір ағамыз дүние салған соң көпке бармай жүбайы да қай- тыс болды. Сол кісілердің бір ұл, бір қызы бар еді. Кезінде екінің бірінің қолы жете бермейтін Мәскеу, Ленинград қалаларында оқытты. Сол шіркіндер ата-анасынан қалған пәтерге таласып, әке-шешенің артынан шу жасады. Беделді үлкен ақсақалдар ақыл айтып, жөн сілтеп тоқтатпақшы болып алдарына барғанда: «Это не ваше дело, уходите отсюда!» - деп қарияларды айдап шыққан. Бұл не сонда? Мұның бәрі - қасиетінен айналайын қара қазақтың қарапайым тектеу, тыйым тэрбиесін көрмеген «мәдениетті тексіздердің» бет-бейнесі. ШАШУ Халқымыздың бір ерекшелігі - титімдей қуанышын жүрт- қа әйгілеп, көпшілікпен бөлісе тойлап, қызығын жария етіп жар салуында болса керек. Шашу сол қуаныштардың айға- ғындай, үкісіндей салтанатты дәстүр. Басқа елді қайдам, мұны білмейтін, орындамайтын қазақ жоқ шығар. Шашуды келін түскенде, құда келгенде, жігіт қайыната ауы- лына күйеу ретінде ат басын тірегенде, ұзақ сапардан көптен күткен жақын адам оралғанда, жана отауға, ашамайға мінген ұлға, тұсауы кесілген бүлдіршіндерге, сүндеттелген балаға, тағы басқа да қуанышты күндерде міндетті түрде атқарылады. Әдет- те, шашу жеуге болатын, мысалы, өрік-жиде, науат-мәмпәси, құрт-ірімшік секілді дэмдерден құралған. Ауқатты, сүбелі байлар мырзалықпен күміс тиын да шашқан екен. Қазір кәмпит- тердің түр-түрін пайдаланады. Шашуды кез келген адам емес, жасы ұлғайған, өмір көрген, үбірлі-шүбірлі кең мінезді әжелер, 173

Зейнеп Ахметова әулеттің жолы үлкен аналары шашады. Той-думанға катысып тұрған үлкен-кіші шашуды теріп алады, эйелдер ырымдап ба- лаларына, басқа да үйде қалған қыз-келіндеріне апарып ауыз тигізеді. Сондықтан болар, тойдан қайтқандардан шашу дэмету орынды ғүрып саналған. Мэселе бір түйір тэттіде емес, одан ешкімнің таңдайы жібіп, тамағы тоймайды. Шашудың негізгі мэні - жақсылық, қуаныштар баршаға шашырасын, шаттык көбейсін, өзгелерде де той болып, игілік көріп жүздері жарқырасын деген ақ ниеттен. Құдайға шүкір, қазір де қазақ тойдан кемдік көріп отырған жоқ. Не көп, той көп, түрленген түрлері де жеткілікті. Шашу шашу - той-жиынның беташары, бірден бойды сергітіп, көңілді желпінтеді. Десе де, талай жерде бірлі-жарым ересектер бол- маса, көбінесе бала-шаға шашу тереді. Көпшілік адамдар илікпей сіресіп тұра береді, эйтеуір той үстінде жасалуға тиісті бір кө- ріністей қабылдайды. Еңкейсе тағынан тайып кететіндей шашуға неге қол созбайтындарын мен түсіне бермеймін. Өз басым шашу шашылғанда еңкеймеген кезім болған емес. Кішкентай кезімнен анамның: «Шашу теріп басың иілсін!» - дейтіні етімнен өтіп, сүйегіме жеткен. Ол кісі той-томалақтарда тілек айтқанда не жастарға бата бергенде осы сөзді ұмытқан емес. - Неге бэріне бүл тілекті қосып айта бересіз? - деп сұраға- нымда: - Е-е, балам, жүмырбасты пенденің өмір жолында не кезе- десетінін алдын ала кім болжапты дейсің Түндігіне түнек бұлты төніп басы салбырап еңсесі түспесін, біреуге жалынышты кіріптарлықтан басын иіп бейшара халге душар болмасын, ең- кейсе де жақсылық-қуанышқа иілсін деген ізгі ықылас қой бүл. Оны мен шығарганым жоқ, көнеден қалған ұлағат сөз. Пэк кө- ңілден туған ата-баба салтының алдында ешқашан тәкаппарлык танытып кеудеңді кермей, кішіпейіл болып жүр, сонда жақсылық- тар саған да жұғысты болады, - деп еді жарықтық. 174

КҮРЕТАМЫР Бұл күнде жасым жер ортадан ауған шақта мен де анамның сол тілегін үнемі қайталап айтып жүремін. Иә, басыңыз тек шашу теріп еңкейсін, ағайын! АСАТУ Ет асату - қазаққа тэн, казақ дәстүрі. Көпті көрген парасатты, ел қадірлісі қариялардың, халық ардақтаған ақсақалдардың қолынан сарқыт жеу, яғни ет асауды кез келген қазақ баласы мәртебедей, бата алғандай бағалаған. Жақсы жандардың жан жылуы дариды, шарапаты тиеді деп көңіліне сенім ұялатқан. Ата марқұм дастарқанға ет қойылғанда ылғи Сәбит ата Мүқановты есіне алар еді: - Сәбең жарықтық ет асатудың шебері еді жэне ол кісінің қолынан ет асауға құмарлар көп болған. Сәбеңнің берекелі де аялы алақанынан сарқыт тигендер мақтанып айтып жүретін. Ұмытпасам, Сырбай, кэдімгі қазақтың белгілі ақыны Сырбай Мәуленовтің Сәбеңнің қолынан ет асағаны жайлы жазған өлең де бар, - дейтін. Кішкене кезімізде «Есет атам ет асатар, ет асатса, бес асатар» дейтін жаңылтпашты айтатынбыз, мән-мағынасын да жақсы түсінетінбіз. Бүгінгі заманның балалары бұл жаңылтпашты естіп те көрмеген, ет асатудың не екенін де білмейді. Ал түсін- діре бастасаң тыржиып, әуелі десеңіз, жиіркенеді. Өйткені орыс- тар мен ағылшындарда мұндай дәстүр жоқ, асату - таза қазак дэстүрі. БАЙҒАЗЫ Байғазы - өте ертеден келе жатқан қазақтың төл дәстүрі. Ол жаңа киімге, жаңа бұйымға берілетін сый-жоралғы. Әсіресе кішкене балаларды, жасөспірім ұл-қыздарды қуанышқа бөлейді. Олардың жаңа киген киіміне мақтанып бауыр-туыстарынан, 175

Зейнеп Ахметова нағашыларынан байғазы сұрауы мін емес, керісінше үлкендер- дің оны елемеуі, атаусыз қалдыруы үлкен мін болып саналған екен. «Бір бала қуанса, он гүл қауашақ ашады» деп түсінетін халқымыз баланы қуантып, көңілін марқайтуды өзіне міндет- парыздай көріпті. Байғазының кесімді өлшемі жоқ, оны эркімнің патша көңілі біледі. Мысалы, ұлдарға қамшы, ноқта-жүген секілді затарды, қозы-лақ сияқты төлдерді, ал қыздарға үкі, сөлкебай, моншақ, маржан, басқа да қызға лайық нәрселерді берген екен. Үлкендер: «Киімің тозғақ, өмірің ұзақ болсын!» - деп тілек тілесе, ер балаларға апа-жеңгелері: «Байғазыға байдың қызы!» - деп әзілдеп, азды-көпті болса да тарту-таралғы жасайды. Байғазы балаларды қуанышын өзгелермен бөлісетін көп- шілдікке жетелейді, бауыр-туыстық, жанашырлық қарым- қатынасты ұғып, ынтымақты нығайтуға баулиды. Бала жа- сындағысын ұмытпайды эрі шынайы қуанады. Оларда ересек- терде кездесіп қалатын өтірік көлгірсу мен эр нәрсенің түбінен қарымта іздейтін есеп болмайды. Әне, сондықтан да бала өзі өскенде өзгенің көңіліне қарауды, қуаныш сыйлауды ерте жастан бойына сіңіреді. Қазір «байғазы» сөзі тілімізден қалып барады, сирек айтылатын болды. Себебі оның мағынасы «көрімдік» салтына қосылып кетті. Анығында, байғазы мен көрімдік - екі басқа үғымдар. КӨРІМДІК «Келін келді көріңіз, көрімдігін беріңіз» деп беташарда айтатындай, көрімдік - жаңа түскен келінге, бірінші рет қайына- та есігін ашып тэжімге келген күйеу жігітке, сүндетке отырған ұлға, қүлағы тесіліп сырға салған қызға, жаңа туған нәрестеге алғаш көрген сэтте заттай, ақшалай немесе малмен берілетін сыйлық. Кейде ботаға, бэйге атқа да бүл салтты қолданган екен. Көрімдік жақындықты, көңіл жетер сыйластықты, өзгенің қуанышын өзінікіндей еттене қабылдау белігісі ретінде таны- 176

КҮРЕТАМЫР лады. Сондықтан болар, жол-жосықты білетін адамдар көрім- дікті сұратпай-ақ өз қалауымен ұсынып, абыройын асырып жатады. Тегінде көрімдік - жандыға, ал байғазы - затқа, нәрсеге арналған салттар. Бұл күнде екеуінің мән-мағынасы бірігіп, жандыға да, жансызға да көрімдік сұрап, көрімдік беру үйреншік- ті дағдыға айналған. Тұрмысымызға әбден сіңіп қалыптасып қалған әдетті қайтадан өзгерту де оңай емес. Дегенмен эр нэрсенің бастапқы маңызын, түп қазығын білген де жөн болады. БАЗАРЛЫҚ «Базарлық» деп аты айтып тұрғандай, ертеде базарлы жерге, жәрмеңкеге мал айдап сауда ісімен барғандар, не алые жаққа сапарлаған адамдар ауылға оралғанда жақындарына, жас ұл-қызға үлкенді-кішілі, ірілі-уақты дегендей бұйымдар әкеліп сыйлай- ды, түрлі тәттілерден таратады. Қазіргідей аттап бассаң дүкен кездесетін заман емес, көшпенді өмір салтымен тіршілік ететін халық үшін базарлық ерекше мэнді болған. Ол шағын зат болуы мүмкін, бірақ жолы үлкен, өйткені қайда жүрсе де жақындарын ұмытпай, оларды елеп-ескеріп атап сыйлық әкелді. Бір жағьгаан, бауырмалдықты, сыйластықты білдірсе, екінші жағынан, алыс- тан келген ескерткіш ретінде қабылданған. Қүдайға шүкір, күні бүгінге дейін желісі үзілмей бүл дәстүр адамдар арасына дәнекерлік қызмет атқарып келе жатыр. АЙТТЫҚ Мұсылман қауымының қадірлейтін мерекесі - Айт күндері үлкендер кішіге айттық ұсынады. Айттық дегеніміз заттай, ақша- лай беретін сый-кәде. Айтта балалардың жақындарынан айттық сұрауы ешбір мін емес, қайта жөн болады. Әсілінде, үлкендер айттықты сұратпай-ақ өздері береді. Балаларды қуантып, мере- кенің мерейін асырады. Айт күндері көңілді, шат-шадыман 177

Зейнеп Ахметова жандар көп болса, мейрамньщ да мәртебесі көтеріле береді, адамдардың бір-біріне деген ізет-құрметі, ілтипаты еселене түседі. Айттықты кішінің де беретін түсы бар. Қыздар экелеріне, ағаларына тақия тігіп, беторамал кестелеген екен. Сыйлық зат шағын болғанымен елеп-ескеріп, атын арнайы атап арнаудың жолы үлкен болған. Ыстық-суығы басылмаған жас жүбайлар да өзара айттық беріскен. Сол секілді үнатқан қызына көңі- лін жеткізе алмай жүрген жігіттің батылданып қалатын бір ұрымтал түсы осы Айт күндері екен. Қызға айттық ұсыну же- леуімен өзінің жүрек сезімін білдірген. Айттықты алмай қоюға немесе қайтаруға болмайды. Ол қасиетті мерекені сыйламағандық болып есептеледі. АСАР Бір отбасында ауқымды жүмысты істеп тастайтын қолға- нат жәрдемшілері кемшін болғанда, шама жетпегенде ауылды көмекке шақырады. Осы салтты қазақ «асар салу» деп атайды. Айтайык, үй көтергенде, егін орып, шөп шапқанда, қой тоғытқанда, күзем алғанда, т.б. Асардың күнін алдын ала белгілеп хабар беріледі, естіген адамдар бас тартпай, айтылған кезге жиналады. Тұтқиыл жағдай болмаса, дені сау, көзі карақты адамның асарға келмей калуы бетке салық болатын ұят кылық саналған. Тіпті кол күші кемдер азық-түліктерін экеліп жэрдемдеседі. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл», көп болып септесіп, қолдасып істегендіктен бір күннің ішінде-ақ қыруар жұмысты жапырып жібереді. Кешке карай үй иесінің асаршыларға арнап жайған дастарқанының соны ойын-тамашаға ұласады. Ән шырқалып, күй тартылып, әзіл-қалжың айтылып, сауық құрады. Асар - ынтымақ пен сыйластықтан, адамгершіліктен туын- даған топтық шаруа, ұйымдасқан тірлік. Әсіресе өсер үрпақ үлгі алатын көрнекті еңбек тэрбиесі. Халқымыздың осы бір кісілікті 178

КҮРЕТАМЫР салты ел ішінде элі де кездеседі. Бірақ сиреп барады. Әркім өз тасын домалатқан нарық заманында ақысыз жәрдем беруді ақымақтық көретіндер жетіліп жатыр ғой. Асарды айтқанда онымен мағыналас, сабақтас «үмеге» сәл тоқталайық. Үме де көп болып топталып бірлікте істейтін жұмыс. Тек асардан біраз өзгешелігі бар. Үме тікелей шөп шабу науқанына арналған. Көпшіліктің шөбі шабылып, эркім одан үлес алады. Үменің жэне бір ерекшелігі - ақындар мен жыр- шылар, әнші-күйшілер жұрттың көңілін көтеру үшін арнайы келеді. Сонымен бірге қыз-келіншек, бозбалалар шөп жина- сып, шөмеле салып көмектеседі. Кешке карай алтыбакан құрып думандатады. Шөпшілер етке тойып, шайға қанып, кымызға қызып, эн-жыр тыңдап рақаттана демалады. Ал былайғы уақыт- та кездесе алмай жүрген қыз-жігіттер жүздесіп, тіл қатысып, алтыбақан теуіп дегендей, бір жырғап калады. «Үмеге келген үндемей кетпейді» дейтін сөз осыдан шықса керек. Қазір «асар» мен «үме» сөзінің айырмасы қалмаған, бірі- нің орнына бірі жүре береді. Өйткені заман өзгеріп, уақыт озған сайын бұрынғы үме салудың түрі мен мағынасы өзгерген. Бая- ғыдай топтанып шалғы шауып, орақ ормайды, алтыбакан құ- рылмайды, эншілер ақшасыз эн салмайды. Десе де, үменің не екенін балалардың білгені жөн деп жаздым. ЖАРАПАЗАН Жарапазан - ораза кезінде кешкі ауызашардан таңғы сәре- сіге дейінгі аралықта ораза үстаған адамдарды қүрметтеп, ниеттерінің кабыл болуына тілек айтатын жэне оразаның қадір- қасиетін ұлықтап насихаттайтын өлең. Жарапазанды үйдің сыртынан, есік алдында тұрып айтады. Оны көбінесе жастар мен балалар топталып жүріп орындаған. Алайда бұл бала-шағаның әшейін ермегі емес. Жасөспірімдерді қасына ертіп, мәнді-мағы- налы жарапазан өлеңіне дағдыландырып, жөн-жоба үйрететін 179

Зейнеп Ахметова сақа жігіттер болған. Мүның сыртында екі-үштен бірігіп жүре- тін өнерлі жарапазаншылардың жөні өз алдына бір бөлек. Олар тақырыпты кеңінен, тереңінен толғап, Рамазан айының мән- мағынасын, бес уак намаздың касиетін, имандылық негіздерін ұқтырып, сөз мәйегін келістіре төгілтіп жыр деңгейіне жеткі- зіп, өнер сатысына көтере білген. Солардың қарым-қабілетінің нәтижесінде жарапазан қазақ ауыз әдебиетінің тұрмыс-салт жырларын толықтыра түскен деуге болады. Ертеде өнер сүйетін, сөз қадірін білетін кейбір дәулетті адамдар жарапазан жырларын бағалап, оны орындаған атакты жарапазаншыларға ат мінгізіп, шапан жапқан екен. Менің Талғат дейтін ортаншы ағатайым мықты жарапазаншы еді. Өлеңді суырыпсалып айта беретін шешем сол баласын: «Өзіме тартқан», - деп отыратын. Ағайымның жүптары жазылмай бірге жүретін үш досы бар болатын. Олар да шетінен өлеңші еді. Бұлар майда балаларды ертпейтін. Сонда да жалынып-жалбарынып жүріп ара-арасында жақын жерлерге ілесуге мүмкіндік алатынбыз. Әсілінде, қыздар мен әйелдер жарапазан айтып қыдырмайды. Ол үлкен әбестік, үят саналған. Ал мен мектепке барғанша ер балаша киініп, асық ойнап, лэңгі тепкен еркекшора едім. Анам жеті ұлдан кейін көрген қызына «көз тимесін» деп ырымдапты. Сол бала кездегі құлаққа сіңіп, есте қалған жарапазан жыр- ларынан там-тұмдап мысал келтірейін. Ағалар жарапазан арнайтын үйдің адамдарын селт еткізіп, назарын бірден аудару үшін алдымен бірер шумақты қысқа-қысқа қайырып екпіндетіп алатын: Үйің, үйің үй екен, Үйдің көркі ши екен. Сандық көркі түйе екен, Саба көркі бие екен, Ақ ордадай көрінген Қайсы байдың үйі екен? - деген секілді біраз желдіртіп алып: 180

КҮРЕТАМЫР Ассалаумағалайкүм, сәлем бердік! Айына оразаның аман келдік. Алды деп мазаңызды сөге көрме, Пайғамбар жолын қуған адам едік. Беу, Мухаммед үмбеті айтқан жарапазан, Оразаң қабыл болсын, устаған жан. Оразада айтылар жарапазан, Мекке мен Мединадан шығар азан. Мэңгілік игілікке бөленерсің, Ораза-намазыңды үзбей барсаң. Беу, Мухаммед үмбеті айтқан жарапазан, Оразаң кабыл болсын, ұстаған жан. Айтамын жарапазан есігіңе, Қошқардайын ұл берсін бесігіңе. ¥ л берсе қошқардайын бесігіңе, Таусылмас байлық берсін несібіне. Беу, Мухаммед үмбеті айтқан жарапазан, Оразаң қабыл болсын, устаған жан. Айтайын жарапазан есігіңе, Ханшадай қыз берсін бесігіңе. Ақ тілек оразада қабыл болса, Қүг-береке куйылар несібіңе. Беу, Мухаммед үмбеті айтқан жарапазан, Оразаң қабыл болсын, ұстаған жан, - деп ары қарай жалғаса беретін. Айтушысына қарай алуан на- қышта, түрлі мазмұнда, бірақ бэрі де ораза, намаз, парыз, ізгі тілек төңірегіндегі рухани өлеңдер айтылатын. Жастар әдемі әзіл- қалжыңдарды да косып жіберетін. 181

Зейнеп Ахметова Жарапазан өлеңінің өзгеше сарыны, жанға жағымды өз эуені бар, ырғағы да басқаша еді. Күні бойы аузы бекітулі адамдар кешке аузын ашып, шөлі қанып, маңдайы жазылып, оразаның тағы бір сауапты күнін өткізгеніне шүкіршілік етіп, көңілі жайланып отырғанда жарапазанды жақсы тыңдайды. Бойына сіңіре қабылдайды, тіпті айта түссе екен деп далаға шыға қоймай отыратындары да болады. Әлгіден бері біршама жарапазан айтып тастағандар мұндайда өлеңмен ишара жасайды, олардың тағы да баратын жері бар. Сондықтан: Жаңа тутан Ай еді, Батайын деп барады. Астымдағы тай еді, Жаталақшып барады. Қасымдағы бала еді, Ұйқысы кеп барады... - деген секілді ойнақы жыр жолдарын айтады. Жарапазаншыға шықпай қою, оларды дэм татырмай құр қайтару, жарапазан бата- сын естімеу деген қазақ үғымында атымен болмаған. Ол кесір, күнэ саналған. Үй иелері табаққа жент, құрт-ірімшік, сықпа-ежігей, бауыр- сақ секілді дәмдерді, орамал-шаршы, тақия, беторамал, белбеу сияқты бұйымдарды алып шығады. Есігіне келіп жарапазан айтқанына ризашылық білдіреді. Жарапазаншылар: «Әумин!» - деп қол жаяды. Әдетте, батаны қариялар береді. Бұл жерде үлкен- кішіге қарамайды. «Қырықтың бірі - Қыдыр» деп, ақ ниетпен айтылған бата-тілекті үй иелері ықыласпен қабылдайды. Сондай баталардың бірі былайша айтылушы еді: Әуелі күдай оңдасын, Әулиелер қолдасын! Басың менен малыңа, Еш жамандық болмасын! 182

КҮРЕТАМЫР Несібең артып күн сайын, Өзегің ешбір талмасын! Жаратқан ием жар болып, Пендеге күнің қалмасын! Жаратушы құдірет, Жарылқаудың қамын ет, Қайырлы ғұмыр кешуді Ұрпақтарыңа нэсіп ет! Ықыласты тілек тілейік, Ниетті, алла, қабыл ет! Әумин! Өзім көрген, мен білетін жарапазан салты қысқаша осылай болушы еді. Кең-байтақ еліміздің басқа өңірлерінде өзгешелік- тер болуы мүмкін. Бола берсін, оның бэрі қазақтікі, қазақ қа- лыптастырған, қазақ қолданған жөн-жобалар. Өткен ғасырда кеңестік идеологияның тегеурінді қысы- мынан біздің ұлттық құндылықтарымыздан аулақтап, талай рухани қазынамыздан көз жазып қалған халықпыз. Ащы болса да, шындықты мойындауымыз керек. Оны өмір көрсетіп жатыр. Ата-баба жасаған дәстүр жалғастығы үзілгендіктен, бүгінде тоны теріс айналған салттар қаптады. Әркім ойына алғанды орындап, «қазақтікі» деп жанынан дәстүр шығара салу етек алып келеді. Өкініштісі сол, аты бар, мэні жоқ жасанды салттар- ды жастар тез қабылдауда. Соның бірі - жарапазан айту. Әрине, айтсын, дәстүрді жалғастырған жақсы. Мысалы, Алматыдағы медресе шәкірттері жарапазанды өз мағынасында жақсы орын­ дап жүр. Бірақ негізін түсінбей, байыбына бармай, әйтеуір жарапазан желеуімен лағып, мүлде басқа бағытқа кеткендер де жеткілікті. Осы жерде бір көрініске тоқтала кетейін. Алмтының «барахолкасында» ораза кезінде, тапа-талтүсте үш жігіт өлең айтып жүрді. Біреуі домбыра, біреуі сырнай, ал үшіншісінің қолында сылдырмақ, мойнында дорба. Сөйтсем, өздерінше 183

Зейнеп Ахметова «жарапазаншылар» екен. Ал керек болса! Тепсе темір үзетін азаматтардың мойнына дорба асп, тиын-тебен жинап, әркімге көзін қадап жүргені кэдімгі садақа сұраған тіленш ілік қой! Намысқа өлген қазақтың қайран арлы жігіттері қайда кеткен дейсің осындайда. Жарапазанды ай бойы кәсіпке айналдырған қайсыбір боз- балалар тіпті шектен шығып кеткен: Алып шық, алып шық, Дэу табаққа салып шық. Салатының болмаса, Бес жүз теңге алып шық, - дейді. Санасыздық па, сұғанақтық па? Бағасын өзіңіз беріңіз. тыйым Қазақтың тыйым сөзі - ұлттық тәрбие көзі. Халқымыз «тыйым көрмеген баладан тексіз адам шығады», «тектеу көрмегеннен кіслік сұрама» деп ұрпағын үнамсыз мінез-құлықтан, ерсі іс- әрекеттен шектеп, жақсылыққа баульш, игілікке икемдеп, тыйым- тектеу тэрбие үлгісін қалыптастырған екен. Баланы жастайынан тектеп, тыйып өсіру дегеніміз оның бойына әдептілік эліппесін сіңіру деген сөз. Адамның кемелді адам болып жетілуінің алтын арқауы да, халық педагогикасының қайнар бастауы да әдептілік. ¥л-қызына көрсетер инабатты үлгісі жоқ, әдеп-ізеті жоқ халык болмайды. Әдептілікке бас имеген, эдептіліктен нэр алмаған салт- дэстүр, эдет-ғүрыпты ешбір халық жасамаған. Әрине, «эркімнің өзіне лайық үлгісі бар, ол біреуге кең, біреуге тар келеді» дегендей, эр халықтың өз ерекшелігі бар, соған орай тәрбие қүралы да эртүрлі. Жеке үлттың дүниетанымы сол халықтың тұрмыс-тіршілігінен, тарихи қалыптасуынан, айнала жаратылысты қабылдаудағы таным-нанымынан туындаған. Тегінде өресі биік халықтың салт- дэстүрі салауатты, өнеге-тәлімі өрелі болады. 184

КҮРЕТАМЫР Құдайға шүкір, қазақ халқының өзіне тэн рухани болмыс- бітімі, ұлттық ереже-қағидалары, дүниетаным негіздері өте мол эрі алуан саланы қамтиды. Соның бірі - үрпағын тыйым, тектеу әдістерімен тэрбиелеуі. Өкініштісі сол, көптеген тыйым сөздің эуелбастағы мағынасы көмескіленіп, «неге» десе, тек «жаман болады» деп шолақ қайырылатын нұсқасы қалған. Сондықтан болар қазіргі жас буын қазакы тыйымның түпқазығын түсінбеген соң оны орындамайды, тіпті бос наным, ескіліктің сарқыншағы ретінде қарайды. Ш ындығында, солай ма? «Үлкеннен өнеге көрмеген балада ұлағат болмайды» деген бабаларымыздың ұрпағын тәрбиелеген тектеу мен тыйымдардың біразына ғана тоқталып көрейікші... Халқымыз «ас атасы - нан» дейді. Кішкене бүлдіршін ақ пен қараны толық ажыратпай тұрып-ақ оң қолына нан ұстауды үйретеді. Ары қарай «нанды баспа», «нанды жерге тастама», «нанның үстіне зат қойма», «нанды төңкерме», «нанды уатпа», «нанды бір қолмен үзбе» деген секілді тыйымдарды баланың қүлағына құйып, санасына сіңірген, обал-сауапты ұқтырған. Өйткені нан - қасиетті, наннан үлкен дәм жоқ. Адам кез келген тағамды екі-үш күн үзбей қабылдаса, ол канша дэмді, құнды болса да, сол тамаққа тәбеті шаппай жериді. Ал нанды күнде жесе де жалықпайды, наннан шықпайды, зерікпейді. Бір күн үйіңде нан болмаса, дастарқаның ортайып, дүние жұтап тұр- ған секілді көңілің құлазып сала береді. Аштықтан өзегі талып үзілуге шақ қалған адам ет те, май да, тэтті де сұрамайды, бір үзім нан сүрайды. Сол бір үзім нан бір адамның өмірін сақтап қалады. Аштықтан бұралған жан дайын нан түғілі, бес-алты түйір бидай дәнін талмап сорып, сол сәтте төніп тұрған ажал шеңгелінен аман қалады. Бидайдың құрамында адам бойына нэр беретін, қуат дарытатын ағзаға қажеттінің бәрі бар екен. Бала кезімізде қариялар жерде жатқан бір түйір бидайды көрсе: «Жарықтық, пейіштен келген дэн ғой», - деп топырағын үр- леп ауыздарына салатын. Бала көргенін істейді, біз де сөйтуші 185

Зейнеп Ахметова едік. Оның үстіне бидай жайлы бір әңгімені жатқа білетінбіз. Ол былай айтылатын: Күллі адамзаттың ата-анасы - Адам ата мен Хауа ана Ібілістің арбауына түсіп, күнэ жасап пейіштен Жерге қуылғанда ит олар- ға серік болып бірге кетіпті. Сонда иттің екі ұртында пейіштің дэні - бидай болған екен. Бидай Жер бетіне содан таралып, адамның негізгі ырыздығына айналған. Итті жеті қазынаның бірі деп сондықтан айтады. Бұл аңыз тек қазақта ғана емес, түркі халықтарының көп- шілігінде бар. Әжелеріміз «итті аш қалдырмаңдар, иттің басына теппеңдер, ит жеті ырыстың бірі, біз иттің несібесін жеп жүрміз» деп айтушы еді. Қалай болғанда да, нанның тылсым бір ерекше қасиеті бар екені анық. Қазақта үйге келген кісі қанша асығыс болса да, өзге тамақ- тан емес, наннан ауыз тиіп шығады. Адамдардың арасындағы ынтымақ-бірлік бір-біріне деген сыйластық дастарқандағы нан арқылы нығая түседі. Өзі дэм татқан үйге есі дұрыс қазақ жаман- дық ойламаған, қиянат жасамаған. Халқымыздың «бір күн дэм татқан жерге - қырық күн сәлем» дейтіні нанды аса қадірле- геніне орай айтылған. Сол секілді әлдебір адам құпияны сақ- тауға, аманатқа адал болуға уэде бергенде қолына нан ұстап: «Орындамасам нан үрсын!» - деп ант ішеді. Мұндай анттың кез келген қаулы-қарардан, заңнан пәрмені күшті, салмағы ауыр бол- ған. Айтқан уәдесін орындамай арамдық жасаса, берген анты өзіне қарғыс болып тиеді, нанның киесі ұрады дейді. Бұл жай қызыл сөз емес, тіршілік тәжірибесінен алынған. «Жамандық арқандаулы ат секілді, қайтып айналып қазығын табады» деген бабаларымыз. Бүл да өмір шындығы. Кішкене кезімізде ата-анамыз: «Жерде жатқан нанды көрсең еңкейіп ал, биіктеу жерге қой, қүс шоқып жесін, сауабы тиеді. Тістеген наныңды қалдырмай тауысып же, несібең кем болмасын, нанды уатпа, уатсаң же, нанның қиқымы да - нан. Бір қолмен нан үзбе, кесір болады, кесірден басыңа кесепат келеді. Нанды 186

КҮРЕТАМЫР қорласаң, ақыры өзің сорлайсың», - деген секілді ескерту, ақыл сөздермен тәрбиелейтін. Кеңес заманында Қазақстандағы тың игеру науқанынан кейін ең арзан өнім нан болды. Қайсыбір жылдары мейрамха- налар мен асханаларда нан тегін берілді. Не көп болса, соның қадірі жоқ, кез келген бұрышта, қоқыста нан шашылып, жан- шылып жатты. Қазақтың жартысынан көбін жалмап кеткен отыз екінің алапат ашаршылығы естен шығып, астамшылық етек алды. Ала-құла халқы бар қалада бүтін бөлкені доптай теуіп ойнаған бейбас балаларды көзіміз көрді. «Ашаршылық- тағы құйқаның дэмін татқан» көнекөз қариялар: «Япыр-ай, осы ысырапшылықтың зауалын бір тартамыз-ау!» - деп жандары түршігетін. Үлкендер айтқан сол зауалды тоқсаныншы жыл­ дары басымыздан өткіздік. Бүкіл елді жайлаған тапшылық, қаңырап бос қалған дүкен сөрелері, жарықтың болмауы, газдың жиі берілмей қалуы, зейнетақы мен жалақының айлап төлен- беуі, кешегі дүркіреп тұрған шаруашылықтар мен кәсіпорын- дардың ту-талақайы шығып, еңсені басқан жұмыссыздық... Әрине, саясаткерлер мұны өздерінше түсіндіреді, мейлі, өз уәждерін айта берсін, таласым жоқ. Алайда мұның бәрі - адам- дардың пейілінің бұзылуынан, бір кездегі кесірленіп нанды аяқас- ты еткеніміздің, дэмді қорлағанымыздың қарымтасы. Жаратқан ием пенделеріне жоқшылық, қиындық арқылы тоқшылықтың қадірін бағалай алмаған күпірлі күнәмізді көзімізге көрсетті. Ойлансын, ақылға келсін дегендей белгі берді. Бірақ пендеде тоба жоқ, ынсап жоқ. Қарынымыз тоя бастап еді, нанды таң- дап жеп, қалғанын тағы да қоқысқа лақтыратын болдық. Обал- сауапты ұмытып мастану, дандайсудың жауап берер есеп күні бар емес пе?! Бір жолы Жаңа жыл кешінде эртүрлі тағамдарды дастарқан- ға толтыра қойып жатқанымда ата кіріп келді. Үстел үстін кө- зімен бір шола қарап: «Балам, қандай дастарқан әзірлесең де, алдымен нан қоюды ұмытпа!» - деді. Аңғалдықпен жіберген 187

Зейнеп Ахметова ағаттығым үшін бетіммен жер басқандай қатты ұялдым. Былайғы өмірімде ешқашан естен шықпайтын сабақ алдым. Содан бері: «Асымыздың алды нан болсын, дастарқанымыздан нан үзілмесін!» - деген тілекті айтатын болдым. Қай кезеңде болсын нанның қасиеті аз жазылған жоқ. Өз басым нан туралы талай өлең, әңгіме, мақалаларды оқыдым. Әйтсе де. өмірден ерте өткен ете талантты, бекзат ақын Меңдекеш Сатыбалдиевтің нан жайлы толғаған өлеңіндей ерекше эсер еткені сирек. Мен ол өлеңді талдап сипаттама беруден аулақпын, тек қана сіздер мұкият оқып жүректен өткізе ойланса екен деген тілекпен түгел келтіріп отырмын. НАН (Монолог) Нанмын ғой мен - Ырыс - алды, Нүр алды, Өзім жайлы Көп естимін бір әнді: «Құранды да басып түрып Мені алса, Алмапты ғой Маган шьнып Қүранды!» Мен патшамын - Қала берген тақта аман, Күллі адамды Жарылқаумен бақ табам! Алтындар да жатқан аяқ астында, Мен аяқтың астында еш жатпағам. Кешегі күн Жау шапқанда іргеден, 188

Солдаттармен Отқа түскем бірге мен. Ал жетімдер сүзген кезде аш көзін - Жесірлердің тамағынан жүрмегем. Нан сұрасаң - Сұга салар қанжарды, Көргендіктен екі аяқты андарды: Өлгендердің дорбаларын тінткізіп, Мен тэубеге келтіргенмін Пандарды. Бек, адамдар, Қадір білгіш ием ең, Тоқ кезде де, Жоқ кезде де киелі ем! Мен ылғи сен Асқан батыр санайсың - Дүниенің маңдайынан Сүйеген! Өз элімше Мен баршаға қарасқам, Қара зіл боп Басқан шакта кара аспан. Бірақ әлі елестейді - Топырактың астында Қолын жайып Жатқандай көп бала аштан. Кетсе бүгін Күлге титтей қалдығым, Мүның маған

Зейнеп Ахметова Арты - қайғы, Алды-мұң... Түсінбес тек Адам емес адамар - Маған біткен қасиеттің бар құнын... Мүның маған арты - қайғы, Алды мүң... «Түзды баспа, тұзды шашпа» дейтін бала кезден санамызға сіңген тыйымдарға орай, ата айтқан, күнделігіме жазылған, қысқаша болғанымен нақты түсініктемені осы жерде келтірсем, зердесі бар адам өзі де талай мэн-мағынаны ұға жатар деп ойлай- мын. Ата: «Түз - Алланың адамдарга ғана емес, барлық жан- жануар, өскін-өсімдіктерге берілген несібе үлесі. Қазақтар тұзды нанмен қатар қояды. Қайтыс болған адамды «дэм-тұзы таусылды» десе, әлдебір қауіп-қатерден аман қалғанда «татар дэм-тұзы бар екен» деп жатады. Қарғыстың ең ауыры да: «Дэм-тұзым атсын!» - дейтін сөз. Жолдасқа адал, айналасына эділ адамдарды «дәм- тұз аттамайтын азамат» деп мақтап бағалайды. Опасыздық жасағанды «дәм-түзға түкірді» деп жазалаган. Дэм-түзды ардақтау басқа халықтарда да бар. Мысалы, орыстар ерекше кұрметтеген адамның алдынан нан мен тұз алып шығады. Жаратылыста түздың түрлері көп, әрқайсысының қажет орыны бар. Тұздың тіршілік үшін кұны ерекше, тұзсыз табиғат жадап-жұтап құрыр еді. Тұзсыз еш нәрсенің дэмі де, нэрі де болмайды. Тұз өзініц өмірге аса зәрулігімен қасиетті. Қазақтар тұзды баспайды, тұзды төгіп-шашпайды, мұның бэрі - катал тыйым. Қазіргі кезде көшенің тоңын еріту үшін тонналап тұз төгу әдеті өріс алған. Бір күні болмаса, бір күні аяққа басып тап- тап жүрген түздың киесі үрып, таршылық пен қиындықка ұрын- басқа кім кепіл болыпты. Бірақ кұдіретке сенбейтін Құдайсыз қоғамда оны кім ойлапты?!» - деп еді. Сонау жетпісінші жылы 190

КҮРЕТАМЫР күйзеле отырып айтқан осы болжамның шындығын кейін кө- зімізбен көріп, басымыздан өткіздік. Әр нәрсенің қайтарымы болатыны сөзсіз екен. «Ақты төкпе», «ақты баспа». Ақ дегеніміз - сүт, айран, кіле- гей, қаймақ, қатық, саумал, қымыз, шұбат... Бүларды «ағарған» деп те атайды. Парызы да, қарызы да, өмірлік мэні де ерекше ананың ақ сүтін қасиеттейтін халқымыз малдың сүтін де ардақтайды. Адам баласы анасының ақ сүтімен жетілсе, малдың төлі де енесінің сүтінен нэр алып өседі. Нәресте үшін ана сүті кандай қажетті болса, малдың төлі үшін де енесінің сүті сондай қажетті. Уызына, сүтке жарымаған төлдің мал болып аяқтануы екіталай. Қазақтар тіршілік ету салтына қарай малды көп ұстаған халық эрі төрт түліктің қадірін, бабын жетік білген. Ақтың адам ағзасына ұшан-теңіз пайдалы екенін өте ертеден ұққандык- тан сүт өнімдері қазақ дастарқанының мэні мен сәні, берекелі азығы болған. «Ақты қорлағанды ант ұрады» деп «ақты төкпе», «ақты баспа» деген секілді тыйымдар мен аққа байланысты ырымдарды тұрмыста берік қолданған. Айтайық, жолға шығып бара жатқан жолаушыға ақ ішкізіп аттандырып: «Ақ жол болсын!» - деп тілек айтады. Көктемде алғаш күн күркіреп, найза- ғай ойнап, жаңбыр жауғанда киіз үйдің босағасына, керегенің басына ақ жаққан. Бұл - «көктен жаудырсын, жерден өндірсін, ақ мол болсын» деген ізгі ниеттен шыққан ырым. Тіпті үйге кіріп кеткен жыланның басына ақ тамызып шығарып жібереді. Босағадан бас сұққан жылан екеш жыланға да қастық жасамай, көңілдің түзулігін, пейілдің ақтығын сүт арқылы білдірген. Өздігінен бэле іздемейтін бейбіт халықтың, текті халықтың басқаға үқсамайтын бұл да бір ерекшелігі еді. Тілімізде «ак сақалды ата», «ақ жаулықты ана», «ақ неке», «ак жүрек», «ақ пейіл», «ақ ниет» деген секілді ақпен байланысты тіркестер жиі кездеседі. Мұның бәрі - ақ сүттің қасиетіне, тазалығына, пәкті- гіне орайластырылған үғымдар. Әрқайсысы үлкен мән-мағынаны білдіреді. 191

Зейнеп Ахметова Бүгінде эртүрлі қоспасы бар үнтақ сүтті ішетіндер шынайы ақтың қадірін біліп, обал-сауапты түсінсе екен деймін ғой. «Дастарқанды баспа», «дастарқанды аттама», «дастарқан- ды теріс жайма», «дастарқанды кесіп, қима». Ертеде дастар- қанды тығыздау тоқылған матадан жасаған. Көп кісіге арналған қонақтық дастарқанды кең-мол пішіп, жиектерін сэндеп, ал күнделікті отбасы пайдаланатынын шағындау етіп матадан, кейде астарлап та тіккен екен. Дастарқан - қазақтың кір жуыт- пай таза ұстайтын қадірлі дүниесі. Дастарқанға күніне әлденеше рет бата жасалады, дэм-тұз, ас қойылады. Бір үйдің бір дастар- қаны қаншама адамға жайылып, қаншама адамның басын бірік- тіреді. Олардың ықылас-пейілі, әдемі әңгімесі, сүйкімді әзіл- қалжыңы, мағыналы сұхбаттарына куә болып, жағымды жақсы энергияны сіңіретін осы - дастарқан. Сол үшін де қасиетті саналады. Ауызекі тілде «дастарқандас болдық» дейтін сөз бар. Бір рет дастарқандас болып бірге дэм татысқан адамдар келесі жолы кездескенде ашық-жарқын сәлемдесіп, бір-біріне ілтипат білді- ріп жатады. Кейде сол бір жолғы дастарқандас болған адамдар ары қарай араласып, достасып та кетеді. Дастарқанның киесі, қасиеті адамдардың басын біріктіре алатын, ынтымағын күшейте- тін тылсым күшке толы. Мұны өзіміз жете аңғара бермейміз. Қазақ дастарқанды баспайды, дастарқаннан аттамайды, қажет жағдайда шетін қайырып өтеді. Халқымыз дастарқансыз ас ішпеген. Жолаушының өзі жолда тамақтанғанда жаятын бір шаршы орамалды ала жүреді. Кез келген жерде түрегеп тұрып тамақ жеу орыста болмаса, қазақта бүрын мүлде кездеспеген әдет екен. Сол секілді дастарқан үстінде бейпіл сөз айту, біреуді жамандау, ұрыс-керіс шығару үлкен күнә болып саналған. Дастарқанға қол жумай отырмайды эрі бата жасалмай тұрып ешкім дэмге қол созбаған. Қазір бұған бала түгілі, үлкен кісілердің өзі мэн бермей- ді. Той болсын, Ac болсын дастарқанға элі бата берілмей жатып ішіп-жемге кірісіп кететіндерді көз көріп жүр. 192

КҮРЕТАМЫР Дастарқан жайғанда тұйық жағын есікке қаратпайды, бұл - тыйым. Біріншіден, ырыс пен несібеге, екіншіден, сырттан ке- летін кісіге тосқауыл, жолын кесу деп түсінген. «Қырықтың бірі - Қыдыр» дейтін халқымыз үйіне қонақ келмейтін, төріне төрт кісі отырмаған, ешкім дэм татпайтын шаңырақты молаға теңе- ген. Ондай отбасының адамын «есігіне ит жоламайтын қадірсіз пенде» деп бағалаған екен. Халқымыз дастарқан көнергенде басқа қажетке жаратпаған. Ол қазақ түсінігінде жоқ. Тозған дастарқан- ды тек өртеп жібереді. Өйткені от та қасиетті. Өртенген дастарқан күлге айналады. Қазақ күлді де баспаған ғой. Сондықтан күлді көміп тастайды. Дастарқанды кесу, жырту күнэ болып саналады. Ниеті жаман жаулар ғана бүтін дастарқанды бөлшектеп жыртып, «берекең кетсін, ырысың төгілсін» деп дұшпандық қара ниетін көрсеткен екен. «Дастарқанға отырғанда кісінің алдындағы тағамға қол созба» дейтін кішкене кезімізде. Бұның сүғанақтық, эдепсіздік екенін түсіндіретін. Дастарқанды, дэм-түзды сыйлаудың өзі түрпайылықтан, талғамсыздықтан қорғайды, керісінше әдептілік, адамгершілік пен имандылық қасиеттерді бойға ұялатады. Қазақ- та ас ішіп жатқан жаюлы дастарқан үстіне келіп қалған адам: «Ас дэмді болсын!» - дейді. Отырғандар: «Айтқаның келсін!» - деп тілекті қабыл алып, дэмге шақырады. Тойып келсең де, қазак ұғымында дэм татудан бас тарту тексіздік саналады. Ac ішіп отырғандар келген адаммен қол алысып амандасуға түрмайды. Өйткені қазак дастарканнан, дәмнен ешкімді жоғары қоймаған. Бүгінде үлттық таным-нанымнан кенже қалғандар орныңнан тұрмасаң, дастарқаннан көтерілмесең «сыйламады» деп шекесі тырысады. «Дастарқанды күткізбе» деген тыйым бар. Өкінішке қарай, жиын-тойға тура уақытында келетіндер көп емес. Ел дастарқан басына отырып, тамақ желініп жатқанда келетіндер бар. Егер ол қызметі ірілеу кісі болса, отырғандардың сақалдысы- сақалсызы жаппай өре түрегеліп, жапырлап қол алысып, төрден орын сайлап эбігерге түседі. Ол болса, кешігіп келгені аздай, 193

Зейнеп Ахметова өзі тост сөйлеп болтан соң тайып тұрады. Бұл өзі жағымсыз бір үрдіске айналып кетті. Олай дейтінім, ата сақалы аузына түскен үлкендердің, шенді-шекпенділердің тойдың соңына дейін отыратындары некен-саяқ. Дастарқанды сыйламаудың, ұлттық сананың жұтаңдығының айқын бір көрінісі осындай. Халқымызда «жасына қарай отырып, жағына қарай сөйлейді» деген нақыл бар. Алдымен ақ сақалды ата мен ақ самайлы әже- ні құрметтейді. Бұл біздің қазаққа тэн, қазақтың қанына сің- ген жазылматан заңымыз, негізгі ұлттық бейнеміз еді. Бүгінде қызметіне, лауазымына қарап жап-жас жгіттерге төрден орын ұсынып, қариялар төмен сыртып отырады. Қалай болғанда да, қарт кісілер - жаманды-жақсылы өмірді көрген, татдырдың ащы- тұщысын басынан өткізіп, талай бел-белестен өткен жандар. «Әттеген-ай, жас басымен торге ұмтылып, төбемізден аттап кетті-ау...» - деп назалануы әбден мүмкін. «Өгізге тутан күн бұзауға да туады», алға жылжитын өмір сізді де қартайтады. Ертеңгі күні жастар орын берсін десеңіз, жастар сізді сыйласын десеңіз, бүгін қарттарды аялаңыз. «Атаңа істегенің алдыңа келеді» дейді халық даналығы. Қарияларға керегі тек ілтипат, мейірім ғана. Есесіне, аталар мен әжелер ізгі тілегін айтып, ақ ниетін білдіретін батагөйлер емес пе! Тағы бір айта кетер жайт, мұсылман болу үшін араб болу керек секілді бар жақсылықты солардан таратып, өз ұлтының құндылықтарын жоққа шығарып, адасып жүргендердің қарасы көбейді. Бұл шіркіндер сол өздері табынып-тамсанған арабтар- дың дэм қоятын дастарқанды аяғымен басып кете беретінін, дэм-тұзды, дастарқанды сыйлау деген ұтымның оларда мүлде жоқ екенін білмейтін секілді. Ата-бабаларымыздың ардақтаған асыл мұрасынан бас тартып, жаттың шаужайына жабысу ұшпаққа шытара ма? Түсінбеймін. «Бүйіріңді таянба». Үлкендердің аузынан естілетін бұл тыйымның себебін көпшілігіміз біле бермейміз. Әйтеуір «жаман болады» дей саламыз. Таратып түсіндіретіндер некен-саяқ. Ол 194

КҮРЕТАМЫР былай: Бір шаңырақтың адамы кайтыс болғанда маркұмның жақындары қимастықпен егіліп жылайды. Өксіп жылайды. Солқылдап жылайды. Дауыс салып, жоқтап жылайды. Бұл - табиғи жағдай, өйткені қурай сынған жоқ, өмірден адам өтті. Ендігі жерде оны қайтып көрмейсің, үнін естімейсің. Кімге болса да ата- анадан, бауыр-туыстан айырылу оңай емес. Осындай ауыр сәтте егіліп-езіліп жылап отырғандардың ішкі ағзасына әдеттегіден көп салмақ түседі. Бүйрек пен бауыр, өкпенің баулары созылып, жүрек жиі қағып, өт қабынып, асқазан қабысып дегендей... Сон- дықтан каралы үйдің адамдарының белін мықтап буады. Белін орай буған соң оның ішкі қүрылысы бос қозғалмайды, екі иіні түсіп бүкшимейді, адамның иығы көтеріледі. Неге десеңіз, белі буылған жерге, яғни мықын тұсына екі бармақты екі жағынан сұғып, бүйірді таянып отырғанда адамның еңсесі тіктеледі, денеге сүйеу болады. Мұны үйдегі жоқтау айтушы әйелдер істейді. Бүйі- рін таяну - амалсыздан, қазаның үстінде қара жамылып отыр- ғанда қажеттіліктен басқа түсетін жағдай. Сондықтан жайшы- лықта жамандық шақыру, өлім тілеу нышанындай болғандықтан қатал тыйым саналған. «Таяққа сүйенбе». Қайраты қайтып, жүрісі ауырлаған қарт адамдар беліне таяныш ретінде таяққа сүйенеді, мүның жөні бөлек. Ал «Талдан таяқ жас бала таянбайды...» деп халық энінде айтқандай, жастар таяқ таянбайды. Себебі адам өмірден өткенде оның ет-жақындары белдеріне ақ байлап, үлкен-кіші демей, барлығы таяққа сүйеніп далада тұрады. Бұл - қаралы да ауыр көрініс. Сырттан келгендер «кім, қайда» деп абдырамай бірден таяқ ұстап тұрғандармен көрісіп, көңіл айтады. Содан кейін ғана үйге кіреді. Күні бойы келген елді қабылдап, жылап-сықтап тұру кімге болса да жеңіл емес. Қанша қиын дегенмен өлімге көрсетіліп жатқан құрметтің, артын күтудің бұл да бір үлтымызға тэн өзіндік салты. Әне, сол кезде таяқ адамдарға кәдімгідей сүйеу, тіреу қызметін атқарады. Ал күнделікті қарапайым түрмыста себепсіз таяқ таяну жаман ырым саналады. 195

Зейнеп Ахметова «Қолыңды төбеңе қойма». Айналасынан зэбір-жапа көріп, тұрақтайтын тиянақ таба алмай, жанашыр сезімге зар болған адам ел-жұртынан безіп кетуге бел буғанда қолын төбесіне қойған. «Енді сендерді желкемнің шұңқыры көрсін, көз жетпес жаққа жоғалам», - деп артына бұрылмай кетеді. Ол сол кеткеннен қай- тып оралмайды. Мұндай ауыр тәуекел, тосын шешім жасайтын- дар сирек болса да ел ішінде кездескен екен. Мысалы, тарихта болған оқиға - Шәкәрім қажы Құдайбердіұлының «Қал- қаман-Мамыр» дастанындағы Қалқаман өзін өлімге қиып, оққа байлаған ел-жұртынан осылайша кетіпті, яғни қолын төбесіне қойып артына қайырылмай жөнеліпті. Қайтып өз еліне - Тобықты ішіне қайтпаған. «Қолыңды төбеңе қойма» деген -тіршіліктен түңілу, дүниеден баз кешу, ел-жүртынан, кіндік қаны тамған туған жерден айы- рылу секілді қасіретті жағдай кімнің де болса басына түспесін, жамандың аулақ болсын дейтін тілектен шыққан тыйым. «Тізеңді қүшақтама». Пенденің басынан не өтпейді дейсіз, эртүрлі себептермен отбасынан, үй-жайынан не жанашыр жақындарынан айырылған адамды қазақтар: «Байқүс-ай, қу тізесін құшақтап қалды-ау!» - деп аяп жатады. Сүйенер-сүйкенерінен, көңіл жүбатарынан жұрдай болмасын деп, басына касірет бұлты төнбесін деп, жайшылықта тізе құшактауды жамандық белгісін- дей көріп, тыйым салған. Оның бер жағында тізе құшақтап бүрісіп отыру көрер көзге сүйкімсіз көрініс қой. «Қолыңды айқастырма». Қолды айқастыруды тыйымдайтын өз себебі бар. Мына жалғаннан тататын дэм-тұзы таусылып бақилық болған адамның қолын кеудесіне айқастырады. Ал тірі адам қашанда алдағы күннен үміт күтеді. Көп жасап, көпті көрсең де көңілден арман кетпейді. Адамды арман мен үміт алға жете- лейді, өмірге құштар етеді. Арманды ақиқатқа айналдыру үшін тер төгеді. Айтайық, түтінін түзу шығаратын өнегелі ұрпақ өсіруді қалайды, немере-шөбере сүйіп, артына эулет қалдырғысы келеді... Әйтеуір эр адамның мақсат-мүддесі бар, яғни тірі адам 196