Тахауи Ахтанов "Шырағың сөнбесін"

ҮШІНШІ БӨЛІМ I Жасырынған үңгірім əдепкіде көрдей қараңғы еді. Əсіресе кірер есігін бекітіп қымтап тастаған кезде төңірегім тас қараңғы болып, көзім түк көрмей, алғаш істеген еріксіз қимылым қараңғыны қармап екі сəбиді екі бүйіріме қысып алыппын, «Қараңғыда қабан күркірейді» демекші, өзге жұрттан бөлініп жалғыз қалған үрейімді қараңғылық қауқитып есіре түсіп, тұла бойымды бір жаман, салқын діріл қарып өтті. Сол діріл екі сəбиге де дарыды ма, олар да балапандай қалтырап, бауырыма тығыла түседі. Солардың денесінің дірілін сезгенде көңілім орнына түседі. Төбе жақта қылаңытқан саңылау бар екен, сəлден кейін шойындай тұтас қараңғылық сейілейін деді. Менің бұл тығылған жер кепем, сыртынан қарағанда көзге тіпті байқаусыз; үстіне топырақ шығармай, үстін жаңбырдан қарауытып кеткен елең шөппен бұтаның мұртын жапырмай үлкен шыршаның түбіне қарай үңгіп жасаған қуыс — бұрын партизандардың құпия қоймасы болса керек. Абан мені бұл араға ертіп келіп екі баланы маған ұстатып қойып, өзі сипалап үңгірдің есігін тауып ашқанда барып, мен бұл арада зілмəнке барын білдім. Ол бізді сүйемелдеп ішке кіргізіп, екі баланы жоғарыдан алып, тесіктің аузында ұзын бойы бүктетіліп, еңкейе бұрылып: — Бұл арадан сені тірі жан таба алмайды. Тек қатты дыбыс шығармасаңдар болды. Маңайдан тықыр естісең...өзің білесің ғой. Тірі болсам ұрыс басылғасын қайтып оралам. Былай... немістердің аяғы басылғасын. Оған дейін ешқайда қозғалма,— деді. Тесікті бітеуге оңтайлана беріп, жоғарыдан: — Тірі болсам келемін,— деді тағы да. Содан кейін үңгірді тас қараңғы бітеп, кетіп қалды. Кісі баланы бауырыма қысып, жалғыздыққа бойымды үйретіп біраз отырдым. Жалғыз демекші, кішкентай да болса қасымда екі сəбиім бар, кішкентай кезімде

үйде жалғыз қалғанда мысықты да қара көруші едім, мына екі нəресте бейнеті мен уайымынан басқа пайдасы болмаса да, кісіні əйтеуір жалғызсыратпайды екен. Бұл екі мүскін де тумай жатып, тірліктің бар тауқыметін тартып, көнбісті болып алған тесік өкпелер, біраз бұйығып отырып, қалғып кетті. Кіргенде байқағам — бұл өзі еңкеймей еркін жүретін, əжептəуір үлкен жер кепе, жоғарғы жақта алақандай саңлау бар, бұтаның түбінен тасалау жерден тессе керек, аржағынан еш нəрсе көрінбейді, тек қылаңытқан күңгірт сəуле ғана. Сыртқа шыға алмайтыным болмаса бұл нағыз бір жайлы қоныс, екі жылға жуық партизандардың ішінде жүргенде мұндай жайлы жеркепе кездессе бір жасап қалатынмын. Абаннан естігенім, біздің əскерлер жақындап қалса керек, содан немістер артын тазартып алмақ болып партизандарды қыруға қыруар əскер шығарыпты, бүкіл үлкен орманды сүзіп өтпек көрінеді. Сөйтіп орман ішіндегі мыңдаған партизандардың басына зауал төнді. Екі баламен мені осы араға тығып, біздің отряд та соғысқа кетті, Олар қолынан келсе ебін тауып жаудың қоршауынан сытылып шығуы керек, қолынан келмесе... Мен екі баламен тағдырымды тосып осы қараңғы үңгірде қалдым. Біреуі өз балам, қазір жасы екіге жуықтады, кəдімгідей адам болып қалды. Қардың үстінде туып, жөргегінен жылу көрмей өскен бала, ыстық — суыққа бірдей, неге болса да көнбісті, нағыз тесік өкпе. Басыма небір ауыр заман төніп, зəрем ұшып қанша шошысам да тас кепедей жабысып түспей қойып еді, осал болсын ба, партизан өмірінің барлық азабына төзіп келеді. Кəдімгідей тілі де шығып қалды, орысша — қазақшаны араластырып сөйлейді. Немістерге де тықыр таянған сияқты, осыдан аман — есеп елге жетіп, Қамқа əжесінің қолына бір ұстатсам... Енді өлгім келмейді. Сонша тозақтан өткеннен кейін... енді тіпті өлуге хақым да жоқ сияқты. Ажалды азаптан құтқаратын жеңілдік сияқты күтіп, өлгім келген сағаттарым да болған. Басымнан кешкен азап пен мехнаттың, қауіп пен қатердің, көзім көрген қызыл қырғынның қайсы бірін айта берейін. «Уды у қайтарады» демекші бір азап, бір сұмдықты бір сұмдық ұмыттырып та келе жатыр. Бірақ мен ұмыта алмайтын жаным мен тəніме ыстық темірмен қарығандай күйдіріп басып қойған бір сұмдық бар. Ол сонау өзім паналаған Дуня апайдың деревнясындағы қырғын... жылдан асқанша талай түсіме кіріп, шошып оянып жүрдім. Сол қырғынның мəн — мағынасын да, сонша қаталдықтың сырын да түсіне алмадым. «Хайуан,

жыртқыш» деп лағнаттайды оларды, ойлап қарасам ол адам баласына қиянат сияқты. Олардың азулысы мен тырнақтысы құдай жазған керегіне ғана шабады, ал, мыналардың ісі... Осыны ойлаған сайын, кішкентай кезімде кісі өлтіру жайлы алғаш естіген, сəби жүрегімді шошытқан бір əңгіме есіме түседі. Бірақ ол əңгіме маған мына қырғынның мағынасын түсіндірудің орнына қайта қиындатып, басымды шырдай қатырады. Алыстан жер ауып келген екі — үш үйлі жан біздің ауылға қоныс тепкен — ді. Солардың ішінде ұзын бойлы, қапсағай, қара сақалды Оразалы деген азаматы болатын. Қамқа əжем «бастарына пақыршылық түскен пенделер ғой» деп мүсіркеп, оларды үйге шақырып, араласып кеткен. Бір күні сол Оразалының шай ішіп отырып, айтқан бір əңгімесі əлі күнге дейін есімнен кетпей қойған. «Біз Арғынның ішінде Тобықты деген ел боламыз»,— деп бастаған Оразалы əңгімесін.— Тобықтыда да талай мықты адамдар болған заманында. Арғы бабамыз Кеңгірбай би деген кісі өткен, біз оны қастерлеп Қабеке дейміз. Сол Қабекемнің заманында Тобықтының Жуантаяқ деген атасынан шыққан Кебек деген азаматымыз болған. «Кебек» деген атты алғаш естігенде маған ерсі көрініп: «Кісінің аты Кебек пе?» деп күліп жібергем. «Иə, қарағым, Кебек,— деді Оразалы менің күлгенімді ұнатпай.— Аты Кебек болғанмен заты асыл жігіт еді, жас та болса бір елдің аруақты азаматы болған. Сол Кебек Найманның Еңлік дейтін сұлуын көріп, сол қызға ықыласы ауып ғашық болыпты. Бой жетіп қалған қыздың басы бос бола ма, Сыбан дейтін елдің ішінде Еңліктің атастырып қойған адамы бар екен. Бірақ ынтызарлық шыдатпай екі жас — ақ батаны аттап бас қосыпты. Кебек уағдаласып, Еңлікті алып қашып, елдің іш жағындағы Хан тауының сілеміне тығылыпты. Өзіңіз білесіз ғой, бəйбіше, жесір дауы оңай болсын ба,— деп Оразалы Қамқа əжеме қарап қойды.— Бірақ жесірі кеткен Сыбаннан гөрі қызы кеткен Наймандар көбірек бүлініпті. Əсіресе ауыздық бермеген Еспембет деген қатыгез қыңыр биі болған Найманның. «Ел бүлдірген екі бұзықты ұстап бер, болмаса тұрысатын жеріңді айт» деп қисайып қатып қалған. «Арысымызды ұстап беріп, елге не бетімізбен көрінеміз, өліспей

беріспейміз» деп Тобықтының жігіттері дүрліккен екен, Қабекем оларды басып тастапты. «Найман көп, Тобықты аз, соғыса алмаймын» депті. «Апыр — ай, атаңыздың өзі екі жасты ұстап бергені ме?- деді Қамқа əжем де шыдамай. «Жоқ, Қабекем өз қолынан ұстап бермеген. Екі тентекті тығып отырған мен емеспін, өзі тауып алса еркі» депті. «Өз қолымнан бермеймін, өз қолыңмен ала бер»,— дегені ғой,— деп Қамқа əжем күлкі аралас күрсініп қойды. «Əрине енді, бəйбіше...— деп Оразалы ыңғайсызданып қалды.— Қабекеме де оңай болды дейсіз бе, енді əлі келмесе қайтсын. Сіз аржағын тыңдаңыз, Қабекемнің тереңдігін сонда түсінесіз. Тобықтының ішіне жансыз жіберіп, Еспембет Еңлік пен Кебектің алты ай бойы паналап жатқан үңгірінің үстінен шығады. Еңлік пен Кебек, бұл кезде балалы болып қалған, қаша алмай қолға түседі. «Безбүйрек» атанған Еспембет емес пе, екі жасты өлім жазасына бұйырыпты. Жесір иесі Сыбандар «біз кісі өліміне араласпаймыз» деп кетіп қалыпты. Содан екі жастың мойнына қыл шылбыр салып, аттың құйрығына байлапты. «Астапыраллай» деп Қамқа əжем түршігіп кетті. Meн де шошып кетіп əжемнің бауырына тығылыппын. «Қабекем жер қозғалса қозғалмайтын адам ғой, содан шөккен нардай үнсіз отырып қалыпты. Найманға ат ізін салмай, ердің құнын да сұрамай, солай он жыл отырыпты. «Шыдамды — ақ екен сабазың,— деді Қамқа əжем.— Ал, Наймандар ше?» «Кісі өлтірген ел емес пе, Наймандарда Тобықтыға қарайтын не бет болсын. Бұрын қыз алысып, қыз берісіп, сүйек шатысып, қойы қоралас дегендей, қоян — қолтық отырған ел, енді ағайынның бетіне қарай алмай іргесін аулақтай беріпті. Жыл сайын жайлауға шыққанда бір көш, жарты көш жер ысырылып, Тобықтыдан аулағырақ барып қонады екен. Қабекем болса, олар аулақтаған сайын, іргесін тақап барып қонып, Найманды əрі қарай ысыра беріпті. Шыңғыстау дейтін қасиетті қонысымыз бар, бəйбіше,

сөйтіп жарықтық Қабекем сол Шыңғыс таудың талай жерін Найманнан Тобықтыға ауыстырып алыпты. «Ердің құнын еппен — ақ қайтарған екен сабазың,— деді Қамқа əжем. «Жоқ, ердің құны онымен тана қайтқан жоқ, бəйбіше,— деп Оразалы əңгімесін жалғады.— Он жыл өткен соң, Қабекең хабар салып үш жүздің баласынан үш би шақырыпты. «Ал, ағайын, осындай бір іс болды. Мына Найман əлім жеттік қылып арыстай азаматымды өлтірді. Ағайын өкпеге қиса да өлімге қимақ жоқ еді, ертең жүз көрісетін ағайынмен қан төгіске бармадым, əйтпесе ер намысы үшін басын оққа байлайтын ұл Тобықтыдан табылмай қалған жоқ. Үндемей он жыл отырдым. Уа, мына қиянатқа не дейсің, ағайын?»— депті. Үш жүздің үш биі пəтуаласып: «өкпең орынды, Кеңгірбай, мұндай қиянат бел алса ел болмаймыз. Не айтсаң да орынды, осының төрелігін, кесімін өзің айт. Біз соған тоқтаймыз»,— депті. «Кесімін айтсам,— депті Қабекем.— Мен үш адамның құнын сұраймын. Азаматымның құны, келінімнің құны, жас нəресте ұрпағымның құны. «Найманның өз қызының құнын өзіне төлететін болды — ау, сабазың,— деп Қамқа əжем сөзін бөліп жіберді. «Оның үстіне, ағайын, мен он жыл төздім, соның үшін құнды он есе қылып төлесін депті»,— деп бітірді сөзін Оразалы. Кейін Еңлік — Кебектің кітабын оқып, ойынын да көрдім, аудандық театрдың артистері боянып алып ойнағанда жыладым да, бірақ алғашқы естіген əңгімем есімнен кетпей қойды. Əсіресе кісі өлтірген ел. Ағайынның бетіне келе алмай атам заманнан жайлап келе жатқан жайлауын тастап, қонысынан сырғи берген. Еңлік пен Кебекті жерлеуге қатысқан аз адам, тіпті түптеп келгенде, кейін «Семізбүйрек» атанып кеткен Еспембет болса да, ұяты тұтас бір рулы елге келген. Солардың ішінде екі жасқа жаны қимаған, Еспембеттің қанды қолын қаға алмай қапы қалғандары да Тобықты баласының бетіне қарай алмай жерге кірердей болып жүргенін ішім сезеді. Тіпті ешкім айыптап, көзіне шұқып бетіне баспаса да жүзі шыдай алмай жүрген адамдарды өз көзіммен көргендей болам. Екі жастың ажалы екі елдің арасын ор қазғандай бөліп кеткен. Қанша жерінен сырғып, үш адамның құнын ел болып он есе төлеп шала шабылып қалғанда барып,

сол адамдар ел бетіне қаратпай жүрген ұятынан айығып, аз да болса еңсесін көтеріп, бойлары бір жеңілдеп қалған болар. Бала қиялы əр нəрсені ұлғайтып алады ғой, содан ба білмеймін, тек осы əңгімені еске алғанда менің көз алдыма кісі өлтірген ұятына шыдай алмай, жерге қарап, тұнжырап үнсіз көшіп баратқан қалың ел елестейтін, көп қайталанып көзіме қанығы болып қалған осы елес, мазақ қылғандай қазір де кейде көз алдыма келеді. Неміс халқы жайлы тарихтан аздаған хабарым болатын, мектепте өткенбіз, дүниеге небір асқан дана кемеңгерлер мен данышпандарды, небір дүлдүл өнерпаздарды берген ұлы халық деп еститінмін. Олардың ішінен де, ел болғасын, талай Еспембет табылған шығар, бірақ ертең осы халық адам баласының бетіне қалай қарайды? Найманды қысқан ұят, оларды мың есе қысса аз емес пе? Өзгесін айтпай — ақ, өзім көзіммен көрген үлкен бір ауылдың қызыл шақа баласынан еңкейген кəрісіне дейін түгел қырған қылмысы... Бұл менің миыма сыймайды. Қалың жаудың ортасында, қияметтің ішінде жүргеніме екі жылдан астам уақыт болыпты, тозаққа да үйреніп кететін кезім болып еді, бірақ осы оқиға көз алдыма елестеген сайын жынданып кете жаздаймын. Шыққыр көзім бəрін көрді. Білмеймін, есімнен адасып қалдым ба, екі қабат əйелге мұндай сұмдыққа қараудың өзі қатер екенін ұмытып, бақырайып тұра беріппін, басыма төнген қатерді де, жан сақтауды да ұмытып кеттім. Тек ауық — ауық көзім қарауытып, дүние бұлдырап кетеді де, қайтадан анықталады. Əрі — беріден соң болып жатқан оқиғаның мəн — мағынасын түсінуден қалып, тек жалаң суретін ғана көз алдымнан өткізе бердім. Бауырымен жер соғып, қарды тырналап жанталасқан ақ бас шалдың басынан қан бұрқ етті, қол аяғын соза берді де денесі сылқ етіп, тына қалды, самайынан аққан қан аппақ ұлпа сақалын қызартып жіберді. Бір телогрейка киген жуан əйел етпетінен шөге беріп, жер иіскей құлапты, шешесінің қолынан ұшып кеткен жөргектегі бала домалап келіп бəрінен бері жатыр... сарғыш құндағының өкпе тұсынан тепсініп қан шығыпты. Тірі жəндіктей дірілдеп жұлқынған автоматтарын иықтарына қысып алып солдаттар атып жатыр. Төбенің басында тізіліп тұрған жұртты ұстарамен қырыққандай əп — сəтте жоқ қылды. Енді қырдың басын тазарта бастапты. Сəждеге жығылғандай жүресінен қарды сүзе құлаған əйелді екі солдат

сүйретіп апарып сайға қарай домалатып жібереді. Ақбас шалдың денесін біреуі аяғынан сүйреп барады. Кəдімгі бір қора тазалағандай бəрі мұқият қимылдайды, əп — сəтте жарқабақта жан қалдырмай тап — тұйнақтай тазартып шығарды. Берегіректе ұмыт қалып баратқан құндақтаулы баланы біреуі қуыршақтай көтеріп алып, жарқабақтың басына барып сайға қарай атып жіберді. Ұзын тұра тағы да бір нəрседен команда беріп еді, солдаттар қабақтың басына тізіліп тұра қалып, автоматтарының аузын төмен қаратып сайдағы өліктерді қайтадан ата бастады. Менің де, кеудемде жан жоқ сияқты, ешбір түйсік, түйсіну жоқ, денемнің де бар — жоғын сезбедім. Тек көз ғана бар. Ешнəрсенің мəн — мағынасын пайымдамай, түсініп ұқпай алдындағының бірін қаны жібермей көре беретін көз ғана бар. Үрей мен қорқыныш, аяныш пен түршігу деген сезімдер де сеніп қалған, бар денем осы қырғынның бар суретін қапысыз түсіріп алып жатқан жансыз əйнек сияқты. Адамға тəн сезім əлі жетпейтін пəлемен айқасуға жарамай бас бағып кеудемнің бір түкпірінде бұғып қалған, селт етпейді, менің жынданып кетпегенім де содан болар. Осы оқиға менің кеудемде кейін, көп кейін барып тірілді. Меңіреу көңілім айығып, кеще болып қалған ойым оянып, болған іс көз алдымда қайтадан тірілгенде, тұла бойым түршігіп кетеді. Əлі де болса есімнен адасып қала жаздаймын. Көзі құрғыр бірін қаны жібермей көріпті де, дəл сол кезде жанымды қинамай жадымның бір түкпіріне тыға беріпті. Атар алдында əкесінің мойнынан тас құшақтап алып, жеті жасар сары қыздың «папа, не хочу умирать! Папа, спрячь меня!» деп шыңғырғаны. Кішкентай Парашканың «мама, мне больно» деген даусын да оқ арасынан естіп қалдым. Шыңғырған, ыңырсыған, қырылдаған дауыстар лоқсып келіп құлағымды тұндырып, көзімді қарауытып жібереді. Ақбас шалдың денесін сирағынан сүйреп əкеткенде басы қайрылып, иегімен қарды күреп баратқаны да көз алдымда тұр. Солдаттардың аяғымен тапталған қар кəдімгідей қызыл ала, қан соқта болып қалды. Осы көріністер кейде тұтасып келіп, жанымды қинап, кейде қаға берісте ұмыт қалған бір көрініс жеке елестеп жүрегіме біз сұғып алғандай шаншып өтеді. Сай бойындағы шаруасын тындырып бəрі деревняға қайтты. Күн батып барады, батыс жақ тұтас қып — қызыл қанталап кетіпті, деревня өртеніп жатыр. Батар күннің қызғылт сəулесімен өрттің жалыны тұтасып бүкіл көкжиекті от көмкеріп, бар əлемді өрт жайлап келе жатқандай. Мен бес — алты орыс полицайлардың арасында келем.

— Деревняны түгел өртей ме екен?— дейді жастау біреуі. — Бұйрық солай. — Өзі де өртеніпті ғой. — Жоқ, əлі біраз жұмыс бар. Қысты күні үйлер тез өртене қоймайды. — Керосин құю керек. — Айтады — ау, бұ да, цистернамен алып жүрген керосинің бар ма. Мен ауыр денемді əзер сүйретіп осылардың қадамына ілесіп келемін. Алды — артымды, не болатынымды ойламаймын да, əйтеуір айдаған жағына жүре беретін меңіреу көнбістіліктен өзге түк жоқ менде, қаракетсіз, ойсыз, талпыныссыз құр кеудем сүйретіліп келе жатыр. Полицайлардың сөзін құлағым естігені болмаса мəніне ой жүгіртерлік шамам жоқ, тұла бойым зілденіп төмен тартып барады. Еркектердің қадамына ілесе алмай кейінірек қалып бара жатыр едім, полицайлардың біреуі мылтықтың дүмімен итеріп жіберді, етпетімнен құлап кете жаздап бойымды əзер түзедім. — А ну, шагай...— деп аяғына бір жаман сөзді қосып қойды. — Что с ней то чикаться... укокошить и все тут,— деді шикіл сары қайқы тұмсық жас жігіт. — Нет, это не порядок,— деп оларды Усачев тыйып тастады. Орыс тіліне əлі де шорқақпын, əңгіме мен туралы екенін білсем де «укокошить» дегеніне түсіне алмап едім. Немістердің бұйрығын екі етпей орындайтын Усачевтің тыйып тастағанына қарағанында, шамасы «атып таста» дегені болар; дəл қазір ата салса да онша жаным қиналатын түрі жоқ. Ажал мен тірліктің арасын ажыратудан да қалдым, өне бойымды ауырлатқан меңіреу салмақты ғана сезем. Мына өртеніп жатқан деревняның шетіндегі тапталған қардың үстіне сулата салса жаным тыншығып жай табатын сияқты. 2

— Тыңдай алмаймын!.. Шыдай алмаймын!.. Құрып кетсін бəрі!- Шыңғырып шыққан дауыс сөніп қалған меңіреу көңілімді тітіркентіп оятып жіберді. Деревняның шетінде, өртенбей қалған кішкене үйдің қасында тұр екенбіз, полицайлардың бір — екеуі үйге кіріп барады. Полицай формасындағы қайқы тұмсық, ақсары кішкене беті қызара бөртіп, долырып кеткен жас жігіт... ышқынып айқай салған сол екен, танып қалдым, манағы мені «укокошить» дейтін осы. Омырауын қос қолымен айырып жіберіп «не могу» деп айқай салады. Омырауы ашық болса да тұншығып, қылқынып, бұғауға түскендей бұлданады. Үлкендеу бір полицай келіп: — Жетер! Ақымақ болма!— деп қолынан ұстай беріп еді, оны итеріп жіберіп, қолындағы мылтығын жұлып алып бет алды құла дүз парт — парт еткізіп атып жіберді де мылтықты жерге бір — ақ ұрды. Содан кейін аяғының буыны кетіп қалғандай жерге сылқ етіп жүрелей отыра кетті де, кенет қайтадан ышқынып, қос жұдырығымен қос шекесіне қойып жіберіп, көкірегі қарс айрылғандай: — Ох не могу!— деді тағы да даусы барлығып. Усачев те осы арада екен, ірі денесімен иіліп, ананы қолтығынан көтеріп тұрғызды. — Ақымақ болма. Немістер көріп қалса... — Бұған арақ ішкізу керек. Арақ бар ма?— Мұны айтқан жаңағы қолына жармасатын кекселеу полицай.— Арақсыз бізге де оңай болып тұрған жоқ,— деп күрсініп қойды ол. — Самогон жетерлік,— деді Усачев,— Іштегі өртті сонымен сөндірмесек. Қанша құйсаң да жетеді. Осы кезде өтіп баратқан үш — төрт немістің біреуі бұрылып, бұларға тіл қатты: — Отдыхай, немного отдыхай. Гуляй... Қайқы тұмсық шикіл сары жігіт əлі де есін жия алмай қалшылдап Усачевтің иығына сүйеніп тұр, бетінің бұлшық еттері солқылдап, жылағысы келген баладай аузы қисайып кеткен, шегірлене шатынап кеткен

көк көзінде мағынасыз, мəнсіз үрей бар. Жынданған адамның көзіне ұқсай ма, əлде байқаусызда ойнатып отырған бөпесін өлтіріп алып, зəресі ұшып кеткен баланың көзіне ұқсай ма... əйтеуір жаның түршіге тұрып аяп кетесің. — Нe үшін? Нe үшін бұларды... Жазығы не? — дейді жас жігіт аузы кемсеңдеп. — Не үшіні қалай. Немістердің гарнизонын тұтас қырып жіберген жоқ па,— дейді Усачев күмілжіп,— Немістер тəртіпсіздікке жол бермейді. — Гарнизонды қырған партизандар еді ғой,— дейді егде полицай. Ол да ойының ар жағын айта алмай күмілжіп тоқтады. — Партизандарға хабар берген... астыртын байланысқан осылар емес пе?— Усачев мына қырғынға кенет дəл ел тауып алғанына қуанып кеткендей айызданып қызына сөйледі.—Осының бəрі Носовецтің ісі. Осында келген ізін байқап қалдым. Бірақ ұстай алмадым. Əрине бұл соның ісі. Осы пəлеге ұрындырған сол. — Деревняның адамдарын қырған біз емес пе?— деді жас жігіт, барлығып шыққан жылаңқы дауыспен. Ол ағасының мойнына асылған баладай сүлдері құрып, Усачевтің иығына сүйеніп алған, солқылдап жылап жіберетіндей «ох» деп азалы күрсінді. — Неге біз?—ден шошып кетті егде полицай.— Біз атқан жоқпыз. Атқан немістің солдаттары. — Шынында солай — ау, ə?— деді жас жігіт кенет ажалдан құтылғандай қуана елегізіп.— Атқан біз емес қой. Біз атқан жоқпыз ғой. — Иə, атқан біз емес,— деді нағыз дауыс. Үйдің ішінен орта жастағы, төртпақ мығым полицай шығып келеді, мұны айтқан сол, даусы қырылдақ болса да тастай сөйлейді, жирен қабағының астынан сүзе қараған шегір көзі де өткір. Біз тек қол — аяғын матап бердік. Атуын немістер атты. — Əрине біз енді былай...— деп күмілжіді егде полицай.

— Жə, партизандардың алдында ақталарсың,— деп зекіп тастады төртпақ полицай,— Менің алдымда ақталмай — ақ қой. Бəріміздің үңгіріміз бір. Не көрсек те енді бірге көреміз. Самогон əкеліпсіңдер де, закусканы ойламапсыңдар ғой. — Погреб бар емес пе, погреб.— Бұл гүжілдеп шыққан Усачевтің даусы, осы топтың ішіндегі құлағыма кəнігі болған жалған дауыс.— Погребті ақтарып шығыңдар. Бір нəрсе табылар. Бұл Герасимовнаның хатасы ғой. Ол күтімдар кемпір болатын. Герасимовна... Осы бір есім мені шырт ұйқыдан оятып жібергендей «Герасимовна...» Құдай — ау, мынау Дуня апайдың үйі ғой. Менің екі ай паналаған мекенім. Мəңгіріп қалған басым өзім тұрған үйге келгенімді де байқамаппын. Шатыры қисая бастаған, тозған ағашы шытынап жарылып, түрі күлгін тартып бояуы оңып кеткен, жалғыз терезелі жұпыны үйге қараймын. Бұл үйді мен танитын да, танымайтын да сияқтымын. Айтпақшы, бұл үйдің іші болмаса сырты маған онша таныс емес — ті, түн баласында ғана əжетім үшін, бұқпантайлап сыртқа шыққаным болмаса, күні бойы үй ішінде ұядағы балапандай бұғып қана жататынмын. Сол жылы ұямнан суық қол суырып алып еді; енді мінекей сол ұяма қайтып оралыппын. Бірақ енді ойраны шыққан ескі ұя маған пана бола алмасы анық, қайта ажалым осы арада болмаса неғылсын. Құданың құдіреті, сол бір жирен шашты жас полицайдың маған неге сонша өшіккеніне, неше ойлап, осы күнге дейін ақылым жетпей — ақ қойды. Өзін адам аяғандай болып тұрғанда, панасыз, мүсəпір біреуге əкесін өлтірген адамнан бетер шүйліккені... Осынша сұмдықтан есінен танып, басы қаңғырып жер соқты болып қалған жас полицайды кəдімгідей мүсіркеп, арқасынан қаусыра құшақтап: — Жүр, Тереха,— ден Усачев үйге қарай сүйрей беpiп еді, оның жын қаққандай алақтаған көзі маған түсті. Əуел «бұл қайдан келген мақлұқ?» дегендей маған таңырқай қарап тұрды да, кенет көк көзі шатынап қоя берді. Басы дірілдей қалшылдап булығып тұр. Содан қолы қалтырап Усачевтың иығындағы винтовкаға жармасты. — Қазір... қазір... бір минутке... атып тастаймын.

— Жə, жынданба,— деп Усачев қолын қағып еді, жас жігіт тіпті өзеуреп кетті. Кенет қайта тірілгендей денесі ширығып, қимылы қызуланып барады, Усачевтың иығындағы мылтықты тас қылып ұстап алып, жұлып алмай айырылар емес. Оның өзеуреген осы бір түрі мені шырт ұйқыдан оятып жібергендей болды, манадан бергі сөніп қалған үрейім қайта тұтанып, қапелімде шошып кетіп, арқамды ағаш үйдің қабырғасына ышқына тірей беріппін. Қабырғаны ойып ішке кіріп кеткім келеді. Көз алдымда, мылтыққа таласып, арпалысқан екі адам. Менің жалғыз үмітім еңгезердей Усачев. Бір минут па, əлде бір жыл ма, білмеймін, маған сол бір жылдай көрінді. Əлуетті Усачев ақыры ана жігітті еңсеріп алған екен, жас полицайдың қынуы кетіп, қайта əлсіреп қалыпты, əкесінің қолынан бұлқынып шыға алмаған жас баладай жыларман дауыспен жалынады келіп: — Ну, дядя Лука... Дядя Лука, беріңізші мылтығыңызды. Бір минутке... Бір минутке ғана беріңізші. Біздің адамдардың бəрін... бəрін қырып тастады ғой. Ну, бір минутке... Мен тез... Тез бітірем саудасын. — Мұның оған қатынасы жоқ қой. Бұл немка емес қой,— деді төртпақ полицай. Бұл сөз төртпақ полицайдың көмейінен күмілжіп шықса да, əйтеуір менің пайдама айтылған сөз екенін аңғарып жүрегім шым ете қалды. — Какая разница. Бəрібір біздің адам емес. Түрі бөлек. Көрмейсіңдер ме? Біздің адамдарды қырып салған жоқ па, а? Қырып салды ғой. Мұның несі артық? Өз адамдарымызды аямағанда... Неге? Неге? Мылтықтарыңды аяйсыңдар, сараң иттер. — Жынданба, Тереха. Не порядок это. Үйге жүр,— деп қауқарлы Усачев жас полицайды қапсыра құшақтап ішке қарай сүйреп баратқанда, кішкене көңілім орнығайын деп еді, бірақ есіктен кіре бергенде анау қайта бұлқынып еңгезердей Усачевты балаша сүйретіп шықты. Құдай сақтағанда, босанып кете алмай, жынды көзі алақтап, маған түйіліп: — Ух, стерва брюхатая! Все равно прикончу тебя!— деді. Бір ғажабы жас полицай маған қанша өшіксе де, мен оған тіпті өшіге алмадым, қанша жынданып, долырып өзеурегенмен, өзінің хəлі адам

аяғандай. Ол кезде, ақылға салып оның халін саралап түсінуге пұрсатым да, білімім де жетіп пе, əйтеуір іштей түйген бір түйсігім ғой. Дəл қазір басына қатер төніп тұрмаса да оның хəлінің менің хəлімнен де қиын екенін ұққан сияқтымын, содан шығар, қанша қорықсам да, қарсы алдымда қас дұшпан емес, қолына өткір пышақ ұстаған есалаң бала тұрғандай зəрсіз үрейлендім. Үйдің ішіне бес-алты полицай жиналған. Дуня апай екеуміз шүңкиіп отырып тамақ ішетін, көзім үйренген қара стол. Жалпақ төрт тақтайды қиыстырып мықтап шегелеп тастаған, бояусыз тақтайы қарауытып кеткен ескі де болса мығым стол. Үйдегі үш орындық аздық еткесін столдың бір жағын Дуня апайдың кереуетіне тақап қойған. Полицайлардың қаңқылдаған даусы басылып, өлік шыққан үйге келгендей түнеріңкі. Жаңағы мені атамын деп аласұрған жас полицай да намазға жығылған үлкендердің қасындағы баладай іштен тына қалыпты, құдай оңдап мен отырған босағаға көз қиығы түспеді, алдындағы бір нүктеге үңіліп сазарып отыр. Манағы егде полицай, түрін анықтап жаңа байқадым, биік мұрынды, ат жақты қараторы, қапсағай кісі екен, шелектей шөлмекке толы арақты еппен əкеліп столдың үстіне қойып жатыр. Қайқы тұмсықты, қайқы иек сары столға тағам тасып жүр, əншейінде қол — аяғы мен аузы тыным таппай ұшып қонып тұратын қызыл дақ сары болар, бірақ қазір бойына сабыр ұялап, ернін жымқыра тістеп, еппен үнсіз қимылдайды. Сұмдық қаза, қылмыс қаза бұлардың да еңсесін басып, денелерін ауырлатып тастаған сияқты, сараң самарқау ғана, ұрлық қылған адамдай күңкілдесіп сөйлеседі. — Сүр майды турап жібер. — Нанды қолымен омыра бер, пышақ жетпейді. — Стақан аз ғой. — Кезекпен ішесіңдер. Сүр май мен қара нанның қышқыл иісі мұрныма келіп, күні бойы өліп қалған нəпсім қайта тіріліп, жүрегім сазып қоя берді, таң атқалы нəр татпаған екем — ау. Қазақ айтқан үш арсыздың бірі — тамақ деген құрғыр енді мені қинап барады. Бірақ тамақ сұрауға қазір тыныш отырған жынды жac полицайды қайтадан құтыртып алам ба деп қорқам, өздерімен өздері

болып, олар мені ұмытып кеткен кезде бар — жоғымды сездірмей тыныш отыра берейін. Сары дəу шөлмекті қолтығына қаусыра көтеріп қалайы кружкаларға шорылдатып самогон құйып жатыр. Төртпақ полицай толы кружканы қолына алып төңірегін көзімен шолып өтті, аналар да əлденеге тына қалған. — Енді... несі бар,— деді қарлыққан қатқыл даусымен,— Енді... мұндайда... топырақтары торқа болсын. Тие берсін... дейміз де. Төртпақ полицай самогонды қылқылдатып ұзақ жұтып, кружканы шалқая көтеріп барып тауысты да, тамақ алмастан бұрын жұдырығының сыртымен аузын екі рет сипап өтті. Өзгелері де «əмин», «тие берсін» деп көтеріп жатыр. — Кəне, Тереха, ішіп жібер. Жеңілдеп қаласың. Қақырынып қойып, тұнжырап үнсіз жұтып жатқандар да, осы кезде тірілейін деді. — Давай, Тереха! Тайсалмай іш. — Бойың жеңілдеп қалады,— деп қыштай жөнелді өзгелері. — Сен бала,өзің əлі шалалау екенсің,— деді төртпақ полицай,— Буының қатып болмаған. Шыдай бер. Көресің əлі алда. — Молодо зелено. Жас қой. Ол түгіл өзіміз де... Қанша ересек болсақ та буынымыз қалтырап кетті. Мұндайды бұрын кім көрген.— Манадан бері жұрттың тұнжыраңқы көңіл күйіне бағынып, аузын шымшып буған қапшықтай тырсиып, сөзін ішіне сыйғыза алмай жүрген шөже сары біреу түртіп қалып тесіп жібергендей енді ағытылып кетті.— Əрине бұлар енді айыпты ғой. Немістің сонша əскерін қырып жіберген. Олар енді партизандар ғой. Бірақ ... кішкентай балаларды атқаны. — Қық!..— деп төртпақ полицай столды қойып қалды. Осылардың бастығы ма, əлде іштеріндегі арқалысы сол ма, өзгелері селк ете түсіп, тына қалды, тек шөже сары ғана төгіліп баратқан топан

сөзін кілт тоқтата алмай: — Əрине енді былай... Мен сөздің ретін айтып жатқаным ғой,— деп күмілжіп барып тоқтады. — Оттама! Сөздің реті ол емес. Кəнекей арақ құйыңдар,— деп əмір етті төртпақ полицай.— Оттай берсең оңбайсың. Қазір елжіреп, егілетін уақыт емес. Жүрегіңді тас түйіп уысыңа қысып ал. — Кəне. Құй тағы да. — Аяма, бұл шіркін жетеді. — Эх, ма!.. Іштің өртін осымен сөндірейік. Арақ шіркіннің күші бөлек пе, қалай, қанша қатыгез, қаныпезер болғанмен дүйім халықтың қанына ортақ болып, ауыр қылмыс еңселерін басқан полицайлар тез арада — ақ серги бастады. Əрі — беріден соң гүжілдеп, кішкене бөлмені барлыққан мас дауыстарымен теңселтіп əкетті. — Қане, қане, құй тағы да. — Қасіретімізді тұншықтырайық. Толтырып құй. — Ішім өртеніп барады, əкелші тағы. Бөлменің іші темекі түтінінен тұманданып барады, Дуня апайдың жетілік керосин шамының жарығы да əлсіз, көбіне шалқайған бет — жүздерді емес, бүлкілдеген жұтқыншақтар мен созылған өңештерді ғана көремін. Осы үйге кірген алты — ақ адам еді, үстеріне ешкім қосылмаса да тіпті көбейіп кеткен сияқты. Осылардың арасында бебеу қағып шөже сары жүр, қазір айтпаса дүние күйіп кететін бір маңызды сөзі бардай өзгенің иығынан жұлқылап жабысады, ол тыңдамай итеріп жіберсе қайқы тұмсық пен шақшаның түбіндей қайқиған иек келесі құлаққа барып қадалады. Енді дауыстар да қаттырақ шыға бастады. Сөздерінің бірін түсініп, бірін түсінбей де қалам, əрі — беріден соң дабырлаған дауыстар қосылып тұтас бір гүжілге айналды да, ешнəрсенің мағынасын ұққаным жоқ. Уақыт мезгілді, отырған орнымды, тіпті бүгінгі көз алдымнан өткен буы басылмаған ұлы қырғынды да ұмытып, тұла бойым ауырлап меңіреуленіп бара жатыр едім, «ой мама» деген ащы дауыстан селк ете қалдым.

— Ой, мама! Мамочка! Мен не істедім? Не істедім? Құтқар мені, мамочка. Сол жас полицай. Жас баладай шешесін шақырып, кеңкілдеп жылайды. Өзара гуілдесіп кеткен полицайлар сөзден тыйылып, бəрінің ықыласы соған ауды, қаумалап жұбатып, қойып, ақыл айтып ортаға алып жатыр. — Ой ақымақ, шешеңнің етегіне жармасқан жас бала ма едің? — Жə, ақымақ болма, ішіп жібер. — Қой енді, қой. О несі — ай. — Шегі жіңішке ғой. Қайдан шыдасын. Осы дабырласқан дауыстардың арасынан тағы да ышқынып: — Ой, мама! Мамочка родная. Что же я наделал?! — деп еңіреп, қалшылдап жылады. — Заткнись, дурак! Без тебя точно!— деп төртпақ полицай ақырып жіберді. Оның қырылдақ даусы құдды арамен тіліп өткендей.— Бұл немеге тағы да құйып жіберіңдер,— деді содан кейін сабасына түсіп. — Иə, иə, құйып жіберіңдер. — Арақ жарықтық ол бəрін басады,— деп дабырласа қоштаған дауыстар мұрнын тартып қорсылдаған жас полицайдың өксігін көміп кетті. Уақыт тоқтап қалды ма, білмеймін, көк ала түтіннің ішіндегі гүжілдеген дауыс мəңгі — бақи бітпейтін тəрізді. Ауық — ауық қалғып кетем бе, əлде есімнен айрылып қалам ба, əйтеуір көкала түтін мен барылдаған дауыстар үзіліп кетіп қайта жалғана береді. Тағы да, енді тіпті үйреншікті болып алған, меңіреу халге ауысып бара жатыр едім, ішім сыздап бүріп əкетті. Бүйірім солқ — солқ ете қалды, іштен тепкілеп жатыр. О, жасаған. Бұ да бар екен ғой. Ішімде өліп қалғандай күні бойы бір белгі бермей бар — жоғын ұмыттырып жіберіп еді, Əлде толғағы түскірі келіп қалды ма? Сорлы, сен де туатын мезгіліңді

тапқан екенсің. Бармағымды тістеп алып біраз отырдым. Бір кезде құрсағымды бүріп алған ауру шымырлап жанымды шығара рахаттандырып кейін қайта бастады. Есімді жиып төңірегіме зер салғанда көкала түтін арасынан еңгезердей Усачевты көрдім, орыстың самогоны иілді де ұрып жығатын шығар, шайқалып, құлауға əзер тұр. Басы былқ — сылқ етіп, хəлі кетіп қалған жас полицайды теңселе құшақтап, тілі күрмеліп: — Тереха... Тереха... Ты меня увважаешь, а? Я тебя как брата родного... А ты меня уважаешь, а?— деп жабысады.— Нет ты скажи мне... Скажи... Ты меня уважаешь? Баяғы полкта жүргенде орыстың келіншектері айтушы еді: еркектер ішіп алғанда «сыйласу» туралы сөз қозғаса — ақ бітті, ізінше төбелес басталады деп. Мыналар да тым кеукілдесіп барады, ақырын бір құдайдың өзі білсін. Бір шатақ шықса... екі ортада шыбын өледі деп... Құрбандыққа шалуға аяғын буып тастаған қой сияқты, тағдырға мойын ұсынып, неге болса да көндіккен жағдайым бар еді. Оның үстіне өз ордасында, отанында отырған қыруар жұрт қырылғанда жел айдаған қаңбақтай қаңғып жүрген жалғыз бұралқы менің тірі қалуым, қайыршыға ханның сыбағасын сыйлаған тəрізді, тым өрескел де көрінеді, жаншылып қалған жалқау көңілмен самарқау ғана ақтық сағатымды тосып едім. Жаңа ғана құрсағымды тепкілеген жан иесі ұйықтап қалған үрейімді оятып жіберді. Мені комендатураға апарғанмен жаным қалмас, болмаса мына мас полицайлар жол үстінде — ақ жайрата салар деген ойдан шошына ширығып, қайткенде жан сақтауды ойладым. Мына құрғырлар мелшесінен келіп, дуылдасып жатқанда ебін тауып, шығып кетсем... Бір баққаным төртпақ полицай, Усачевтей денелі болмаса да, жуық арада араққа алдырмайтын қу екен, ішкен сайын тек түнере береді, тіпті сөзге де сараң болып алды. Бірақ, құдай оңдағанда, оның менімен онша ісі де жоқ сияқты. Босағада, дəл есіктің түбінде отырғанмын, сыртқа шығып баратқан біреуі маған сүрініп кетті де: — Аяққа оралғы болып... Бар шуланға кет!— сауырымнан теуіп жіберді.

— Тырп етпе, осы жерде отыр,— деді шуланға менімен ілесе шығып, қараңғы бұрышты нұсқап. Ол түзге шығып қайта кіргенде, құдай оңдап ұмытып кеткен болар, қараңғы шоланнан мені іздеген жоқ. Саңлау қалған есіктен іштегі гуілдеген көп дауыстың арасынан Усачевтың гүжілдегені құлағыма шалынды. Ол енді «сыйлауды» азырқанып, «мені ешкім жақсы көрмейді», деп жыларман болып біреуге мұңын шағып жатыр. «Қашу, құтылу керек» деген жігерлі ой жетелеп, бойымның ауырлығын сезбей зытып сыртқа шықтым. Күтпеген жерден лапылдаған жалын көзге ұрып, қабырғаға арқамды тіреп тұра қалдым. Есімді жиып, зейін тоқтата қарасам деревняның өртеніп жатқан үйлерінің жалыны екен. Кейбіреулері сөне бастапты, əрегіректе болса білмеймін, бұл шетте Дуня апайдың үйінен өзге өртенбеген үй көрінбейді. Əр жерден қара қошқыл жалын үңгіп жатқан түн қараңғысында оқта — текте патыр — патыр ете қалып, тысырлап жанған өрттің өз дыбысынан басқа үн жоқ. Демімді ішіме тартып аз тұрдым. Көптен беpi тығылып жатып, қарекет қылуды да ұмытып кеткен түрім бар. Мана да сол құрбандыққа апаратқан тоқтыдай айдаған жақтарына жүре беріп едім, енді бас жібім босап кеткенде... қалай жан сақтауымды білмей сасып тұрмын. Айтпақшы немістер бар еді — ау. Олар көрінбейді де, естілмейді. Басқа бір үйде тойлап жатыр ма екен, əлде кетіп қалды ма? Осы мен неғып тұрмын? Тезірек... Сарайдың қасына қалай келіп қалғанымды да білмедім. Сипалап есігін аша бергенімде іштен бір нəрсе тыпыр ете түсті, қаша жөнелуге шамам келмей есікке жабысып тұра қалыппын. Уһ, құдай — ай, Дуня апайдың сиыры Зойка екен. Ауыр күрсінгендей ақырын ыңырсыды да, мөңіреп қоя берді. Даусынан үркіп қалсам да, жып беріп ішке кірдім. Мөңіреуін қойғызайын деп қараңғыда жотасынан сипалап келіп, əукесін қасыдым. Жарықтық сауыны келіп теңселіп тұр екен. Енді бұл ауылда мұның желінін сипайтын тірі қол қалған жоқ. Менің түрім мынау. Əукесін сипаған сайып жануар исініп, тұмсығымен қолтығымнан түртіп қояды. Соңғы сауымын қашан алып еді? Таңертең Дуня апай... Осы бүгін таңертең бе еді?.. Астағыпыраллау, осы бүгін таңертең. Содан бері мен үшін тұтас бір ғұмыр өткен сияқты еді, мына сұмдық тажал күн əлі таусылмай шұбатылып келе жатыр екен ғой. Айтпақшы бүгін түнде осы сарайға түнеп шығып едім — ау, енді тозақтан өтіп сол мекеніме қайтып келіппін. Сипалап барып пішен ішіндегі үңгіген орнымды тауып алып, кірдім де, сылқ етіп құлай кеттім.

«Іздесе бұл сарайдан мені оңай тауып алады — ау», «əлде сарайды өртеп кетуі де мүмкін — ау» деген күдік ойлар көкірегімде қозғала түсіп еді, денемді басқан ауыр салмақ, күдік отын өшіріп, тұңғиыққа қарай тартып əкетті. 3 Қанша ұйықтағанымды білмеймін. Ұйықтадым ба? Əлде есімнен танып жаттым ба? Ол арасын ажыратуға да, ойлануға да шамам келмейді. Ұйықтап жатқанда біреу темір шоқпармен ұрып кеткен бе білмеймін, белім сындырып алып барады, барған сайын ауырғаны ұлғайып, жанымды көзімнің ұшына алып келе жатыр, қайда, неғып жатқанымды да ойлауға пұрсат берер емес. Пішенді сусылдатып ырғалып ыңырана берем. Енді бел сүйектің ауырғанына ішім де бүре бастады. «Бұрын дəл мұндай емес еді, апырай, келіп қалғаны ма?» деген ой басыма сап етіп, шошып кеттім. Сол ойға тіркесе, қайда жатқаным да есіме түсті. Бірақ өзге нəрсені ойлауға пұрсатым болмай, бар бітіргенім құдайға сиына бердім. Жасаған — ай, жасаған, кішкене кідірте тұр. Сабыр берші, сабыр. Жанымның күйзелгені сонша, дабырлаған мен тарсылдаған мылтық даусы да миыма кешеуілдеп жетті. Əуелгіде еш нəрсені түсіне алмадым, əйтеуір бір қарбалас барын сезем. Құлағыма «партизандар, партизандар келіп қалды» деген үрейлі дауыс келеді, бұл полицайлардың даусы болар. — Сволочтар, шошқаша сіміріп едіңдер. Ал, енді құтылыңдар,— деді ызалы қырылдақ дауыс. Бұл маған таныс дауыс сияқты. — Шана қайда? Шананы əкеліңдер!— деген дауыс гүж етті. Бұл да маған таныс, айтпақшы Усачевтың даусы, есін жиып алыпты — ау, оңбаған. — Батыс жақ ашық. Ершиге қарай қашу керек!— деп əмір етті қырылдақ. — Тезірек шананы жегіңдер. Атты доғарып қойған қандай ит. — Сен шана жеккенше партизандар күтіп тұра ма. — Ал, тезірек зытыңдар! Қалған иттер қала берсін. Ырсылдап жүгіріп баратқан адамдардың аяқ дүрсілі.

Енді мылтық даусы жақындап қалды. Үлкен атыс жоқ, бір — екі рет тарс — тарс етіп қана басылды. Сегізкөзімнің сырқырағаны басылар емес, оның үстіне ішімнің ауырғаны да үдеп, бүріп əкетіп барады. Өзіммен өзім алысып, сырттағы оқиғалардың бірін біліп, бірін білмей де қалам, қазір тіршілік қамын, қауіп — қатерді ойлауға мұрсатым жоқ, жанымды қинаған тəн азабымен алысып жатырмын. Сөйтіп жатқанда дабырласып сарайдың қасына келіп қалған адамдарды да байқамаппын. — Осы сарайда біреу бар. — Байқаңдар. — Жараланған адам болар, қиналған даусы шығады,— деген дауыстар қаңғырлап құлағыма келеді, бірақ бұл басқа бір дүниеден естілген дауыс тəрізді, мағынасын ұқпаймын. Тыпыршып сиыр мөңірейді. — Даусы шөптің арасынан шығады. — Əйел даусы сияқты. — Кім бар, мұнда? Кім бар? «Кім бар?» осы «кім барды» неше айтқанын білмеймін, əйтеуір тағы бір қайталағанда, есім кіріп жауап бергім келіп еді, бірақ сөз орнына ыңырсыған дауысым қаттырақ шықса керек. — Міне, мына осы жерде. Осы арада. Біреудің қараңғыда сипалаған қолы иығыма жармасты, көзімді ашып оның қарауытқан тұлғасын да көрдім. — Ауыр жараланған біреу болар. Вася, аяқ жағынан кел. Қараңғыда қорбаңдаған екеу мені пішен арасынан суырып алып, көтере бергенде жаным шығып кете жаздап шыңғырып жібердім. — Осторожно, Вася. — Сабыр етіңіз, кішкене сабыр етіңіз. Қазір дəрігер жəрдем етеді.

Бұлар далаға алып шыққанша шегім үзіліп кете жаздады. Олар да байғұс асып — сасып, «неге байқамайсың» деп бір — біріне кейіп қояды. Сыртта да біраз адам бар сияқты, дабырлаған дауыстар, қарды күртілдетіп басқан қадам тықыры. — Ай, шананы əкел. Мында ауыр жаралы адам бар, Сергей Сергеевич қайда. Жаралы адам бар. Мені жантайтып қарға жатқызып қойды. Тұруға тізем қозғалтар емес, шынтақтап басымды көтердім. Бір партизан атты жаяу айдап келіп, шананы қасыма қойды. Ат тоқтатардағы осы дыбыс тура ешбір əріппен жазуға келмейтіндей, екі еріннің арасын дыбырлап шықты. — Дабай, нагружай быстро. Орысшасы да менің орысшамнан аумайды, үні ашық қатқылдау, бір жерде естіген даусым сияқты. Апыр — ау, қайдан естіп ем?.. Охо, құрғыр, құрсағы түскірі бүріп əкетіп барады, біреу келіп үсті — басымды сипалайды. — Қай жеріңнен жараландың? Қай жеріңнен? Тіл қатуға пұрсатым бар ма, жаным шығып баратқан да, тек ышқынып, ыңырси берем. Еркектің қарулы қолы о жер, бұ жерімді сипалап келіп, ішіме тірелгенде, кілт тоқтай қалды. — Екі қабат əйел ғой. Толғағы келіп қалған. Үйге апару керек. — Үйге апаруға болмайды. Командир кетуге бұйырды. Жаңағы ат айдаушының даусы. Апырмай, бір таныс... – О — о, жаны құрғыр — ай. Менің шыңғыра ыңырсығаннан басқа жауабым жоқ, ол басымды көтеріп салмақ боп, бетіме үңіліп, кілт тоқтады. — Бұл орыс емес қой. — Енді кім, немка ма?

— Жоқ. Немка емес. Бір түрлі сіздің ағайынға ұқсайды. Бұл жаққа, бұл қайдан келіп қалды екен? Бұ жердің адамына ұқсамайды. Кімге ұқсағанда да, құрсын енді, жаным шығып барады. Жаңағы бүріп ауырған ауырған ба, енді қолқаммен қоса бүкіл ішек — қарынымды төмен қарай суырып əкетіп барады. Ұзын біреу еңкейіп келіп, бетіме үңіледі. — Кто ты такой... Бұ да ыңырсығаннан басқа жayaп ала алмай, енді кəдімгі қазақша: — Сен қазақ емеспісің?—деп сұрады. Құдай — ау, қазақ, қазақпысың дейді. Иə, иə, қазақпын дегім келеді. Иə, мен қазақпын. Білмеймін, сірə даусым шықпай ғана айтқан болармын, анау сұрағын тағы қайталады. Ішек, қарынымды трактормен сүйрегендей төмен қарай əкетіп барады. О — о, жаны құрғыр — ай. Бір саябыр болар ма екен? Кез алдым жарқ ете қалып, көзімді жұмып қайта аштым. Біреу қол фонарын жағып бетіме үңілді де аңырған күйі аузын ашып қатып қалды. Жарыққа да, жан қинаған ауруға да шыдай алмай көзімді қайта жұмдым. Əлден уақытта əлгі: — Сіз Еділбаевтың əйелі емессіз бе?— деп сұрады. «Иə» деуге ғана шамам келді. — Ай, бəсе, танып қалдым — ау. Meн Абанмын ғой. Абан Бұқашев. Қайдағы Абан? Қайда көріп едім? Əйтеуір бір таныс адам сияқты. — Көпірге бомба түскенде... стансада кездесіп едім ғой. — Қайдағы көпір? Қайдағы бомба? — Ай, құтылып кете алмассыздар деп қорқып едім сонда. «Көпір... бомба...» Өртенген вагонның қасы... Еміс — еміс бір елестер көз алдыма келеді, бірақ қазір мен одан қашықпын. Тіпті қашықпын. Қазір дүниенің бəрінен қашықпын. Мына жан күйзелісі мені бəрінен бөліп

тастаған. Айтылып жатқан сөздерді еститін, түсінетін тəріздімін, бірақ ол сөздер менен, менің мына жан қиналысымнан бөлек... Тек дауыс, сөз ғана... — Жолдас дəрігер, жолдас доктор, бұл біздің Еділбаевтың əйелі... Біздің командирдің. — Апырай, кездесуін қара... Рас па? — Рас деймін. Мен мұны бұрын көргенмін. Білемін. Мен барып командирді шақырып келейін. Жеңгей, Қасекең тірі. Осында. «Қасекең... Қасымбек... Тірі... осында...» Жаным қиналып жатқанда алыстан талып естілген осы сөздердің мəнін мен бірден ұға алмадым. «Қасымбектің осында болғаны қалай? Шынымен — ақ мені іздеп тапқаны ма? Бар пəледен құтылатын сағатымның жеткені ме?» Екеуміздің арамызды мына қызыл қырғын, бітпейтұғын қыруар соғыстың қосылмастай үзіп кеткені сонша, мен осы сөзге бірден сене алмадым. Бар шамам келгені: — Қасымбек пе?— дедім ыңырсып. Ұзын денелі жігіт бетіме төне түсті. — Иə, иə, Қасымбек. Қасекең осында. Бұдан арғысын анық біле бермеймін, Доктор мен ұзын жігіт бір нəрсеге таласты ма, екеуі тіпті керілдесіп қалды. Оған абыр — сабыр жалғасты. Мылтық даусы ма, əйтеуір, бір алас — қапас басталған түрі бар, қозғалып жүріп кетті. Енді бір есімді жиғанда қарлы жолдың үстімен сырғанай ағып келе жатқанымды байқадым. Мұрныма аттың терімен аралас аяз қардың исі келеді. Сəл ғана жаным тынышталғандай. Жаңағы жанымды сығып мұрнымның ұшына əкелген тозақы азап бəсеңсіп, енді жүйкемді шымырлатып, бір ырғақпен суырып, жай ауырады. Терлеп кетсем керек, терімді сүртіп, орамалыммен басымды қымтадым. Зəрем ұшып, сол толғақтың қайтып оралуынан қорқам. «Келмесе екен, келмесе екен, кідіре тұрса екен...» — деп тілеймін. — Жаудан қарамызды үзіп кеттік білем... хəлі қалай, доктор? — Бірінші толғағы қайтқан сияқты...

Осы бір жігіттің орысша сөйлеген даусы манағы бір жанталасып жатқандағы шала — шарпы естіп, шала түсінген əңгімені көңіліме қайтып əкелді. «Атым Абан деді — ау». Бірақ бір сөлекеттеу есімді қайдан естіп едім... «Стансаны бомбалағанда...» Иə, иə, өртеніп жатқан вагонның қасында жоғары, тайлаққа салған қоржындар... шалбарының галифесі бұлтиған ұзын бойлы жігіт жөнімді сұрап алып еді — ау. Ұмытпаған екен... айтпақшы, Қасымбек осында деген жоқ па еді? Иə, солай деді. Бұл сөзді қалай есімнен шығарып алғанмын? Шын айтты ма екен? Ол тірі болса майданда, ана жақта, соғыста болмай ма? Бұл жерде неғып жүреді? Сірə, тəні əлсіреген адамның сезімі де əлсіреп кетеді екен — ау, Қасымбек туралы сұрағым келеді де, əлім жетпей іркіліп қалам. Қасымбек қазір осы маңда бар болса да, мына жігіт жаңсақ айтып жоқ болып шықса да, мен бұл хабардың екеуін де көтере алмайтын тəріздімін. Қасымбек осы түнгі жортуылдағы жұрттың ішінде бар болса да, соншалық алыс, оған менің қолым жетпейді. Жəне бар болса оның өзі емес, елесі ғана бар сияқты, қолымды созсам жоғалып кетеді. Жалпы маған қазір мына қараңғы түн, ат шана, шана үстіндегі екеу түс сияқты. Тек өшпейтін де, таусылмайтын жалғыз шындық — тəн азабы. Сол ғана саябырсып, жүрегімді шошытып қайтып оралады. Баяғыдан бері көңіл түкпірінде бұғып жатқан, сенбесем де сенгім келетін, бір тілеуім болатын. Іштегімнің сыртқа шығар сағатынан қорқып, құрсағымда жата берсе... жата берсе... тіпті елге аман жеткенше жата берсе екен деп тілеуші едім. Кішкентай баланың ғана көңілін алдауға жарайтын осы далбаса тілек ақылымды ығыстырып, ойымды билеп алған — ды. Алдарқатқан үміттің таусылған жері... Тағы да белім сындырып алып барады. Сүйегі құрғырдың ауырғаны жаман болады екен, көзіңнен жасыңды ыршытып жібереді, енді оған іш ауруы жалғасты. Жоқ, бұған «ауру» деген сөз тым əлсіз. Бүріп бастап еді, сəлден — ақ жанымды шығарып, іші — бауырымды төмен қарай суырып əкетті. Қиналып аласұрсам керек. «Қазір! Қазір! Шыдаңыз!» деп сасқалақтаған еркек даусын есітемін. Ол қолы қалтырап, іш киімімнен босатып жатыр. Екі еркектің алдында ұялу, қысылу... жоқ, ол туралы тіпті ойлағаным жоқ, қазір тек бүкіл іші бауырымды сығып сыртқа шығарып тастағым келіп күшенемін. Meн сыртқа итеріп, біреу ішімді тысқа айналдырғысы келіп, сүйреп тартып жатса да болмайды. Ішіме тұз құйып жібергендей удай ашытып, қаным басыма шауып, бар тамырым сыздап

жарылып кетердей жаным шығып барады. Шананың екі жақтауын сындырып жіберердей екі аяғыммен итеремін кеп..- Жақ сүйегім қарысып, қалшылдаған темір саусақтарым бүйіріме кіріп барады. Өз терімнен өзім шығып кеткім келіп ышқынамын келіп... Ышқынамын... Бір кезде қақырап шатым айрылып бара жатты. Бүгінгі қырғыннан жалғыз тірі қалғаным дəл осындай көріп болмаған қиямет жазам бар екен ғой. «Əрбір жан иесінің жарық дүниеге осынша ана ғазабымен келетінін жұрт ойлай ме екен?» Бұл ой маған кейінірек келді. Ал, сол кезде əр сəті жылдан артық созылған қиналыс пен азаптан өзге еш нəрсені білген де, сезген де жоқпын. 4 «Əрбір жан иесінің жарық дүниеге осынша ана ғазабымен келетінін адам деген ойлай ма екен?» Əй, көп адамдар — ақ ойлай бермейтін шығар, ойласа адам құнын осынша арзандатпас еді ғой» деген ой келеді кейде маған. Сол деревнядағы қырғын,— қаны сорғалаған бітелмейтін жара болып жатып алды менің ішімде. Соның мəн — мағынасын түсінгім келіп, түсіне алмадым. Кейін жаудың аяусыз қаталдығы жайлы, фашизм жайлы көп естіп, ойға салып саралап сол оқиғаны түсінейін десем... кішкентай күлімдеп тұратын жəудір көзіне дөңгеленіп шыға келген үрей... «Ағатай, ағатайлар. Əн салып берейін» деп жалынып... көзінен жасы парлап, шырылдап шырқай жөнелді. Ышқынған сəби даусы қайталап келіп құлағымда жарып өтеді. Жоқ, мен бұл қырғынға түсінбеймін. Маған оны ешкім де түсіндіре алмайтын шығар. Тек əйтеуір тірі қалдым, бірақ жанымның жартысын, сонау терең сайдың ішіндегі қалың өліктің ортасында жерлеген жартымын. Жанымның сол ойсыраған жартысын толтырып тұрған іштен шыққан жарығым, кішкентай Дулатым. Онсыз да ауыр хəлімді екі есе ауырлатса да, оның есесіне маған он есе қайрат, қуат беретін де осы. Қанша азабыңды тартсам да есесін рахатыңмен қайтарып келе жатырсың, күнім. Жер кепеге көтеріп кіргізіп жатқанда да бірін біліп, бірін білмейтін ұйқылы — ояу халде болдым. Мұрныма сытырлап жанған қарағайдың ащы — тəтті түтін исі келеді, бетімді ысқылтым жалын шарпиды. Тəтті ұйқының арасындағы ұйқылы — ояу сəттерім де тəтті. От басында біреулер

күбір — күбір сөйлеседі. Балбыраған жайлы ұйқыдан оянып, арқамнан ауыр жүк түскендей бүкіл денем босап, жеңілденіп баяу рахаттанып жатырмын. Осылай жата берсем. От басындағы күбірлеген сөздер де, мағынасына ой жүгіртпесем де, жұмсақ, дыбысы құлағыма жайлы. Осы ұяң тыныштықты шырылдап жылаған сəби даусы бұзып жіберді. Жүрегім селт ете қалды. Жай шырылдап бастап еді, лезде айқайға басып, шырылдап, кішкене зілмəнкені басына көтерді. Менің де даусым шығып кетті ғой деймін, темір пештің түбінде отырған қапсағай денелі кісі қасыма келіп, бетіме үңілді. — Ояндыңыз ба? Ұзақ ұйықтадыңыз ғой,— деді жайымен.— Хəліңіз қалай? — Бала... бала жылап жатыр. — Баланы ойласаңыз хəліңіз жаман болмас. Құттықтаймын, ұлыңыз бар. Тамаша бала, нағыз солдат. Салмағын өлшей алмадым. Бірақ мықты. Қайдағы «салмақ?» Шырылдаған балаға жаным ашып кетті. Көргім келеді. Өңі тотыққан, қоңқақ мұрынды ат жақты бұ кісі, сырты колхозшыға ұқсаса да, дəрігер екен, түндегі менің толғағымды күтіп алған осы болар. Баланы құндақтап қойыпты. Алғаш рет бала емізу кісіге қиын да, ерсі екен, қытығың келе ме бір түрлі... Шүберекке орап қойған кішкентай тірі жан, əуелі менікі де, менікі емес те сияқты көрініп, жатырқағандай болып едім, өзі мешкей екен, солқылдатып сорғанда емшегім шымырлап қоя берді. Əдепкіде тіксініп қалған кеудем енді рахаттана исініп: тұла бойымды балбыратып алып барады, тіпті айрылғым келмейді. О да қадалып жабысып қалған, тоятын түрі жоқ. — Біздің партизан отрядының өзі əйелдер босануға ыңғайсыздау жер,— дейді доктор.— Бірақ енді бəрі сəтті болып шықты. Meн де бірінші рет акушерлік тəжірибеден өттім сіздің арқаңызда. Тұңғыш көрген баламмен əлек болып, докторға рахмет айтуды да ұмытып кетіппін, емізіп болған соң ол баланы қолымнан алып, ар жағында бір орыс келіншегі тұр екен, соған берді. — Бұл кісі Шура. Біздің санитарка. Сізге жəрдем етеді,— деді доктор.— Ал, қалай, хəліңіз жақсы ма?

— Жақсы. — Хəліңіз жақсы болса тағы да бір қуанышты хабар айтамын. Сіздің күйеуіңіз осында. Ол сізді ұйықтап жатқанда көріп кеткен. Шура, аға лейтенант Еділбаевты шақырып жіберші. Ол сізді көргенмен баласын əлі көрген жоқ. Енді барлық тойды бірге жасайтын болдыңыздар. Қасымбек... Ойбай — ау, түнде əлгі бір жігіт... аты Абан ба еді, айтып еді ғой, жаным қиналып, аласұрып жатып тіпті есімнен шығып кетіпті — ау. Жүрегім жарыла қуанып, айқай салып тұра жүгіретін орайым бар — ақ еді, бірақ мен былшиып қозғалмай жатырмын. Осы хабарға сенейін десем, шынымды айтсам, қорқамын. Егер ол бекер болып шығатын сияқтымын. Сонша бере салғаны... Басымды көтеріп алып едім: — Сіз қозғалмаңыз, жата беріңіз,— деді доктор. Қазір өзі де келеді. Абзалы қуаныштың өзі адамды қорқыныштан кем толқытпайды. Ал, қазір сізге қатты толқу болмайды. Кішкене кідірте тұруым керек еді, шыдай алмадым. Кінə менен. Жастыққа қисая түстім де, бірақ шыдамым жетпей басымды қайта көтердім. Неше бір сезімсіз болғанда да Қасымбек келгенде сұлап жатып алғаным... Əзір есікке ұстаған қалың кенеп қозғалмайды, сырттан естілген аяқ дүрсілі де жоқ, оның есесіне менің жүрегім дүрсілдеп барады. Қазір Қасымбек кіріп келгенде... Əбден үмітім үзіліп қалған ба, Қасымбекті дəл қазір көрем дегенге өзімді əлі де сендіре алмаймын. Шынымды айтсам үш — ақ ай отасып,алты ай көрмеген Қасымбектің өзіме жақындығын да ұмыта бастаппын. Жарты жыл. Осы жарты жылда менің жарты өмірім өтіп кетті. Оған дейінгі он сегіз жыл өмірім бір бөлек болса, соңғы жарты жыл өмірім бір бөлек жəне бұл жарты жыл қиямет қиындығын былай қойғанда алдыңғы он сегіз жылымнан əлдеқайда ұзақ. Сондықтан да Қамқа əжем, ауыл — аймағыммен қоса өмірімнің бергі бетінде, тіпті алыста қалған сияқты еді. Осы бір басыма түскен шырғалаң мəңгі — бақи бітпейтіндей көрініп, сол бұрынғы өмірімді, сонымен қоса Қасымбекті де жатырқап қалған жазым бар екен. «Қара ешкіге жан қайғы» болған мына қызыл ала қырғынның ішінде Қасымбек те бұрынғы өмірінің менімен байланысты кішкентай ғана бір бөлшегін жатырдан қалған жоқ па екен? Қуанышыма қобалжу араласып, жүрегім лүпілдеп өз ойыммен əлек болып отырғанда Қасымбектің келгенін білмей де қалыппын. Есік жақтан

естілген аяқ дүрсіліне бетімді бұрсам үстіне шинель, басына құлақшын киген əскери жігіт кіріп келеді. Қасымбек. Зілмəнкенің іші қара көлеңке болса да өңі жүдеп, бет — бедері тотығып, жүзі қатқыл тартқанын байқап қалдым, балғын шыбықтық қатайып кеткені сияқты ма, бүкіл тұлғасында бір қатқылдық бар. Аласа зілмəнкеде еңкейіңкіреп маған үнсіз жақындап келеді. Meн де үнсіз ұмсынып қарай бердім. О, жасаған! Баяғы үміт пен үрей аралас маған үрпие қарайтып мейрімді томпақ көзі. Дауысымның қалай шығып кеткенін білмеймін. Бір кезде əйтеуір құшақтап жабысып алып, тұмсығымды шинелінің өңіріне тығып, солқылдап жылап отырғанымды байқадым, тіпті тоқтай алатын емеспін, баяғыдан бері ішке тығылып, шемен боп қатып қалған пəленің бəрі еріп кетті ме, көз жасым тыйылар емес. Мауқын бассын деген болар, Қасымбек те маған тіл қатпай бауырына ақырын қыса түсіп, шашымнан, желкемнен сипалайды. Осы бір іштей ұғынысқан жақындықтың арасына сөз кіріп кетсе шырқы бұзылатынын екеуміз де сезіп, біраз уақыт үндеспедік. Қасымбек мені бауырынан шығарып алып бетіме қарады. — Соғыс жұртты бір — бірінен ажыратуды ғана біледі деп ойлаушы ем, бұл шіркіннің кейде ажырағандарды табыстырады екен ғой,— дейді біреу орысшалап. Доктордың үйде екенін ұмытып кеткен екем, ол бізге күле қарап тұр. — Ал, жолдас лейтенант, құттықтаймын. Бір емес екі құттықтаймын. Жоғалтқан жұбайыңызды тапқаныңыз үшін, жəне əке болғаныңыз үшін. Соғыс қанша жалмап жатса да өмір өз дегенін істейді. Көрдіңіз бе,— деді доктор Қасымбектің қолын қос қолдап қысып.— Жұбайыңызды құттықтағанмын. Ал, енді той сізде. — Рахмет, рахмет сізге,— дей береді Қасымбек басқа сөз таба алмай ыржиып. Өңі тотығып, есейіңкіреп кетсе де, ыржиған бала күлкісі сол қалпында, көңіліме ұялап қалған осы кескіні арадағы алты айды ұмыттырып жіберді. Баяғы сол Қасымбегім, екеуміз тіпті екі елі ажыраспаған сияқтымыз. — Ай, дегенмен екеуіңіздің кездесуіңіз қайран қаларлық нəрсе,— дейді

доктор басын шайқап таңырқап.— Шынында да... Қарашы ə... — Мен Нəзираны елге аман — есен жеткен шығар деп жүр едім. — Мен де сені арғы бетте, майданда соғысып жүрген шығар деп едім. — Мінекей енді, екеуің келіп осы арадан табыстыңдар. Біз өзара қауқылдасып жатқанда Абан кірді. — Жолдас лейтенант, кіруге рұқсат етіңіз,— дейді есік алдынан, о да көңілді, сампылдап сөйлей кірді. — Ал, Нəзира жеңгей, қол — аяғыңыз жеңіл болсын. Нəрестеңіздің бауы берік болсын. Баланың кіндігін мен кестім. Кіндік шеше болам, жолдас лейтенант. Бұйырса бір көйлек киетін шығармыз. — Көйлек емес, трофойден тон кигіземін,—деп күледі Қасымбек. — Сол тонды мен айыбым үшін сіздің өзіңізге сыйлаймын. — Қайдағы айып?— деп таңырқады Қасымбек. — Сізден жасырып келген бір сырым бар еді. Енді айтуға болады. Мен Нəзира жеңгейді бомба түсіп поезы өртеніп жатқан стансада көргенмін. Көпір бұзылып, бұл кісілер жаяу кеткен. Кейін біздің өзіміз қоршауда қалып қойғасын, ай бұл кісілер, сірə, өте алмас деп ойлап едім. Со жерде мен сіздің есіміңізді де сұрап алғанмын. Қоршауда жүріп, құдай айдап сізге кездестім ғой. Атыңызды естігенде — ақ, жүрегім бүлк ете қалған. Сонда бір айтып қала жаздадым да тілімді тістей қойдым. Мынандай жағдайда жүргенде уайымына уайым қоспайын дедім. — Апырмай, сен де бір сырға берік жігіт екенсің,— деді Қасымбек таңырқап. — Берік болмағанда қайтейін. Анандай оқиғадан кейін жаяу — жалпы əйелдердің елге жетуіне сіз де сенбес едіңіз ғой. Одан да аман қауышқандарыңызды айтсайшы. — Иə, қауышқанымызды айтсайшы. Мен елге аман өтіп кетті ғой деп

жүр едім. Көңілімде аздаған күдігім де болды. Бірақ аман өтіп кетті дегенді естіген соң... — Айтпақшы, сол деревняда тұрдыңыз ба?— деп сұрады Абан.— Мəссаған, сонда тіпті таяқ тастам жерде тұрып... білмеппіз ғой. Алдыңғы түнде барып біз сондағы неміс гарнизонын қырып тастадық қой. Неғып кездеспегенсіз? — Мен онда сол сарайдың ішінде тығылып жатқанмын. — Апырмай, ə, қарай гөр,— деп таңырқайды Абан. Үш қазақ қауқылдасып жатырмыз, дəрігер бөгет болмайын, мауықтарын бассын деп сыртқа шығып кетті. Абанның қуанышы біз екеуміздің қуанышымыздан бір де кем емес. Өзгенің қуанышына өзінен артық қуана білетін осындай ашық, ақ пейіл адамдар болады. Абан... сол баяғы өртенген станция басындағы түрі көз алдымда қайта тіріліп келеді, екі танауы быттиған, кішкене пісте мұрын, шықшыты шығыңқы, астыңғы иегі ілгері ұмсынып біткен. Əсіресе, екі жамбасына бұлтиған шалбарының галифесінен төмен қарай обмотка ораған сирағы, жабағысы жүнделмеген тайлақтың сирағындай сорайып тұрған көрінісі көз алдымда аумай қалыпты. Өзінің түрінде де, жүріс — тұрысында да өзіне ғана жарасатын бір сөлекеттік бар. Аты — жөні де сөлекеттеу, мен естіген қазақта Бұқаш деген ат жоқ, Мұқаш болатын, Абан емес Əбен дейтін, əкесі өз атын қисық қойған соң, баласының атын да қисайта салған сияқты. Осыған дейін екі — ақ рет, онда да ылғи қиын — қыстау алас — қапаста қысқа ғана кездессем де осы жігіт көптен таныс, аралас жақын адам сияқты көрінді маған. Осындай бір шекарасы жоқ, өз қақпасын аңқитып ашып тастап кісіні ішіне кіргізіп ала қоятын адамдар болады. — Мен сонда сіздің дауысыңызды естіген сияқтымын. — Қойыңызшы?— деп таңырқайды Абан.— Дауысымды таныдыңыз ба? — Таныған да сияқтымын. Бірақ бірден есіме түспеді, Тек осы бір қазақы дауысты қайдан естідім деп дал болдым.

— Мəссаған. Ойбай — ау, сонда неге дауыстамадыңыз. Қасекең де сонда еді ғой. — Мен оны біліппін бе, жəне мына түріммен танымайтын партизандарға еріп қайда барам. — О да дұрыс екен — ау,— деп Абан шекесін қасыды,— Бірақ енді арты қайыр болып əйтеуір аман — сау кездескен соң. Сіздің қоршауда қалатыныңызды біліп едім. Бірақ соны Қасекеңе айта алмай күпті болып жүр едім. Тіпті кеше де кездескен жерде мына доктор Қасекеңді шақыртпай пəле қылды ғой. — Сергей Сергеевич менен кешірім сұрады. Бірақ шынында да сонікі дұрыс болған,— деді Қасымбек.— Сол сəтте менің де қайрылуға мұрсатым жоқ еді. Ақкөңіл Абан бізден бетер мəз болып, біраз уақытқа дейін ерлі — зайыптылардың əңгімесін бөліп кеткенін ойлаған жоқ. Осы ерсілігі есіне түсіп кетті білем, кенет күйбеңдеп: — Ойбай — ау, əңгіме бұзау емізер, дегендей, мен қазан жағыма барайын,— деді.— Қалжаңызға қой сою керек еді, бірақ енді қойға бергісіз бір тауықты пісіріп жатырмын. Картоп салып, пияз салып дегендей... енді о жағын қатырамыз ғой,— деп шығып кетті. Үйді толтырып тұрған Абанның даусы екен, зілмəнкенің іші жым — жырт бола қалды, тек темір пеште лаулап жанып жатқан қарағай отын сытырлайды. Оңашалыққа үйрене алмай, тіпті бір түрлі ыңғайсыздық сезініп, екеуміз аз уақыт үнсіз отырдық. Бір нəрсе деудің орнына Қасымбек томпақ көзі адырайып маған қарай береді. Сөйлеуге мен де құштар емеспін, осы бір балаша үрпие қарағаны бойымды жылытып, жаныма жағып барады. Азғана уақыт жағым, қос болып бірге тұрған баяғы жақындығым шым — шымдап қайта оралып келе жатыр. — Ал енді басыңнан кешкеніңді айтшы,—дейді Қасымбек. Сөйлеуге зауқым жоқ, тек Қасымбекті тыңдағым келеді. Ол да онша көп шешілмей өз хикаясын азғана сөзбен айтып берді. Бұлар сол күні таңда соғысқа кіріпті. Жаудың күші жойқын болса керек. Бірақ Қасымбектердің полкы шегінбей қорғаған шебін кешке дейін ұстап тұрыпты. Сөйтсе,

дұшпанның жан — жақтан жарып өтіп, тереңдеп ішке кіріп кеткенін қараңғы түскенде бір — ақ біліпті, содан қаша соғысып бұлар да шегіне беріпті. Полктың да қатары сиреп бөлшектене бөлініп, ақыры Қасымбек өз ротасымен жеке қалыпты. Арғы бетке өте алмай осы орманды паналапты. Мұнда жергілікті халықтан шыққан партизандармен қосылып өздері əжептəуір күш болыпты. Соның бір отрядының командирі Қасымбек екен Николай Топорков та тірі, осында, о да командир көрінеді. — Николай тірі ме?— деп қайта сұраппын жұлып алғандай. — Иə, тірі,— деді Қасымбек менің мінезіме түсініңкіремей. Содан кейін:— Света қайда? Хабарын білмейсің бе? Онымен қашан ажырастың? —деп сұрады. Николайдың атын естігенде селт ете қалғаным да осы еді. Оған не деймін? Бар білгенімді айтуым керек пе? Егер оны айтпасам, тым болмаса оның осы маңда астыртын қызметте жүргенін айтсам ба екен? Жоқ, əлде... түк білмегенсіп, араларына түспей — ақ қойсам ба екен? Жазмыштың өзі көрсете жатар. Менің қиналып қалған түрімді байқап Қасымбек те шошына секем алып: — Неге үндемей қалдың? Əлде?.. Света өзі тірі ме? Шыныңды айтшы, — деді. — Тірі...— дедім одан бетер қиналып.— Əйтеуір мен көргенде тірі болатын. — Көргені қалай? Қашан көрдің? — Ажырасқанда дегенім ғой. Біз өзі жан — жаққа бытырап кеттік қой. Ұрысқақ Муся бар еді ғой. Есіңде ме? Кейін білдім жайсаң адам боп шықты. Сол байғұс қаза тапты. Қызын бір орманшының үйіне тастап кеттік. Есін біліп қалған бала ғой. — Қалғандары ше? — Қалғандары əйтеуір мен көргенде аман болатын, Содан бытырап кеттік.

— Сенің табылғаныңды естіп Николай қуанып қалды. Саған келгісі — ақ келіп еді, кішкене есін жиып, өзіне — өзі келсін деп тоқтап қалды. «Қалған əйелдер қайда екен?» деп маған жаутаңдап қарай береді. Қайтсын, сұрағысы келіп тұрғаны Светасы ғой,— дейді Қасымбек.— Кейінірек өзі де келер. Света туралы бар білгеніңді айтып берерсің, сенің өз аузыңнан естімей о байғұстың көңілі көншімейді ғой. Жатқан жерімді енді ғана анықтап байқап келем, бұл өзі əжептəуір кең зілмəнке. Жерді қазғанда ірге жақтан биіктеу етіп жұрт жататын сəкі қалдырған, сəкіден аяқты салбыратып отыруға болады екен. Төсегім кəдімгідей жұмсақ — шыршаның жас жапырағының үстінен пішен төсеген, пішені əлі ескірмеген, мұрныңа шөп исі келеді. Пешке таман бұрышта кəдімгі санитар сумкасы, дəрі — дəрмек, бинт, бір банкалар, əйтеуір дəрігердің керек — жарақ, көр — жерлері тұр. Манадан бері зерде салып төңірегіме қарағаным осы еді. Сəкінің бір шетінде қол созым жерде, тап — тұйнақтай құндақтап буып тастаған кішкентай түйіншек жатыр. Ұқсас бір елес көз алдыма келіп жүрегім зу ете қалды. Жарқабақтағы қызыл қырғын, оққа ұшып құлап баратқан əйелдің құшағы жазылып кетіп қолындағы кішкене құндақ дар үстіне домалап түсті. Тұла бойым тітіркеніп, шошыңқырап қалдым, оны Қасымбек те сезіпті. — Бір нəрседен шошыдың ба?— деді елеңдеп. — Жоқ, жоқ. Ана құндақты маған əперіп жіберші. Қасымбек орнынан тұрып, жөргекте ораулы жатқан нəрестенің қасына барып, еңкейе берді де, қолына алуға бата алмай иілген күйі іркіліп қалды. Неғыларын білмей дəрменсіз кескінмен көзі жəудіреп маған қарайды, «қорықпа, əпере бер» деген ишарат білдіріп, басымды изедім. Саусағы батып кетсе сындырып алатындай. Қасымбек құндақты қолының ұшымен ғана ұстап, толы тостаған ұсынғандай маған əкеле жатыр. Сөз арасында аңғарғаным Қасымбектің беті тотығып, қарауытып өңіне бұрын мен көрмеген сұс кірген, дауысы да жуантып, кісіні қаймықтыратындай қатайып кеткен екен, қанша жақын тартсам да осынысынан іштей именіңкіреп қалып едім, мына түрі бұрынғы етене Қасымбегімді қайтып əкеліп, іші — бауырымды жылытып жіберді. Баланың бетін ашып қарауға да бата алмай маған беріп жатыр. Өзім байқамаған еркін ептілікпен баланы қолыма алып, Қасымбек көрсін деп, бетін аштым. Бет — аузы бір шөкім боп бүріскен қызыл шақалақ ұйықтап жатыр, емшек сүтіне тойып алғасын

оянар емес, мəз болып Қасымбекке қараймын. Қасымбек баласының бетіне мойнын созып үңіле қарайды. Байқаймын əзір, мына жұдырықтай қызыл шақадан еш нəрсе ажыратып танып тұрған жоқ сияқты, сонда да менің көңілімді аулағысы келген болар. — Өзі кімге тартқан? Саған тартқан ба, қалай?— деді. — Маңдай жағы, бет — бітімі саған ұқсаған,— дедім. Өтірік айтқаным жоқ, маған солай көрінді. Қасымбектің де менен күткен жауабы осы ғой, үстіңгі ерні түріліп, мəз болып жымиып қойды. Қызыл шақа ата — анасының көзқарасын сезді ме, түсінде терең бір өксіп алды да, титімдей беті тыжырынып, аузы кемсеңдеп, шырылдап бастап, даусын үдетіп айқайға басты. Қасымбек сасып маған қарайды. — Қарны ашқан шығар, емізем ғой. Қасымбек кішкене қипақтап тұрды да: — Мен саған Шураны жіберейін. Қазір бір айналып келемін,— деп, ақырын шегіншектеп барып есіктен шығып кетті. Əуелгі күнім маған еш нəрсені ойлатқан жоқ. Аман — есен босандым, бұ да бір үлкен қорқыныш күдігім еді, жəне сонымен бірге, тіпті аспаннан түскендей, күтпеген жерден Қасымбекпен қауыштым,— қатар келген екі қуаныш уайым — қайғының бəрін ұмыттырып жіберді. Тіпті өзім қақ ортасында болып, ғайыптан тірі қалған қызыл қырғын да жан шошытқан сұмдық үрейі мен өткір уытын жоғалтып, адам бастығырлыққанда көретін сорақы түс сияқты елестей бастады. Енді не де болса арқа сүйер азаматым бар, Қасымбегім қасымда. Абан мен Қасымбек сорпасының буы бұрқырап, исі аңқыған тəтті тауығын əкеліп қанша ішкізгенде, рахаттанып терлеп, тұла бойым балбырап, соғыс деген пəлені түгел ұмытып кеттім. Тура өз ауылым — ошағыма, Қамқа əжеме қайтып оралғандай... ойлап қарасам ет жақын адамдарыммен шүйіркелесіп, алаңсыз шай ішпегелі не заман. Жəне бір жолым болғаны — партизандар төрт — бес күн ешқайда шықпады, оларды да ешкім мазаламады, тыныш болды, Қасымбек қасыма

жиі келіп, кейде тіпті ұзақ отырып кетіп жүрді. Абан болса, өзі тіпті туған жеңгесі табылғаннан бетер қуанып жүр, дабырлап жиі келіп, асты — үстіме түсіп балаша баптайды. Мен де екінші күні басымды көтеріп, үшінші күні аяғыма басып кеттім. Енді менсіз де шаруасы жетерлік Шураны алаң қылмай темір пештің үстіне су ысытып, баламның жаялығын өзім шайып кептіріп, өз шаруама қолым жетіп қалды. Шура маған алғашқыда əжептəуір кеуделі көрініп еді, сөйтсем оны қампитып тұрған сырмақ телогрейкасы екен, оны шешкенде жіп — жіңішке талдырмаш қыз болып шыға келді. Сопақ беті созыңқы, ұзындау біткен тұмсығының ұшы қайқы, ақсары. Білегі жіңішке, ұзын қолы жұмысқа епті — ақ, бір тыным таппайды, оның есесіне сөзге сараңдау. Бірақ, қанша айтқанмен затымыз əйел емес пе, екеуміз, бір-біріміздің жағдайымызды тым тəуір білісіп алдық. Шура, денесі нəзік, ши борбай болғанмен, менен үлкен болып шықты, жасы жиырмадан асып кетіпті, сонда да күйеуге шықпаған көрінеді, бір жақсы жері бұл елде ондайды кəрі қыз демейді екен. Медициналық техникум бітіріп əскерге алынған. Бұлардың бөлімдері де қоршауда қалып, шегініп келе жатқанда немістерге кездесіп қатты соғыс болыпты. Сол алас — қапаста санитарлық бөлімнің үш — төрт адамы бөлініп қалады, іштерінде бөлім бастығы капитан — дəрігер бар екен, оған оқ тиіп ауыр жараланыпты. Бұлар носилкаға салып, орман ішінде сүйретіп келе жатқанда дəрігер қайтыс болыпты. Осыны айтқанда Шура көзіне жас алды. Содан қаңғып жүріп Қасымбектердің тобына қосылыпты. «Бұл бір үлкен хикая, кейін бір реті келгенде айтармын» дейді Шура. Өзі бала тауып көрмесе де көп нəрсені біледі екен, оқыған емес пе, маған біраз жəйттерді үйретіп тастады. Далаға ұзағырақ шығып, лагерьді араламасам да, партизандардың тұрмыс — тірлігі осы кішкене зілмəнкенің төңірегінен — ақ көрініп тұр. Бұл тіршілік көшпенді қазаққа пəлендей тосын көрінбейді, көшіп баратып, жолшыбай кəдімгі қос тігіп аялдаған сияқты, тек бір айырмасы қазір жаз емес, қыс, соған орай қостың орнына уақытша жеркепе қазып алған. Ал мен жатқан жеркепені, «уақытша» деу де қиын, тек есіктің орнына қалың кенеп ілгені болмаса, төбесін сірестіріп тұрып қарағай бөренелермен жапқан мығым дүние; дəл төбеге тақау іргеде кішкене екі терезесі бар, күндіз кəдімгідей жарық. Бұл өзі жаралыларды қабылдауға арналған медициналық пункт екен, қазір жатқан жарақаттылар жоқ, беймезгіл босанған əйелді қабылдап отыр. Бір — екі жеңіл жараланған партизандар бар екен, олар анда — санда қолын, жарақаттарына дəрі жаққызып,

таңдырып кетеді. Абан келесі күні, буын бұрқыратып котелокпен сүт пісіріп əкеліпті, бір қолында бос бутылка. — Нəзира жеңгей, міне бөтелке таптым, тек емізік таба алмай қор болдым. Мына дəрігерлерде емізік жоқ па екен. — Оны қайтесің?— дедім. — Қайткені несі?— деп таңырқады Абан,— Балаға емізбейсіз бе? — Жаңа туған балаға сиырдың сүтін емізе ме екен. Ол болмайды ғой. — Болмайды дейсіз бе?— дейді Абан таңырқап.— Сондайы бар ма еді, ойбай — ау. Менікі əйтеуір не де болса тоқ болсын дегенім еді ғой. Қыз мəнісін кім білген деп. — Балаға үш — төрт айға дейін сиырдың сүтін беруге болмайды,— деп түсіндіреді Шура.— Оның организмі aнa сүтінен басқаны көтере алмайды. — Сендер өзі айта бересіңдер — ау деймін,— дейді Абан.— Қыстың көзі қырауда, айдалада апанның үстінде туған бала сиырдың сүті түгіл түйенің сүтін де көтереді. Біз біраз күліп алғаннан кейін Абан: Жарайды ендеше сүтті өзіңіз ішіңіз, Нəзира жеңгей, — деді. Сонда да со баланың ішіне барады ғой. Сүттен тапшы қылмаймын. — Өзіңіз тура сиыр сауып отырған адамдай сөйлейсіз ғой. — Е, саумағанда ше,— дейді Абан.— Айтпақшы кеше, өзіңіз тығылған сарайдағы сиырды ала келгенбіз. Жануар өзі сүтті сиыр екен. Дуня апайдың Зойкасы. Иə, ертелі — кеш сауғанда кемпірім шелегін толтырып əкелетін, сүтті сиыр болатын, өз иесінің артында қалып, жануардың сүті тағы да маған бұйырғаны — ау. Ұмытқым келіп, жүрегімнің əрегірек түкпіріне тығып тастаған жан түршігер оқиғаны, осы сиыр тағы да тірілтіп əкеліп жүрегімді қыз еткізді. Зойканың қорасына

тығылып, шыбын жанымды сақтап қалып едім, бүкіл деревнядан тірі қалған жан иесі екеуміз ғана шығар. Ірі тұлғалы кемпірдің неміс солдатының автоматына жармасып өзіне қарай тартып, кенет буыны кетіп, денесі жұп — жұмсақ болып сылқ етіп құлап түскені көз алдыма тұра қалды. Екі етегі торғайдың қанатындай жалпылдап жан ұшырып қашып баратқан Наташасы... Байғұс бала құтылып кете алды ма екен? Келесі күні Қасымбекке еріп мен танымайтын бір адам келді, киім киісі əскери адам сияқты емес, бірақ əскерге қатынасы жоқ жəй адамға жəне ұқсамайды. Белбеумен қынаған шолақ тон, басында құлақшын, аяғында пима, жинақы киінген: аласалау келген төртпақ кісі — еменнің түбіріндей мығым адам тəрізді. Есіктен еңкейіп кіре беріп, Қасымбекке бұрылып: — Кəне, келіншегіңді көрсет,— деді еркін өктем дауыспен. ��� Бір түрлі таныс дауыс, қайда естігенімді білмей қайран болып тұрмын. Қасымбекке, «көрсет» десе де, оның көрсетуін тоспай — ақ, жанарында көңілді жарқын күлкінің ұшқыны бар кішілеу өткір шегір көзін маған қадап алыпты. Көзі қатты екен, мен қаймығып, қипақтай беріп едім, құдай оңдап ол жанарын тез тайдырып, Қасымбекке қайта бұрылды. — Əйелің деймін — ау, айтпақшы үй — ішіңді көрсет деуім керек екен — ау. Сендер енді тұтас бір семьясыңдар ғой. — Иə, енді аяқ астынан семья болып шықтық, жолдас комиссар,— деді Қасымбек ыңғайсызданып.— Танысып қойыңыз. Менің əйелім, аты Нəзира. Келген кісінің мығым уысы менің кішкене қолымды көміп кетті. — Ал, танысып қоялық, Носовец Степан Петрович. Мен аузым аңқиып, қолымды қонақтың уысынан шығармай бажырайып қарап қалыппын. Бəсе, даусы тым таныс еді — ау, Дуня апайдың үйінде, пештің үстінде тығылып жатып, тыңдаған Носовецім осы екен ғой. Қалың жирен қабақ, ортасы өркеш ұшы добалдау үлкен мұрынды, алқымды кісі — өзін көре алмай бұғып жатып бұл кісіні көз алдыма дəл осы кескінде елестеткен сияқтымын. Əлде дəл қазір солай көрініп тұр ма, білмеймін, əйтеуір түсін жатырқағаным жоқ, бұрын көрген адамымдай сезіндім. Демек, менің мына одағайлау көзқарасымды байқамады ма, əлде өзі

білмейтін қазақ деген елдің, əйелдерінің мінезі осылай шығар деп ойлады ма, əйтеуір менің бажырайған көзқарасыма мəн бермей: — Отырыңыз, қарағым,— деп рұқсат етті. Тумысынан мысы басым адамдар болады, мен қалай отыра кеткенімді білмей қалдым. — Сіз сол деревняда ұзақ тұрдыңыз ба?—деп сұрады ол, өзі де отырып жатып. — Ай жарымнан артық тұрдым. — Кімнің үйінде болдыңыз? — Евдокия Герасимовнаның үйінде жаттым. — Евдокия Герасимовнаның?— деді Носовец маған таңырқай қадала қарап. — Иə, сол кісінің үйінде жаттым.— Ар жағына шыдай алмай:—Мен сізді сол үйде көрдім,— дедім. — Мені ме? Мен сізді көрмедім ғой. — Мен де сізді көргенім жоқ, бірақ сіз келгенде мен пештің үстінде тығылып жатқам. Барлық əңгімеңізді естіп жаттым. — Кездескен жерімізді қара,— деп күлді Носовец, өзі оқыс қатты күліп, оқыс тоқтайды екен.— Мен өзімше мықты конспиратормын деп жүрсем. Тура етегімнің астында жасырынып жатқан тыңшыны білмеппін ғой.— Сосын оқыс сұрақ берді.— Сол үйге келген байланысшыны да көрдің бе? — Смуглянканы ма?— дедім де ерінімді тістей қойдым. Мен бұл сырды Николайдан жасырамын деп, əлі Қасымбекке де ашқан жоқ едім, Носовецтің əлденеден секем алған шегір көзі мені тесіп барады, əзер жалтардым. — Келгенін сездім. Бірақ көре алғаным жоқ.

Даусым күмілжіп, сөзімнің артында бір қалтарысы бары айқын сезіліп тұрса да Носовец қазбаламады, мұны да қазақ əйелінің бір мінезіме жорыған болар. — Евдокия Герасимовна...— мен көргелі ол тұңғыш рет күмілжіп қалды.— Ол жайлы не білесіз? Сол деревнядағылармен бірге... кетті ме? — Менің көз алдымда қаза тапты. Немересін қорғаймын деп... Неміс солдатының автоматына жармасып... Носовец төмен қарап аз уақыт үнсіз отырды. — Иманды болсын, байғұс. Өзі нағыз азамат кемпір еді. Баласы Павел екеуміз бірге өсіп едік.— Бізге емес, өзіне айтып отырғандай жайымен ғана сөзін күбірлеп бітірді. Содан кенет ойына түскендей:— Немересі ше? Наташа?— деп сұрады. — Дуня апай Наташаны қашырам деп оққа ұшты ғой. Мен байқағанда Наташа аман құтылған сияқты еді. Əйтеуір мен көргенде оқ тиген жоқ — ты. — Аман болса... тауып алам,— деді Носовец. Мұны да ақырын айтты. Емендей қатып қалған адамның жібігенін алғаш байқауым осы еді, бірақ сəл жіпси түсіп басылғандай, ол тез қатқыл қалпына оралды. Содан кейін ол менен деревняда болған оқиғаны сұрады. Орысшам жеткенше тұтығып, шатасып, білгенімді айтып бердім. Ол мені асықтырмай, сөз арасында сұрақпен демеп, ден қоя тыңдады. Кейбір жағдайды тəптіштеп білгісі келеді. Сасып қалдым ба, қайдам, қызыл қырғынның қақ ортасында болғанмен менің білгенім көп емес екен, Носовецтің біраз сұрағына жауап бере алмадым. Немістердің қайдан келгені? Жалпы санының қанша екені? Оларды кім басқарғаны? Деревнядан қанша адам құтылғаны? Оның бəрі мен білмейтін деректер. Менің білетінім тек қызыл қырғын, еңкейген кəрі мен жөргектегі балаға дейін түгел қырған сұмдық қана. Жан шошытқан үрей мен сұмдықтан өзгені жадымда ұстай алмаппын. Полицайлардың да ұзын санының қанша болғанын білмеймін, Дуня апайдың үйіне жиналып арақ ішкендері бесеу ме еді, алтау ма еді, онысын да анық аңғармаппын; жалғыз аты — жөнін

білетін «ескі танысым» Усачев. — Усачевты көрген екенсіз ғой?— деді Носовец оның есіміне елең етіп. — Иə, көрдім. — Полицайлар кісі атысуға қатысты ма? — Жоқ. Олар айдасып жүрді. Сосын үйлерді өртесті ғой деймін. — Бəрібір..- олардың да қолдары қан. Менің есіме төртпақ полицайдың сөзі түсті. Бір полицай «біз атқан жоқпыз ғой» дегенде: «иə, біз атқан жоқпыз, тек қол — аяқтарын матап бердік, немістер бауыздады» деген. Осы сөзді айтқанымда Носовец тіпті риза болғандай: — Өте тауып айтқан,— деді.— Соған орай сазайларын да тартады. Аз əңгімеден кейін Носовец маған: — Байқаймын. Өзің де талай тауқыметті тартқан түрің бар. Оның үстіне ақыры келіп босанған жерің де...— деп іркілді де:— Жарайды демал, тынық,— деп əңгімеден босатты. Дуня апайдың үйінде бұғып жатып мысықша ұйықтай бергенге ұйқышыл болып жаман үйренген түрім бар, осы зілмəнкенің ішінде де қолым босаса — ақ мүлгіп кетем. Бірақ байқаймын ұйқым қатты емес, сергек, кəдімгі құс ұйқы; көңіліме алаң кірген, ұйықтап жатсам да атқаратын ісім, мойнымда бір міндетім барын үзбей сезетін сияқтымын. Қыбырға оянып кетем, жəне ұмыт қалған, уақытын өткізіп алған ісім бардай елегізіп оянам. «Ол не нəрсе еді?» деп ойымды қармағанда балам есіме түседі. Соған кəдімгідей шым етіп ішім жылып кететін болды. «Балам бар, aнa болдым» деген ұғым əлі бойыма сіңіп болған жоқ, кейде таңырқаймын, Кеше ғана шықпастай көрініп, үзілмес үрей туғызып, құрсағыңды кернеп жатқан тірі жəндіктің өзің ойламаған жердей, жарық дүниеге келгеніне бірден сене кету де қиын екен. Жеңілдеп жай тапқан құрсағым кейде оның босап қалған орнын сезеді. Бұрын біреу едім, екеу болдық, өз тəнімнің тірі бөлшегі болып сыртқа

шыққан тəрізді. Денем манаурап, ұйқы мен ояудың арасындағы халдемін, пештің алдында екі еркек күбірлеп əңгімелесіп отыр. Сəлден кейін сөздерінің мағынасы да миыма жете бастады. — Мен шынымды айтсам, жолдас Еділбаев, — дейді Носовецтің даусы. — Сіздердің операцияларыңыздың сонша сəтті болатынына өз басым, толық сенген жоқ едім. — Неге сенбедіңіз, Степан Петрович,— дейді. Бұл Қасымбектің даусы. — Немістер дəл сондай бейқам болар деп ойлаған жоқ едім. Оның үстіне сіздердің əрекеттеріңіз тіпті тамаша болды. Деревняға кіргендеріңізді жан білмей қалды. Сақшыларын да айқай — шусыз тез құрттыңдар. Менің мағлұматым бойынша гарнизон түгел талқандалған. — Бірақ қолға түскен қаруымыз неміс солдаттарының санынан азырақ қой,— деді Қасымбек. Немістер тізіммен түгендеп өткізген жоқ қой қаруларын, — деп күледі Носовец.— Алас — қапаста талай нəрсе қалып қойған шығар — ау. Бірақ оқ — дəрісін қолға түсіргеніміз қатып кетті. Оғы болмаса мылтық дегенің таяқ емес пе. — Операциямыз сəтті болды — ау. Тек деревняның халқына жаным удай ашиды,— Қасымбек қиналып, кібіртіктеңкіреп сөйлейді.— Сол үшін олар деревняны түгел қырып жіберді ғой. Екеуі де үндемей қалды. Ауыр күрсінгендері естіледі. — Ақырының дəл мұндай боларын...— деп Носовец мүдіріп қалды.— Жазалау отрядтарының барын естіп едім. Дəл мынандай қаталдыққа баратынын, шынымды айтсам, мен де болжағаным жоқ. Əрине енді, ол деревнядағыларды маңдайдан сипамайтынын біліп едім, бірақ бірден дəл мынадай... — Апыр — ау тіпті... ақ — қарасын ажыратпай... Бесіктегі балаға дейін...

— Жамандықтың да бір жақсылығы болады,— деді Носовец ауыр ойды сілкіп тастап, сергіп.— «Немістер сыпыра қыру соғысын бастап отыр. Ендеше өздерін де сыпыра қырамыз» деген Сталин жолдас. Енді халық ашынады. Арты қалай болады деп бұғып бас бағып отырғандар көп еді, енді қозғалатын шығар. Немістердің жолында түк қалдырмай өрт жалағандай ету керек деген көсем тапсырмасын біз жеріне жеткізіп орындай алмадық. Соны орындауға енді фашистердің өздері көмектесіп отыр. Дұшпанның бұл істеген ісі партизан қимылын мықтап күшейтеді. Жау тылындағы аяусыз соғыс енді басталады. Носовец ақырын сөйлесе де тығыз дауыспен сөзін нығыздап тастап отыр еді, соңғы жағында даусы қаттырақ шығып кетті, есіне түсіп кетті — ау деймін, «оятып алмадым ба» деп маған қарады. Мен кірпік астынан бағып қимылсыз жатырмын. Даусын бəсеңсітіп: — Солай, жолдас Еділбаев,— деді. Қасымбек «Иə — а» деп ауыр күрсінді де қойды. — Ал, опасыздар мен сатқындарды аяусыз жазалаймыз. Олар немістерден емес бізден қорқатын болсын. Білемін. Əлі де бас бағып бұғып отырған, тіпті кешегі кейбір белсенділер де бар. Ұзамай оларды да бір жағына шығарамыз. Бұл соғыста бейтарап адам болмайды. Я жayмен болды, я бізбен болады. Өзің білесің, немістер партизанды тұтқынға алмайды. Сені мен бізге шегінетін жер жоқ. Жеңсек тіріміз, жеңбесек...— деп тоқтады Носовец. Сəл ойланып:— Осыны əр партизанның миына шегелеп қою керек. Жаудан титімдей рахмет күтпесін,— деді. — Кешегіні көргеннен кейін қай партизан алданар дейсің,— деді Қасымбек жайымен. — Ақымақ бастар аз емес, сондықтан да осы ұғымды шегелей беру керек. Жаны қысылғанда жалтарып шығатындар табылады. Ондайларды аямау керек. Немістер қатал жазаға көшсе, біз дұшпандар мен сатқындарға одан бетер қатал жаза кесеміз. Еркектердің сөздері қатайып барады. Осы кезге дейін жауын — жауынның арасымен дегендей бұқпантайлап жай бағып келіп едім. Бір құдіреттің арқасында кешегі қырғыннан да аман шығып, жолым болып жұбайыма қосылған соң баяғы күнім қайтып оралғандай сезініп, арқа

басым кеңіп қалып еді, сөйтсем нағыз жанып тұрған оттың ортасына енді келген сияқтымын. Өз тəнім жеңілдегенмен қол — аяғыма тұсау болған нəресте бар, оның іштегі салмағынан сырттағы салмағы əлдеқайда ауыр боларын сезем. Осыны ойлағанда тұла бойым тоңазып, көңілім құлази бастады. Осы оттың ортасынан мына титімдей тірі жанды қалай аман алып өтемін?.. Қар үстіне домалап түскен сарғыш құндақтың орта тұсынан қан бұрқ ете қалды... Басымды оқыс көтеріл алыппын. Барлық еркек аңырайып маған қарады. — Шошып кеткен жоқсың ба?— деп Қасымбек үрпие, орнынан жүрелеп көтеріле берді. — Маған баланы əперіп жіберші. — Бала тыныш... Ұйықтап жатыр ғой. Қасымбек айтарын айтса да күйбеңдеп орнынан тұрып, құндақты еппен ұстап маған əперді, бастапқыдай емес, қолы үйреніп қалыпты. Носовец те түрегелді. — Ал жұбайыңыздың қол — аяғы жеңіл болсын,— Ере шықпақ болған Қасымбекті тоқтатып:— Сенің асықпауыңа да болады. Үй — ішінің əңгімесіне бөгет болмайын,— деді. Носовец шығып кеткен соң Қасымбек пешке отын салып күйбеңдеп əуре болып жатыр. — Үйдің іші ысып кетті, жаға бермесейші,— дедім. — А? Ысып кетті ме? Қасымбек пештің аузына апара берген ағашты, не қыларын білмей, кішкене ұстап тұрды да, жерге тастады, содан кейін сəкінің шетіне келіп отырды. Не айтарын білмей менің қолымдағы құндаққа қарай береді. Алғашқы күні екеуміз бір — бірімізге айтар сөзімізді таусып алған сияқтымыз, бастап кешкен хикаяларымызды айтып болдық. Ел — жұртты, ағайын-туғанды еске алайық десек... көңілімізге келіп кептеліп тұрған сөзге екеуміздің де аузымыз бармайды. Елді айтсаң — ақ ар жағында аһ ұрған арман бітеу жатқан ішкі жараңды тырнап сыздатып қоя береді, болашағымызды сөз етуге... Келешегіміздің кейінгімізден де қиын екенін

екеуміз де сеземіз. Оны болжауға мен ғана емес, Қасымбектің де батылы бармайды. Сөйтіп арғы мен бергіге жоламай, қатерлі ойдан аттап өтіп, ғайыптан басымыз қосылған азғана қуанышымызды талғажау етіп, екі — үш күн көңілімізді алдарқатып келіп едік, енді байқасам жұбайыммен қауышқан алғашқы қуанышым сұйылып барады. Қиын ойларды қанша ойламайын десем де, ол құрғыр ойлатпай қоймайды. Жаңағы сөздерінен байқап қалдым: бұлар тек ажалға бастарын байлап қойып қана соғысатын адамдар. «Əке» дегенмен жан қалмайды деуші еді қазақ: бұл жан қалатын жер емес екен. «Не өмір, не өлім» деген ұранды естіп едім, соның шын мағынасына енді көзім жетті, «көзім жетті» емес — ау, тіпті көзім көрді. Арқасын қара орманы — қалың еліне тіреп қойып соғысатын майдан емес, оңы мен солы, алды мен арты айнала жау, орман паналап, сай сағалап, түн жамылып соғысып жүрген жандар. Осындай нағыз қысылтаяң, алапат кезеңде Қасымбектің мойнына масыл болып мініп алыппын, жəне біреу емес, екеумін. Оны Қасымбек сезбейді деймісің. Əрине сезеді, бірақ маған білдірмейді. Тіпті болашақ сүргінді былай қойып, осы аз күн тыныштықтың өзінде менің осы арада болуымның өзі ерсі екен. Кілең салт басты, сабау қамшы жарақты жауынгерлеріне бөлініп, мені төңіректей беруге Қасымбектің өзі де қысылады... «қатын жанды» деген ат жас адамның шамына тиеді. Комиссары «асықпауыңа болады» десе де ол ұзақ отыра алмайды, несін жасырайын, ішімнен қасымда ұзағырақ отыра тұрғанын жақсы көрем де оны қызметінен қалдырып көп бөгей алмаймын. Бірақ... — Өзі тіпті оянатын емес қой,— дейді Қасымбек. — Жаңа сендер келерде емізіп едім. Қарны ашпаған ғой.

— Е, бəсе, тіпті ұйқысы қатты. Əкесіне сəлем беруді де білмейді. Кəне, орнына салайын. Қасымбек баланы орнына салып, менің қасыма келіп отырды. Арада өткен уақыт жатырқатып тастады ма, əлде бұрын да бір — бірімізге емін — еркін ашылып, етене үйренісіп кете алмадық па, балалы болсақ та екеуміздің арамызда еркіндік жоқ, оңаша қалсақ — ақ сөйлесетін сөз таппай кібіртіктей беретін болыппыз, содан екеуміз де іштей қысыламыз. Қайта Абан келіп қалса даңғырлап сөйлеп, осы қысылысты тарқатып, көңілімізді көтеріп тастайды. Қасымбек үндемеген соң көңілдегі күдігімді өзім айттым. — Осы мен сендердің аяқтарыңа оралғы болатын шығармын. — Неге?— деп селт етті де, Қасымбек сұрағының ерсі екенін өзі де түсініп, үндемей қалды. — Негесі қалай. Жарау ат мініп жауға шабатын жауынгердің құлынды бие жетелеп жүргенін көріп пе едің? Көңілімде жүрген сөздің аузымнан қалай шығып кеткенін байқамай, айтуын айтып алып, қысылып қалып едім, бірақ Қасымбектің құдай оңдап күліп жібергені. Содан бойым жеңілдеп мен де күлдім. Осы күлкінің бір рахат болғаны — қабыспай тұрған арамызды біріктіріп, қыртысымызды жазып жіберді, Қасымбек мені құшақтап бетімнен сүйіп алды. — Əрине оңай болады деп отырғаным жоқ. Біз ылғи жортуылдағы адамбыз ғой,— деді Қасымбек менің шашымнан сипап,— Бір жерге жасыруға қазір деревнялардан да тыныштық кете бастады. Əзір бірге боламыз. Степан Петровичке де айтқанмын. Ол онша құптай қоймаса да қарсы болмады. Ар жағында... тағдырдың салғанын көре жатамыз. 6 «Адам үш күннен кейін көрге де үйренеді» деуші еді Қамқа əжем. Тоңғағы қатпаған жас шаранамды көтеріп жүріп түзде жортқан партизан өміріне қалай үйреніп кеткенімді өзім де байқамай қалдым. Төсектен бас көтерісімен — ақ қарап отырмай өз тіршілігімді өзім қарайтын болдым. Бес — алты күннен кейін бір баланың шаруасынан артылып, медсестра Шура

«сіз əзір көп қимылдамаңыз, өзім — ақ істеймін ғой» десе де қарап отыра алмай, оған да қолғабысымды тигізетін болдым. Менсіз де шаруасы мен қиындығы басынан асып жатқан мына қауымға масыл болуым ұят сияқты көрініп, Дуня апайдың үйінде сонша уақыт бұғып жатып, керенау тартқан бұйығы қалпымнан серпіліп еңсемді көтердім. Оның үстіне Қамқа əжемнің Қасымбекке айтқан сөзі бар — ды: қызым мені жерге қаратпайды, серігіңе жарайды, қарның ашса қуырып же, шөлдесең қайнатып іш, бəріне шыдайды,— деп еді, Қасымбек етігімен су кешіп жүргенде балпиып жатып алғаным... Ауыл əйелдерінен көргенім бар, белімді мықтап тұрып таңып алдым да тұрып кеттім. Сірə қарекет аңсап қалсам керек, кəдімгідей серпіліп, бойымда сергектік пайда болды, сыртқа шығып төңірегіме көз салып, көкжиегім ашылып, өрісім кеңи бастады. Біз бір қарағайы мен қайыңы аралас орманның ішінде жүр екенбіз. Бұл арада қылқан жапырақты шырша, мен білмейтін жəне бір ағаштар кездесіп қалады. Төбені айнала тескен тышқанның ініндей сай баурайында томпиған жеркепелер көп; төбелерін қар басып, сырт көзден тасалап тастағаны сонша, əдепкіде оларды жоталанған қар үйінділері деп ойлағам. Бір қарағанда елсіз болып көрінген орманның осы қуысында қыбырлаған, құжынаған өмір бар екен. Ол өмір беті қатып қалған жердің сыз бауырын жылытып, қар астына кіріп кеткен. Мен жатқан жеркепе кішілеу жыраны бауырлай үңгіп қазылған, сол жыраның айналма иірімінде əжептəуір шаруашылық бар екен. Екі — үш ат шана доғарулы, аттар сол шананың үстіндегі шөпке бас қойған. Буыншықтар, тендер. Ар жағында шыршаның бұтағынан итарқа қып жасаған күркенің ішінде қызыл қасқа сиыр күйсеп тұр. Кəдімгі бір ауылдың тіршілігі сияқты. Айтпақшы... мына сиыр... Иə, бұл Дуня апайдың Зойкасы. Желіні жер сызған қызыл қасқа... қазір желіні кішірейіңкірепті. Күйісін іркіп, таңырқағандай мойнын бұрып маған бір қарап алды, тостағандай көзі дымқыл тартып мөлдіреп тұр. Еріксіз қолымды созып едім, жалаңаш кең танауы делдиіп иіскеді де, саусағымды жалап алды. Енді бір келгенімде сыриған ұзын солдат құйрығымен жер сүзе төмен жүрелеп сиыр сауып отыр, ебедейсіз ұзын қолы сүттің жартысын өзінің тізесіне шашыратады. Менің сыбдырымды естіп есік жаққа жалт қарап еді: Абан екен. Heгe екенін білмеймін, екеуміз де қысылып қалдық. — Сіз мұнда ма едіңіз?—деді Абан ұрлық қылғандай сасып.

— Шелегіңді бере ғой. Мен сауайын,— дедім. — Осы сиырды өзім сауып жүр едім,— деді Абан күліп.— Несін жасырайын, сауыншылығым шамалы екен. Тек əйтеуір балаға сүт болсын деп... — Оның рас. Сиырдың желіні қайтып қалыпты. Үйде жүргенде кішкентайымнан сиыр сауып үйренгенмін, осыдан кейін Зойканы өзім сауатын болдым. Əйел қолын сезді ме, жануар исініп, сүті молая бастады. Мал баласын жасымнан жақсы көруші едім, бірақ бұл сиырға деген ықыласым бөлектеу. Екеуміз бір сарайды паналап жан сақтаған соң, мал да болса қатерлі сəтте қасымда болған серігім сияқты. Оның үстіне Дуня апайдың... иə, Дуня апайдың көзіндей ыстықтығы да бар маған. Алдамшы сезім, қайдам, осыны мен ғана емес, Зойка да сезінетін сияқты, мен келген сайын сүт исі айқын исініп тұрғанда екеуміздің де бойымыз бусанып аналық сезім оянғанын сеземін. Адам тіршілік қылған жердің бəрі бірдей екен ғой өзі — мұнда да сол тірлік, тек тірліктің ең бір жұпынылау түрі. Ортақ қазан көтерілмей жұрт екі — үштен орайласып астарын кішкене котелекке пісіреді екен, бір үлкендеу кастрюль табылып, мен соған сорпа пісіріп, ас үстінде аз ғана командирлердің басы қосылатын болды. Азығымыз да мол емес, бірақ əзірге ашыққан жоқпыз. Жортуылға шыққандар ауыл жұрттан бір нəрсе қарманып келеді де сонымен үзіліп кетпей біріне — бірі жалғасып тұрады. Қасымбек атқа жегіп жүріп ас пісіретін жорық кухнясын қолға түсіргісі келеді. «Партизандық соғыс бір күндік емес, артымыздан оқ — дəрі, азық — түлік жеткізіп тұратын тылымыз жоқ. Бір жетіден кейін Қасымбек екеуміз бөлек зілмəнкеге көштік. Ол бұрын Абандармен бірге жайып жүр екен, енді кəдімгідей оңаша отау болдық. Абан келіп, «Нəзира жеңгей, сізге отау тігіп қойдық, жүріңіз» деп медпункттен алып келгенде, кəдімгідей жүрегім лүпілдеп кетті. Мың жасағыр, жігіттер де келістіріп істеген екен, төбесін ғана емес, қабырғаларын да қарағаймен шегендеп, бұған да бір жердей тауып алып темір пеш қойыпты. Қыста қазылған жер үйдің ызғарын қайтарып маздатып от жағып жіберген. Іші тап — таза, қарағай исі аңқыған жеркепе қауіп-қатерді, алмағайып заманды ұмыттырып мені балаша мəз қылды. Жан — жағыма сүйсіне қарап аз тұрдым да, жүгіріп барып баламды

əкелдім. Жаңа зілмəнкеге көшкенім кəдімгідей мейрам болды. Снарядтың жез қорабынан жасаған май шам пілтесінің жоғарғы жағы түтіндесе де, жеркепені сарғыш — күңгірт нұрға бөлеген, темір пештің үстінде бүлкілдеп қайнаған сырлы кастрюльден шыққан сорпаның тəтті буы қолқаңды қауып танауыңды жыбырлатады. От басында Носовец, Абан, Николай, Қасымбектер отыр, күйеуі алыстан базаршылап келген əйелдей мəз — мейрам болып мен жүрмін. Күйеуім, балам бар, жылы үйім, отбасы өмірім бар əйел сияқтымын. Мына қонақтардың жайбарақат əңгіме соғып отырғандарының өзі маған бір рахат, оның ар жағында да жайдары, жарқын қуанышым бар сияқты. Құндақта жатқан кішкентай сəбиім жеке тірлік иесі болып, күн асқан сайын бөлектенудің орнына қолқама кіріп баратқандай, тəніме жақындай түседі. Ересек əйелдер ауылда балаларын сүйгенде «тас емшегімді жібіткен» деуші еді — сол сөздің мағынасын енді түсініп келем. Ойпырым — ау, тіпті үйлі — баранды əйел болыппын — ау, күйеуім, балам қасымда. Осы бақытымның ар жағының ішкі екенін сезсем де алдарқанған көңілімді айнытқым келмейді. Адам баласының қай арманы орындалып жатыр, кешегі қияметтің ішінде, осыны да көрмей өліп кеткенде қайтер едім. Партизандардың «тапсырма» дейтіні болады екен. Мектепте жүргенде балаларға үйге тапсырма беретін, мұны да дəл солай атайды, тек мазмұны бөлектеу. Түнге қарай партизандар үлкенді — кішілі топ болып, қару — жарақтарын асынып кетіп жатады. Кейбіреулері жараланып келеді, келмей қалатындары да болады. Кейде үлкендеу топ бастап Қасымбек те кетеді, кетерінде сыр білдірмегенсіп: «таңға жақын оралармыз, сен алаң болмай ұйықтай бер» дейді. Бұл сөзді түнгі бейбіт күзетке бара жатқан адамдай, əншейін жай ғана айта салады, бірақ мен алаңсыз ұйықтай алмаймын. Əлсін — əлсін оянып қыбыр еткен сыбдырға құлақ тігем. Қайтып келген соң да, мені қорқытқысы келмейтін болар, Қасымбек еш нəрсе айтпайды, «жолымыз болып, тапсырманы сəтті орындадық» деп қоя салады, түк қатері жоқ сияқты. Қанша қатерлі болғанын Абан келіп сөйлегенде білем. Ол түнгі ұрыстан қызуы басылмай, самбырлап, тоқтаусыз сөйлеп, болған оқиғаны құйқылжытып түгел айтып береді. Арасында қызып кетіп, дауыстап «ана жердегі əлгі» деп Қасымбекті де əңгімеге еріксіз араластырады. Мен əрі сүйсініп, əрі үрейленіп, жүрегім дірілдеп тыңдаймын, ыстық, суық толқын

денемді қатар қарып өтеді. Əбден күдерімді үзгенде, төбеден түскендей ғайыптан кездескен, қазір де сағат сайын жоғалтып алу қатері арылмаған Қасымбегімнен екі елі ажырасқым келмейді, бірақ шаруасы басынан асып жатқан Қасымбек менің қолыма тие бермейді. Түнгі жорықтарын былай қойғанда, мойнында «қанша адамның қамы бар, əлі бой түзеп болмаған отрядты жарақты əскер қылу оңай болсын ба, оның үстіне бұрын қолына қару ұстамағандарды үйретуге де талай тері төгіліп, жорыққа шықпаған күннің өзінде де мұрнынан шаншылып жүреді; бір жағынан бала жылап, түнгі ұйқысының да мазасы шамалы. Ондайда тыныш жатудың орнына Қасымбек менен бұрын оянып, жөргекке жармасады. «Сен ұйықтай бер, астын өзім құрғатам ғой»,— деп жатқызып тастаймын — ау, бірақ ондай ұйқыда маза бола ма. Мұздап қалған жер үйдегі баланың астын жуғанда жылағаны да бір түрлі: ерні ерніне тимей қыбырлап, қалтырап жылайды. Баланың бойын жылытып, емізіп ұйықтатқанша Қасымбек те ұйықтамайды. Денем тоңазып келіп Қасымбектің бауырына тығылам. Суық үйде шешінбей жатқан қалың киім тəнімді бөліп тұрса да күйеуімнің бар жақындығын сезем. Тұмсығымды тамағына тығып, бұйығып жатып, кір — қоңы алынбаған жорықтағы еркектің ашқылтым жылы исін рахаттана жұтам. Осы сенімді, жылы денеден айрылып қалатындай қорқып, кейде тас қылып қысын, құшақтан алам. Нəпсісі түскір оянбады деп несіне көлгірсиін, бірақ нəпсімді қорқыныш тежеп, нəпсіден де үлкен етене ет жақын ерекше сезіммен құшырлана түсем. Қасымбек ерте тұрады. Кейде түннің де бір уағында шығып кетіп қарауылды тексереді. Бұрын да күйеуім ширақ, жинақы, əскер тəртібін бұлжытпай орындайтын, бірақ бұрын жоғарыдан берілген тəртіпті орындаушы болса, қазір мазасыз қожайын сияқты. Бұған тəртіп беріп жатқан адам жоқ, барлығын өзі ойлап, өзі қадағалап, өзі тындырып жүреді. Тек бір бағынатын, қаймығатын адамы Носовец. Ол қырықты алқындырған тəжірибелі кісі болғандықтан ба Қасымбек оның алдына шықпайды, ылғи ығында болады. Менің алған əсерім бойынша Носовецте өзінен ірі ықтыратын бір өктемдік бар, оның неден екенін əзірге түсіне алмай қойдым. Былай қарағанда екеуінің праволары тең сияқты. Қасымбектің ротасының аман қалған солдаттары мен орманға жинала бастаған партизандар бірігіп отряд болған. Қасымбек командир, Носовец комиссар.

Дегенмен Носовецтің ірілігін Қасымбек екеуміз ғана емес, жұрттың бəрі сезеді, бірақ содан кейінгі мықты менің күйеуім. Мұныкі де өзінің еңбегімен, қасиетімен алған беделі. Аз уақытта бір аңғарғаным бұ жерде онша шенге қарай қоймайды екен, өйткені шен беріп жоғарылатып, шенін алып төмендетіп отыратын жоғарғы жағың жоқ, жұрт жоғарғыларға қарап алақтамай, тек қолынан келетін адамдарды ғана сыйлайды. Қасымбектің бір қасиеті сөзге сараң да іске тындырымды. Не ойласа ішінде, барлық істі үндемей, дабырасыз тындырып жүреді. Құдай тағала мына алапаттан аман алып шығып, өмір берсе, мен үшін Дариға жеңгем арман ететін, нағыз бір орнықты, мықты жігіттің етегінен ұстаппын, болашақ өмірім де бұлтақсыз, берік, жайлы... Бір байқағаным, болашақты онша көп ойламайтын болыппын. Күнделікті тіршіліктің өзі маған жетіп жатыр. Мен де енді мына жұрттан бөлек бап күткен масылдықтан арылып, өз алдына бір шаруашылық сияқты партизанның қотанында ұсақ — түйек кəдеге жарап, тыпыршыған көптің бірі боп келе жатырмын. Өстіп жүріп екі — үш айдың қалай өтіп кеткенін байқамай қалыппын. Қақап тұрған қыстың ортасы ауып, көктемге қарай бет алған түрі бар. Жылу аңсап көптен күткен тəтті үмітіміздің есесіне мен лагерьге келген соң ұзамай — ақ бəрімізді қуанта толқытқан үлкен үмітіміз ортайып барады. Өткен жылы декабрьде біздің əскер Москва түбінде үлкен шабуылға шықты деген қуанышты хабар алғанбыз. Екі — үш айдың шамасында бізге де келіп қалар деп жұрттың бəрі де қуанып жүрді, сақ сөйлейтін Қасымбектің өзі «амандық болса, біздің əскер келісімен елге қайтарам» деп айтып қалған. Партизандарға келіп қосылушылар көбейіп, басқа жерлерде де отрядтар пайда болды дегенді естігенбіз. Біздің жігіттер де қимылын күшейтіп, Қасымбек лагерьге сирегірек түнейтін болған. Бір жағынан Қасымбек үшін қорықсам, бір жағынан жақындап келе жатқан жеңіске қуанып жүрегім алып — ұшып жүрген. Əсіресе Степан Петрович көңілімізге мықты жел берді. Партизандарды жинап алып: — Қызыл Армия Москва түбінде фашист армиясына қатты соққы берді. Олардың таңдаулы күштерін талқандап шабуылға шықты. Жетінші ноябрьде Қызыл Алаңда парад қабылдамақ болған есуас Гитлер қазір жанталасып жатыр. Азаттық күні жақын. Қол қусырып қарап отырмай, жay тылын аяусыз талқандап, жеңімпаз жұмысшы — шаруа Қызыл Армиясын