Home Explore isletmelerde-sosyal-sorumluluk

isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Published by sinanozata_44, 2014-12-02 06:12:38

Description: isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Read the Text Version

Pages:

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2605 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1573‹ﬁLETMELERDE SOSYALSORUMLULUK VE ET‹K Yazarlar Prof.Dr. Ömer TORLAK (Ünite 1) Prof.Dr. Mahmut ARSLAN (Ünite 2) Prof.Dr. Sabahat BAYRAK KÖK (Ünite 3) Doç.Dr. Figen DALYAN (Ünite 4) Prof.Dr. Çi¤dem KIREL (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Erkan ERDEM‹R (Ünite 6) Doç.Dr. ﬁuay›p ÖZDEM‹R (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Fikret YAMAN (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. Ömer TORLAK Doç.Dr. Figen DALYAN ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›ﬂ haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.‹lgili kuruluﬂtan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baﬂka ﬂekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arﬂ.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Ö¤r.Gör. Orkun ﬁen Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›ﬂman› Okt. Meral Aﬂkar Grafiker Aysun ﬁavl› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik ISBN 978-975-06-1293-0 2. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 69.000 adet bas›lm›ﬂt›r. ESK‹ﬁEH‹R, Temmuz 2013

‹çindekiler iii 1. ÜN‹TE‹çindekiler 2. ÜN‹TEÖnsöz ............................................................................................................ viiiSorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal 2Sorumluluklar› ......................................................................... 3 SORUMLULUK KAVRAMI ............................................................................. 8 Bireysel Sorumluluk ...................................................................................... 10 Sosyal Sorumluluk......................................................................................... 11 Görev Sorumlulu¤u....................................................................................... 12 Yönetsel Sorumluluk..................................................................................... 12 ‹ﬁLETMELER‹N SORUMLULUKLARI ............................................................. 15 ‹ﬂletmelerin Sorumluluklar›n›n S›n›fland›r›lmas› .......................................... 17 ‹ﬁLETMELER‹N SOSYAL SORUMLULUKLARI .............................................. 18 ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar›yla ‹lgili Yaklaﬂ›mlar ............................. 18 18 Klasik Yaklaﬂ›m ....................................................................................... 19 Modern Yaklaﬂ›m .................................................................................... 19 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumlulu¤un Leh ve Aleyhindeki Görüﬂler.............. 20 Lehteki Görüﬂler...................................................................................... 21 Aleyhteki Görüﬂler .................................................................................. 22 Özet................................................................................................................ 23 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 24 Okuma Parças› .............................................................................................. 25 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek Kaynaklar ...............................................‹ﬂ Ahlak› ve Önemi .................................................................. 28 G‹R‹ﬁ .............................................................................................................. 29 ÖRGÜTSEL VE KÜRESEL DÜZEYDE ‹ﬁ AHLAKI KÜLTÜRÜNE DUYULAN ‹HT‹YAÇ ..................................................................................... 29 AHLAK VE ET‹K KAVRAMLARI ................................................................... 30 ‹ﬁ AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIﬁI VE GEL‹ﬁ‹M‹ .......................... 32 (1900 - 1920) Aras›: Ahlak› Arayan ‹ﬂ Dünyas› ........................................... 34 (1920 - 1950) Profesyonellik ve ‹ﬂ Ahlak› ................................................... 35 (1950 - 1970): ‹ﬂ Ahlak› ve Büyüyen Karmaﬂ›kl›k ..................................... 36 (1970 -1990), ‹ﬂ Ahlak›nda Düzen Getirme Giriﬂimleri .............................. 36 (1990 - ) Küresel ‹ﬂ Ahlak› .......................................................................... 37 GENEL AHLAK TEOR‹LER‹ BA⁄LAMINDA ‹ﬁ AHLAKININ TEMELLER‹... 37 Kant’›n Ödev Ahlak›: (Deontoloji) ............................................................... 37 Sonuçsalc›l›k (Teleoloji)................................................................................ 39 Erdem Ahlak›................................................................................................. 41 Adalet Ahlak› ................................................................................................. 42 Do¤u ve Bat› Medeniyetlerinde ‹ﬂ Ahlak›na ‹liﬂkin Bak›ﬂ Aç›lar›n›n Temelleri ........................................................................................................ 44 ‹slam ve Do¤u Dinlerinde Ahlak Felsefesi .................................................. 44 Ahilikde ‹ﬂ ve Meslek Ahlak› De¤erleri ....................................................... 45

iv ‹çindekiler 3. ÜN‹TE 4. ÜN‹TE ‹ﬁLETMELERDE ‹ﬁ AHLAKINA ‹L‹ﬁK‹N PROBLEM VE ‹K‹LEML‹ 47 KONULAR ...................................................................................................... 47 Ayr›mc›l›k ..................................................................................................... 47 ‹fﬂaat (Whistle Blowing) ve Örgüte Sadakat .............................................. 47 Küçülme ve ‹ﬂten Ç›karmalar ...................................................................... 48 ‹ﬂ Yerinde Cinsel Taciz ve Kad›nlara Yönelik Sorunlar ............................ 48 Y›ld›rma ........................................................................................................ 48 Tüketiciler ve ‹ﬂ Ahlak›................................................................................. 49 Rekabete Dayal› Sorunlar ............................................................................ 49 Hisse Sahiplerine ‹liﬂkin Sorunlar ............................................................... 49 Do¤al Çevreye ‹liﬂkin Sorunlar ................................................................... 50 MESLEK AHLAKI ........................................................................................... 52 Özet................................................................................................................ 53 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 54 Yaﬂam›n ‹çinden............................................................................................ 55 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 55 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 55 Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek Kaynaklar ............................................... ‹ﬂ Ahlak› ve Etik Yaklaﬂ›mlar.................................................. 58 G‹R‹ﬁ .............................................................................................................. 59 AHLAK, ET‹K VE AHLAK TEOR‹S‹ ARASINDAK‹ ‹L‹ﬁK‹ ........................... 60 NORMAT‹F AHLAK TEOR‹LER‹ ................................................................... 61 Sonuçsalc› (Teleolojik) Teori........................................................................ 62 Egoizm .................................................................................................... 62 Faydac›l›k................................................................................................. 64 Ödev Ahlak› (Deontolojik Teori) ................................................................. 67 Kant Ahlak›.............................................................................................. 67 Haklar Teorisi .......................................................................................... 71 Adalet Teorisi .......................................................................................... 73 ERDEM AHLAKI ............................................................................................ 75 NORMAT‹F OLMAYAN AHLAK TEOR‹LER‹ ................................................ 77 Tan›mlay›c› Ahlak.......................................................................................... 77 Göreceli Ahlak......................................................................................... 78 Meta-Etik .................................................................................................. 80 Sonuç ............................................................................................................. 81 Özet ............................................................................................................... 82 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 83 Yaﬂam›n ‹çinden ........................................................................................... 84 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 84 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 85 Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 85 ‹ﬂletmelerde Ahlaki Karar Alma ve Etik Liderlik................. 86 G‹R‹ﬁ .............................................................................................................. 87 ‹ﬂletmelerin Vicdan› Yoktur.......................................................................... 87 ‹ﬂletmelerin Vicdan› Vard›r ........................................................................... 89 B‹R SOSYAL VE EKONOM‹K ETK‹LENEN OLARAK ‹ﬁLETME .................. 89

‹çindekiler v Sosyal Sözleﬂme ............................................................................................ 90 5. ÜN‹TE ‹ﬁLETME VE L‹DER ‹Ç‹N PRAGMAT‹K PRENS‹PLER.................................. 90 6. ÜN‹TE Etkilenenler Olarak ‹ﬂletmelerin Sosyal Gücü ve Etik Temeli ................... 91 Etkilenenler Yaklaﬂ›m›n›n S›n›rl›l›klar› ve Lider .......................................... 91 ‹ﬁLETME STRATEJ‹S‹, L‹DERL‹K VE AHLAK SORUMLULU⁄U .................. 92 Stratejinin Dört Düzeyi.................................................................................. 92 Strateji Uygulamas› ve Geliﬂtirilmesi ............................................................ 93 ‹ﬁLETME YAPISI VE L‹DER‹N ET‹K SORUMLULU⁄U ................................ 94 L‹DERLER, DENET‹M S‹STEMLER‹ VE ET‹K SORUMLULUK...................... 95 ‹ﬁLETMELERDE L‹DERL‹K, KÜLTÜR VE ET‹K SORUMLULUK .................. 95 Etik Liderlik Tarzlar›...................................................................................... 96 Etik Liderlerin Davran›ﬂ Biçimleri ................................................................ 97 ‹ﬂletme Örgüt Kültürü ve Liderin Etik Sorumlulu¤u ................................... 98 Güçlü Örgüt Kültürünün Özellikleri ............................................................ 98 Sorunlardaki Kültür ................................................................................. 99 Etik ‹ﬂletme ve Örgüt Kültürü ...................................................................... 99 Özet ............................................................................................................... 101 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 102 Yaﬂam›n ‹çinden ........................................................................................... 103 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 103 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 103 Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 104Örgütlerde Etik Kavram›n›n Önemi...................................... 106 G‹R‹ﬁ .............................................................................................................. 107 ÖRGÜTLERDE ET‹K KAVRAMININ ÖNEM‹................................................ 107 ET‹K DIﬁI ÖRGÜTLER ................................................................................. 108 ÖRGÜTLERDE ET‹K DAVRANIﬁ MODEL‹................................................... 110 ÖRGÜT ET‹⁄‹ VE SOSYAL SORUMLULUK ............................................... 112 ÖRGÜTLER‹N ÇEﬁ‹TL‹ GRUPLARA OLAN ET‹K SORUMLULUKLARI ...... 113 Örgüt D›ﬂ› Gruplara Olan Etik Sorumluluklar............................................. 113 Örgüt ‹çi Gruplara Olan Etik Sorumluluklar ............................................... 115 Küreselleﬂme ve ‹ﬂ Eti¤i................................................................................ 115 Türkiye’de ‹ﬂ Eti¤i Araﬂt›rmalar› ................................................................... 116 Özet................................................................................................................ 117 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 118 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 119 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 119 Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 120‹ﬂletme ‹çine Yönelik ‹ﬂ Ahlaki Konular›............................... 122 ‹ﬁLETMELER‹N ‹Ç PAYDAﬁLARI .................................................................. 123 ‹ﬁLETME YÖNET‹C‹LER‹ VE ‹ﬁ AHLAKI ..................................................... 123 Yönetim Kurullar›n›n Ahlaki Sorumluluklar› ............................................... 124 Temel ‹ﬂ Ahlak› Stratejisinin Belirlenmesi ............................................. 124 De¤erlerle Yönetim................................................................................. 125 Etik Örgütsel Kültürün ve ‹kliminin Oluﬂturulmas› .............................. 126

vi ‹çindekiler 7. ÜN‹TE Etik Kodlar›n›n Oluﬂturulmas› ................................................................ 127 Yöneticilerin Ahlaki Sorumluluklar› ............................................................. 127 Etik Liderlik ............................................................................................. 127 Kat›l›mc› Yönetim.................................................................................... 128 Adalet ....................................................................................................... 128 ‹nsan Haklar›na Sayg› ............................................................................. 130 Dürüstlük ................................................................................................. 131 ﬁeffafl›k .................................................................................................... 132 ÇALIﬁANLAR VE ‹ﬁ AHLAKI......................................................................... 133 Sözleﬂme Hükümlerine Uygun Hareket Etme............................................. 133 Haks›z Menfaat Temin Etmeme ................................................................... 134 ‹ﬂveren Mahremiyetini ve ‹tibar›n› Koruma................................................. 134 Yasal Olmayan Uygulamalar› Bildirme (Whistleblowing) .......................... 135 Özet................................................................................................................ 136 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 137 Yaﬂam›n ‹çinden............................................................................................ 138 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 139 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 139 Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 140 ‹ﬂletme Fonksiyonlar›na Yönelik ‹ﬂ Ahlak› Konular›............ 142 ‹ﬁLETMELER VE FONKS‹YONLARI .............................................................. 143 PAZARLAMADA ET‹K KONULAR ............................................................... 143 Mal ve Hizmetlerle ‹lgili Ahlaki Konular ..................................................... 144 Fiyatland›rma ‹le ‹lgili Ahlaki Konular......................................................... 145 Da¤›t›mda Ahlaki Konular ............................................................................ 146 Reklamlarda Ahlaki Konular......................................................................... 147 Yeni Pazarlama Araçlar›nda Ahlaki Konular ............................................... 149 ÜRET‹M VE TEDAR‹KTE ET‹K KONULAR ................................................. 149 Standartlara Uygunluk................................................................................... 150 ‹sraf ................................................................................................................ 151 Üretimde ‹nsan ve Ahlak ............................................................................. 151 Üretim ve Çevre ............................................................................................ 151 MUHASEBE VE F‹NANSTA ET‹K KONULAR ............................................. 152 Muhasebe....................................................................................................... 152 Finans ........................................................................................................... 153 ‹NSAN KAYNAKLARINDA ET‹K KONULAR .............................................. 154 HALKLA ‹L‹ﬁK‹LERDE ET‹K KONULAR ..................................................... 155 Özet ............................................................................................................... 157 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 158 Okuma Parças› 1........................................................................................... 159 Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 159 Okuma Parças› 3 ........................................................................................... 159 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 160 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 160 Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 161

‹çindekiler vii 8. ÜN‹TE‹ﬂ Ahlak› Aç›s›ndan E¤itim ve Etik Kodlar›n Önemi. ........... 162 A‹LE, E⁄‹T‹M VE Ö⁄RET‹M KURUMLARI ‹LE............................................ 163 ‹ﬁLETMELERDE ‹ﬁ AHLAKI E⁄‹T‹M‹ ........................................................... 163 ET‹K KODLARIN GEL‹ﬁ‹M‹ VE ÖNEM‹....................................................... 166 ‹ﬁLETMEC‹L‹K OKULLARINDA ET‹K E⁄‹T‹M‹N‹N ..................................... 169 BUGÜNÜ VE GELECE⁄‹ .............................................................................. 169 Özet ............................................................................................................... 173 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 174 Yaﬂam›n ‹çinden ........................................................................................... 175 Okuma Parças› ........................................................................................... .. 176 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 176 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 177 Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 177 Sözlük ................................................................................... 179

viii Önsöz Önsöz Sevgili Kat›l›mc›lar ‹ﬂletmelerde sosyal sorumluluk ve etik konusu, iﬂ dünyas›nda yaﬂanan olum- suz geliﬂmeler ile bunlar›n sonuçlar›n›n insan ve çevre sa¤l›¤›n› ciddi anlamda tehdit eder hale gelmesiyle daha fazla konuﬂulur olmuﬂtur. Yaﬂanan ekonomik krizler, do¤al kaynaklar›n sürdürülebilirlik sorunlar›n›n gündeme gelmesi, gelecek kuﬂaklara devredilebilecek temiz çevreden yoksunluk ve iﬂ ahlâk›na iliﬂkin de¤er yarg›lar›n›n yozlaﬂmas›, konunun ne denli önemli oldu¤unu göstermektedir. ‹ﬂ ahlâk›, etik de¤erler ve sosyal sorumluluklara iliﬂkin birey ve organizasyonlar›n fark›ndal›k ve duyarl›l›klar›n›n art›r›lmas›na her zamankinden daha fazla ihtiyaç oldu¤u aç›kt›r. ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik kitab›n›z›n ilk ünitesinde sorumlulukla ilgili kavramlara de¤inildikten sonra, iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar› ayr›nt›l› bir ﬂekilde verilmiﬂtir. Bu ünite ile, bireysel ve sosyal sorumluluklar› ö¤renecek, iki sorumluluk aras›ndaki ara kesitin asl›nda ne denli fazla oldu¤unu kavrayabilecek- siniz. Temel kavramlar sonras› bu ünitede ayr›ca iﬂletmelerin sorumluluklar›n›n neler oldu¤u hakk›nda geniﬂ bilgilere sahip olacak ve özellikle iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›n› örnekleriyle kavrayacaks›n›z. Kitab›m›z›n ikinci ünitesi, ahlâk ve etik kavramlar› aras›ndaki ayr›m› net bir ﬂe- kilde ortaya koyduktan sonra, iﬂ ahlâk› kavram›n›n ortaya ç›k›ﬂ›n› ve geliﬂimini Do¤u ve Bat› medeniyetleri perspektifinden ele almaktad›r. Bu ünitede iﬂ ahlâk›- n›n temellerine de¤inildikten sonra iﬂ ahlâk› aç›s›ndan ikilemlere ve meslek ahâ- k› kavramlar›na da yer verilmektedir. Üçüncü ünite iﬂ ahlâk› konusundaki farkl› yaklaﬂ›mlar› ele almakta ve bu kap- samda normlara dayal›, sonuçlar› gözeten, hak ve adalete dayal› yaklaﬂ›mlar ile de¤er yaklaﬂ›mlar›n› ayr›nt›l› bir ﬂekilde inceleme konusu yapmaktad›r. Bu ünite- deki konular sizlere iﬂ ahlâk›na farkl› yaklaﬂ›mlar› ö¤renme ve karﬂ›laﬂt›rma yap- ma f›rsat› vermektedir. Dördüncü ünite ile iﬂletmelerde ahlâki karar almay› etkileyen bireysel, örgüt- sel ve kültürel faktörleri ö¤renmiﬂ olacaks›n›z. Bu ünite kapsam›nda ayr›ca iﬂlet- meler ve genel olarak organizasyonlar aç›s›ndan etik liderli¤in anlam› ve önemi- ni de kavram›ﬂ olacaks›n›z. Beﬂinci ünitede iﬂletmelerin iç ve d›ﬂ paydaﬂlar›na iliﬂkin genel hatlar›yla so- rumluluklar› sunulmaktad›r. Bu ünitede bu sorumluluklar›n etik aç›dan ne anlam ifade etti¤ine iliﬂkin aç›klamalar da detayl› bir ﬂekilde yer almaktad›r. Alt›nc› üniteyi okudu¤unuzda iﬂletmenin iç paydaﬂlar›na yönelik etik konular ile iﬂ ahlâk›n› ilgilendiren konular› oldukça detayl› bir ﬂekilde ö¤reneceksiniz. Ko- nulara iliﬂkin örnekler ba¤lam›nda da bu konular›n ne kadar güncel ve bir o ka- dar da önemli ve kaç›n›lamaz gerçeklikler oldu¤unu göreceksiniz. Bu gerçeklik- lerle karﬂ› karﬂ›ya kal›nd›¤›nda duyarl›l›klar›n›z›n geliﬂmesine katk› sa¤lad›¤›n› dü- ﬂündü¤ümüz ç›kar›mlar› da yapabilme becerisi kazanabileceksiniz.

Önsöz ix Yedinci bölümde iﬂletmenin temel fonksiyonlar›na yönelik iﬂ ahlâk› konular›yine ayr›nt›l› bir ﬂekilde anlat›lmaktad›r. Mümkün oldu¤unca bol örnekler üzerin-den iﬂletme fonksiyonlar›yla ilgili iﬂ ahlâk› konular›n›n neler oldu¤u konusundahem bilgi hem de örnekler verilen bu bölüm, farkl› iﬂletme fonksiyonlar›na iliﬂkinçok say›da iﬂ ahlâk› konusunun oldu¤unu da göz önüne sermektedir. Kitab›n›z›n sekizinci ve son bölümünde ise iﬂ ahlâk› aç›s›ndan e¤itim ve etikkodlar›n önemi üzerinde durulmaktad›r. Aile, okul ve iﬂletmelerde iﬂ ahlâk› e¤iti-minin kesintisiz sürmesi gerekti¤ine iliﬂkin yaklaﬂ›m yan›nda, her iﬂ kolu ya da sek-tör için etik kodlar›n da rehberlik edici ve düzenleyici rolüne iﬂaret edilmektedir. Sevgili kat›l›mc›lar anlaﬂ›laca¤› üzere, ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etikkitab›n›z, iﬂ dünyas›nda oldukça önemli hale gelen sosyal sorumluluklar ve iﬂ ah-lâk› konular›n› detayl› bir ﬂekilde ilginize sunmaktad›r. Bunun da ötesinde kitab›-n›z, bolca örneklerle konu ve kavramlar›n anlaﬂ›lmas›na ve detayl› bir ﬂekildekavranmas›na katk› sa¤layacak ﬂekilde tasarlanm›ﬂt›r. Her ünitenin içinde yer alans›ra sizde sorular› sizleri daha eleﬂtirel ve sorgulay›c› düﬂünmeye davet ederkenkonulara ilgi ve duyarl›l›klar›n›z› art›rmay› amaçlamaktad›r. Yine her ünite sonun-daki kendimizi s›nayal›m sorular› ile konulara iliﬂkin ö¤rendikleriniz pekiﬂtirilme-ye çal›ﬂ›lmaktad›r. Ünite sonlar›ndaki okuma parçalar›, konu ve kavramlar› gerçekhayattan örneklerle iliﬂkilendirmenize yard›mc› olacak, önerilen kaynaklar ise ko-nu hakk›nda derinlik kazanman›za yol açacakt›r. Sa¤l›k, mutluluk ve baﬂar›lar›n›z›n devaml› olmas› dile¤iyle. Editörler Prof.Dr. Ömer TORLAK Doç.Dr. Figen DALYAN

1‹ﬁLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ET‹KAmaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sorumluluk kavram›n› tan›mlayabilecek, Bireysel ve sosyal sorumluluklar ile yönetici sorumluluklar› aras›ndaki fark- lar› ay›rt edebilecek, ‹ﬂletmelerin sorumluluklar›n› tan›mlayabilecek ve listeleyebilecek, ‹ﬂletmelerin ekonomik ve sosyal sorumluluklar›n› aç›klayabilecek, ‹ﬂletmelerin ekonomik, sosyal ve ahlaki sorumluluklar›n› karﬂ›laﬂt›rabilecek- siniz.Anahtar Kavramlar • Vicdan • Ahlaki Sorumluluk • Sorumluluk • Görev Sorumlulu¤u • Bireysel Sorumluluk • Yönetsel Sorumluluk • Sosyal Sorumluluk • ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumlulu¤u • Ak›l • ‹ﬂletme Paydaﬂlar› • Özgür ‹rade • Yetki • Yükümlülük‹çindekiler‹ﬂletmelerde Sorumluluk Kavramlar› • SORUMLULUK KAVRAMISosyal Sorumluluk ve ‹ﬂletmelerin Sosyal • ‹ﬁLETMELER‹N SORUMLULUKLARI Sorumluluklar› • ‹ﬁLETMELER‹Nve Etik SORUMLULUKLARININ SINIFLANDIRILMASI • ‹ﬁLETMELER‹N SOSYAL SORUMLULUKLARINA YAKLAﬁIMLAR • ‹ﬁLETMELER‹N SOSYAL SORUMLULUKLARININ LEH VE ALEYH‹NDEK‹ GÖRÜﬁLER

Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar›SORUMLULUK KAVRAMI Her birey davran›ﬂlar› ve bunlar›n sonuçlar›ndanSorumluluk, günlük hayatta bireysel, örgütsel ve toplumsal düzeyde s›k kullan›lan sorumludur.kavramlardan biridir. Bireyin hayat›n› sürdürmesinde kendisine, ailesine, çevresi- Gerçekleﬂmemiﬂne ve topluma karﬂ› sorumluluklar›ndan söz ederiz. Yerine getirilmedi¤inde, “so- davran›ﬂlardan bireyrumsuz kiﬂi”, “sorumluluklar›n›n fark›nda de¤il”, “sorumsuzca davran›yor” ve ben- sorumlu de¤ildir, ancakzeri yarg›lay›c› ifadeler kullan›r›z. Aile içinde, iﬂ ve arkadaﬂl›k ortamlar›nda, ortak yetkili konumda olan bireypaylaﬂ›lan mekânlarda sonuçta topluma ve çevreye karﬂ› sorumluluklar›m›z vard›r. gerçekleﬂebilecek davran›ﬂBirey olmam›z ve birey olarak rol üstlendi¤imiz her konum ve alanda kaç›nama- ve sonuçlardan sorumludur.yaca¤›m›z, yerine getirmekle yükümlü oldu¤umuz sorumluluklarla kuﬂat›lm›ﬂ›zd›r.Bu sorumluluklar›n bir k›sm› do¤al olarak, herhangi bir biçimsellik gerektirmeksi-zin ortaya ç›kar ve geliﬂir. Örne¤in, sa¤l›¤›m›z› korumak, aile içindeki rolümüzüngerekliliklerini yerine getirmek, arkadaﬂlar›m›za yard›mc› olmak, toplumsal norm-lar› gözetmek, çevreyi kirletmemek gibi sorumluluklar büyük ölçüde biçimsel ol-mayan, yaz›l› olarak karﬂ›m›za ç›kmayan ama gündelik hayatta yerine getirmeyeçal›ﬂt›¤›m›z sorumluluklar›m›zd›r. Buna karﬂ›l›k, çal›ﬂt›¤›m›z iﬂte bize verilen görev-lerin sorumluluklar›n› üstlenmek, ayn› evi paylaﬂt›¤›m›z arkadaﬂlar›m›zla iﬂ payla-ﬂ›m›n›n gere¤i olan sorumluluklar› yerine getirmek, kanunlara uygun hareket et-menin gereklerini yapmak, vergi, savunma gibi vatandaﬂl›k sorumluluklar›n› yeri-ne getirmek ise, çerçevesi ve s›n›rlar› daha belirgin ve biçimsel sorumluluklara iﬂa-ret eder. Her bireyin gündelik hayat›, biçimsel olsun ya da olmas›n, sorumluluklar-la karﬂ› karﬂ›ya kalmas›n› zorunlu k›lar. Dolay›s›yla birey ve toplum varsa sorum-luluk kaç›n›lmazd›r. Sorumluluk; “kiﬂinin kendi davran›ﬂlar›n› veya kendi yetki alan›na giren herhan-gi bir olay›n sonuçlar›n› üstlenmesi; mesuliyet”, ﬂeklinde tan›mlanmaktad›r (TürkçeSözlük, 1998 Cilt 2:2013). Bu tan›mdan hareketle bireyin kendi davran›ﬂlar› yan›n-da, yetki sahibi oldu¤u konular›n sonuçlar›ndan da sorumlu oldu¤u aç›kça söylene-bilir. Bu kapsamda sorumluluk iki ana baﬂl›k alt›nda toplanabilir: Geriye do¤ru so-rumluluk ve ileriye do¤ru sorumluluk. Geriye do¤ru sorumlulukta zamir her zamantekildir ama ileriye do¤ru sorumlulukta zamir ço¤ul olabilir. ‹kinci tür sorumluluk-lar “yetkili konumda olma durumu” olarak da tan›mlanabilir. Herkesin eylemindensorumlu olmas› ba¤lam›nda geriye dönük sorumluluklar genel olup, ileriye do¤rusorumluluk tikeldir. E¤er birisi tikel bir mevki ya da makam üstlenmiﬂse, ayn› za-manda bu makam ya da mevkinin getirdi¤i sorumluluklar› da üstlenir ve ço¤ul hal-deki bu sorumluluklar, yükümlülükler olarak da tan›mlan›r (Heller, 2006: 91).

4 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikBir bireyin sorumluluk Sorumlulu¤a iliﬂkin bir yarg›da bulunurken esas itibariyle üç durumdan sözüstlenebilmesi ya da edilir: (1) Bir kiﬂiyi överken onun sorumluluk sahibi biri oldu¤u ya da sorumlu birsorumlu tutulmas›n›n üç kiﬂi oldu¤u söylenir. Burada o kiﬂinin karakterine iliﬂkin ahlaki olarak onaylay›c›önemli koﬂulu; ak›ll› olmas› bir durumdan söz edilmiﬂ olur. (2) Bir kiﬂi bir eylemi yapt›¤›nda ya da bir suç iﬂ-ve akl›n› kullanma yetisine ledi¤inde bundan sorumlu tutulur. (3) Bir ﬂey yap›lmas› gerekli oldu¤u halde ya-sahip olmas›, özgür p›lmad›¤›nda, onu yapmas› gereken kiﬂi o iﬂten sorumludur denir. Baﬂka bir de-iradesini kullanabilmesi ile yiﬂle bu iﬂi yapma sorumlulu¤unun o kiﬂiye ait oldu¤u kastedilmiﬂ olur. Bu s›n›f-yetki sahibi, yani ehliyetli lama ba¤lam›nda bir kiﬂiye birinci durumdaki gibi bir iﬂten sorumludur demekle,olmas›d›r. asl›nda üçüncü durumda ifade edilen sorumluluklar› yerine getirmesi bak›m›ndan o kiﬂiye güvenilebilece¤i anlam› ortaya ç›kar. ‹kinci durumdaki sorumlulukta iseSIRA S‹ZDE bir kiﬂinin yapt›¤› bir eylemden sorumlu tutulmas›n›n koﬂullar›n›n belirlenmesi birDÜﬁÜNEL‹M sorun olarak karﬂ›m›za ç›kabilir (Frankena, 2007:134-135). Bir di¤er ifadeyle so- rumluluk bir yönüyle sebep sonuç iliﬂkisini içinde bar›nd›r›r, bir yönüyle de ey- SORU lemde bulunan kiﬂide baz› nitelikleri gerektirir. Dolay›s›yla bir kiﬂinin sorumluluk üstlenebilmesi, o kiﬂinin ak›l, özgür irade ve yetki sahibi olmas›na ba¤l›d›r (Tor- lak, 2007: 18). Ak›l, normal olarak her insanda bulunan ve vücuttaki yeri, iﬂleyiﬂi keﬂfedileme- yen, düﬂünce, anlama ve tedbir alma hassas›; idrak, anlama, kavray›ﬂ ve zeka ola- rak tan›mlanmaktad›r (Do¤an, 1996:27). Ak›l hastas› olmayan ya da akl›n› kullan- ma yetisini kaybetmemiﬂ akl› baﬂ›nda her bireyin, bebek olmayan, bunamam›ﬂ ak- l› baﬂ›nda normal her insan›n, davran›ﬂlar›n›n sonuçlar›na yönelik sorumluluk üst- lenecekleri aç›kt›r. Geriye do¤ru sorumluluk olarak yukar›da ifade edilen bu tür sorumluluklar birey olarak her insan için geçerlidir. Burada dikkat edilece¤i üzere, sorumluluk davran›ﬂa ve onun sonuçlar›na ba¤l›d›r. Niyetlenilen bir davran›ﬂ ger- çekleﬂmedi¤inde ya da davran›ﬂ›n sonucunda normlara ya da yasal düzenlemele- re ayk›r› bir sonuç ortaya ç›kmad›kça niyet farkl› olsa da kiﬂi sorumlu tutulmaz. Dolay›s›yla ak›l sahibi olmak ve akli melekelerini kullanabilme yetisinde bulun- mak, sorumluluk için olmazsa olmazlardand›r. Bir baﬂka deyiﬂle, ak›l; sorumlulu- ¤un gerekli ﬂart›d›r. Ak›l sahibi veya akli melekelerini kullanma yetisine sahip her birey, baz› du- rumlarda yapt›klar› ya da yapmad›klar›ndan sorumlu tutulamaz. Baz› durumlarda kiﬂi ak›ll› olsa bile, baz› davran›ﬂlar› yapmaya ya da yapmamaya zorlanabilir. Mev- cut ﬂartlar kiﬂinin baz› sorumluluklar›n› yerine getirmesine engel olabilir. Ölümle yaﬂam aras›nda iken normlara göre yasak olan yiyeceklerden yemek, k›s›tl› veya hükümlü ikSeIRnAkSe‹ZnDdEi ya da ailesinin geçimine iliﬂkin iﬂleri yapamamak, iﬂten at›lma riski ile normlara ya da ahlaki de¤erlere ayk›r› hareket etmek durumunda kalmak, ak›ll› olmaDkÜlaﬁÜbNeErLa‹bMer, aﬂ›r› alkol ya da uyuﬂturucu kullan›lmas› sebebiyle akli me- lekelerini kullanabilme yetisini yitirmek gibi örnekler, sorumlulu¤un di¤er bir ﬂar- t›na iﬂaret etmektedir. Bu ikinci ﬂart ise özgür irade sahibi olmak ﬂeklinde ifade edilebilir. S O R U D‹KKAT Bireyin ak›ll›Do‹lKmKaAs›T de¤il, akli melekelerini, baﬂka bir deyiﬂle ak›l yetisini kullanma ehli- SIRA S‹ZDE yetine sahip olmas›yla sorumluluk baﬂlar.AMAÇLARIMIZ K‹TAP SIRA S‹ZDE ‹rade; herhangi bir konuda karar vermek, bir eylem yahut etkinli¤i gerçekleﬂ- tirmek için gerekli olan bilinçli muhakeme gücü ve kararl›l›¤›, alternatifler aras›n- da bilerekAvMeAÇiLsAteRyIMeIrZek seçim yapabilme yetisi olarak tan›mlan›rken, irade özgür- lü¤ü ise kiﬂisel etkinliklerde insan iradesinin serbest, bask›lardan ve denetimden uzak olmas›, insan›n kendi ad›na her türlü korku ve endiﬂeden uzak biçimde ka- K‹TAPTELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 5rar verebilmesi, tercih yapabilmesi olarak ifade edilmektedir (Demir ve Acar,1997:117). Özgür irade ise, kiﬂinin herhangi bir eylem veya davran›ﬂ› yapma ya dayapmama noktas›nda özgürce karar verebilme ve verilen karar› uygulamaya geçi-rebilme gücü olarak tan›mlanabilir. Alkol veya uyuﬂturucu kullanan kiﬂinin de ira-desini kullanamad›¤› söylenebilir. Ancak bu durumdaki kiﬂinin alkol ve uyuﬂturu-cu kullan›rken özgür iradesiyle hareket etti¤i unutulmamal›d›r. Dolay›s›yla alkol veuyuﬂturucu kullanmak suretiyle iradesini kullanamama noktas›ndaki kiﬂinin iﬂinbaﬂ›nda özgür iradesini belirli bir davran›ﬂ lehine kulland›¤› hat›rlanmal›d›r. Fakatalkol veya uyuﬂturucu ba¤›ml›s› olanlar›n bu noktada özgür iradelerini kullanmaproblemleri bulundu¤u da kabul edilmelidir (Torlak, 2007: 19). Daha önce de belirtildi¤i gibi, sorumluluklar›n bir k›sm› ileriye do¤rudur. ‹ﬂtetam bu noktada yetki veya konum sahibi olanlar›n yükümlülükleri karﬂ›m›za ç›kar.Bir iﬂ yerinde s›radan bir çal›ﬂan›n sorumlulu¤u kendisine verilen iﬂleri yapmak vesonuçlar›na iliﬂkindir. Bu kapsamda s›radan çal›ﬂan›n sorumlulu¤u genel olarakgeriye do¤rudur. Bir otobüste ya da uçakta seyahat eden kiﬂinin sorumlulu¤u, ol-sa olsa otobüs ya da uçak seçiminde süre, güvenilirlik, ücret ve benzeri konularlailgili kendisini ilgilendiren konulara iliﬂkin sorumluluklard›r. Oysa otobüs ﬂoförüya da uça¤›n pilotunun, onlar›n yard›mc›lar›n›n sorumluluklar› kendi yetkileriylegeniﬂleyen oranda yükümlülükleri de içerir. Kendi güvenlikleri yan›nda, zaman›n-da ve güvenli bir ﬂekilde ulaﬂ›m›n sa¤lanmas›, hizmetlerin aksat›lmadan yerine ge-tirilmesi, ortaya ç›kabilecek özel durumlarda (örne¤in lasti¤in patlamas›, iniﬂ ta-k›mlar›n›n aç›lmamas› gibi) ise yine baz› yükümlülüklerin üstlenilmesi sorumluluk-lar› vard›r. Yine uçak ya da otobüste bulunan bir doktorun, acil bir durumda yol-culardan birine müdahale etme sorumlulu¤u da onun yolcu olarak geriye dönükya da bireysel sorumluluklar› yan›nda, ileriye dönük sorumluluklar› aras›ndad›r.Bu sorumlulu¤unu yerine getirmedi¤i takdirde baﬂkalar› bilmese dahi, en az›ndankendi vicdan›na karﬂ› sorumluluk hissedecektir.Lokantada çal›ﬂan bir aﬂç›n›n bireysel sorumlulu¤u genel anlamda iSleIRrAiyeS‹mZDiEyoksa geriye SIRA S‹ZDEmi do¤ru bir sorumluluktur? 1Yetki sahibi olma, bireyin herhangi bir konuda ehil olmaDsÜ›ﬁyÜaNnE›Ln‹Mda, kendisi- Sorumluluk açD›sÜ›nﬁdÜaNn EyeLt‹kMi sahibi olmak demek,ne bulundu¤u topluluk ya da kurum içindeki rolü, statüsü ve konumu gere¤i ve- molmutalakkaanylaazm›l››nyaSetgkOeilymeReszaU,hsiöpz konusu durumla ilgilirilmiﬂ yaz›l› olan ya da olmayan bir güç olarak tan›mlanabilir. YSetOkiRyUaz›l› ya da bi- ehliyetli olmak, yani yetenekli olmakDye‹tKerKlidAirT.çimsel oldu¤unda, yap›lmas› gerekti¤i halde yap›lmayan davran›ﬂlardan ötürü ya SIRA S‹ZDEda yap›lan yanl›ﬂ davran›ﬂlar ve bunlar›n sonuçlar›n›n ortaya ç›karaca¤› zarardan AMAÇLARIMIZdolay›, yükümlülüklerin ihmali nedeniyle sorumluluk ortaya ç›kD a‹ Kr.KYA eT tkinin yaz›l› K‹TAP TELEV‹ZYONveya biçimsel olmamas› da sorumlulu¤u ortadan kald›rmaz. Zira olmas› gerekenﬂekilde eylemde bulunmama sonuçlara bak›lmaks›z›n bir kusuSrIRoAlaSr‹aZkDEde¤erlendi-rilir. Bu noktada olumsuz sonuçlar sadece durumu a¤›rlaﬂt›ran bir boyut olarakkarﬂ›m›za ç›kar (Heller, 2006: 93). Uçak myaüddaahoatolebüestmteeamnieosilAaöMrarAnkÇeLr¤AaRihnIMadtIesZ›,zlyaansaanl biryolcuya yolcular aras›ndaki doktorun biryapt›r›mla karﬂ›laﬂmayacak olan bu doktorun, olay duyuldu¤unda toplum gözün-de sorumsuzca davrand›¤› konuﬂulacak, olay duyulmasa bile,K y‹etTkiAsaPhibi oldu¤ubir konuda sorumlulu¤unu üstlenmedi¤i için kendi vicdan›na bu durumu aç›kla-mas› mümkün olmayacakt›r. Buraya kadar olan aç›klamalarda svoeruamyrl›uclaukbikreayvirnamso›nru›nmölTuzEeLtluElitVku‹llZeaYbnOiilNymeet svieyda adva-ran›ﬂla iliﬂkisi aç›klanmaya çal›ﬂ›lm›ﬂüstlenebilmesi için gerekli ve yeterli ﬂartlardan söz edilmiﬂtir. Sorumlulu¤un bir di- ‹NTERNET ‹NTERNET

6 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikKiﬂinin karakteristik ¤er boyutunda ise kiﬂinin karakteristik özellikleri ile sorumluluk konusuna iliﬂkinözellikleri onun sorumluluk bilgilenme yer almaktad›r.üstlenip üstlenmemesineetkide bulundu¤u gibi, Her bireyin do¤uﬂtan gelen karakteristikler yan›nda ö¤renme süreci boyunca,sorumlulu¤unu yerine yani hayat› boyunca ö¤renme yoluyla edindikleri ile kiﬂili¤i oluﬂur. Kiﬂili¤in önem-getirme düzeyini de etkiler. li alt yap›s›nda karakteristik özellikler yer al›r. Heyecanl› olmak, daha rahat ya daBireysel amaçlar, sahip geniﬂ olmak, h›zl› hareket etmek, acelecilik, korkakl›k, cesurca davranmak, titiz ol-olunan bilgi düzeyi ve mak, görünür olmaya çal›ﬂmak, önde olmaktan hoﬂlanmamak ve benzeri çok sa-bilginin tek tarafl› olmas› y›da karakteristik özellik, bireyin sorumluluk almas›, sorumluluk üstlenmesi içinyan›nda de¤er yarg›lar›, niyetlenmesi, davran›ﬂlar›n›n sonuçlar›nda sorumluluklara katlanmas›, sorumluluk-kiﬂinin sorumluluk tan kaç›nmas› gibi sonuçlar do¤urur. Her bir karakteristik özellik kiﬂinin sorumlu-almamas›na veya lukla iliﬂkisinde ahlaki aç›dan da sonuçlar do¤urur. Örne¤in, korkak birinin so-sorumsuzca davranmas›na rumluluk üstlenmesi gerekti¤i halde bundan kaç›nmas›yla cesur birinin acele ka-yol açabilir. rar vererek normlara ayk›r› davran›ﬂlar› sonucu ortaya ç›kan sonuç nedeniyle ah- laki aç›dan sorumsuzca davrand›klar› söylenebilir. Buna karﬂ›l›k, yavaﬂ karar alan bir yönetici yüzünden ilk etapta f›rsatlar kaç›r›ld›¤› halde sonras›nda ﬂirketin zarar görmemesi nedeniyle iﬂçi ç›karmak zorunda kal›nmamas› sonucunun ortaya ç›k- mas› ise ahlaki aç›dan sorumlu davran›ﬂ olarak kabul görebilir. Buradan hareketle sorumlukla ilgili yarg›lamada bulunurken sahip olunan bilgi düzeyi, niteli¤i ve bil- ginin detay›n›n da oldukça önemli oldu¤u aç›kça görülmektedir. Sorumlulu¤a iliﬂkin bu genel aç›klamalardan sonra, sorumsuzca davranma ya da insan›n sorumsuz hareket etmesi konusuna de¤inmekte yarar olacakt›r. Toffler, insan›n niçin sorumsuzca davrand›¤› konusunda ﬂu dört temel hususa iﬂaret eder (Toffler, 1998:81-82): • Karakter, • Bilgiye dayal› nedenler, • Beklentiye dayal› nedenler ve • Yarg›lamaya dayal› nedenler. Karakter, insan›n benli¤inde yerleﬂmiﬂ bir durum olup, fiillerin düﬂünmeksizin kolayl›kla ve kiﬂinin farkl› zihinsel durumlarda da olsa gerçekleﬂtirilmesi ﬂeklinde tan›mlanabilir (Çamdibi, 1994:171). Karakter, zamanla bireyin benli¤inde yerleﬂik- lik kazan›r ve onun davran›ﬂlar›na yön vermeye baﬂlar. Rahat ve geniﬂ hareket et- meyi karakter edinmiﬂ bir birey, özellikle h›zl› hareket edilmesi gereken durumlar- da bazen yap›lmas› gerekenleri yapmay›p sorumluluk almaktan kaç›n›r, bazen de yavaﬂl›¤›n getirdi¤i sorumsuzluk örnekleri sergileyebilir ve bu yüzden bireysel, ku- rumsal ya da toplumsal zararlara yol aç›lm›ﬂ olabilir. Bir kiﬂinin herhangi bir konuya iliﬂkin sahip oldu¤u bilginin miktar› ve niteli- ¤i de onun sorumluluk almas› ya da almamas›na yol açabilece¤i gibi, sorumsuz- ca davranmas›na da yol açabilir. Doktorun uzmanl›k alan›nda olmayan bir konu- da sorumluluk almas› veya uzmanl›k alan›nda geliﬂen bilgilere yeterince hâkim olmadan bir müdahalede bulunmas› ya da tedavi önermesi, bir elektrik mühendi- sinin su tesisat›na iliﬂkin konuda sorumluluk üstlenmesi veya kendi alan›ndaki geliﬂmelerden habersiz biçimde bir proje çizmesi ya da karar almas› gibi husus- lar, bilgiye dayal› nedenler olarak kiﬂinin sorumsuzca davranmas›na ve hata yap- mas›na sebep olabilir. Sorumluluk üstlenecek bireyin beklentileri de elbette onun karar ve davran›ﬂ- lar›na yön verecek ve etkili olacakt›r. Her zaman olmasa da, bireysel beklentiler ki- ﬂinin sorumluluktan kaç›nmas›, sorumluluk almamas› ya da sorumsuzca davran- mas›n› beraberinde getirebilir. Terfi almay› bekleyen bir kiﬂi, yanl›ﬂ yapmama ad›- na sorumluluktan kaç›nabilir, ﬂahit oldu¤u bir olay› anlatt›¤›nda baﬂ›n›n a¤r›yabile-

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 7ce¤i ve zaman kaybedece¤ini düﬂünen kiﬂi sorumluluk üstlenmeyebilir ya da da-ha fazla iﬂ yükü nedeniyle s›k›nt› yaﬂayaca¤›n› düﬂünen bir müﬂteri temsilcisi yeniiﬂe baﬂlayan bir arkadaﬂ›n›n hatalar›n› görmezden gelebilir. Kiﬂinin konuya iliﬂkinbilgi sahibi olmas›, beklentiler nedeniyle sorumluluk almaktan kaç›nmaya ya dasorumsuzca davranmaya tek baﬂ›na engel olamaz. Her ak›ll› birey hem kendisine hem de baﬂkalar›na iliﬂkin tutum ve davran›ﬂla-r› de¤erlendirir ve yarg›lar. Baﬂka bir deyiﬂle insan›n karakteristik özellikleri yan›n-da ö¤renme süreci boyunca kazand›klar›yla kiﬂide de¤er yarg›lar› oluﬂur. Bu yar-g›larla insan, kiﬂi, olgu ve olaylar› yarg›lar. De¤er yarg›lar›nda bireysel farkl›l›klaryan›nda kültürel farkl›l›klar da etkilidir. Tüm bu farkl›laﬂt›r›c› unsurlarla birlikte, ay-r›ca kiﬂinin amaçlar›, durumsal faktörler ve yarg›lama konusuna karﬂ› duyarl›l›kla-r› onun yarg›lamas›n› etkiler. Kiﬂi, olay ya da olgular› yarg›layan insan tüm bu sa-y›lan faktörler nedeniyle sorumluluk almayabilir, sorumlulu¤u eksik ve hatal› üst-lenebilir, sorumsuzca davranabilir ya da sorumluluklar› baﬂkalar›ndan bekleyebi-lir. Ailenin geçiminin baban›n sorumlulu¤unda oldu¤u de¤er yarg›s›n›n hâkim ol-du¤u kültürlerde, bir ailenin geçim s›k›nt›s› içinde olmas›n›n sorumlusu olarak ba-ban›n görülmesi do¤al karﬂ›lanmal›d›r. Bireycili¤in ve bireyselleﬂmenin ön plandaoldu¤u toplumlarda iﬂ yerine yeni giren birine yard›mc› olman›n sorumlulu¤unuhiçbir çal›ﬂan›n üzerine almamas› normal karﬂ›lanabilir. “Ben çok çal›ﬂt›m ve ﬂu an-da istedi¤im konumday›m, herkes bunu baﬂarabilir.” ﬂeklinde bir de¤er yarg›s›ylaolay ve olgulara yaklaﬂmay› tercih eden birinin iﬂe yeni baﬂlayanlara yard›mc› ol-ma sorumlulu¤u konusundaki tavr› da elbette onun bu yarg›lamas›na göre ortayaç›kacakt›r.Bir yöneticinin konuya iliﬂkin tam bilgiye sahip olmas›, sorumluluS¤uIRnAuSy‹eZrDiEne getirmesi SIRA S‹ZDEiçin yeterli olur mu? 2Sorumluluk, ahlak felsefesinin önemli bir köﬂe taﬂ› olup, heDrÜﬁpÜoNzEisLy‹Mon için var- DÜﬁÜNEL‹M SORUd›r ve pratikte her rol için geçerlidir (Solomon ve Hanson, 1983:64). Ahlaki sorum- D‹KKATluluklar olarak da ifade edilebilecek bu tür sorumluluklar aç›s›nSdaOnR, hUer bireyin en Vicdan insan›nSIRA S‹ZDE sorumluluklar›n› testküçü¤ünden en büyü¤üne, en biçimsel olmayan›ndan en biçimsel olan›na tüm etmesinde en önemli kontrol mekanizmas›AdM›r.AÇLARIMIZgrup, topluluk, toplum ve örgüt içindeki roller gere¤i hem rol Döh‹neKcmKeAadThelaakhilaakçi›dsaon-rumluluklar› bulunmaktad›r. Ve bu sorumluluklar›n her ﬂeyden K‹TAP TELEV‹ZYONkiﬂinin vicdan›na yönelik boyutu söz konusudur. Vicdan, insan›n kendi davran›ﬂlar› veya baﬂkalar›n›n daSvIrRaAnS›‹ﬂZlaDrE› hakk›nda ‹NTERNET“do¤ru” veya “yanl›ﬂ” ﬂeklinde yarg›lar yapmas›na yarar. Vicdan, kiﬂiyi hem ahlakidavran›ﬂta tutars›zl›klardan kurtar›r hem de d›ﬂar›dan bir kboaknAM›tlrAdoÇ›l¤LAo›nRlmdIMaaI,Zdkainﬂindian ah-lakl› davranmas›n› sa¤lar (Güngör, 1995:57-59). Bu aç›dan ge-riye do¤ru ve ileriye do¤ru sorumluluklar›nda, rolü gere¤i sorumluluklar›nda ve ta-bii ki ahlaki sorumluluklar›nda önemli bir iç kontrol deste¤iK o‹lmT aAs› Pbak›m›ndanvicdan çok önemlidir.‹nsan›n gerçek bir ahlaki de¤er yarg›s›na varmas›, yani “iyi”yi ve “do¤ru”yu bul-mas› için, sadece duyma ve düﬂünme güçlerini kullanmas› yeTteErLlEi Vd‹eZ¤YiOldNir. Kiﬂinin,“kendi niyet ve eylemlerinin ahlaki de¤erinin bilincine varmas› gerekir” ki, bu dakendi kendini yarg›lama yetene¤ini kullanmas›yla mümkündür. Böylece vicdandenilen ﬂey bir ahlaki de¤er yarg›s› biçiminde duyulur. Halk dilinde “vicdan mu-hasebesi” denilen, kiﬂinin kendi içine dönük olarak kendi ken‹ dN iTnEiRyNaErTg›lamas› so-nucu beliren de¤er yarg›s›, “vicdan›n›n sesi” diye tan›mlanan, içeri¤i bir ahlakibuyruk biçiminde kiﬂinin benli¤inde oluﬂan ve bireyin iyili¤ine yahut kötülü¤üne

8 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik iliﬂkin yarg›lama bilincidir (‹zveren, 1980:97). ‹nsan›n kendi niyet ve eylemlerinin ahlaki de¤erinin bilincine varmas›, ayn› zamanda, içinde sorumluluk duygusunun güçlenmesi demektir. Bu duygu ise kiﬂinin içinde yaﬂad›¤› toplum düzeni, çevre ve meslek koﬂullar›na uyum ölçüsünde geçerli ve etkilidir (‹zveren, 1980:98). Sorumluluk kavram› ve onunla oldukça yak›n iliﬂkideki baz› kavramlara de¤in- dikten sonra, sorumlulu¤un etkileri ve etkilenenleri dikkate al›nmak suretiyle, bi- reysel ve toplumsal yönlerine vurgu yap›lmas›n›n faydal› olaca¤› düﬂünülmektedir. Sorumlulu¤un öznesi konumundaki insan ayn› zamanda örgüt, topluluk ya da top- lumun bir üyesidir. Bu üyeli¤in biçimsel olup olmamas›, aidiyet gerektirip gerek- tirmemesi, bireyin rolünün ve etkisinin az veya çok, önemli ya da önemsiz olup olmamas›, bireysel ve sosyal sorumluluklara iliﬂkin konunun özünü de¤iﬂtirmez, sadece içeri¤ini farkl›laﬂt›r›r.‹nsan sorumsuzca Bireysel Sorumlulukdavran›ﬂlar sergiledi¤i ya dasorumluluk üstlenmedi¤inde Sorumluluk, bireysel ve sosyal aç›lardan ele al›nmas› gereken bir kavramd›r. Kiﬂi,vicdan›n› rahatlatma ad›na her ﬂeyden önce, birey olarak kendisine karﬂ› sorumludur. ‹nsan›n kendisine kar-zaman zaman ﬂ› bireysel sorumlulu¤u, sahip oldu¤u maddi ve manevi de¤erlerini do¤ru, yerindemeﬂrulaﬂt›rma çabas› içinde ve zaman›nda kullanmas›n› gerektirir.olabilir. Bireyin sorumlulu¤u baﬂka bir ﬂekilde s›n›fland›r›lacak olsa, onun her ﬂeyden önce kendisine veya di¤er bir ifadeyle vicdan›na karﬂ› sorumlulu¤u olarak söyle- nebilecek iç sorumluluk, yapt›klar› ya da yapmad›klar›, bunlar›n sonuçlar› nede- niyle de d›ﬂ sorumluluklar› ﬂeklinde s›ralanabilir. ‹ç sorumluluk, kiﬂinin vicdan›na karﬂ› sorumlulu¤udur. Kiﬂinin kendiyle baﬂ ba- ﬂa kald›¤›nda, vicdan muhasebesi yapmas›, vicdan›n›n onu rahatlatmas› ya da ra- hats›z etmesi iç sorumlulu¤un çal›ﬂt›¤›n›n göstergesi olarak kabul edilebilir. Elbet- te daha önce de söz edildi¤i üzere, vicdan soyut oldu¤undan, iç sorumlulu¤a iliﬂ- kin gösterge d›ﬂar›dan fark edilemez. Olsa olsa kiﬂinin zaman zaman öz eleﬂtiri yapmas›yla ya da baz› tutumlar›yla anlaﬂ›labilir ve hissedilebilir. Baz› durumlarda ise bireyin iç sorumlulu¤un kiﬂiyi rahats›z edici etkilerinden kurtulma ad›na sorum- luluktan kaç›nma, sorumluluk almama veya sorumsuzca davran›ﬂ sonuçlar›na iliﬂ- kin eylem veya eylemsizliklerini meﬂrulaﬂt›rma çabas› içinde oldu¤u da gözlemle- nebilmektedir. Bu noktada kiﬂinin bazen bu meﬂrulaﬂt›rma çabas›nda vicdan›n› ra- hatlatma ad›na çevresindeki baz› kiﬂilerle paylaﬂ›m içine girmesi ya da onaylatma yoluna gitmesi de söz konusu olabilmektedir. Yard›m edebilece¤i çok fakir birine yard›m etmeyip kendi arzular›n› karﬂ›lama ve bu noktada kültürel de¤erler bak›- m›ndan da israf niteli¤inde say›labilecek harcama yapan bir kiﬂinin, fakir olan o ki- ﬂinin beslenememe nedeniyle hayat›n› kaybetti¤ini ö¤rendi¤inde, kendi vicdan›n› rahatlatma ad›na, “benim bu harcamalar› yapmam zorunluydu”, “bütün fakirleri ben düﬂünmek zorunda de¤ilim” gibi sorumluluk almama davran›ﬂ›n› meﬂrulaﬂt›r- ma çabas› içinde olmas›, ayn› veya benzer argümanlar› çevresiyle de paylaﬂ›p ken- dini rahatlatma yoluna gitmesi mümkündür. D›ﬂ sorumluluk ise s›n›rlar› kanun ve hukuk normlar›yla çizilmiﬂ sorumluluklar yan›nda sosyal normlarla da iliﬂkili olabilir. Hukuk ve kanunlarla çerçevelenmeye çal›ﬂ›lan sorumluluklarda yarg›lama süreçleri sonucunda yapt›r›mlar›n da çerçeve- si çizilmiﬂtir. Kan›t ve tan›kl›klar ba¤lam›nda yarg›lama sonucunda sorumluluklara iliﬂkin yapt›r›mlar gündeme gelir. Sosyal normlara iliﬂkin d›ﬂ sorumluluklar›m›zda ise ahlaki, toplumsal ve kültürel de¤erler çerçeveyi çizer. Bu tür sorumluluklar›n yapt›r›mlar› ise sosyal d›ﬂlanma, ay›planma ﬂeklinde kendini gösterir. Baz› durum- larda, normlara iliﬂkin sorumluluk yapt›r›mlar› hukuk yapt›r›mlar›ndan daha a¤›r

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 9gelebilir. Baﬂkas›na haks›zl›k yaparak kazan›m elde eden bir kiﬂi ya da hatal› bir SIRA S‹ZDE DÜﬁÜNEL‹Mteﬂhis nedeniyle yanl›ﬂ tedavi sonucu iﬂ göremez hale getirdi¤i bir hastas› nedeniy- SORUle bir doktor veya hatal› imalat sonucu bir kullan›c›n›n zarar SgIRöArmS‹eZsDinE e yol açan D‹KKAT SIRA S‹ZDEbir usta, hukuk yapt›r›mlar› tamamlansa bile, sosyal yapt›r›mlara daha uzun süre AMAÇLARIMIZ K‹TAPkatlanmak zorunda kalabilir. Elbette bu nç›okkatnadnao, rtmoplalur›mn ssaol,syaahDlÜlaﬁekÜtikNviEseLi‹Mkvüeltyüarpetl›rd›me- TELEV‹ZYON¤erlerin ve bunlardan hareketle ortaya ‹NTERNETgücünün etki derecesi önemlidir. Zaman içinde bu normlarda ve bunlar›n yapt›r›m SIRA S‹ZDEgüçlerindeki de¤iﬂim, söz konusu etkiyi azaltabilir ya da art›rabSilOir.R U 3Bireyin sadece vicdan› ya da sadece sosyal normlar tek baﬂ›na sorumlDu‹luK kK AüTstlenmesi içinyeterli olmayabilir. DÜﬁÜNEL‹M SORUBu aﬂamada, asl›nda bireyin iç ve d›ﬂ sorumlulu¤unun onuSInRAahS‹lZaDkEi ve hukuki D‹KKATsorumluluklar› ﬂeklinde de ifade edilmesi uygun olacakt›r. Bu ﬂekildeki bir ayr›m SIRA S‹ZDEönemlidir çünkü herhangi bir duruma iliﬂkin birey hukuki aç›AdMaAnÇsLoARruIMmIZlu tutulma-yaca¤› halde ahlaki aç›dan sorumlu tutulabilir. Çal›ﬂma arkadaﬂ›n›n performans›n›nkendisinden düﬂük görünmesi amac›yla bir sat›ﬂ eleman›n›n arkadaﬂ›n›n bilgisaya-r›ndaki raporlar› kar›ﬂt›rmas› veya müﬂterilerini yan›lt›c› bilgi vKer‹mTesAi Pdurumu, ka-n›tlanmad›¤› sürece hukuki aç›dan bu sat›ﬂ eleman›na bir sorumluluk getirmeyebi-lir. Ancak bu sat›ﬂ eleman›n›n vicdani anlamda kendini rahatlatmas› ne kadarmümkün olabilir, baﬂka bir deyiﬂle ahlaki sorumlulu¤u ortadTaEnL EkVa‹lZkYaOr Nm›? Bununtersi de olabilir. Yani, baz› durumlarda da ahlaki sorumluluk hukuki sorumluluk-lara uygun olmayabilir. Ailevi sebeplerle iﬂ performans› düﬂük olan bir çal›ﬂan›niﬂe devams›zl›k durumunun, bir yöneticisi ya da çal›ﬂma saorrkuand‹aNoﬂTl›mEtRaaNrsaEafT›ndda,anﬂirtokeletrineedilmeye çal›ﬂ›lmas›, ahlaki sorumluluklar ba¤lam›ndabelirlenmiﬂ insan kaynaklar› politikalar›na uygun olmamas› bak›m›ndan, hukukianlamda kabul görmeyecektir ve hatta yapt›r›m gerektiren bir davran›ﬂ ﬂeklindekabul görebilir.Gerek ahlaki gerekse hukuki sorumluluk, herhangi bir durumda kendisindenbekleneni yapmayan kiﬂi için vard›r. Bir kimse belli bir durumda yapmas› gerekenﬂeyi yapmazsa sorumlu tutulur. Bu durumda herhangi bir bireyle ilgili sorumluluk-ta baﬂl›ca iki kavram karﬂ›m›za ç›kmaktad›r. Bunlardan birincisi beklenen davran›ﬂ,öbürü ise bir ﬂeyi yapmak veya yapmamak yolundaki tercih’tir. Toplumun insan-dan hangi davran›ﬂlar› bekleyece¤ini esas itibariyle: (a) ﬂahs›n özellikleri ve (b)ﬂahs›n içinde bulundu¤u durum belirler. ﬁu halde her insandan her durumda ayn›ﬂey beklenemez ve dolay›s›yla ayn› derecede sorumlu tutulamaz. Tercih ise ancakiki tür davran›ﬂ›n da kiﬂi taraf›ndan ne demek oldu¤unun bilinmesi ve bunlardanbiri üzerinde karar vermesi halinde söz konusudur. Öte yandan, insan›n tercihyapmas› için sadece birden fazla alternatifin bulunmas› ve bu alternatiflerin normalbir kafa ile de¤erlendirilmiﬂ olmas› yetmez. ‹nsan bu alternatiflerden hangisini is-terse yapabilecek durumda olmal›d›r ki bekleneni yapacak yerde beklenmeyeniyapt› diye sorumlu tutulabilsin (Güngör, 1995:126-129).Hukuki sorumluluklara uygun davran›lmas›, her zaman ahlaki soruSImRlAuSlu‹ZkDlaEra da uygundavran›ld›¤›n› anlam›na gelir mi? Bireysel sorumluluklar, kiﬂinin öncelikle maddi ve manevDiÜdﬁÜeN¤EeLr‹lMerini, baﬂkabir deyiﬂle beden ve ruh sa¤l›¤›n› koruma sorumlulu¤unu kendisine yükler. Çün-kü di¤er sorumluluklar›n yerine getirilebilmesi büyük ölçüde bS uO sRoUrumluluklar›n D‹KKAT SIRA S‹ZDE

10 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikBireyin en temel yerine getirilmesine ba¤l›d›r. Beden ve ruh sa¤l›¤›n› koruma sorumlulu¤unu ger-sorumlulu¤u beden ve ruh çekleﬂtiremeyen bireylerin ak›l, özgür irade ve yetkilerini kullanma becerilerindesa¤l›¤›n› koruma önemli k›s›tlar›n ortaya ç›kaca¤› ve dolay›s›yla, rol, statü, konum ve mesle¤e iliﬂ-sorumlulu¤udur. Bu kin hemen hiçbir sorumlulu¤u yerine getiremeyecekleri aç›kt›r. Baﬂka bir yönüylesorumlulu¤un yerine de¤erlendirildi¤inde, bu temel sorumluluklar›n yerine getirilmemiﬂ olmas›, bireyingetirilememesi, di¤er pek iç ve d›ﬂ sorumluluklar›n› da aksat›r. Yani, beden ve ruh sa¤l›¤›n› koruyamayan in-çok sorumlulu¤un yerine san vicdani, ahlaki ve hukuki sorumluluklar›n› yerine getirme yeteneklerini degetirilememesi anlam›na kaybedebilir.gelecektir. Modern toplumlarda bireyi kontrol eden ahlaki yarg› organlar›n›n artm›ﬂ olma- s›, insan› ço¤u kez zor durumda b›rakabilmektedir. Ba¤l› olunan sosyal gruplar›n kiﬂiden beklentilerinin birbirine z›t düﬂmesi oldukça mümkündür ve insan bu du- rumda bir taraf›n iste¤ini yerine getirirken öbürlerine ters düﬂebilir. Bu durumlar- da aç›kça bir norm çat›ﬂmas› vard›r ve iki de¤iﬂik norma ayn› anda uyma imkân› yoktur (Güngör, 1995:143). Örne¤in, insan ayn› anda herhangi bir davran›ﬂ ya da karar› sonucu ailesi, çal›ﬂt›¤› iﬂ yeri, üyesi oldu¤u gönüllü bir kuruluﬂ ya da yaﬂa- d›¤› beldedeki topluma karﬂ› bireysel sorumluluklar›n› yerine getirme bak›m›ndan zor durumda kalabilir ve bu gruplara ait farkl› normlar aras›nda bir çat›ﬂma yaﬂa- yabilir (Torlak, 2007: 25-26). Dolay›s›yla bireysel sorumluluk yan›nda sosyal ya da toplumsal sorumluluk kavram›n›n da aç›klanmas›na ihtiyaç bulunmaktad›r.Ço¤u durumda bireyle s›n›rl› Sosyal Sorumlulukgibi gözükensorumluluklar›n asl›nda ‹nsan aileden baﬂlamak üzere küçük ya da büyük, biçimsel ya da biçimsel olma-sosyal boyutlar› vard›r. yan örgütlenme ya da sosyal gruplar içinde yaﬂar. Birey olarak ö¤renme ve geliﬂ-Sosyal Sorumluluklarla iç içe mesinde insan›n sosyalleﬂmesi de bu sosyal gruplar içinde gerçekleﬂir. Dolay›s›ylaolan bireysel bireysel sorumluluklar›n tamam›n›n sosyal boyutu vard›r. Hiçbir insan sorumluluk-sorumluluklar›n toplumsal lar›n›n sosyal veya toplumsal s›n›rlar›n› kendi çizemedi¤i gibi bu s›n›rlar› etkilemekmaliyeti de oldukça yüksek ya da bunlardan etkilenmek noktas›nda da kendisi belirleyici olamaz. Aç›k ve ger-olabilmektedir. çek olan ﬂudur ki bireysel sorumluluklar›n sosyal boyutu vard›r. En temel bireysel sorumlulu¤u olan beden ya da ruh sa¤l›¤›n› koruma sorumlulu¤u yerine getirilme- di¤inde sosyal harcamalar artacak, bireyin yak›n çevresinden baﬂlamak üzere top- luma maliyeti artacakt›r. En genelde ise toplumsal kalk›nma ve refah art›ﬂ› ya ge- cikecek ya da ertelenmiﬂ olacakt›r. Bir gemi tayfas›n›n üzerine düﬂeni yapmamas› belki de geminin batmas›na yol açabilecek, bir askerin bireysel sorumlulu¤u ad›- na yapmas› gerekeni yapmamas› veya yapmamas› gerekeni yapmas› bir savaﬂ›n kaybedilmesine kadar varabilecektir. Benzer ﬂekilde bir muhasebe ya da finans eleman›n›n kendi sorumlulu¤unu yerine getirmemesi, belki de bir ﬂirketin iflas›na, çal›ﬂanlar›n iﬂsiz kalmas›na sebep olabilecektir. Bireysel sorumlulu¤un kiﬂinin yak›n çevresini kapsamaya baﬂlad›¤› nokta bir di¤er aç›dan, bireyin sosyal sorumlulu¤unun baﬂlang›c› olarak da kabul edilebilir. Örne¤in kiﬂilerin daha sa¤l›kl› yemek yemesi toplumsal aç›dan daha düﬂük sa¤l›k ve sosyal güvenlik maliyeti anlam› taﬂ›d›¤› gibi, insan›n daha dikkatli araç kullan- mas› da yollar›n di¤er sürücüler için daha güvenli olmas› ve böylece yine sa¤l›k ve sosyal güvenlik maliyetlerinin azalmas› anlam› taﬂ›yacakt›r (Bloom ve di¤erle- ri;1995:10). Baﬂka bir deyiﬂle sa¤l›kl› kiﬂi çevresine daha az bak›m maliyeti yükler, daha az sa¤l›k harcamas› yapar. Bu durumdan genel olarak sa¤l›k sektörü olum- suz etkileniyor gibi gözükse de sa¤l›kl› insan daha çok çal›ﬂaca¤› veya görece da- ha az iﬂ kayb›na u¤rayaca¤› için kendi ya da çal›ﬂt›¤› kiﬂi yada kurum ad›na daha olumlu sonuç al›nm›ﬂ olacakt›r (Demir, 2003: 33).

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 11 ‹nsan› bireysel sorumluluktan sosyal sorumluluklar›n›n bilincine do¤ru yönlen-dirmede sosyal sorumlulukla ilgili kurumsal çabalara ihtiyaç duyulmaktad›r. Zirainsan›n birey olarak sosyal sorumluluklar›yla ilgili harekete geçmesi için ço¤unluk-la teﬂvik edici ya da yönlendirici kurumsal düzenlemelere ihtiyaç oldu¤u söylene-bilir. Bireyin sosyal sorumluluklar›n›n kendisi taraf›ndan hat›rlanmas› veya bu so-rumluluklar›n ö¤renilmesinin tesadüflere b›rak›lmas› beklenmemelidir. E¤er toplu-mun sa¤l›kl› bir geliﬂme göstermesi isteniyorsa, bu takdirde bireyin çocukluktanitibaren geliﬂimi süresince sosyal sorumluluk e¤itiminin aileden baﬂlayarak e¤itimkurumlar›nda da devam ettirilmesine ihtiyaç oldu¤u aç›kt›r (Torlak, 2007: 26). Sosyal sorumluluk düﬂüncesi, kiﬂinin yapaca¤› hareketlerin bütün sosyal siste-mi etkileyebilece¤ini dikkate almas›n› gerektirir. Bu yüzden kiﬂi bu sistem içindeyapt›¤› hareketlerin sonuçlar›ndan topluma karﬂ› sorumlu olur (ﬁencan, 1987:120).Daha önce de belirtildi¤i gibi, her ﬂeye ra¤men bireylerin sorumsuzca davranma-lar› mümkündür. Beklentiler, bilgisizlik ya da ön yarg›lar ile karakteristik özelliklerbu sorumsuzca davran›ﬂlara yol açabilir. Bu durumda bireysel sorumluluklar›ndesteklenmesi bak›m›ndan da bu defa tersine gibi gözükse de toplumsal ve sosyalnormlar› güçlendirici çabalara ihtiyaç oldu¤u da unutulmamal›d›r. Bu norm ve de-¤erlerin zay›flad›¤›, göz ard› edildi¤i ya da yozlaﬂt›¤› toplumlarda bireylerin sorum-luluklar›n› üstlenmelerinde sadece hukuki yapt›r›mlar›n yeterli olmad›¤›, zamanzaman insanl›¤›n ve dünyan›n yaﬂam›ﬂ oldu¤u deneyimlerden rahatl›kla anlaﬂ›labi-lir. Bugün de dünya ölçe¤inde yaﬂanmakta olan finansal a¤›rl›kl› kriz ve etkilerinebak›ld›¤›nda konunun ne denli önemli oldu¤u görülebilmektedir. Bireysel ve sosyal sorumluluklar›n kesiﬂim noktalar›n›n oldukça fazla olmas›,olgulara ve kültürlere göre farkl›laﬂabilmesi, bu sorumluluklar›n ço¤u zaman bir-likte de¤erlendirilmesini gerektirebilir. Bu noktada kiﬂilerin birey olarak bulunduk-lar› aile, grup, iﬂ yeri, okul, topluluk ve nihayet toplum üyesi olmakla üstlendikle-ri roller ve görevler onlara görevlerine iliﬂkin sorumluluklar yüklemektedir. Öteyandan yönetici pozisyonunda olanlara iliﬂkin özel bir sorumluluk alan› olarak dayönetsel sorumluluklar söz konusudur. Bireysel ve sosyal sorumluluklar yan›ndabunlarla da oldukça yak›ndan iliﬂkili ancak özel konumlar› nedeniyle bu iki kav-rama da k›saca de¤inmekte yarar görmekteyiz.Görev Sorumlulu¤uGörev sorumlulu¤u, herhangi bir görevi yerine getiren kiﬂinin bireysel sorumlulu-¤unun yan›nda hem görev icab› rol sorumlulu¤unun hem de sorumluluk alan›nda-ki di¤er bireysel sorumluluklar›n üstlenilmesini gerektirir. Bu yönüyle görev so-rumlulu¤u, bireysel sorumluluk ve bunun üzerine eklenen sorumluluklar toplam›-d›r. Di¤er bir deyiﬂle görev sorumlulu¤u bireysel sorumluluklar› ortadan kald›r-maz, hatta görev icab› sorumluluklar› üstlenilen di¤er bireysel sorumluluklar› dakapsar. Bir güvenlik görevlisi, görevi icab› suçun önlenmesine çal›ﬂ›rken, bir yan-dan suçlunun bulunmas›, yakalanmas›, etkisiz hale getirilmesi sorumluluklar›n›karﬂ›lamaya çal›ﬂ›rken, di¤er yandan birlikte çal›ﬂt›¤› insanlar›n güvenlik sorumlu-luklar›n›, di¤er yandan suçlu ya da suçlular›n yaﬂam sorumluluklar›n› gözetmekleyükümlüdür. Tüm bu sorumluluklar›, güvenlik görevlisinin kendi sa¤l›¤›n› koru-ma, ailesinin geçimini sa¤lama, bireysel geliﬂim ve kariyerine iliﬂkin bireysel so-rumluluklar›n› da ortadan kald›rmaz, tam tersine bu güvenlik görevlisi görev so-rumluluklar› ile birlikte bireysel sorumluluklar›n› birlikte yerine getirmek duru-mundad›r. Bütün bunlarla birlikte, güvenlik görevlisinin bu sorumluklar›n›n top-lumsal huzura katk›s› ve toplumda güvenli¤in tesisi gibi sosyal sorumluluklara kat-

12 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikFarkl› konum ve rolleri bireye k›s› da elbette söz konusudur. Yani, bireysel ve görev sorumluluklar› da sosyal so-görev sorumlulu¤u yükler. rumluluklarla iç içedir.Bu yüzden her bireyin ayn›anda farkl› sorumluluklarla Di¤er taraftan, bireyin farkl› konum ve durumlarda üstlenmiﬂ oldu¤u farkl› rol-karﬂ› karﬂ›ya olmas› ler de onun görev sorumluluklar›n› zamana, konuma ve duruma göre farkl›laﬂt›ra-do¤ald›r. bilir. Aile içindeki, okuldaki, sosyal gruplardaki, iﬂ ortam›ndaki, arkadaﬂlar aras›n- daki, sivil toplum örgütlerindeki tüm rol ve durumlar da ayn› anda farkl› görev so- rumluluklar›n› bireye yükler. Birey bu görev sorumluluklar› aras›nda da uyumu gözeterek hareket etme becerisini kazanmak durumundad›r.Yönetsel sorumlulu¤unu Yönetsel Sorumlulukyerine getiremeyen biryönetici geminin batmas›na Yöneticinin bir yandan bireysel ahlaki sorumluluklar› varken, öte yandan yöneti-yol açm›ﬂ olabilir. cilik görevi ve performans› bak›m›ndan yüklenmiﬂ oldu¤u sorumluluklar vard›r. Bu aç›dan yöneticinin bireysel sorumluluklar›n›n bir de sosyal yönü vard›r (McHugh, 1992: 37). Yöneticilerin sorumluluk alanlar›n›, özel yaﬂam, ekonomik iliﬂkiler, liderlik bilinci ve toplum üyesi olarak sosyallik ﬂeklinde dört baﬂl›k alt›n- da toplamak da mümkündür (K›rel, 2000:65). Yöneticiler her ﬂeyden önce kendi özel yaﬂamlar›ndaki davran›ﬂlar› ve sonuçlar› bak›m›ndan bireysel sorumluluk sa- hibidir. Yöneticilerin organizasyonlar›n ç›kar gruplar›n›n beklentileri bak›m›ndan ekonomik karar ve davran›ﬂlar›yla ilgili sorumluluklar› bulunmaktad›r. Çal›ﬂanlar üzerindeki etkileri bak›m›ndan yöneticilerin di¤er bir sorumlulu¤u ise onlar›n li- derlik bilincine sahip olmalar› gerekti¤idir. Nihayet, yöneticilerin toplumun pek çok üyesi ve grubu ile genel olarak topluma ait kaynaklar›n etkin kullan›lmas› aç›- s›ndan da topluma karﬂ› sosyal sorumluluklar› söz konusudur. Yönetsel sorumlulu¤u, sularda yol alan bir gemi örne¤i ile aç›klamak müm- kündür. Gemi yönetici ya da yöneticilerinin sorumlulu¤u, geminin kazas›z bir ﬂe- kilde, istenen sürede, istenen yere ulaﬂt›r›lmas›d›r. Gemi kaptan›n›n bu sorumlu- lu¤unu yerine getirebilmesi için, gemi çal›ﬂanlar›n›n faaliyetleri ve bu faaliyetlerin sonuçlar›n› da denetlemesi gerekir. Çünkü çal›ﬂanlar›n her türlü davran›ﬂ› sonuç üzerinde potansiyel etkiye sahiptir. Gemi çal›ﬂanlar›n›n davran›ﬂlar›yla ilgili niyet- lerinin iyi ya da kötü olmas› veya sonuçlar›n› tahmin ederek ya da etmeksizin fa- aliyetlerini sürdürmüﬂ olmalar›, gemi yöneticisinin sorumluluklar›n› ortadan kal- d›rmaz. Tam tersine, yönetici olarak kaptan tüm çal›ﬂanlar›n faaliyetleri ve bunla- r›n sonuçlar›n›n da sorumlulu¤unu üstlenmek durumundad›r. Bu çerçevede, ge- mi çal›ﬂanlar›n›n su ihtiyaçlar›n› gidermek üzere geminin alt›na delik açmalar›na, “nas›l olsa üst kattay›z içeri giren su yukar›y› etkilemez diye düﬂünerek bîgâne kalmak”, yönetsel sorumlulukla ba¤daﬂmaz. ‹lk etapta geminin ald›¤› su miktar› gemiyi bat›rmayacak gibi görünse de, yönetsel sorumluluk deli¤in bir an önce ka- pat›lmas›n› ve bu tür davran›ﬂlar›n olumsuz sonuçlar›n›n çal›ﬂanlara uygun ve aç›k bir biçimde anlat›lmas›n› gerektirir. Aksi halde, yönetici sorumlulu¤unu yerine ge- tirmemiﬂ ve sonuç itibariyle de gemi var›ﬂ noktas›na salimen ulaﬂt›r›lamam›ﬂ ola- cakt›r (Torlak, 2007: 30). Günümüz iﬂletmelerinde profesyonel yöneticilerin asl›nda iﬂletmelerin sorum- luluklar›n›n belirleyici ve etkileyicileri konumunda olduklar›n› söylemek yanl›ﬂ ol- mayacakt›r. Zira yöneticiler karar ve uygulamalar›yla, baﬂka bir deyiﬂle yönetici so- rumluluklar›yla, iﬂletmelerin paydaﬂlar›n› (müﬂteriler, çal›ﬂanlar, pay sahipleri, te- darikçiler, rakipler, sivil toplum kuruluﬂlar›, medya, kamu kurum ve kuruluﬂlar›, yerel yönetimler, toplum) etkilemektedirler. Bu yönleriyle, yönetici sorumlulukla- r› bir yönüyle kendi profesyonel yöneticilik geleceklerini belirlerken, di¤er yönüy- le iﬂletmelerin ve onlar›n paydaﬂlar›n›n geleceklerini de etkilemektedir.

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 13‹ﬁLETMELER‹N SORUMLULUKLARIPazardaki tüketici ihtiyaçlar›n›n karﬂ›lanmas›na yönelik olarak örgütlenen iﬂletme-lerin as›l sorumluluklar›, pazar›n ihtiyaçlar›n› istek ve beklentilere uygun olarak,kârl› ve verimli bir ﬂekilde karﬂ›lamalar›d›r. Zira her iﬂletme kaynak kullanan bir or-ganizasyon olup, bu kaynaklar› verimlilik ve etkinlik kriterlerine uygun olarak kar-ﬂ›lamalar› onlar›n ayn› zamanda temel amaçlar› olan kârl›l›klar›na da hizmet ede-cektir. Bu durum ise iﬂletmelerin ekonomik sorumluluklar›na uygun hareket etme-leri anlam›na da gelir. ‹nsanl›k tarihi boyunca ev ölçekli üretimden fabrikasyon ve kitle halinde üreti-me geçilmiﬂ ve iﬂletmecilik özellikle Sanayi Devrimi ile hem ölçek hem de içerikde¤iﬂtirmiﬂtir. Bu süreçte feodal sistemlerden tar›m iﬂletmelerine, tar›m ötesi sana-yi iﬂletmelerinden ise günümüz bilgi ve hizmet a¤›rl›kl› iﬂletmelerine geçilmiﬂ vebir yandan da rekabet yerel ölçekten küresel ölçe¤e taﬂ›nm›ﬂt›r. Tüm bu geliﬂme-lere paralel olarak iﬂletmelerin sorumluluklar› da farkl› düzey ve kapsamlarda tar-t›ﬂma konusu olmuﬂ ve olmaya devam etmektedir. Dünya ölçe¤inde düﬂünüldü-¤ünde ise bu sürecin farkl› co¤rafyalarda farkl› biçimlerde yaﬂand›¤› ve halen ya-ﬂanmaya devam etti¤i de bilinen bir gerçektir. Baﬂka bir ifadeyle bugün dünyan›nherhangi bir yerinde bilgi ve hizmet a¤›rl›kl› iﬂletmecilik ve rekabet yo¤unlaﬂm›ﬂ-ken, baz› bölgelerde ise hala sanayi a¤›rl›kl› ve haks›z rekabet içeren iﬂletmecilikuygulamalar›na tan›k olunmaktad›r. Yenilik olgusu sanayi ötesi toplum haline gelmiﬂ olan ülkelerdeki iﬂletmeleraras› rekabette baz› iﬂletmeleri güçlendirip pazarda denetim gücüne sahip durumagetirirken, henüz sanayileﬂmesini tamamlayamam›ﬂ ya da hammadde üreticisi du-rumundaki toplumlarda ise yetersiz üretim ve ço¤u kez bilinçsizce uyar›lm›ﬂ yük-sek talep nedeniyle pazar denetimi bir ya da birkaç iﬂletmenin egemenli¤ine geç-mektedir (Öztürk, 1981:42). Bu durumda iﬂletmelerin sorumluluklar›na daha geniﬂanlamda vurgu yap›lmaya baﬂland›¤› gözlenmektedir. Sanayi sonras› toplumlardaiﬂletmelerin sorumluluklar›na gittikçe artan oranda vurgu yap›lmaya baﬂlanmas›n-da, toplum bilimleriyle u¤raﬂanlar›n eksik bak›ﬂ aç›lar›n›n da pay› oldu¤u söylene-bilir. Zira, iﬂletmelere sosyal sorumluluklar›n›n hat›rlat›lmas›nda sadece teknoloji-deki ola¤and›ﬂ› de¤iﬂimin getirdi¤i ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal faktörleretkili olmam›ﬂ, sosyal bilimciler, siyaset bilimciler, ahlakç›lar ve ekonomistlerin il-gilerinin eﬂ zamanl› olarak ancak bu dönemlere rastlam›ﬂ olmas› da etkili olmuﬂtur(Kurtulmuﬂ, 1996:95). Küreselleﬂen ve uluslararas› faaliyetleri artan çok say›da iﬂletmenin kâr art›ﬂla-r›n›n az geliﬂmiﬂ ya da geliﬂmekte olan toplumlar aleyhine sonuçlar üretmesi degünümüzde iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar› konusunun daha fazla gündemdeolmas›n›n önemli bir di¤er sebebidir. Ayn› toplum içinde bile gelir da¤›l›m›ndakieﬂitsizli¤in artmas› da sosyal sorumluluk konular›n› daha fazla ön plana ç›karmak-tad›r. Dolay›s›yla, bir yandan yerel di¤er yandan küresel geliﬂmeler sebebiyle hergeçen gün sosyal sorumluluklar daha fazla konuﬂulur olmaktad›r. Nitekim iﬂletme-yi sosyal bir kurum sayan anlay›ﬂ biçimine göre ise iﬂletme; toplumun sosyal, eko-nomik ve politik gereksinimlerine cevap verme ve sosyal sorunlar›n› çözmesineyard›m etmek gibi çok geniﬂ bir iﬂlev ve görev yükümlülü¤ü alt›ndad›r (Tosun,1979:6). Keynes’in, “ekonomik mekanizman›n motoru olarak büyük ölçüde bireylerinpara kazanma içgüdülerinin ortaya ç›kmas›” ve Schumpeter’in ise “toplumu oluﬂ-turan bireylerin sonsuz amaç-araç iliﬂkisi hesaplar›n›n ak›lc›l›¤›yla ba¤daﬂmayan

14 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik‹ﬂletmecili¤in ve iﬂ bütün de¤erlerin giderek marjinal olmas›” ﬂeklinde ifade etti¤i gerçeklikler, asl›n-dünyas›n›n dinamik olma da iﬂletmelerin sorumluluktan nas›l h›zla uzaklaﬂabileceklerini bize göstermekte-özelli¤i yan›nda dir (Bu¤ra, 1995:14-15). Belki de bu yüzden, giriﬂimci-iﬂ adamlar›n›n bir e¤ilimi-giriﬂimcilerin amaç-araç nin de riski da¤›tmak için düﬂünülen fakat giderek iﬂ adam›n›n belirleyici özelli¤idengesini haline gelen ticaret yatk›nl›¤› ve ticari zihniyeti oldu¤u ifade edilmektedir (Aktan,sa¤layamamalar›n›n da, 1996:29). Keynes’in ahlaki aç›dan son derece sevimsiz buldu¤u ve er geç aﬂ›laca-bugün iﬂletmelerin ¤›na inand›¤› kapitalizm, yine Keynes taraf›ndan baﬂar›l› bulunmakta, bu baﬂar›-sorumluluklar›n›n daha n›n ard›nda ise “ekonomik mekanizman›n temel yönlendiricisi olarak insanlar›nfazla konuﬂuluyor olmas›na para kazanma ve paray› sevme e¤ilimlerinin” yatt›¤› belirtilmektedir. Ancak buyol açt›¤› söylenebilir. durum, Adam Smith’in ifadesiyle ço¤u zaman amaçlarla araçlar›n birbirine kar›ﬂ- t›r›lmas›n›, paran›n kendi içinde bir amaç haline gelmesini de birlikte getirir ve bu yan›lg› zenginlik art›ﬂ›n› h›zland›r›r (Bu¤ra, 1999:269). Dolay›s›yla, para kazanma güdüsünün ve giriﬂimcili¤in amaç-araç dengesini bozabildi¤i, iﬂletmeler aç›s›ndan sorumluluklar›n bazen içinin boﬂalt›lmas›, bazen de göz ard› edilmesine yol açt›- ¤› söylenebilir. Daha fazla kiﬂiye iﬂ sahas› açma amac› ad›na bir giriﬂimcinin çal›- ﬂanlara düﬂük ücret ödemeye çal›ﬂmas› ya da insan ve/veya çevre sa¤l›¤›na özen- den uzak uygulamalar içinde olmas›, sorumluluklar›n içinin boﬂalt›lmas› ya da içerik de¤iﬂtirmesi olarak de¤erlendirilebilir. Bu ve benzeri durumlar ayn› zaman- da iﬂletmelerin sorumluluklar›n›n geniﬂleyen çerçevesinin oldukça dar alana hap- sedilmesi sonucunu da do¤urur. SIRA S‹ZDE “‹ﬂletmenin SçIeRvAreSs‹iZyDleE ekonomik etkileﬂimden baﬂkaca etkileﬂimi olamaz” görüﬂüne kat›- l›r m›s›n›z? 4 Genel oDlÜaﬁraÜkNEbL‹aMk›ld›¤›nda ise, iﬂletmelerin faaliyet alanlar› ekonomik gibi gö- DÜﬁÜNEL‹M zükmekle birlikte, oldukça geniﬂ alan› etkileyebilme ve etkilenebilmeleri de söz SORU konusudur. SVOarRl›¤U›n› sürdürmesi oldukça geniﬂ sorumluluklar›n› yerine getirmesi D‹KKAT SIRA S‹ZDE bak›m›ndan iﬂletme aç›s›ndan birincil önemdedir. Ama bu önemli sorumluluklar› SIRA S‹ZDE DÜﬁÜNEL‹M bir iﬂletmeyiDto‹ KpKluA mT sal, kültürel, sosyal ve ahlaki sorumluluklar›ndan al›koymama-AMAÇLARIMIZ l›d›r. ‹ﬂletmenin hayatiyetini devam ettirebilmesi yeterli düzeyde kâr elde edebil- SORU mesi ile müSmIRkA üSn‹ZoDElup, iﬂletme yönetimleri bu amaç ile sosyal sorumluluklar› den- K‹TAP gelemek gibSIiRöAnSe‹mZDlEi ve güç bir görevle karﬂ› karﬂ›ya bulunmaktad›r (ﬁireli, 1979:2). D‹KKAT Tüm bu sorumluluklar›n bugünün iﬂletmesi aç›s›ndan oldukça iç içe geçmiﬂ veTSEIRL EAVS‹‹ZZYDOEN karmaﬂ›k oADlMÜdﬁAuÇÜ¤LNuAERLdI‹MMaIZsöylenmelidir. Tüm karmaﬂ›kl›¤›na ra¤men bireysel ve sosyal sorumluluklar›m›z konuya iliﬂkin düﬂünme ve gelece¤e haz›rl›kl› olmam›z› da zo-AM‹ NAÇTLEARRNIME ITZ runlu k›lmakStaOdR›rU. K‹TAP K‹TAPTELEV‹ZYON Teknolojik geDl‹iﬂKmK eAlTer ve toplumsal ilerlemeler, olumlu etkileri yan›nda hem bireyin hem de iﬂletmelerin sorumluluklar›n› art›rmaktad›r. NitekimTSEIALRElAvVSi‹nZ‹ZYTDOEoNffler bu geliﬂme ile ilgili olarak, özellikle sanayileﬂmenin ge- tirdi¤i ve ekonomik-spazm olarak niteledi¤i sorunlar ve çözüm önerileri hakk›n- dmaakﬂutasgoüruçAll‹MüaNrAkT›ÇEçLsRAeoNRkrIEatMirTkI:Zl“eGrievçemöiﬂnleemhliiçböilrçübdeenzkeornlit¤riokldaelmn açm›k›mﬂ,›ﬂekboirneokmoinstolemriink kavra- sistem karﬂ›s›nda ne gibi ﬂanslar›m›z olabilir?”, “Gelecekte bizi ne gibi buhranlar bekle- mektedir?”.K B‹uTkAonPulara iliﬂkin gelece¤in muhtemel tan›mlar›n› yapmay›, yani se- naryolar haz›rlamay› öneren Toffler, senaryolar›n elimizdeki çok say›da malzeme- TELEV‹ZYON‹NTERNET ‹NTERNET

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 15yi tutarl› ve mant›kl› bir biçime sokmam›za yard›m etmek suretiyle günümüzüngelece¤e hangi ﬂekillerde dönüﬂebilece¤ini göstermesi bak›m›ndan önemine de-¤inir (Toffler, 1991:49).‹ﬂletmelerin Sorumluluklar›n›n S›n›fland›r›lmas›‹ﬂletmelerin sorumluluklar› farkl› ﬂekillerde s›n›fland›r›labilir. Bir s›n›fland›rmaönerisi olarak ﬂunlar s›ralanabilir: • ‹ﬂletme içine ve d›ﬂ›na yönelik sorumluluklar • Birincil ve ikincil sorumluluklar • Paydaﬂlara (ç›kar gruplar›na) yönelik sorumluluklar • Ekonomik, yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklar ‹ﬂletme içine ve d›ﬂ›na yönelik sorumluluklar s›n›fland›rmas›nda, pay sahipleri,çal›ﬂanlar ve yöneticiler iﬂletme içi ve bunun d›ﬂ›ndaki kiﬂi, grup ya da organizas-yonlar ile toplum iﬂletme d›ﬂ› olarak de¤erlendirilir. Mal ya da hizmet üretimi, bunlar›n üretiminde ekonomiklik, çal›ﬂanlar›n hakla-r›n›n gözetilmesi, müﬂterilerin ihtiyaç ve isteklerine uygunluk birincil sorumluluk-lar iken, bu sorumluluklar yerine getirilirken ahlaki ve sosyal sorumluluklar›n gö-zetilmesi, tüm süreçlerde dürüstlük ve sözleﬂmelere uygun davran›lmas›, iﬂ dünya-s›nda iﬂ ahlak› de¤erlerinin yerleﬂtirilmesine katk› sa¤lanmas› ve devlete vergiödenmesi konusunda kay›t sorumlulu¤u gibi sorumluluklar ise ikincil derecedekisorumluluklar ﬂeklinde de¤erlendirilebilir. ‹ﬂletmelerin sorumluluklar›, paydaﬂ ya da ç›kar grubu olarak isimlendirilen çoksay›da grup aç›s›ndan da s›n›fland›r›labilir. Buna göre iﬂletmelerin sorumluluklar›;müﬂteriler, pay sahipleri, çal›ﬂanlar, toplum, tedarikçiler, arac› kurumlar, medya, si-vil toplum örgütleri, yerel yönetimler ve kamu kurum ve kuruluﬂlar›na yönelik so-rumluluklard›r. Bu sorumluluklar›n pek ço¤u birbiri ile çat›ﬂabilen sorumluluklar-d›r. ‹ﬂletmelerin sorumluluklar›n›n paydaﬂ ya da baﬂka bir ifadeyle etkileﬂenleryaklaﬂ›m› içinde de¤erlendirilmesi iﬂletme içi ya da d›ﬂ›nda bireylerin sorumluluk-lar›, etkileﬂimleri ve dolay›s›yla olay ve olgular› bütün olarak görebilme ve anlaya-bilmeleri bak›m›ndan da önemli görülmektedir (Arslan, 2005: 34-35). Çok say›dafarkl› ç›kar ve/veya amac› olan bu gruplara yönelik olarak iﬂletme sorumluluklar›-n›n bütün halinde anlaﬂ›labilmesi bak›m›ndan iﬂletmelerin sorumluluklar›n›n pay-daﬂlara yönelik olarak s›n›fland›r›lmas› bu bak›m›ndan anlaml›d›r. Özellikle serma-ye piyasalar›n›n geliﬂmesi ve küçük ortaklar›n paylar›n›n korunmas›na yönelik ola-rak ortaya konan yönetiﬂim (governance) kavram› da, iﬂletmelerin paydaﬂlar›na veözelde de pay sahiplerine yönelik sorumluluklar›n›n geliﬂmesinde önemli bir aç›-l›m sa¤lam›ﬂt›r. ‹ﬂletmelerin sorumluluklar›n›n dar çerçeveden daha geniﬂ bir çerçeveye otur-du¤u daha önce de ifade edilmiﬂti. Dördüncü s›n›fland›rma biçimi de iﬂte bu yö-nüyle önemli ve kapsay›c› bir s›n›fland›rma olarak de¤erlendirilebilir. Bu s›n›flan-d›rmada, toplumlar›n sosyal sorunlar bak›m›ndan öncelikleri, toplumsal, kültürelve ahlaki de¤erlerinin farkl›laﬂmas›, politik tercihler ve uluslararas› iliﬂkiler vb. kri-terler belirleyici olabilir. Ancak, globalleﬂmenin etkisiyle toplumlar›n benzer sosyalsorunlarla karﬂ› karﬂ›ya olmas› dikkate al›nd›¤›nda, ﬁekil 1.1’deki gibi bir s›n›flan-d›rma anlaml› görülmektedir.

16 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik ﬁekil 1.1‹ﬂletmelerin TemelSorumluluklar› Ekonomik Sorumluk Yasal Sorumluk Ahlaki Sorumluk Gönüllü Sorumluk • Müﬂteri ihtiyaçlar›n›n • Yasalara ve ilgili • Ahlâki de¤erlere • Toplumsal sorunlar›n karﬂ›lanmas› mevzuata uymak uyum çözümüne gönüllü • Verimlilik / Etkinlik • Kârl›l›k • Rekabetin kurallar›na • Sosyal ve kültürel kat›l›m göre davranmak normlara özen • Hayat standartlar› ve yaﬂam kalitesinin yükseltilmesine katk›Yasal düzenlemelerin insan Ölçe¤i, sektörü, iﬂ yapt›¤› ülke, yönetim tarz› vb. faktörler ne olursa olsun, herve kurum davran›ﬂlar› ile iﬂletmenin ekonomik sorumlulu¤u vard›r. Bu sorumluluk gereklerine uygun biçim-bunlar›n sonuçlar›ndan de yerine getirilmedi¤inde, iﬂletmenin hayatiyetini devam ettirmesi mümkün ol-sonra gerçekleﬂmesi maz. Ekonomik sorumluluklar› iﬂletmelerin en önemli varl›k nedenleridir.nedeniyle, yasal boﬂluklar›nolma ihtimali her zaman söz Baz› durumlarda iﬂletme sahip ya da yöneticilerinin hoﬂuna gitmese de hukukikonusudur. düzenlemeler iﬂletmelere yasal sorumluluklar yükler. Çal›ﬂma düzeni, çevreye yö- nelik etkiler, müﬂterilerin haklar›, iﬂ hukuku ve rekabet düzenlemeleri gibi yasal düzenlemeler yasal sorumluluklar olarak iﬂletmeleri ba¤lar. Rekabet edebilmek, daha fazla kazanmak, baz› giriﬂimcilik h›rslar› ve benzeri sebeplerle iﬂletme sahip ve/veya yöneticileri yasal sorumluluklar›ndan kaç›nma, görmezden gelme ya da yapt›r›mlar›na katlanma pahas›na yasal düzenlemeleri yok sayma yoluna gidebilir. Özellikle yasal boﬂluklar›n söz konusu oldu¤u durumlarda zaman zaman iﬂletme- lerin sosyal sorumluluklar›ndan uzaklaﬂmas› mümkün olabilir. Hukuki ve yasal dü- zenlemeler, kiﬂi ve kurumsal eylemlerin sonucunda ortaya ç›kan durumlar› düzen- leme, sorunlar› giderme ve telafi etme ya da önlemeye yönelik oldu¤u için yasal boﬂluklar›n oluﬂmas› kuvvetle muhtemeldir. Bu tür boﬂluklardan da zaman zaman baz› iﬂletmelerin faydalanma yoluna gitmesi de mümkündür. Bu noktada tüm iﬂ- letme ve yöneticilerinin benzer davran›ﬂ ve yaklaﬂ›m sergilemesi beklenemeyece- ¤i için, yasal düzenlemelerle yasal sorumluluklar›n çerçevesi netleﬂtirilmek duru- mundad›r. ‹ﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›na iliﬂkin gerçekleﬂtirdikleri faaliyetlerin bir k›sm› yasal düzenlemelere dayal› iken, okul ya da derslik yapt›rmak, gençlere ve- ya çocuklar›n rehabilitasyonuna katk›da bulunmak, kimsesiz ya da yaﬂl›lar›n bak›- m›na destek vermek, afet sonras› yard›mda bulunmak gibi çabalar ya da bu tür kampanyalara verilen destekler yasal düzenlemeler olmaks›z›n gönüllü olarak ger- çekleﬂtirilen faaliyetlerdir. Bu tür sorumluluklar›n iﬂletmeler taraf›ndan yerine geti- rilmesinde gönüllülük esast›r. ﬁekil 1.1’de iﬂletmelerin temel sorumluluklar›n›n iç içe geçmiﬂ olarak gösterimi de rastgele yap›lmam›ﬂt›r. Gönüllü sorumluluklar›n içeri¤i ve amac›na uygun olma- s› bak›m›ndan di¤er üç sorumlulu¤un yerine getirilmesi do¤ru olan›d›r. Müﬂterile- re sunulan bir mal veya hizmette yasal boﬂluklardan yararlanarak sorunlu k›s›mla- r› gizlemeye çal›ﬂan, ürün iadesinde zorluk ç›karan, rekabet etme ad›na üründe kullan›c›ya zarar verecek bir maddeyi kullanan ya da benzeri tutum ve davran›ﬂla- r› sergileyen bir iﬂletmenin gönüllü sorumluluklar› yerine getirme ad›na bir derslik yapt›rmas›, rahatl›kla kendi içinde tutars›zl›klar bar›nd›ran bir davran›ﬂ veya reklâm

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 17amaçl› bir çaba olarak de¤erlendirilebilir. Öte yandan, kendisini sadece yasal ve SIRA S‹ZDEekonomik sorumluluklarla s›n›rl› olarak gören bir iﬂletmenin bunun ötesindeki ah-laki ya da gönüllü sorumluluklara sahip ç›kmas› da önemli ölçüde gösteriﬂ nokta- 5s›nda kalacakt›r. Dolay›s›yla, müﬂterinin ihtiyaçlar›na uygun mal ve hizmet üretippazara sunamayan, bunlar› gerçekleﬂtirirken kâra, verimlilik ve etkinli¤e önem DÜﬁÜNEL‹Mvermeyen, rekabeti dikkate alamayan, çal›ﬂanlar›n haklar›na dikkat etmeyen, ka- SORUmuya ve topluma karﬂ› sorumluluklar›n› yerine getirmeyen bir iﬂletmenin e¤itim, D‹KKATsa¤l›k, gençlerin topluma kazand›r›lmas› gibi sorumluluklar ad›na reklamasyon ça-bas› içinde olmas› çok da anlaml› olmayacakt›r. Günümüz iletiﬂim ve ulaﬂ›m araç- SIRA S‹ZDElar›n›n gelmiﬂ oldu¤u nokta ve bireyler aras› etkileﬂim dikkate al›nd›¤›nda, bu tür AMAÇLARIMIZiçerikten yoksun ve alt yap›s› eksik sorumluluk yaklaﬂ›m ve uygulamalar›n›n da ar- K‹TAPt›k fayda etmeye yetmedi¤i rahatl›kla söylenebilir. ‹çi ve alt› boﬂ uygulamalar›n pa- TELEV‹ZYONzarda çok fazla karﬂ›l›k bulmad›¤› gözlenmektedir. ‹NTERNETKüçük ölçekli iﬂletmeler, kazanç ve yetenekleri k›s›tl› oldu¤u için göSnIRüAllSü‹ZsoDrEumluluklar-dan muaft›r. Bu görüﬂ sizce do¤ru mudur?Tüm bu geliﬂmeler iﬂletmelerin sorumluluklar›n›n sosyal aDçÜ›dﬁÜaNnELd‹eM¤erlendiril-mesi ihtiyac›n› da do¤urmaktad›r. ‹ﬂletmeler ekonomik amaç taﬂ›yan bir örgüt ol-makla birlikte, karar al›c›s›, çal›ﬂan›, müﬂterisi ve etkileﬂenleri ySaOdRa Upaydaﬂlar›n›ninsan veya insanlardan oluﬂan kurumlar olmalar› nedeniyle, sosyal boyut her za-man öknürpelsaenlddaüdz›re.yÖdetetoypanludmansaöl leçtek¤ilienﬂiemolelurirsoalaonlsuonrgatünmizaisﬂyleotDmn‹lKearlKedAr›rTy. eBruel,yuölnulsearliveyaile de¤erlendirildi¤inde, iﬂletmelerin sorumluluklar›n›n sosyal sorumluluklar baﬂl›-¤› alt›nda genel olarak de¤erlendirilmesi uygun olacakt›r. SIRA S‹ZDE‹‹ﬂﬁleLtmEeTfaMaliEyeLtlEerRi i‹leNbuSnOlarS›nYsoAnuLçlSarO›n›Rn UartManLsaUy›LdaUç›KkaLrAMAgAruÇRLbAIuRnIMuIZetkilemeyebaﬂlam›ﬂ olmas› ve bu faaliyetlerin ç›kar gruplar›n› artan ölçüde etkiler hale gelme-si, iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n daha fazla ön plana ç›Kkm‹ aT s›AnaP yol açmak-tad›r (Post ve di¤., 1996:37). Bu aç›dan sosyal sorumluluk; bir iﬂletmenin kendinitoplum için yükümlü hissetmesi ﬂeklinde tan›mlanabilir. Sosyal aç›dan sorumlu ol-mak, toplum üzerindeki olumlu etkileri maksimum, olumsuzTeEtLkEilVe‹rZiYiOseN minimumyapmakt›r. Bu tan›m, asl›nda yukar›da son s›n›flamada verilmiﬂ olan, ekonomik,yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklar› kapsar (Ferrell ve Fraedrich, 1994:6). Baﬂ-ka bir deyiﬂle sosyal sorumlulu¤a sahip olmak, yasal beklentileri yerine getirmeninötesinde, insan kayna¤›na, çevreye ve ilgili taraflarla iliﬂkiler‹ eN TdEaRhNaE Tçok yat›r›myapmay› da gerektirir (Öcal, 2007: 8). Bu çerçevede bir örgüt ya da iﬂletmenin sos-yal sorumlulu¤u, paydaﬂlar› (çal›ﬂanlar, tedarikçiler, müﬂteriler, genel kamu, hisse-darlar, rakipler ve fakirler), do¤al çevre ve sosyal refah›n art›ﬂ›na yöneliktir (Bee-kun, 2004: 57-58). ‹ﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n oldukça kapsaml› oldu¤ubu k›sa de¤erlendirmelerden hareketle rahatl›kla anlaﬂ›lm›ﬂ olmaktad›r. Ancakböylesine kapsaml› sosyal sorumluluklarla karﬂ› karﬂ›ya olan iﬂletmeler bak›m›n-dan konuya yaklaﬂ›m›n farkl› zamanlarda ve farkl› kültürlerde farkl›laﬂt›¤› da bili-nen bir gerçekliktir. Zaman ve durumsal faktörlerin de¤iﬂimine paralel olarak, iﬂletmenin sosyal so-rumlulu¤u konusu ve içeri¤inde de farkl›l›klar›n ortaya ç›kmas› do¤ald›r. Nitekimfarkl› dönemlerde ve farkl› kültürlerde zamana ve durumsal faktörlere göre iﬂlet-melerin sosyal sorumluluklar›n›n içerik, nitelik ve yo¤unluk olarak de¤iﬂik ﬂekiller-

18 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik de tart›ﬂma konusu oldu¤u gözlenebilir. Burada çok temel olarak iki farkl› yakla- ﬂ›mdan, klasik ve modern yaklaﬂ›mdan ana hatlar›yla söz edilecektir. ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar›yla ‹lgili Yaklaﬂ›mlar ‹ﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili yaklaﬂ›mlar›n genel olarak iki baﬂl›k al- t›nda topland›¤› görülmektedir. Bu yaklaﬂ›mlar, “klasik yaklaﬂ›m” ve “modern yak- laﬂ›m” ﬂeklinde grupland›r›ld›¤› gibi (ﬁahin, 1984), “Friedman Yaklaﬂ›m›” ve “‹ﬂ Döngüsü Yaklaﬂ›m›”ﬂeklinde de grupland›r›labilmektedir (Baron, 2000). ‹ﬂletmele- rin sosyal sorumluluklar›na iliﬂkin bu iki temel yaklaﬂ›m aﬂa¤›da genel hatlar›yla aç›klanmaktad›r.Klasik görüﬂün Klasik Yaklaﬂ›msavunucular›n›n ilk Adam Smith’›n, 1776 y›l›nda ortaya koymuﬂ oldu¤u, “kâr maksimizasyonu” ve “gö-s›ralar›nda yer alan rünmez elin piyasay› düzenlemesi” ilkelerinin, ünlü iktisatç› Milton Friedman tara-Friedman’a göre; iﬂletmenin f›ndan biraz daha geliﬂtirilerek benimsendi¤i anlaﬂ›lmaktad›r. ‹ﬂletmelerin sosyaltek bir sosyal sorumlulu¤u sorumluluklar›yla ilgili klasik yaklaﬂ›m›n temelini bu iki iktisatç›n›n ortaya koymuﬂvard›r, o da kâr› maksimize oldu¤u bu ilke oluﬂturmaktad›r. Adam Smith, iﬂletmenin öncelikli hedefinin kâr el-etmektir. de etmek oldu¤unu, kâr olmad›¤› takdirde giriﬂimcinin istihdam oluﬂturma ve ser- mayesini riske etmekten kaç›naca¤›n› ifade etmiﬂken (Öcal, 2007: 60), oldukça benzer mant›kla Friedman, 1970 y›l›nda yazm›ﬂ oldu¤u “‹ﬂletmelerin Sosyal Sorum- lulu¤u Kâr›n› Art›rmakt›r” adl› makalesinde, iﬂletmelerin sorumluluklar›ndan de¤il insanlar›n sorumluluklar›ndan bahsedilebilece¤i üzerinde durmuﬂ ve iﬂletme yöne- ticilerinin as›l sorumluluklar›n›n iﬂletmeye sermaye koymuﬂ olan ortaklara karﬂ› iﬂ- letme kâr›n›n art›r›lmas›ndan ibaret oldu¤unu iddia etmiﬂtir. Friedman taraf›ndan savunulan görüﬂe göre iﬂletmenin tek bir sosyal sorumlulu¤u vard›r: “Oyunun ku- rallar› içinde, aç›k ve özgür bir rekabet ortam›nda kâr› artt›rmaya yönelik faaliyet- leri sürdürmek”. Baﬂka bir ifadeyle, yönetim pay sahiplerinin kârlar›n› ve uzun va- deli ç›karlar›n› maksimize etmelidir (Ar›kan, 1995:172). Friedman’a göre iﬂletmenin hedefi kâr›n ya da pazar de¤erinin maksimizasyonudur. ‹ﬂletme yöneticisinin sos- yal sorumlulu¤u da çal›ﬂanlar›n de¤il pay sahiplerinin ç›karlar›na göre hareket et- mekle s›n›rl›d›r. Yöneticiler bu ﬂekilde hareket ederek pazar de¤erini yükseltecek, rekabeti geliﬂtirecek ve bu yolla toplumsal refah› art›rmaya katk›da bulunmuﬂ ola- cakt›r. Böylece serbest pazarda pazar de¤erinin geliﬂtirilmesiyle iﬂletme çal›ﬂanla- r›na karﬂ› olan sosyal sorumluluklar›n› da asl›nda yerine getirmiﬂ olmaktad›r (Ba- ron, 2000:566-567). Klasik yaklaﬂ›m›n yetersiz kalmas›nda günümüz sosyal sorumluluk anlay›ﬂ›n›n felsefi temellerindeki de¤iﬂim de göz ard› edilemez. Çünkü iﬂletmelerin sosyal so- rumlulu¤u günümüzde art›k temel ekonomik ve yasal sorumluluklar›n› aﬂmay› ge- rektirmekte, toplumu daha iyi duruma getirecek yükümlülüklerini üstlenebilecek ahlaki bir sorumluluk da yüklemektedir. Toplum, iﬂletmelerin üretim faktörlerinin temel dinami¤i olup, topluma ve çevreye karﬂ› kaynaklar›n korunmas› ve yeniden üretilmesine katk› bak›m›ndan da iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›na bak›ﬂ aç›s›- n›n geniﬂlemesine ihtiyaç vard›r (Bayrak, 2001: 133-134). Bu durumda, iﬂletmele- rin sosyal sorumluluklar›na farkl› ve geniﬂ bir bak›ﬂ aç›s› gündeme gelmektedir. Modern Yaklaﬂ›m Klasik olarak nitelendirilen Friedman yaklaﬂ›m›na karﬂ› sosyal sorumlulu¤a mo- dern yaklaﬂanlar iﬂletmelere, örgütsel amaçlar›n çok ötesinde daha fazla birtak›m toplumsal amaçlar da yüklemeye çal›ﬂ›rlar. Bu görüﬂ sahiplerine göre örne¤in, iﬂ-

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 19letme zehirli at›klar›n› boﬂaltt›¤› gölü temizlemeli veya e¤itimsiz iﬂgörenlerinin iﬂ ‹ﬂletmelerin sosyaluzmanl›¤›n› art›rmal› ya da onlar›n ekonomik durumlar›n› iyileﬂtirmelidir. Son za- sorumluluklar› konusundakimanlarda büyük bir yo¤unluk kazanan çevre kirlili¤i, enerji ve hammadde yeter- modern yaklaﬂ›mlardan birisizli¤i, iﬂletmelerin tekelleﬂmesi ve baz› politik rahats›zl›klar, bu yaklaﬂ›m›n büyük olan ‹ﬂ Döngüsü Yaklaﬂ›m›,bir destek görmesine yol açm›ﬂt›r. Dolay›s›yla, bugün kamuoyu iﬂletmelerin toplu- iﬂletmenin kâr yan›ndamun yarar›na olan faaliyetlere giriﬂmelerini ve bu tür faaliyetleri desteklemelerini kamu faydas›n› gözetmesiniistemektedir (ﬁahin, 1984:56-57). de öngörür. Modern yaklaﬂ›m›n geliﬂmesinde artan çevre kirlili¤i ve sorunlar› ve bunlarakarﬂ› duyarl›l›klar›n da etkili oldu¤u rahatl›kla söylenebilir. ‹ﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili genel tart›ﬂmalara yönelik olarak Fri-edman’›n “iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›, kârlar›n› maksimize etmeleridir” ﬂek-lindeki yaklaﬂ›m› k›r›lma noktas› olarak kabul edildi¤ine ve bunun da tarihi 1970y›l› oldu¤una göre, iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›na yaklaﬂ›m farkl›l›klar›n›nbenzer tarihlere denk geldi¤i de söylenebilir. Nitekim ‹ﬂ Döngüsü Yaklaﬂ›m›1972 y›l›nda ortaya konmuﬂ olup, 1981’de kavram›n geliﬂtirilmesiyle iﬂletmeninözel kârl›l›¤› kadar kamu ç›karlar›na da hizmet etmesi gerekti¤i vurgulanm›ﬂt›r (Ba-ron, 2000:569). Modern yaklaﬂ›ma göre müﬂteriler, iﬂletme için birinci derecede öneme sahip-tir ve iﬂletme gelirinin sa¤lay›c›lar› olarak görülürler. Friedman’›n görüﬂünün tersi-ne iﬂ döngüsünde, pay sahipleri de önemli bir ç›kar grubu olmakla birlikte, yöne-ticiler asli unsurlar olarak görülür. Buna karﬂ›l›k iﬂ döngüsü yaklaﬂ›m›nda iﬂletme-nin hedefi Friedman yaklaﬂ›m›nda oldu¤u gibi aç›ktan tan›mlanmam›ﬂt›r. “Pay sa-hiplerine iyi bir kâr getirisi sa¤lanmal›d›r, fakat di¤er ç›kar gruplar›n›n da yasalhaklar› korunmal›d›r” ﬂeklinde ifade edilen iﬂ döngüsü yaklaﬂ›m›nda “yasal” ve“iyi” kavramlar› aç›kça tan›mlanmam›ﬂt›r. Ancak, her iki kavram aras›ndaki denge-lemenin de¤er maksimizasyonundan farkl› oldu¤u söylenebilir (Baron, 2000:570).‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumlulu¤un Leh ve AleyhindekiGörüﬂler‹ﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›yla ilgili yaklaﬂ›mlar›n geliﬂimi sürecinde bugün-kü anlam›yla iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n leh ve aleyhinde baz› görüﬂleröne sürülmüﬂtür. Leh ve aleyhteki görüﬂ sahiplerinin yaﬂad›klar› zaman dilimi ileiﬂletme faaliyetlerinin ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel etkilerinin dikkate al›n-mas› anlaml› olacakt›r. Aksi durumda, sosyal sorumluluklar tart›ﬂ›l›rken uç nokta-lara kayma ve bu yüzden bir iﬂletmeyi tamamen sorumsuz veya toplumsal sorun-lar için kâr faktörünü ihmal eden bir konuma düﬂürme tehlikesi mevcuttur (ﬁen-can, 1987:124).Lehteki Görüﬂler‹ﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n lehindeki görüﬂler genel olarak ﬂu ﬂekilde s›-ralanabilir (ﬁencan, 1987:124-125): • Kamu beklentilerinin de¤iﬂmesi • Daha iyi bir iﬂletme çevresi • Kamu imaj› • Devlet düzenlemelerinden kaç›nma • Sosyo-kültürel normlar • Sorumlulu¤un yetki ile dengelenmesi • ‹ﬂletmenin kaynaklara sahip olmas›

20 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikSosyal sorumlu iﬂletmelerin Bunlara ilaveten iﬂsizlerin ortaya ç›karaca¤› karmaﬂaya meydan vermeden iﬂsiz-kamuoyundaki itibarlar›n›n lere yard›m etmenin daha kolay olabilece¤ini vurgulayan, sosyal sorunlar› ortayada daha yüksek olmas› ç›kt›ktan sonra tedavi etmektense önceden önlemenin daha iyi olaca¤› ile çöpler-beklenir. deki parçalar tekrar dikkate al›narak (örne¤in, boﬂ ﬂiﬂelerin yeniden de¤erlendiril- mesi) tekrar kârl› bir ﬂekilde kullan›labilir anlay›ﬂ›n› ifade eden sorunlar kâra dö- nüﬂtürülebilir anlay›ﬂlar› da iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n lehindeki görüﬂ- lere ilave edilmektedir (Weihrich ve Koontz, 1993:68). Bu görüﬂler genel olarak de¤erlendirildi¤inde, “iﬂletmeler toplumsal kaynakla- r› kullanan ve ayn› zamanda bu kaynaklar› hem bugün ve hem de gelecekte etki- leme potansiyeline sahip organizasyonlar olarak görülmekte ve bu yüzden ekono- mik ve yasal sorumluluklar›n›n çok daha ötesinde sosyal ve ahlaki sorumluluk du- yarl›l›klar›yla hareket etmelidir” yaklaﬂ›m›n›n bask›n oldu¤u söylenebilir. Öte yan- dan, iﬂletmeler aç›s›ndan kamuoyu nezdindeki itibarlar› bak›m›ndan da sosyal so- rumluluklar yerine getirilmelidir. Sosyal sorumlulu¤un lehinde olan baz› görüﬂlere göre, sosyal sorumlulu¤a tep- ki göstermek yerine önlem alman›n daha az maliyetli olaca¤› ve ayn› zamanda çev- reden gelebilecek olumsuz tepkileri ve düﬂmanl›klar› da azaltaca¤› ifade edilmek- tedir. Bu ﬂekilde iﬂletmeler, politik aç›dan da hükümetlerce bask› alt›na al›nmaya- cak ve çat›ﬂma yerine uzlaﬂmal› ve uyumlu iliﬂkiler kurulabilecektir (Eren, 2000:103). SIRA S‹ZDE ‹ﬂletmelerinSeIRnAöSn‹eZmDEli sosyal sorumlulu¤unun kâr etmeleri oldu¤u ﬂeklindeki iddian›n, iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n aleyhindeki görüﬂlerin en önemli dayana¤› oldu¤u- 6 nu düﬂünüyor musunuz? DÜﬁÜNEL‹M SORU DÜﬁÜNEL‹M D‹KKAT Aleyhteki Görüﬂler SIRA S‹ZDE Yukar›da s›rSalOanRaUn lehteki görüﬂlere karﬂ›l›k, iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›ylaAMAÇLARIMIZEkonomik aç›dan verimli, ilgili aleyhte olan görüﬂler de mevcuttur. Sosyal sorumlulu¤un aleyhindeki görüﬂ-ieﬂKtlkeitn‹mveTelekrAâ, rsl›oPsoylaanl sorunlarlau¤raﬂ›rlarsa bu amaçlar›na leri•aﬂaK¤â›dr›ankDim‹gKaiKkbsAiiTsm›riazlaasmyoankumaüsm›ldk›ür ndür (ﬁencan, 1987:125-126):ulaﬂamazlar görüﬂüiﬂletmelerin sosyal • Sosyal sorumluluk iﬂletme için maliyet etkenidirTsoEruLmElVul‹uZ¤YunOuNn aleyhindeki • SosySaIlRsAoSru‹ZmDEluluk faaliyetlerinin bedelini toplum ödemelidirönemli iddialardan biridir. • ‹ﬂletmeler sosyal yeteneklere sahip de¤ildir ‹NTERNET • S‹ﬂolesytAmaMleAsÇnoLinAruRenIMslaaIZsrdaamnaicﬂl›ent›maeklseart›srorumlu de¤ildir. • Sosyal sorumlulu¤un aleyhindeki görüﬂlerde ise genel olarak klasik anlay›ﬂ ola- rak bilinen Kso‹syTalA soP rumluluk anlay›ﬂ›n›n hâkim oldu¤u anlaﬂ›lmaktad›r. Bu görüﬂ- ler, iﬂletmelerin sorumluluklar›n› önemli ölçüde ekonomik, k›smen de yasal çerçe- ve ile s›n›rland›rmaktad›r. Bu görüﬂler savunulurken de iﬂletmelerin ekonomik amaçl› orgTaEnLiEzVa‹sZyYoOnNlar oldu¤u, bu asli sorumluluklar yerine getirilmedi¤inde top- luma ilave maliyetler yüklenece¤i ve sosyal sorunlar›n sorumlulu¤unun toplum ta- raf›ndan üstlenilmesinin gereklili¤i ön plana ç›kar›lmaktad›r. K›smen hakl› olan ta- raflar› olmakla birlikte, aleyhteki görüﬂlerin en temel sorunu, iﬂletmelerin sorumlu- luklar›n›n o‹ NldTuEkRçNaE Tdar bir bak›ﬂ aç›s›yla s›n›rland›r›ld›¤› ve buradan cesaret alacak baz› giriﬂimci ve/veya yöneticiler için sorumluluklardan kaç›nma yolunu açabile- ce¤i ﬂeklinde ifade edilebilir.

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 21ÖzetA M A Ç Sorumluluk kavram›n› tan›mlamak. ötesine geçerek sosyal sorumluluklara da sahip 1 Sorumluluk birey ve toplumlar›n hayat›nda önem- olmalar› adeta zorunluluk haline gelmektedir. li kavramlardan biridir. Her birey hayat› boyunca Yasal düzenlemeler yetersiz kalabilmekte, eko- karar al›r ve eylemde bulunur. Ayr›ca di¤er insan nomik amaçlar›n etkisiyle yasal boﬂluklardan ya- ve örgütlerle etkileﬂim halindedir. Bireyin davra- rarlanma yoluna gidilebilmekte ve bu çerçevede n›ﬂlar› sonuç do¤urur ve dolay›s›yla sorumluluk ahlaki aç›dan pek çok sorunlu karar ve uygula- ortaya ç›kar. Baz› durumlarda davran›ﬂ sergilen- ma iﬂ dünyas›nda kendini gösterebilmektedir. mese de sorumluluk vard›r. Sorumluluk üstlenil- Bu tür uygulamalar›n sonucu itibariyle bugün ge- mesi için bireyin ak›ll› olmas› ve bunu kullanabil- linen noktada, iﬂ dünyas›nda ve toplumda iﬂlet- me yetene¤ine sahip olmas›, iradesini özgürce melerin sosyal sorumluluklar›na iliﬂkin alg›n›n hiç kullanabilmesi, ehil ya da bir baﬂka ifadeyle yet- de iyi olmad›¤› söylenebilir. ‹letiﬂim ve ulaﬂ›m tek- kili olmas› gerekir. Baz› sorumluluklar yap›lan ya nolojisindeki geliﬂmelerle olumsuzluklardan k›sa da yap›lmayan eylem sonuçlar›yla s›n›rl› iken ba- sürede haberdar olunmas› da dikkate al›nd›¤›nda, z› sorumluluklar ise baﬂkalar›n›n sorumluluklar›- iﬂletmelerin daha geniﬂ bir bak›ﬂ aç›s›yla sosyal n› da kapsayacak ﬂekilde ileriye do¤ru gerçekle- sorumluluk anlay›ﬂ›na sahip olmalar› gerekti¤i an- ﬂecek olan sonuçlar› da içinde bar›nd›r›r. laﬂ›lmaktad›r. Buna ra¤men, günümüzde de reka- bet etmek, daha fazla kazanmak gibi anlay›ﬂlar Bireysel ve sosyal sorumluluklar ile yönetici so- söz konusu olabilmektedir. Ancak, günümüzde iﬂletmelerin sosyal sorumluluklar› lehindeki gö-AMAÇ rumluluklar› aras›ndaki farklar› ay›rt etmek. rüﬂlerin daha bask›n oldu¤u anlaﬂ›lmaktad›r. 2 Bireysel sorumluluk ile sosyal sorumluluk ço- ¤unlukla iç içedir. Kendi sa¤l›¤›n› koruyamayan bir bireyin iﬂ göremezlik ve sa¤l›k harcamalar› ‹ﬂletmelerin ekonomik ve sosyal sorumluluklar›n› nedeniyle sosyal maliyetlerin ortaya ç›kmas›, dik- AMAÇ aç›klamak. katsizlik sonucu ortaya ç›kan bir trafik ya da iﬂ 4 Hedef pazarda al›c›lar›n ihtiyaç ve isteklerine uy- kazas› nedeniyle sosyal güvenlik maliyetlerinin gun ürün üreten ve/veya pazarlayan iﬂletmeler artmas›, güvenli¤e iliﬂkin sorumluluklar›n yerine temel ekonomik sorumluluklar› kâr etmek, bü- getirilmemesi nedeniyle iﬂlem maliyetlerindeki yümek ve varl›klar›n› sürdürebilmektir. Ekono- art›ﬂlar, sosyal maliyetleri art›r›r. Dolay›s›yla her mik sorumluluklar›n yerine getirilmesi iﬂletmele- bireysel sorumlulu¤un sosyal boyutu vard›r. rin sosyal sorumluluklar›n›n göz ard› edilmesini Her birey ayn› anda birden fazla rol üstlenir ve gerektirmez. Tam tersine tüm iﬂletmelerin eko- her rolün kendine özgü sorumluluklar› vard›r. nomik sorumluluklar›n› yerine getirirken ayn› za- Bireye düﬂen rollere ve görevlere iliﬂkin sorum- manda sosyal sorumluluklar›na da uygun dav- luluklar› çat›ﬂt›rmadan gerçekleﬂtirebilmektir. Bu ranmalar› zorunluluktur. noktada yönetici sorumlulu¤u özel bir görev so- rumlulu¤u olarak karﬂ›m›za ç›kar. Yöneticinin ‹ﬂletmelerin ekonomik, sosyal ve ahlaki sorumlu- sorumlulu¤u ya da yönetsel sorumluluk, yöneti- AMAÇ luklar›n› karﬂ›laﬂt›rmak. lenlerin sorumlulu¤u yan›nda örgütün tüm pay- 5 Ekonomik sorumluluklar›n yerine getirilmesi sü- daﬂ veya ç›kar gruplar›na yönelik sorumlulukla- recinde iﬂletmelerin zaman zaman fark›nda ola- r›n› da kapsad›¤› için özel ve önemli bir sorum- rak ya da olmayarak, çal›ﬂanlar, tedarikçiler, luluk türüdür. Bu sebeple, tarih boyunca hem müﬂteriler, çevre gibi iç ve d›ﬂ paydaﬂlara karﬂ› dini ö¤retilerde hem kamu yönetimlerinde ve sosyal ve ahlaki sorumluluklara ayk›r› tutum ve hem de yöneticilere yönelik yaz›lan (siyasetnâ- darvan›ﬂlar sergilemesi mümkündür. Daha fazla me ve benzeri gibi) eserlerde, yöneticilerin so- kâr etme, rekabete karﬂ› ayakta kalabilme, mali- rumluluklar› özel olarak vurgulanmaktad›r. yetleri azaltma ve benzeri gibi amaç ya da uygu- lamalar, iﬂletmelerin ekonomik amaçlar›na kar- ‹ﬂletmelerin sorumluluklar›n› tan›mlamak ve lis- ﬂ›l›k sosyal ve ahlaki amaçlar›ndan taviz verme-AMAÇ telemek. lerine veya bu sorumluluklar›na uygun olmayan 3 ‹ﬂletmeler esas itibariyle ekonomik amaçl› örgüt- davran›ﬂlar sergilemesine yol açabilmektedir. ler olmakla beraber, sosyal çevrede, kültürel ve Önemli olan, iﬂletmelerin ekonomik, sosyal ve politik etkileﬂimlere aç›k organizasyonlard›r. Bu ahlaki sorumluluklar› aras›ndaki çat›ﬂma kay- durumda iﬂletmelerin sorumluluklar› artmakta ve naklar›n› görebilmek ve azaltmaya yönelik çaba sadece ekonomik ve yasal sorumluluklar›n da içinde olmakt›r.

22 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikKendimizi S›nayal›m 5. ‹ﬂletmelerin sosyal sorumluluklar›n›n lehinde olma- yan görüﬂ aﬂa¤›dakilerden hangisidir?1. Henüz iki yaﬂ›ndaki bir çocu¤un masa üzerindekitaba¤› yere atarak k›rmas› eyleminden, aﬂa¤›dakiler- a. ‹ﬂletmeler toplumsal kaynaklar› kullanman›n so-den hangisi sebebiyle sorumlu tutulmas› söz konusu rumlulu¤unu yerine getirmelidirolamaz? b. Kamu bask›s› olmadan yasal düzenlemelere a. Özgür iradesini kullanamamas› uyum sa¤lanmal›d›r b. Ak›l yetisini kullanma yetene¤ine sahip olma- c. ‹ﬂletmeler sosyal yeteneklere sahip de¤ildir mas› d. Sorumluluklar yetki ile dengelenmelidir c. Yetkili olmas› e. Daha iyi bir iﬂletme çevresi oluﬂturulmal›d›r d. ‹radeli olmamas› e. Ak›ll› olmamas› 6. Aﬂa¤›dakilerden hangisi sorumluluk türlerinden biri- si de¤ildir?2. Aﬂa¤›daki yarg›lardan hangisi do¤ru olamaz? a. Bireysel sorumluluklarla sosyal sorumluluklar a. Geriye do¤ru sorumluluk ara kesit oluﬂturur b)‹leriye do¤ru sorumluluk b. ‹leriye do¤ru sorumluluk gerçekleﬂen davran›ﬂ- c. Eylemle ilgili sorumluluk lar›n sorumluluklar› de¤ildir d. Tikel sorumluluk c. Geriye do¤ru sorumluluk baﬂkalar›n›n sorum- e. Stratejik sorumluluk luklar›n› kapsamaz d. Görev sorumlulu¤u olan bir kiﬂiden bireysel so- 7. “Alternatifler aras›nda bilerek ve isteyerek seçim yapa- rumluluk beklenmez bilme yetisi” aﬂa¤›daki kavramlardan hangisinin tan›m›d›r? e. Yönetsel sorumluluk yönetici pozisyonunda olanlar›n sorumlulu¤udur a. Ak›l b. ‹rade3. Bir statta rahats›zl›k geçiren bir izleyiciye müdaha- c. Özgür iradele etme sorumlulu¤unu yerine getirmeyen bir doktor, d. Yetkietraf›nda kimse kendisinin doktor oldu¤unu bilmedi- e. Sorumluluk¤ine göre, aﬂa¤›dakilerden hangi sorumluluktan sözedilebilir? 8. Toffler’a göre aﬂa¤›dakilerden hangisi insan›n so- rumsuzda davranms›na neden de¤ildir? a. ‹ç sorumluluk b. D›ﬂ sorumluluk a. Karakter, c. Sosyal sorumluluk b. Bilgiye dayal› nedenler, d. Sosyal bask› c. Tecrübeye dayal› nedenler e. Geriye do¤ru sorumluluk d. Beklentiye dayal› nedenler ve e. Yarg›lamaya dayal› nedenler.4. Aﬂa¤›dakilerden hangisi iﬂletmelerin sosyal sorumlu-luklar›yla ilgili klasik yaklaﬂ›m›n bak›ﬂ aç›s›n› yans›t›r? 9. Sosyal normlarla iliﬂkili olan sorumluluk aﬂa¤›daki- lerden hangisidir? a. ‹ﬂletmeler sosyal sorunlarla ilgilenmelidir b. ‹ﬂletmeler sosyal sorunlarla ilgilenme yetene¤i- a. Bireyin sorumlulu¤u b. ‹ç sorumluluk ne sahiptir c. ‹ﬂletmenin sorumlulu¤u c. ‹ﬂletmeler hem kâr etmeli hem de sosyal sorun- d. D›ﬂ sorumluluk e. Çevresel sorumluluk larla u¤raﬂmal›d›r d. ‹ﬂletmeler kamu imaj›na önem vermelidir 10. “Yaﬂam standard›n›n yükseltilmesine katk›”, hangi e. ‹ﬂletmeler kâra odaklanmal› ve istihdam oluﬂ- sorumluluk grubuna girer? turmal›d›r a. Müﬂteri ihtiyaçlar›n›n karﬂ›lanmas› b. Verimlilik / Etkinlik c. Kârl›l›k d. Gönüllü sorumluluk e. Yasal sorumluluk

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 23Okuma Parças› Bilgi toplumuna geçiﬂ, bu konuda yazan ya da konu- ﬂan hemen hemen herkes taraf›ndan bayram sevinciy-Endüstri Ça¤›ndan Sonra le karﬂ›land›. Siyasal görüﬂleri birbirinden farkl› olan,Geçti¤imiz yar›m yüzy›l içinde Amerika Birleﬂik Dev- George Gilder, Newt Gingrich, Al Gore, Alvin ve Hei-letleri ve ekonomik olarak geliﬂmiﬂ öteki ülkeler yavaﬂ di Toffler ve Nicholas Negroponte gibi yorumcular buyavaﬂ “bilgi toplumu”, “bilgi ça¤›” ya da “endüstri son- de¤iﬂimleri toplumun refah›, demokratikleﬂme ve öz-ras› dönemi” olarak adland›r›lan aﬂamaya geçtiler. Ge- gürlükler aç›s›ndan çok iyi, yani genel olarak toplu-lecekbilimci Alvin Toffler bu geçiﬂi “Üçüncü Dalga” di- mun yarar›na gördüler. Bir bilgi toplumunun birçokye nitelendiriyor: bu da demektir ki, sonuçlar› insanl›k yarar› oldu¤u elbette do¤ru, ama acaba tüm sonuçlar›tarihinin daha önce geçirdi¤i iki dalga kadar etkili ola- gerçekten de o denli olumlu mu?cakt›r. Avc› kabileden tar›m toplumuna, sonra da ta- Kimileri ‹nternet’in 1990’larda keﬂfedilmesiyle bilgi ça-r›mdan endüstriye geçiﬂ ilk iki dalgay› belirler. ¤›n›n baﬂlamas›n› birbiriyle ilintili görüyor; oysa En-Bu geçiﬂ kendisine ba¤l› baz› elemanlardan oluﬂuyor. düstri Ça¤›ndan uzaklaﬂma süreci, bir kuﬂak öncesin-Ekonomide refah›n kayna¤› olarak üretimin yerini h›z- den, Amerika Birleﬂik Devletleri’nde Rust Belt’in en-la hizmetler al›yor. Günümüz bilgi toplumunun tipik düstri d›ﬂ›na ç›kar›lmas›yla ve öteki endüstri toplumla-iﬂçisi çelik ya da otomobil fabrikas› yerine, bankada, r›nda da buna benzer üretimden uzaklaﬂma hareketle-bilgisayar ﬂirketinde, lokantada, üniversitede ya da top- riyle baﬂlam›ﬂt›. 1960’lar›n ortalar›ndan baﬂlay›plumsal hizmet kurumlar›ndan birinde çal›ﬂ›yor. Gerek 1990’lar›n baﬂ›na ulaﬂan bu süreç, endüstrileﬂmiﬂ dün-insano¤lunda, gerekse giderek daha ak›ll› olan maki- yada ciddi olarak kötüye giden toplumsal koﬂullarla danelerde, bilginin ve zekân›n rolü yayg›nlaﬂ›yor ve zi- belirlendi. Suç ve toplumsal kargaﬂa artmaya baﬂlay›n-hinsel emek fiziksel eme¤in yerini alaca¤a benziyor. ca dünyan›n zengin toplumlar›n›n kentsel alanlar› ne-Üretim küreselleﬂiyor, çünkü bilgi teknolojisinin ucuz redeyse oturulamaz hale geldi. ‹ki yüzy›ld›r sürüp gi-olmas› bilginin ulusal s›n›rlar d›ﬂ›na giderek daha ko- den toplumsal bir kurum olan akrabal›¤›n çöküﬂü yir-lay ulaﬂmas›n› sa¤l›yor; televizyon, radyo, faks ve elek- minci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda h›zland›. Birçok Avrupatronik posta gibi h›zl› haberleﬂme yollar›, yerleﬂik kül- ülkesinde ve Japonya’da do¤um oran› öylesine düﬂüktürel topluluklar aras›ndaki s›n›rlar› çökertiyor. ki, yeterli göç de olmazsa, bu toplumlar önümüzdekiBilginin çevresinde kurulan bir toplum ça¤daﬂ demok- yüzy›lda nüfus kayb›yla karﬂ› karﬂ›ya kalacaklar. Evlilikrasilerde insanlar›n en fazla de¤er verdi¤i iki ﬂeyin üre- ve do¤umlar azald›, boﬂanmalarsa h›zla art›yor. Ameri-timini art›r›r: özgürlük ve eﬂitlik. Kablolu kanallardaki ka Birleﬂik Devletleri’nde üç çocuktan biri, ‹skandinav-seçeneklerden tutun da, üretim fazlas› ucuz sat›ﬂlara, ya’da ise çocuklar›n yar›s› evlilik d›ﬂ› do¤uyor. Sonuçhatta internet’te bulunan arkadaﬂlara kadar, tercihlerin olarak kurumlara duyulan güven k›rk y›ll›k, derin birart›ﬂ› tam bir patlama noktas›na ulaﬂt›. Siyaset ya da iﬂ çöküﬂ sürecine girdi. Amerika Birleﬂik Devletleri vedünyas›nda her türden hiyerarﬂi bask› alt›na girdi ve Avrupa’da yaﬂayan insanlar›n büyük ço¤unlu¤uparçalanmaya baﬂlad›. Bilgiye dayanan ekonomiye ge- 1950’lerin sonunda hükümetlerine ve vatandaﬂlar›naçiﬂ, bireylere bilgiye ulaﬂma olana¤› vererek onlar› güç- güven duyduklar›n› dile getirirken, 1990’lar›n baﬂ›nalendiriyor, böylece de kurallar ve bask› arac›l›¤›yla her gelindi¤inde ancak küçük bir az›nl›k bunu söyleyebili-ﬂeyi denetim alt›nda tutmak isteyen iri, hantal bürokra- yordu. ‹nsanlar›n birbirleriyle iliﬂkilerinin do¤as› dasilerin kuyusunu kaz›yor. ‹ﬂte bu yüzden IBM, AT&T de¤iﬂmiﬂti. Bireyler aras› iliﬂkilerin zay›flad›¤›na iliﬂkingibi hantal ﬂirket bürokrasilerinin yerlerini daha kü- somut kan›t›m›z olmasa da, aralar›ndaki ba¤lar›n dahaçük, daha yass›, daha kat›l›mc› rakiplerine b›rakmalar› k›sa ömürlü oldu¤u, ba¤›ms›zlaﬂt›¤› ve daha küçükgibi. Sovyetler Birli¤i ve Do¤u Almanya da vatandaﬂla- gruplara özgü kald›¤› da bir gerçektir.r›n›n bilgilerini dizginleyemeyip denetimi elden kaç›-r›nca parçalan›p gidiyorlar.

24 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›Bunlar dramatik de¤iﬂikliklerdi ve benzer yap›lardaki 1. b Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Bireysel Sorumluluk” ko-ülkelerde ve tarihin ayn› döneminde ortaya ç›kt›lar. 2. d nusunu yeniden gözden geçiriniz.Böylece, yirminci yüzy›l ortalar›nda endüstri toplumu- Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Sorumluluk Kavram›”, “Bi-na egemen olan toplumsal de¤erlerde Büyük Çözül- 3. a reysel Sorumluluk” ve “Sosyal Sorumluluk” ko-meyi do¤urdular ve bu kitab›n Birinci Bölümüne konu nular›n› yeniden gözden geçiriniz.oldular. Toplumsal belirtilerin hep birlikte, bu kadar 4. e Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Sorumluluk Kavram›”, “Bi-h›zl› harekete geçmelerine çok ender rastlan›r: neden reysel Sorumluluk” ve “Sosyal Sorumluluk” ko-böyle oldu¤unu bilmesek bile, birinin ötekine ba¤l› 5. c nular›n› yeniden gözden geçiriniz.olarak ortaya ç›kt›¤›ndan kuﬂkulanmam›z için çok ne- Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “‹ﬂletmelerin Sosyal Sorum-den var. William J. Bennett gibi muhafazakârlar, ahla- 6. e luluklar›yla ‹lgili Yaklaﬂ›mlar” konusunu yeni-ki çöküﬂ üzerinde fazlaca durduklar› için eleﬂtiriliyor 7. b den gözden geçiriniz.olsalar da, temelde hakl›lar. Toplumsal düzendeki çö- 8. c Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “‹ﬂletmelerin Sosyal Sorum-küntünün nostaljik bir tav›rla, bellek zay›fl›¤›yla ya da 9. d luluklar›n›n Leh ve Aleyhindeki Görüﬂler” ko-eski ça¤lardaki ikiyüzlülü¤ü bilmemekle ilgisi yok. Bu nusunu yeniden gözden geçiriniz.çöküntü suç, babas›z çocuklar, e¤itim f›rsatlar› ve de- 10. d Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Bireysel Sorumluluk” ko-receleri, güvensizlik ve bunun gibi birçok konudaki is- nusunu yeniden gözden geçiriniz.tatistiklerden zaten belli oluyor. Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Bireysel Sorumluluk” ko-Bat› toplumlar›ndaki insanlar› bir araya getirmiﬂ olan nusunu yeniden gözden geçiriniz.ortak de¤erlerin ve toplumsal ba¤lar›n zay›flad›¤›n› Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Bireysel Sorumluluk” ko-gösteren olumsuz gidiﬂin ekonomik yap›lar› endüstri nusunu yeniden gözden geçiriniz.toplumundan bilgi ça¤›na geçmekte olan topluluklarda Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “Sorumluluk Kavram›”, “Bi-ortaya ç›kmas› yaln›zca bir rastlant› m›d›r acaba? reysel Sorumluluk” ve “Sosyal Sorumluluk” ko-Bu öykü daha karmaﬂ›k elbette, ülkeden ülkeye farkl›- nular›n› yeniden gözden geçiriniz.l›klar da gösteriyor, ama teknolojik de¤iﬂimin piyasa- Yan›t›n›z yanl›ﬂ ise “‹ﬂletmelerin Sosyal Sorum-daki etkisi, çok genel anlamda, iktisatç› Joseph Schum- luluklar›yla ‹lgili Yaklaﬂ›mlar” konusunu yeni-peter’in dedi¤i gibi, “yarat›c› tahribat” olduysa, toplum- den gözden geçiriniz.sal iliﬂkilerde de benzer bir çözülme ortaya ç›kard›. Ç›-karmasayd› ﬂaﬂ›rt›c› olurdu zaten.Kaynak: F. Fukuyama, (2000). Büyük Çözülme - ‹n-san›n Do¤as› ve Toplumsal Düzenin Yeniden Oluﬂ-mas›, Çev. Z. Avc› ve A. Telli Aydemir, ‹stanbul: SabahKitaplar›, 13-15.

1. Ünite - Sorumluluk Kavramlar› ve ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› 25S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baﬂvurulabilecek KaynaklarS›ra Sizde 1‹leriye do¤ru bir sorumluluktur. Aﬂç› görevi ve rolü iti- Aktan, O. (1996). Türk ‹ﬂadam› ve ‹ﬂletmesi, Ankara:bariyle yeme¤in iyi ve zaman›nda haz›rlanmas›, kaliteli Gündo¤an Yay›nlar›.olmas› gibi sorumluluklar yan›nda, bu yemekten yemepotansiyeli olan tüm müﬂterilerden de sorumludur. Ar›kan, S. (1995). “‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve ‹ﬂ Ahlak›”, Hacettepe Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dariS›ra Sizde 2 Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 13, 171-180.Olmaz. Çünkü, bilgi d›ﬂ›nda, bu yöneticinin karakteris-tik özellikleri, beklentileri ve ön yarg›s› onu sorumlulu- Beekun, R. ‹. (2004). ‹ﬂ Ahlak›, Çev. A. Yaﬂar, ‹stanbul:¤unu yerine getirmekten al›koyabilir. ‹G‹AD Yay›nlar›.S›ra Sizde 3 Baron, D. P. (2000). Business and Its Environment,Gelmez, çünkü bir ürünün kullan›m k›lavuzunda yasal Third Edition, New Jersey: Prentice-Hall, Inc.kriterlere uyuldu¤u halde, tüketiciye yararl› olabilecekve karar›n› etkileyebilecek baz› bilgilerin yaz›lmam›ﬂ ol- Bayrak, S. (2001). ‹ﬂ Ahlak› ve Sosyal Sorumluluk,mas› halinde, ahlaki sorumlulu¤a ayk›r› hareket edilmiﬂ ‹stanbul: Beta Yay›nlar›.olabilir. Bloom, P. N., Pattie Yu H. ve L. R. Szykman (1995).S›ra Sizde 4 “Benefiting Society and The Bottom Line”, Marke-Hay›r. ‹ﬂletme esas itibariyle ekonomik bir örgüt ol- ting Management, 14(3), 8-18.makla beraber, çevresiyle, ayn› zamanda sosyal, kültü-rel, yasal ve politik etkileﬂimlerde de bulunur. Bu¤ra, A. (1999). ‹ktisatç›lar ve ‹nsanlar, (2. Bask›), ‹stanbul: ‹letiﬂim Yay›nlar›.S›ra Sizde 5Hay›r, do¤ru de¤ildir. Her iﬂletme kendi imkân, kaynak Bu¤ra, A. (1995). Devlet ve ‹ﬂadamlar›, (2. Bask›), ‹s-ve yetenekleri do¤rultusunda isterse gönüllü sorumlu- tanbul: ‹letiﬂim Yay›nlar›.luklar› yerine getirebilir. Çamdibi, H. M. (1994). ﬁahsiyet Terbiyesi ve Gazali,S›ra Sizde 6 (2. Bask›), ‹stanbul: M.Ü. ‹lahiyat Vakf› Yay›nlar›.Evet, çünkü bu iddia, iﬂletmenin sosyal sorumluluklar›-na bak›ﬂ aç›s›n› oldukça dar bir çerçeveye s›k›ﬂt›rmakta Demir, Ö. (2003). ‹ktisat ve Ahlak, Ankara: Liberte Ya-ve dolay›s›yla aleyhteki görüﬂlerin en önemli dayana¤› y›nlar›.haline gelmektedir. Demir, Ö. ve M. Acar (1997). Sosyal Bilimler Sözlü¤ü, (3. Bask›), Ankara: Vadi Yay›nlar›. Do¤an, D. M. (1996). Büyük Türkçe Sözlük, (11. Bas- k›), ‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k. Ferrell, O. C. ve J. Fraedrich (1994). Business Ethics - Ethical Decision Making and Cases, (Second Edi- tion), Boston: Houghton Mifflin Company. Frankena, W. (2007). Etik, Çev. A. Ayd›n, Ankara: ‹m- ge Kitabevi Yay›nlar›. Güngör, E. (1995). Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ah- lak, ‹stanbul: Ötüken Neﬂriyat. Heller, A. (2006). Bir Ahlak Kuram›, Çev. A. Y›lmaz, K. Tütüncü ve E. Demirel, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. ‹zveren, A. (1980). Toplumsal Törebilim (Sosyal Ah- lak), Ankara: Ankara ‹ktisadi ve Ticari ‹limler Aka- demisi Yay›n No.130. K›rel, Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davran›ﬂlar, Yöne- timi ve Bir Uygulama Çal›ﬂmas›, Eskiﬂehir: Ana- dolu Üniversitesi Yay›n No. 1211. Kurtulmuﬂ, N. (1996). Sanayi Ötesi Dönüﬂüm, ‹stan- bul: ‹z Yay›nc›l›k. McHugh, F. P. (1992). ‹ﬂ Ahlak›, ‹stanbul: Tüsiad Ya- y›nlar›.

26 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikÖcal, A. T. (2007). ‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumlulu¤u - Ahlaki Bir De¤erlendirme, ‹stanbul: Beta Ya- y›nlar›.Öztürk, T. (1981). Pazarlama Ekonomisi ve Tüketici- nin Korunmas›, ‹stanbul: ‹.Ü. ‹ﬂletme Fakültesi Pa- zarlama Enstitüsü Yay›n No.17.Post, J. E., W. C. Frederick, A. T. Lawrence ve J. Weber (1996). Business and Society - Corporate Stra- tegy, Public Policy, Ethics, (Eighth Edition), New York: McGraw-Hill, Inc.Solomon, R. C. ve K. R. Hanson (1983). Above the Bot- tom Line - An Introduction to Business Ethics, New York: Horcourt Brace Jovanovich, Inc.ﬁahin, M. (1984). “‹ﬂletme Yönetimi ve Sosyal Sorumlu- luk Kavram›”, Anadolu Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(1), 55-66.ﬁencan, H. (1987). “‹ﬂletmelerin Sosyal Sorumluluklar› ve Sosyal Sorumluluk Biriminin Örgütlenmesi”, ‹.Ü. ‹ﬂletme Fakültesi Dergisi, 16(2), 119-129.ﬁireli, A. F. (1979). “Pazarlamada Sat›ﬂ Gücünün Yeri ve Önemi”, Sat›ﬂ Gücü Yönetimi, Mehmet Oluç ve di¤.,‹stanbul: ‹.Ü. ‹ﬂletme Fakültesi Pazarlama Ensti- tüsü Yay›n No.12, 1-10.Toffler, A. (1991). Ekonominin Çöküﬂü - Eko-Spazm, Çev. M. Akçok, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›.Toffler, B. L. (1998). “Some Thoughts on The Meaning of Business Ethics”, Perspectives in Business Et- hics, Ed. Laura Pincus Hartman,Chicago: McGraw- Hill, Inc., 80-83.Torlak, Ö. (2007). Pazarlama Ahlak› - Sosyal Sorum- luluklar Ekseninde Pazarlama Kararlar› ve Tü- ketici Davran›ﬂlar›n›n Analizi, T›pk› 4. Bask›, ‹s- tanbul: Beta Yay›nlar›.Tosun, K. (1979). “‹ﬂ Hayat›n›n Sosyal Sorumluluklar›”, Yönetim, 3(11), 4-14.Türkçe Sözlük (1998). (9. Bask›), Ankara: Türk Dil Ku- rumu, Cilt 2.Weihrich, H. ve H. Koontz (1993). Management - A Global Perspective, (Tenth Edition), New York: McGraw-Hill, Inc.

2‹ﬁLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ET‹KAmaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Örgütsel ve küresel düzeyde etik kültüre duyulan ihtiyac›n nedenini aç›kla- yabilecek, “‹ﬂ ahlak›” kavram›n›, ortaya ç›k›ﬂ nedenlerini, bu nedenlerin oluﬂumu ve kavram›n geliﬂimini anlayabilecek, ‹ﬂ ahlak›n›n dayand›¤› temelleri ve tarih içinde geçirdi¤i aﬂamalar› ifade ede- bilecek, Do¤u ve Bat› medeniyetlerini iﬂ ahlak› aç›s›ndan inceleyebilecek ve sahip ol- duklar› farkl› bak›ﬂ aç›lar›n› aç›klayabilecek, ‹ﬂletmelerde iﬂ ahlak›yla ilgili olarak karﬂ›laﬂ›lan sorunlar› baﬂl›klar halinde aç›klayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar • Medeniyetler ve ‹ﬂ Ahlak› • Meslek Ahlak› • ‹ﬂ Ahlak› • Ahlak Felsefesi‹çindekiler‹ﬂletmelerde Sosyal ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi • ÖRGÜTSEL VE KÜRESEL DÜZEYDESorumluluk ve Etik ‹ﬁ AHLAKI KÜLTÜRÜNE DUYULAN ‹HT‹YAÇ • AHLAK VE ET‹K KAVRAMLARI • ‹ﬁ AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIﬁI VE GEL‹ﬁ‹M‹ • GENEL AHLAK TEOR‹LER‹ BA⁄LAMINDA ‹ﬁ AHLAKININ TEMELLER‹ • ‹ﬁLETMELERDE ‹ﬁ AHLAKINA ‹L‹ﬁK‹N PROBLEM VE ‹K‹LEML‹ KONULAR • MESLEK AHLAKI

‹ﬂ Ahlak› ve ÖnemiG‹R‹ﬁ“‹ﬂ ahlak› neden gereklidir” sorusuna küreselleﬂen dünya ekonomisini dikkate ala-rak verilecek pek çok cevap vard›r. Ülkemizi ve dünyay› göz önüne alarak ﬂu nok-talar üzerinde durmak mümkündür: Türkiye 1980’den sonraki geliﬂmelerle bir tar›m toplumu olmaktan ç›k›p, bir sa-nayi toplumu olmaya evrilmiﬂtir. Bu düzene geçtikten sonra iﬂ ahlak›nda dikkatede¤er bir erozyon yaﬂanm›ﬂt›r. Bat›l› tüketim toplumunun kal›plar›na ulaﬂmaya ça-l›ﬂan Türk toplumunda, üretim ve milli gelir düzeyi bu tüketimi karﬂ›lamaya yeter-li olmay›nca kiﬂisel ve kurumsal düzeyde, gayri ahlaki birçok uygulamalar görül-müﬂtür. Dünya nüfusu giderek artmakta ve bu art›ﬂla beraber yeni istihdam ihtiyac› dagiderek büyümektedir. Yeni iﬂ imkânlar› oluﬂturulamazsa iﬂsiz ve yoksul kesimlerzenginlikten pay almak için sosyal ve siyasal ﬂiddete baﬂvuracak, medeniyeti teh-dit edecektir. Bu da iﬂ ahlak›na uygun bir sistem içinde istihdam yaratma zorunlu-lu¤u anlam›na gelmektedir.ÖRGÜTSEL VE KÜRESEL DÜZEYDE ‹ﬁ AHLAKIKÜLTÜRÜNE DUYULAN ‹HT‹YAÇYeni geliﬂtirilen biyolojik ve askeri teknolojiler iﬂ dünyas›n›n kontrolündedir. E¤erbunlar belli bir sorumlulukla ele al›nmazsa dünyay› yok edebilecek bir tehdit vetehlike söz konusu olacakt›r. Yani art›k büyük firmalar neredeyse büyük devletlerkadar güçlü hale gelmiﬂlerdir. Bu da onlar›n küresel bir sosyal sorumluluk ile s›-n›rland›r›lmalar› gere¤ini ortaya koymaktad›r. Küreselleﬂme sonucunda de¤iﬂik kültürlerden gelen insanlar›n çok uluslu fir-malarda çal›ﬂmas› yeni ahlaki sorunlar› da beraberinde getirmiﬂtir. Bu tür ortamlar-da insanlar birbirlerini anlamal› ve bir di¤erinin kültürüne sayg› göstermelidirler. Tüm dünyada daha fazla demokrasi ve insan haklar›na talep vard›r. ‹ﬂ hayat›n-da da bu ilkeler önemli hale gelmektedir. Etnik köken, dil, din, cinsiyet gibi konu-larda iﬂ hayat›nda ayr›mc›l›k yap›lmamal›d›r. Ayr›ca artan çevre kirlili¤i çevreye du-yarl› bir iﬂ dünyas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Farkl› dinlerin iﬂ dünyas›ndaki kültür ve de¤erleri nas›l etkiledi¤i de iﬂ ahlak›disiplini taraf›ndan araﬂt›r›lmaktad›r. Geliﬂmekte olan ülkeler yolsuzlukla mücadele ederek temiz bir ekonomik ha-yat için u¤raﬂ vermelidirler.

30 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik Biliﬂim devrimi ve küreselleﬂme ile birlikte kalite kavram› iﬂ ahlak›n› da içerir hale gelmiﬂtir. ﬁöyle ki bir mal ya da hizmetin üretim süreci içinde iﬂ ahlak›na uy- gun olmayan iﬂlemler varsa, bu ürünün pazarlanmas›nda s›k›nt›lar ç›kabilmektedir. ‹nternet yolu ile k›sa sürede ürüne yönelik boykot kampanyalar› baﬂlat›labilmek- tedir. Bu ürünü üreten firman›n hisse senetleri de bu olaylardan ötürü de¤er kay- bedebilmektedir. Bütün bunlar göstermektedir ki iﬂ ahlak› günümüzde hem örgütsel hem de kü- resel aç›dan eskiden oldu¤undan daha da önemli bir hale gelmiﬂtir. ‹ﬂ ahlak›n›n amac› yaln›zca felsefi analizler yapmak de¤ildir. ‹ktisadi faaliyetle- rin toplum için hayati önemde olmas› iktisadi hayatta ahlaki sorunlar›n önemini daha da art›rmaktad›r. ‹ﬂ ahlak› normatif ve betimleyici iﬂ ahlak› olarak ikiye ayr›- l›r. Normatif iﬂ ahlak›, iﬂ ahlak›na uygun davran›ﬂlar›n neler olmas› gerekti¤i konu- sunu inceler ve iﬂ ahlak› ilkelerinin (code of conducts) belirlenmesi üzerinde çal›- ﬂ›r. Normatif iﬂ ahlak›, ne yap›lmal› ne yap›lmamal› sorusuna cevap arar. Normatif iﬂ ahlak›n›n temelini ahlaki sa¤duyudan yap›lan ç›karsamalar oluﬂturur. Ahlaki sa¤- duyu ise mevcut ahlaki de¤erlere ba¤l› bir kavramd›r. Betimleyici iﬂ ahlak› ise iﬂ dünyas›nda var olan ahlaki sorunlar› ve bu konudaki tutum ve davran›ﬂlar› ortaya ç›karmak üzerinde yo¤unlaﬂ›rken daha çok davran›ﬂ bilimlerinin yöntemlerini kul- lan›r. ‹ﬂ ahlak›n› teorik ahlak felsefesinden ay›ran en önemli özellik toplumdaki mevcut de¤er yarg›lar› ile de ilgilenmesidir (Cleek, 1998). AHLAK VE ET‹K KAVRAMLARI Ahlak terimi dilimizde iki anlama sahiptir. Birincisi insanlar›n toplum içinde uyma- s› gereken kural ve ilkeleri belirtirken, ikincisi ahlak felsefesini belirtmektedir. Bir tan›ma göre ahlak, belli bir dönemde belli insan topluluklar›nca benimsenmiﬂ olan, bireylerin birbirleriyle iliﬂkilerini düzenleyen törel davran›ﬂ kurallar›n›n, ya- salar›n›n ve ilkelerinin toplam›d›r (Akarsu 1984). Ahlak bilgisi, ahlak felsefesi ya da bat› dillerinde kullan›lan ﬂekliyle etik, insa- n›n yap›p etmelerini özel bir problem alan› olarak araﬂt›rarak, bu alan›n varl›k-ni- telikleri ile bu alan› yöneten ilkelerin (de¤erlerin) varl›k-niteliklerini, insan›n yap›p etmelerinin ba¤›ml› ya da ba¤›ms›z olduklar›n› inceleyen disipline denir (Mengü- ﬂo¤lu, 1983). Baﬂka bir deyiﬂle ahlak felsefesi, insana iliﬂkin ahlaki sorunlarda do¤- ru ve yanl›ﬂ bilgileri ortaya koyan ya da en az›ndan koymas› beklenen bir disiplin- dir. Ahlak “Nas›l yaﬂamam›z gerekir?” sorusuna verilecek cevaplar› araﬂt›ran bir fel- sefe disiplinidir. Ahlak, hukuk din, ac› çekme, fedakârl›k ve basiret gibi kavramlar- la ayn› ﬂey de¤ildir. Ahlak genellikle bunlarla kar›ﬂt›r›lmaktad›r. Ahlak›n ç›k›ﬂ nok- tas› insan eylemlerinin toplumsal hayata zarar vermeden düzenlenmesi gibi pratik bir nedenden kaynaklanmaktad›r. Ahlak dinden ayr› bir kavramd›r, fakat s›k s›k bu ikisi birbirleriyle kar›ﬂt›r›l›r. Dinler pek çok ahlaki ilkeyi içerdi¤i gibi, ahlak da din- lerden baz› ahlaki standartlar alm›ﬂt›r. Ama yine de din ve ahlak ayn› ﬂey de¤ildir. Din, insan ve do¤aüstü aras›ndaki iliﬂkileri temel al›r ve buna uygun olarak bir ah- lak sistemi önerir ya da buyurur. Oysa ahlak sadece dünyevi iliﬂkileri düzenler. Ahlak›n temelinde insanlar›n eylemleriyle birbirlerine zarar vermemeleri ya da ola- s› en az zarar› vermeleri yatar. Buna ra¤men ahlak sadece pratik yarar ilkesi ile de aç›klanamaz. Dinlerden ba¤›ms›z vicdan ve erdem kavramlar›n›n oturdu¤u mane- vi bir yönü de vard›r. Ahlak bilgisi normatif, betimleyici ya da çözümleyici olabilir. Normatif ahlak nas›l davran›lmas› gerekti¤i üzerinde dururken, betimleyici ahlak insanlar›n hâliha- z›rda nas›l davrand›klar› ve bunlar›n nedenleri üzerinde durur (Stackhouse, 1995).

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 31Kiﬂisel ahlak, toplumsal ahlak, iﬂ ve meslek ahlak› farkl› kavramlard›r (Stenberg, SIRA S‹ZDE1994). 1 ‹nsanlar›n yap›p etmelerini ve bunlar› yöneten ilkeleri (de¤erleri inceleyen)etik disiplininin yan›nda (ahlak felsefesinin) “Ne yapmal›y›z?” “Ne yapmam›z ge- DÜﬁÜNEL‹Mrek?” gibi sorularla u¤raﬂan bir ahlak metafizi¤i de vard›r. Bu normatif ahlakt›r. Ah- SORUlak felsefesinde olmas› gerekenin ne oldu¤u sorusuna cevap aranmas›nda dinlerin D‹KKATönemli bir rolü olmuﬂtur. Çünkü bütün dinler amaçlar› bak›m›ndan birer ahlak sis-temidirler ve insan›n nas›l olmas› gerekti¤ini ö¤retirler. Dinler iki alanda düzenle-me yapar: • ‹nsanla do¤aüstü aras›nda • Buna ba¤l› olarak insanla insan aras›ndaki iliﬂkileri düzenler. Bunun için de • ‹nsan›n ne yapmas› gerekti¤i • Ne yapmas› ve • Ne ummas› gerekti¤ini ö¤retirler. Ayr›ca dinsel buyruklar yerine getirildi¤inde daima inananlara bir ﬂey vaat edi-lir bu vaat cennet, kurtuluﬂ veya ilahi varl›kla birleﬂme gibi ödüller veya tam tersicezalar olabilir. Mengüﬂo¤lu (1983) tarihi süreç içinde ahlak› üçe ay›rm›ﬂt›r: • Eski Yunan ahlak› • Kant ahlak› • Kant sonras› modern ahlak (de¤erler ahlak›) Eski Yunan ahlak›n›n temeli mutluluk ahlak› olup, daha çok mutlulu¤a ulaﬂma-n›n yollar› araﬂt›r›l›r. Temel sorun da mutlulu¤un ne oldu¤udur. ‹ﬂ ahlak›, uygulamal› bir ahlak bilgisidir ve iﬂ hayat›nda karﬂ›laﬂ›lan tüm ahlakisorunlar› inceler. Bu sorunlar, çal›ﬂanlar aras›nda, çal›ﬂanlarla yöneticiler aras›nda,iﬂletme ve iﬂletmeyle al›ﬂveriﬂte bulunanlar ya da iﬂletmeyle çevresel faktörler ara-s›nda olabilir. ‹ﬂ ahlak›, iﬂ yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâra ve servete karﬂ›olmak gibi bir anlama sahip de¤ildir. ‹ﬂ ahlak› konusunda reddedilmesi gerekenilk yarg›, iﬂ dünyas›na ait özel bir ahlak›n oldu¤u buna da iﬂ ahlak› dendi¤i ﬂeklin-deki yanl›ﬂ kan›d›r. ‹ﬂ ahlak› ya da iﬂ dünyas›nda karﬂ›laﬂ›lan ahlaki sorunlar genelahlaki sorunlardan ayr› bir yöntemle ele al›nmazlar. ‹ﬂ ahlak› bu anlam›yla ele al›n-d›¤›nda iﬂletmecilik faaliyetleri bir oyun, savaﬂ ya da makine gibi örneklerle aç›k-lanamaz. Örne¤in; spor hekimli¤i nas›l ki hekimlik mesle¤inden ayr›lamazsa iﬂ vemeslek ahlak› da ahlak felsefesinden ayr›lamaz. E¤er hayat›n di¤er alanlar›nda sö-zünden dönmek do¤ru bir davran›ﬂ de¤ilse iﬂ ahlak› bunu iﬂ dünyas›nda do¤ru yada kabul edilebilir bir davran›ﬂ olarak sunamaz. ‹ﬂ ahlak›n›n bu konuda yapabile-ce¤i ﬂey hangi çeﬂit sözlerin verilip verilemeyece¤i konusunu analiz etmektir (Sten-berg, 1994). 1960-1980 dönemlerinde iﬂletmenin performans›ndan beklentiler çokh›zl› de¤iﬂmiﬂ ve örgütlerdeki ahlaki davran›ﬂ›n önemi de artm›ﬂt›r. Örne¤in; Ame-rikal›lar›n % 65’i 1983’te ABD’de genel ahlaki düzeyin düﬂtü¤ünü belirtmiﬂlerdir.1990’lara gelindi¤inde yöneticiler ahlaki sorunlarla daha çok ilgilenmiﬂlerdir (Cle-ek, 1998). ‹ﬂ ahlak›n›n bir disiplin olarak ortaya ç›kmas›nda iﬂ dünyas›ndaki ahla-ki duyarl›l›¤›n art›r›lmas› gibi önemli bir ihtiyaç yatmaktad›r. Yolsuzluk, rüﬂvet, h›r-s›zl›k, kay›rmac›l›k ve çetecilik gibi konularla her gün yüz yüze kalan ülkemizde iﬂve meslek ahlak›n›n önemi daha çok artmaktad›r.‹ﬂ ahlak›n›n uygulamal› bir ahlak bilgisi olmas› ne anlama gelmekteSdIRirA? S‹ZDE DÜﬁÜNEL‹M SORU D‹KKAT

32 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikNormatif iﬂ ahlak›, iﬂ ‹ﬁ AHLAKI KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIﬁI VE GEL‹ﬁ‹M‹ahlak›na uygundavran›ﬂlar›n neler olmas› ‹ﬂ ahlak›n›n tarihi geliﬂimi antik ça¤lara kadar uzan›r. Eski Yunan ve Roma dünya-gerekti¤i konusunu inceler s›n›n yazar ve filozoflar›, iﬂletmecilik ve ticari faaliyetlere iyi gözle bakmazlard›.ve iﬂ ahlak› ilkelerinin Çünkü bu tür faaliyetleri para kazanma h›rs›, yalan ve dolanla kar›ﬂm›ﬂ varsayar,belirlenmesi üzerinde çal›ﬂ›r, barbar tüccarlarla iliﬂki sonunda medeniyetlerinin bu toplumlardan bulaﬂacak yol-ne yap›lmal› ne yap›lmamal› suzluklarla dejenere edilece¤ini düﬂünürlerdi. Zaten aristokrasinin egemen oldu¤usorusuna cevap arar, bu tür köleci medeniyetlerde el eme¤ine ve fiziki çabaya dayanan faaliyetler kü-temelini ahlaki sa¤duyudan çümsenirdi. ‹ﬂ ve çal›ﬂma, kölelerin aﬂa¤› s›n›flar›n bir özelli¤i olarak bilinirdi. Buyap›lan ç›karsamalar tutum ticari faaliyetler için de sürdürülmüﬂtür (Behrman, 1981).oluﬂturur. Yunan ve Roma dünyas›n›n olumsuz tutumuna ra¤men antik ça¤da iﬂe ve tica- ri faaliyetlere karﬂ› geliﬂtirilen bu olumsuz tutum her toplumda ayn› de¤ildi. Örne- ¤in Yahudilik serveti Tanr›n›n bir lütfu olarak görüyor ve kiﬂinin iﬂindeki baﬂar›s›- n› tanr›sal bir onay olarak kabul ediyordu. Her ne kadar Yahudi kutsal metinlerin- de gelir ve servet eﬂitsizliklerinin tehlikelerine ve kötülüklerine dikkat çekiliyorsa da servet biriktirmenin genel ahlaka ayk›r› olmad›¤› kabul edilmiﬂtir. Bu da We- ber’in iﬂaret etti¤i gibi kapitalizme giden yolu açm›ﬂt›r (Weber, 1982). Yahudi kut- sal kitaplar›n›n (Tevrat ve Yahudi peygamberlerine inen di¤er kitaplar) tefsiri say›- lan Talmud’da sosyal adalet, özel mülkiyet, kâr, fiyat kontrolü, ölçüler tart›lar ve kalite hakk›nda hükümler yer alm›ﬂt›r. Daha da önemlisi bu gibi konulara bakan yarg›çlar›n varl›¤›yd›. Yahudi hukukundaki faiz yasa¤› yine iﬂ ahlak›na iliﬂkin bir düzenlemeydi ve ti- cari iﬂlemleri etkiliyordu. Bu yasa¤a karﬂ› geliﬂtirilen kâr ortakl›¤›na dayal› sözleﬂ- meler yap›l›yordu. (Örne¤in Iska ad›yla bilinen sözleﬂmeler) Her ne kadar Yahudi iﬂ ahlak›, Püriten ya da Protestan iﬂ ahlak›yla benzerlik içindeyse de, Yahudilik günlük yaﬂam üzerinde kapitalizm ile sonuçlanacak bir rasyonalite getirememiﬂtir. Weber buna neden olarak Yahudi iﬂ ahlak›ndaki çifte standard› göstermiﬂtir. Çün- kü bir Yahudi di¤er bir Yahudi kardeﬂinden faiz alamazken, Yahudi olmayan bi- rinden rahatl›kla alabilirdi. ‹ﬂte bu çifte ahlaki standart kapitalizmin geliﬂmesi için elzem olan toplumsal güven ve rasyonalite ilkeleriyle çeliﬂiyordu (Weber, 1982). Buna ra¤men Sombart, Yahudili¤in ve Yahudi iﬂ ahlak›n›n kapitalizmin geliﬂme- sinde çok önemli bir rol oynad›¤›n› belirtmiﬂtir (Arslan, 2001). Dinlerin iﬂ ve çal›ﬂma ahlak›ndaki rolü san›ld›¤›ndan daha büyük ve önemli ol- muﬂtur. H›ristiyanl›k da iﬂ ahlak›nda önemli etkisi olan bir dünya dinidir. H›risti- yanl›k öncelikle köleler aras›nda yay›lan bir dindi ve ilk zamanlarda bir çeﬂit Ya- hudi mezhebi olarak anlaﬂ›l›yordu. H›ristiyanl›¤›n evrensel bir din haline gelmesi, Tarsuslu Paul’un bu inan›ﬂ› Yahudi olmayanlar aras›nda da yaymas›yla mümkün olmuﬂtur. H›ristiyanl›¤›n ilk zamanlar›nda Kilise zenginlik ve ticarete ﬂüpheyle bakm›ﬂt›r. ‹lk Kilise babalar› her ne kadar iﬂletmecilik ve ticaret faaliyetlerini ahla- ken kabul edilebilir bulmuﬂlarsa da, para h›rs›, hilekârl›k ve lüks tüketime karﬂ› uyar›lar› da hemen arkas›ndan eklemiﬂlerdir. Yahudili¤in aksine H›ristiyanl›k tica- reti, insanlar›n birbirlerinin eksikliklerini gidermeleri aç›s›ndan bir hizmet olarak görmüﬂ ve H›ristiyan tüccarlar›n H›ristiyan olan ve olmayan tüm insanlara karﬂ› dü- rüst olmalar›n› ve ayn› iﬂ ahlak› standartlar›n› uygulamalar›n› vaaz etmiﬂtir. ‹ﬂte bu özellik H›ristiyanl›¤›n evrensel bir iﬂ ahlak› oluﬂumundaki katk›s›d›r.

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 33 Orta Ça¤lar boyunca Kilisenin iﬂ ahlak› konusundaki düzenlemeleri iﬂ faali-yetlerine s›n›rlay›c› bir etki yapmam›ﬂt›r. Ancak faiz yasa¤›, Kilise ile finans dün-yas› aras›nda bir gerilim yaratm›ﬂt›r. Yunan ve Roma’dan gelen bir gelenek ola-rak faiz yasa¤› 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar Kilise taraf›ndan korunmuﬂtur.Borç verilen miktardan daha fazlas›n› istemek bir günah olarak kabul edilmiﬂtir.Burada H›ristiyan Kilisesi Aristotales ve Yunan düﬂüncesinden gelen bir mant›k-la paray› ancak bir mübadele arac› olarak görmüﬂtü. Örnek olarak, bir ev sahi-bi evini kiraya verdi¤inde evinin hala sahibidir ve ev üzerinde satmak, kirayavermek gibi tasarruflarda bulunabilir. Oysa nakit para sahibi bir kimse paras›n›borç olarak verdi¤inde art›k o para kendine dönene kadar herhangi bir tasarruf-ta bulunamaz. Borç alan da kirac› örne¤inde oldu¤u gibi gerçek bir hizmettenyararlanmamaktad›r. Orta Ça¤ H›ristiyan felsefesinde paran›n bir zaman de¤eri oldu¤u kabul edilme-miﬂtir. Kapitalizmin geliﬂme aﬂamas›ndaki iﬂ dünyas› ile kilise aras›ndaki faiz yasa-¤›ndan kaynaklanan bu gerilim, Protestan Reformcular› taraf›ndan giderilmiﬂtir.Çünkü Protestanl›kta sermaye koyan kiﬂinin faiz hakk› yasallaﬂt›r›lm›ﬂ ve dinenmeﬂru say›lm›ﬂt›r. Faiz yasa¤›n› kald›rmas›, ticari ve mesleki baﬂar›y› tanr›sal bir lü-tuf saymas›yla Protestanl›k ve özellikle de Kalvinizm, kapitalizm için gerekli psiko-lojik alt yap›y› haz›rlam›ﬂt›r (Weber, 1985). Faiz yasa¤›na iliﬂkin yasalar ‹ngiltere’de1854’te yürürlükten kald›r›lm›ﬂt›r. Her ne kadar dini sistemler iﬂ dünyas›n›n gerekleriyle uzlaﬂmaya zorlanm›ﬂlar-sa da faizin reddi uzun süre din ve iﬂ dünyas› aras›nda bir gerilim ve ahlaken birikilem oluﬂturmaya devam etmiﬂtir. ‹lahiyatç›lar, cari faiz haddiyle tefecilerin finan-sal aç›dan zor durumda kalm›ﬂ olanlardan ald›klar› aﬂ›r› faiz aras›nda bir ayr›myapmaya baﬂlam›ﬂlard›r. Asl›nda Bat› toplumunda problemin kökeni Rönasansakadar uzanmaktad›r. ﬁöyle ki o dönemde kâr elde etme ve ticarete karﬂ› ahlakenolumsuz tutum ve tav›rlar devam etti¤i halde pratik olarak sermaye birikiminin vekapitalizmin yolu aç›lm›ﬂt›r. Kapitalizm geliﬂtikten sonra da eski ahlak›n yerini ala-cak yeni bir ahlak oluﬂmam›ﬂ ve böylece bir ahlaki boﬂluk ve bundan do¤an top-lumsal gerilim meydana gelmiﬂtir. Kapitalizme yol açan Protestan çal›ﬂma ve iﬂ ahlak›n›n yan› s›ra H›ristiyan poli-tik iktisatç›lar› taraf›ndan 18. yüzy›l›n sonu ve 19.yüzy›l›n baﬂ›nda bu konuda baz›ideolojiler geliﬂtirilmiﬂtir. Bu ideolojilere göre politik ekonomi, fakirlik, eﬂitsizlikgibi konular›n kaç›n›lmaz olarak içerildi¤i sosyal realiteyi objektif olarak tan›mla-mak durumundad›r. Ço¤unlu¤u Sünni ve Alevi Müslümanlardan oluﬂan Türkiye toplumunun top-lumsal yap›s› ‹slam dini ve geleneklerinden büyük ölçüde etkilenmiﬂtir. Bu ba-k›mdan iﬂ ahlak› söz konusu oldu¤unda ‹slam’› göz ard› etmek sosyolojik ger-çeklerle ba¤daﬂmayacakt›r. Türkiye’de iﬂ ahlak› ilkelerinin oluﬂturulmas›nda ‹s-lam ahlak› ve ‹slam medeniyetinin zengin miras›ndan yararlanmak, özellikle hal-k›m›z›n ço¤unlu¤unu oluﬂturan inanan kitleler için bu ilkeleri daha uygulanabi-lir ve meﬂru k›lacakt›r. ‹brahimi dinlerin sonuncusu olan ‹slam dininin ve bu din-den kaynaklanan ‹slam medeniyetinin iﬂ ahlak› ile ilgisi dinin ortaya ç›k›ﬂ tarihikadar eskidir. Çünkü bizzat ‹slam dininin peygamberi bir tüccard›r ve gerekKur’an gerekse peygamberin sözlerini kapsayan hadisler iﬂ ahlak› konusunda

34 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik birçok hüküm içermektedir. ‹slam dini kaynaklar› iﬂ ve ticaret faaliyetlerini öv- müﬂ teﬂvik etmiﬂ ve bu faaliyetlerin sadece Müslümanlara de¤il tüm insanlara karﬂ› do¤ruluk ve dürüstlük içinde yerine getirilmesi gerekti¤ini belirtmiﬂtir. Bu- nun yan›nda Yahudilik ve H›ristiyanl›ktaki faiz yasa¤› ‹slam’da da korunmuﬂ an- cak bu konu hala bir çözüme ulaﬂt›r›lamam›ﬂt›r. Çünkü Kur’an’da yasaklanm›ﬂ olan Riba’n›n ne tür bir faiz oldu¤u hakk›nda görüﬂ birli¤i yoktur. Bundan baﬂ- ka faiz yasa¤›na karﬂ› geliﬂtirilen hile-i-ﬂeriyeler ve baﬂka isimler alt›nda faiz yü- rütme iﬂlemleri iﬂ ahlak›nda önemli bir dejenerasyon nedeni olmuﬂtur. ﬁöyle ki hile-i-ﬂeriye yoluyla Tanr›’y› aldatt›¤›n› düﬂünen bir kiﬂinin insanlar› aldatmamak gibi bir ahlaki ilkeyi izleyece¤ini beklemek gerçekçi olmayacakt›r. Bu aç›dan fa- iz sorunun dini aç›dan çözümlenemeyiﬂi ‹slam dünyas›nda Yahudili¤e benzer bir çifte standart oluﬂturmuﬂtur. Oysa çal›ﬂma ve dürüst ticaretin ibadet mertebesin- de yüceltildi¤i bir din olarak ‹slam, kapitalizmin ruhuna en az Protestanl›k kadar uymaktad›r. Müslüman toplumlar›n kapitalizmi geliﬂtirememelerinin temelinde, oryantal despotlu¤a dayanan siyasal rejimlerin mal ve özel mülkiyet haklar›n› ga- rantiye alamamas›ndan kaynaklanan ekonomik istikrars›zl›¤›n önemli bir rol oy- nad›¤› düﬂünülmektedir. (1900 - 1920) Aras›: Ahlak› Arayan ‹ﬂ Dünyas› ‹ﬂ ahlak› hakk›ndaki araﬂt›rmalar, 20. yüzy›l›n baﬂlar›nda Avrupa ve Amerika’daki geleneksel liberal anlay›ﬂ›n zay›flamas› ve sosyalist ak›m›n güçlenmesiyle baﬂla- m›ﬂt›r. Bu ayn› zamanda iﬂletmecili¤in bir meslek olarak ortaya ç›k›ﬂ› ve yönetim biliminin de bir disiplin olarak belirmeye baﬂlad›¤› y›llara denk gelmektedir. Ay- n› y›llarda F. W. Taylor yönetim biliminin temellerini atmaktayd›. Sosyalist ve li- beral hareket aras›nda ﬂiddetlenen tart›ﬂmalar ayn› zamanda iﬂletmelerin ve iﬂlet- mecili¤in amaçlar›n›n ve topluma katk› veya zararlar›n›n da tart›ﬂ›lmaya baﬂlan- mas›na neden olmuﬂtur. Bu sayede iﬂletmecilikte ahlaki de¤erler de sorgulanma- ya baﬂlanm›ﬂt›r. Örne¤in, tekel konumundaki ﬂirketlerin kârlar› da bu ba¤lamda ele al›nm›ﬂt›r. K›ta Avrupas›’nda ise daha çok politik ekonomi yoluyla sistem tar- t›ﬂmalar›na a¤›rl›k verilmiﬂtir. Oysa ABD’de daha somut ve uygulamal› ahlak›n ko- nusuna giren sorunlar tart›ﬂ›lm›ﬂt›r. 1900-1920 y›llar› aras›nda ahlakç›lar, kad›n ve çocuklar›n çal›ﬂma koﬂullar›n›n iyileﬂtirilmesi, iﬂçilerin tazminat haklar› ve reklam- larda gerçe¤e uygun bilgi verilmesi gibi ahlaki konular› tart›ﬂm›ﬂlard›r. Bunun için ABD’de “Daha ‹yi ‹ﬂletmecilik Dairesi” oluﬂturulmuﬂ ve üniversitelerde iﬂ ahlak› dersleri gerek kurs gerekse ders programlar›nda yer almaya baﬂlam›ﬂt›r. 1904- 1918 y›llar› aras›nda ABD’de verilen “ticaret ahlak›” derslerinde daha çok iyi iﬂlet- mecili¤in iyi bir ahlak temeli olmas› gerekti¤i üzerinde durulmuﬂtur. Yine 1908- 1915 y›llar› aras›nda Britanya’daki Scheffield Scientific School’da verilen ticaret ahlak› derslerinde ahlaki rehberli¤e ihtiyaç duyulan temel iﬂletmecilik konular›n›n saptanmas›na çal›ﬂ›lm›ﬂt›r. Özellikle gazetecilik, muhasebecilik ve hukukçuluk ahlaki yönden mercek alt›na al›nm›ﬂt›r. Zaman›n geliﬂen teknolojisi karﬂ›s›nda or- taya ç›kan yeni sorunlar› da kapsayacak ﬂekilde iﬂ dünyas› için ahlaki kurallar ge- liﬂtirilmiﬂ, bu kurallar›n hem ticaret ve sanayi hem de kamu politikalar›na yol gös- termesi amaçlanm›ﬂt›r.

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 35(1920 - 1950) Profesyonellik ve ‹ﬂ Ahlak›Birinci Dünya Savaﬂ› öncesinde iﬂ ahlak› konusunda yap›lan tart›ﬂmalar genelliklekapitalizmin eleﬂtirisi ve sosyalist alternatif üzerinde durmuﬂtur. Refah›n bölüﬂül-mesi ve devletin ekonomiye müdahalesi gibi makro konular tart›ﬂmalar›n odaknoktas›n› oluﬂturmuﬂtur. Bu tür tart›ﬂmalar genellikle baz› ahlaki yarg›larla sonuç-land›r›lm›ﬂt›r. Asl›nda bu tart›ﬂmalar›n 19. yüzy›la uzanan bir geçmiﬂi vard›r. 19.yüzy›lda iﬂletmecilik kendine toplum içinde kabul edilebilir bir pozisyon ar›yordu.Bu ba¤lamda iﬂletmecili¤in ahlaki boyutlar› da gündeme gelmiﬂti. Almanya’da MaxWeber’in “Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu” adl› çal›ﬂmas› ve Britanya’da daR. H. Tawney’in “Din ve Kapitalizmin Yükseliﬂi” adl› kitab›, 20. yüzy›l›n baﬂ›ndayay›nlanm›ﬂ iﬂ ahlak› konusunu özellikle meslek ahlak› boyutuyla gündeme geti-ren eserlerdir. ‹ﬂ ahlak›n›n ikinci safhas› daha çok ABD’de ﬂekillenmiﬂtir. Britan-ya’da yap›lan çal›ﬂmalar genellikle felsefe ve ilahiyat kapsam›nda de¤erlendirilmiﬂ-tir. Oysa ABD’de iﬂ ahlak› din, siyaset ve felsefeden ba¤›ms›z bir disiplin olarak ge-liﬂmiﬂtir. 1920-1950 y›llar› aras›n› kapsayan otuz y›l içinde iﬂ ve meslek ahlak› ilke-lerinin belirlenmesi, ticaret faaliyetlerinde standartlar›n geliﬂtirilmesi, reklamlar›ngerçe¤e uygun olmas›, bankerler, sigortac›lar ve avukatlarla ilgili sorunlar gibi ko-nular ele al›nm›ﬂt›r. Bu dönem içinde Bat› dünyas›nda iﬂ ahlak›n› ilgilendiren iki yeni geliﬂme dahagündeme gelmiﬂtir. Bunlardan biri eskiden hekimlik, hukukçuluk, akademisyenlikve papazl›kla s›n›rl› olan meslek (profession) say›s›n›n artmas›yd›. Örne¤in, mü-hendislik bir meslek haline geliyordu. Bir di¤er önemli geliﬂme ise yine bu trendeba¤l› olarak yöneticili¤in iﬂletme sahipli¤inden ayr›larak tamamen ayr› bir meslekigrup haline gelmesiydi. Özellikle bankac›l›k, hukukçuluk, muhasebecilik ve rek-lamc›l›k gibi alanlarda gerek meslek sahibi kiﬂilerin gerekse iﬂletmelerin toplumakarﬂ› ahlaki sorumluluklar› gibi önemi günümüzde de devam eden konular tart›ﬂ›l-maya baﬂlanm›ﬂt›r. Meslek ahlak› ilkelerinin oluﬂturulmas› bu dönemin en bellibaﬂl› karakteristi¤idir. Bu dönemde ortaya ç›kan çok önemli bir geliﬂme de eski-den kiﬂisel bir sorun olarak görülen iﬂ ya da ticaret ahlak›n›n, bu anlay›ﬂ terk edi-lerek firman›n iﬂ ahlak› ya da ahlaki sorumlulu¤u kavram›n›n geliﬂmeye baﬂlama-s›d›r. ‹ﬂ ahlak› konusunda ilk ampirik çal›ﬂmalar da yine bu dönemde ABD’de ya-y›nlanan reklamc›l›k konulu akademik dergilerde yer alm›ﬂt›r. Yöneticili¤in iﬂletmesahipli¤inden tamamen ayr›lmas›yla birlikte yöneticiler için kurslar, konferanslarve akademik yay›nlar, yöneticilik mesleki kimli¤inin oluﬂmas›na yard›m etmiﬂ buarada iﬂ ve meslek ahlak›na iliﬂkin yaz›lar da bu yay›n ve kurslar›n kapsam› içinegirmeye baﬂlam›ﬂt›r. Britanya’da 1920’de kurulan Endüstriyel Yönetim Enstitüsü bugeliﬂim süreci içinde bir kilometre taﬂ›n› temsil etmektedir. Bu kurumun faaliyetegeçmesiyle birlikte iﬂ ahlak› disiplini tamamen iﬂletmecilik kapsam›nda görülmeyebaﬂlanm›ﬂ ilahiyat, felsefe ve iktisattan ba¤›ms›zlaﬂm›ﬂt›r. Böylece iﬂ ahlak›n› konualan dersler iﬂletmecilik e¤itimi veren kurumlar›n müfredat›na girmeye baﬂlam›ﬂt›r.Yine bu dönemde iﬂ ahlak›nda iki temel ayr›m ortaya ç›km›ﬂt›r. Bunlar iﬂletmeniniç faaliyetlerinden kaynaklanan ahlaki sorunlar ve iﬂletmenin d›ﬂ faaliyetleri sonu-cu oluﬂan ahlaki sorunlar ayr›m›d›r. Bir sonraki aﬂamada ise akademisyenler yöne-ticilik sektörü taraf›ndan yap›lan deneysel katk›lar› analiz ederek konunun teorisi-ni ve ilkelerini oluﬂturmaya çal›ﬂm›ﬂlard›r. Borden ve Hoper’in (Borden. ve Hop-per, 1921). “Bankac›l›k ve ‹ﬂ Ahlak›” adl› kitaplar› 1921’de Chicago’da yay›nlanarakbu alandaki ilk teorik ve sistematik çal›ﬂmay› oluﬂturmuﬂtur. Bu çal›ﬂma ayn› za-manda üniversitelerde okutulan ilk iﬂ ahlak› kitab›d›r.

36 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik (1950 - 1970): ‹ﬂ Ahlak› ve Büyüyen Karmaﬂ›kl›k ‹kinci Dünya Savaﬂ›’ndan sonra 1950-1970 y›llar› aras›ndaki yirmi y›l ekonominin hem ABD’de hem de Avrupa’da patlama yapt›¤› refah y›llar› olarak bilinmektedir. Bu y›llarda kitle üretimi yapan dev firmalar ve uluslararas› ﬂirketler art›k iﬂ dünya- s›n›n vazgeçilmez unsurlar› haline gelmiﬂlerdir. Bu y›llarda iﬂletme yöneticili¤i de firmalar›n hacimlerinin büyümesiyle birlikte karmaﬂ›klaﬂmaya baﬂlam›ﬂt›r. Pazarla- ma, pazar araﬂt›rmas›, personel yönetimi, halkla iliﬂkiler gibi yeni iﬂletme fonksi- yonlar› oluﬂmaya baﬂlam›ﬂt›r. Bu dönemin baﬂlar›nda da ahlaki problemler hala ki- ﬂisel bir mesele olarak ele al›nmaya devam etmiﬂtir. Tüketici haklar›, reklamlar ve sat›ﬂ geliﬂtirme teknikleri incelenmeye baﬂlanm›ﬂt›r. Bununla beraber bu dönemin ikinci yar›s›nda örgüt teorisinin bulgular› kullan›lmaya baﬂlanm›ﬂ ve bu do¤rultu- da iﬂletme bir ahlaki birim ya da bütün olarak ele al›nm›ﬂt›r. 1960’lar ise iﬂ ahlak› alan›nda yap›lan çal›ﬂmalar›n büyük bir art›ﬂ gösterdi¤i bir on y›ld›r. Bu dönemde pek çok alan araﬂt›rmas› yap›lm›ﬂ, doktora tezleri ve kitaplar yaz›lm›ﬂt›r. 1962 y›l›n- da Pennsylvania Devlet Üniversitesi’ndeki iﬂ idaresi okulunda “ahlak ve iﬂletme” ad›yla üç ders yer alm›ﬂt›r. 1953’te ABD’deki fakülte ve yüksek okullar›n % 5,6’s› iﬂ ahlak›na programlar›nda yer verirken 1967’de bu oran % 17’ye ç›km›ﬂt›r. Fakat iﬂ ahlak› derslerinin say›s›ndan çok önemli olan bu dönemde derslerin içeri¤inin ge- niﬂlemiﬂ olmas›d›r. ABD’deki seküler iﬂ ahlak›n›n aksine Avrupa’da1950-1970 y›lla- r› aras›ndaki iﬂ ahlak› çal›ﬂmalar›nda Kilise ve teoloji ba¤lant›s› önemli bir yer iﬂgal etmiﬂtir. Britanya’da iﬂ ahlak›yla ilgilenen yazarlar genellikle Anglikan Kilisesi ile ba¤lant›l› olmuﬂtur. Katolik Kilisesi bünyesinde de çal›ﬂanlar›n ve yöneticilerin yer ald›¤› organizasyonlar kurulmuﬂtur. (1970 -1990), ‹ﬂ Ahlak›nda Düzen Getirme Giriﬂimleri 1977 y›l›na gelindi¤inde iﬂletmelerin ahlaki teorileri de oluﬂmaya baﬂlam›ﬂt›r. ‹ﬂ ah- lak› ayr› bir disiplin olarak ortaya ç›kmas›na ra¤men felsefeciler ve teologlar, iﬂ ah- lak›na katk› vermeye devam etmiﬂlerdir. ABD’deki iﬂletmecilik okullar›n›n nere- deyse yar›ya yak›n› 1970’lerin ikinci yar›s›nda iﬂ ahlak› derslerini programlar›na al- m›ﬂlard›. Üniversitelerde iﬂ ahlak› merkezleri aç›lmaya baﬂlam›ﬂ ve iﬂ ahlak› (busi- ness ethics) art›k bu adla kurumlaﬂmaya baﬂlam›ﬂt›r. Bununla beraber “iﬂ ahlak›” konusu iﬂletmecilik okullar›nda hala ﬂüpheyle karﬂ›lanan bir konu olmaya devam ediyordu. Bu ﬂüpheler, ahlak›n insan davran›ﬂlar›n›n ayr›lmaz bir parças› oldu¤u ve bundan ayr› bir iﬂ ya da iﬂletmecilik ahlak›ndan söz edilemeyece¤i görüﬂünden kaynaklanmaktayd›. Öte yandan firmalar›n topluma karﬂ› sorumluluklar› oldu¤u ve bu sosyal sorumlulu¤un incelenmesi gerekti¤i, iﬂ ahlak› savunucular›n›n temel argüman› olmuﬂtur. Bu dönemde iﬂ ve çal›ﬂma sosyolojisiyle ilgili kavramlar da iﬂ ahlak› kapsam›nda ele al›nmaya baﬂlanm›ﬂt›r. Örne¤in, de¤erler, strateji, yap›, sis- temler, beceriler ve kültür gibi kavramlar iﬂ ahlak› içinde incelenmeye baﬂlanm›ﬂ- t›r. Bu, bir anlamda 20. yüzy›l›n baﬂ›na bir geri dönüﬂü ve çal›ﬂma ahlak›n› (work ethic) Weber’in “Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu” adl› eserinde vurgulad›¤› noktalar› iﬂ ahlak›na dâhil etme anlam›na da gelmektedir. Bu dönemde yavaﬂ ya- vaﬂ firmalardan uymas› beklenen ahlaki ilkeler oluﬂmaya baﬂlam›ﬂ, firma politika- lar›n›n ahlaki boyutu ortaya ç›km›ﬂt›r. 1980’lerden sonra örgütler ve firmalar, o za- mana kadar hiç olmad›¤› kadar toplumda önemli roller üstlenmeye baﬂlam›ﬂlar ve dolay›s›yla iﬂ ahlak›n›n önemi de buna ba¤l› olarak artm›ﬂt›r. Bürokratik yetki ye- rine kiﬂisel güç ve karizma daha fazla öne ç›km›ﬂt›r. Bu durumda hem firman›n hem de kiﬂilerin ahlaki sorumluluklar› eﬂit ölçüde önemli hale gelmiﬂtir. Bu dö-

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 37nemde iﬂ ahlak› konusunda uluslararas› organizasyonlar kurulmaya baﬂlam›ﬂt›r.Bunlardan en önemlisi 1987 y›l›nda Hollanda’da kurulan Avrupa ‹ﬂ Ahlak› Örgütü-dür. (EBEN, European Business Ethics Network). (EBEN’in Türkiye temsilcili¤iniHacettepe Üniversitesi, ‹ﬂletmecilik Meslek Eti¤i Uygulama ve Araﬂt›rma MerkeziHÜEM üstlenmiﬂtir ve 2003 y›l›nda yap›lan 1. Türkiye ‹ﬂ Ahlak› Kongresinde Tür-kiye çal›ﬂma grubu kurulmuﬂ Ekim 2008’de de 22. EBEN Kongresi Antalya’da ya-p›lm›ﬂt›r.) 1980’lerin ikinci yar›s›ndan sonra iﬂ ahlak› alan›nda dünya çap›nda aka-demik dergiler yay›nlanmaya baﬂlam›ﬂ ve iﬂletmecilik alan›nda iﬂ ahlak› konusun-da yap›lan alan araﬂt›rmalar›n›n say›s› h›zla artmaya baﬂlam›ﬂt›r. Bu araﬂt›rmalardakültürleraras› karﬂ›laﬂt›rmalar özel bir yer tutmuﬂtur.(1990 - ) Küresel ‹ﬂ Ahlak›20. yüzy›l›n son on y›l›nda geliﬂen enformasyon teknolojileri ve ‹nternet, gezege-nimizi ﬂimdiye kadar hiç olmad›¤› kadar bir bütün haline getirmiﬂ ve bir iletiﬂimdevrimi yaﬂanm›ﬂt›r. 1993’te Sovyetler Birli¤inin çöküﬂüyle sosyalist sistem de çök-müﬂ, pazar ekonomisi sosyalist devletin hala varl›¤›n› sürdürdü¤ü Çin’e kadar gir-miﬂtir. Bu geliﬂmelerle birlikte artan iﬂ hacmi ve dünya nüfusunun çevreyi ciddiboyutlarda tehdit etmeye baﬂlamas› iﬂ ahlak›n›n kapsam›na firmalar›n neden oldu-¤u çevresel sorunlar› da eklemiﬂtir. Küreselleﬂmenin bir sonucu olarak ortaya ç›-kan çok uluslu ve küresel firmalarda, kültürel farkl›l›klar›n üstesinden gelme, ay-r›mc›l›k gibi konular iﬂ ahlak› araﬂt›rmalar›n›n popüler konular› aras›na girmiﬂtir. ‹ﬂahlak› dersleri art›k ABD’deki iﬂletmecilik okullar›n›n hemen tümünün müfredat›-na girmiﬂtir. 21. yüzy›la girildi¤inde firmalar›n en az devletler kadar dünyada a¤›r-l›¤›n›n artmas›yla birlikte, iﬂ ahlak› da küresel düzeyde önemi artan bir disiplin ha-line gelmiﬂtir.GENEL AHLAK TEOR‹LER‹ BA⁄LAMINDA ‹ﬁAHLAKININ TEMELLER‹Kant’›n Ödev Ahlak›: (Deontoloji)‹ﬂ ahlak› söz konusu oldu¤unda sorulmas› gereken sorulardan biri de “‹ﬂ ahlak› iﬂ-letmenin ç›karlar› için mi gereklidir, yoksa toplumun ç›karlar› için mi gereklidir?”sorusudur. ‹ﬂletmenin ç›kar›na uygun oldu¤u için iﬂ ahlak›na uymak gerçekten ah-laki bir davran›ﬂ m›d›r? Bu sorulara cevap vermek için sezgilerimize güvenemeyiz.Bunun için ahlak teorilerine bakmal›y›z. Bu teorilerden deontoloji ve teleoloji yak-laﬂ›mlar› bize ›ﬂ›k tutacakt›r. Ahlakl›l›¤› kiﬂisel ç›karlardan tamamen ayr› tutan ahlak felsefesi Alman filozofImmanuel Kant taraf›ndan geliﬂtirilmiﬂtir. Kant’›n ahlak›nda esas olan mutluluk yada fayda de¤il, mutlulu¤u hak etmek ve do¤ru olmakt›r. Kant ahlak›nda ahlakidavran›ﬂ› motive eden güç, mutluluk, zevk ya da fayda olamaz. Ahlakl›l›k bu an-lamda koﬂulsal bir durum de¤ildir. Baﬂka bir deyimle ahlaki davranmak için bellikoﬂullar›n yerine gelmesi beklenmemelidir. Ahlaki davran›ﬂ her koﬂulda ve durumne olursa olsun ortaya konmas› gereken bir davran›ﬂt›r. Bu durum Kant’›n ahlak te-orisine belki so¤uk, kat› ve çekici olmayan bir görünüm vermiﬂ olabilir, fakat unu-tulmamal›d›r Kant ideal durumu gösteren saf bir ahlak teorisi kurmaya çal›ﬂm›ﬂt›r.Kant’›n ay›rmaya çal›ﬂt›¤› davran›ﬂlar, ahlakl› olmak için ahlakl› olmak ile korku,görüntü, ya da belli faydalar› elde etmek için ahlakl› davranmakt›r. Ahlakl›l›k (mo-ral kredi) insan›n tek baﬂ›na sorumlu oldu¤u eylemlerden gelir (Sorrel ve Hendry,1994).

38 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve EtikHaklar teorisine göre belli Deontoloji olarak da bilinen haklar teorisi Kant taraf›ndan savunulmuﬂtur. Bu-baz› ﬂeyler sonuçlar› ne na göre belli baz› ﬂeyler sonuçlar› ne olursa olsun insanl›k için ahlaki olarak ba¤-olursa olsun insanl›k için lay›c›d›r. Örne¤in, öldürmek, tecavüz etmek, iﬂkence etmek, soyk›r›m yapmak so-ahlaki olarak ba¤lay›c›d›r. nuçlar› ne olursa olsun kötü eylemlerdir. Kant’›n do¤al haklar ödev ahlak›na göreÖldürmek, tecavüz etmek, insanlar do¤uﬂtan baz› haklara sahiptirler. Haklar teorisine göre baz› evrensel do¤-iﬂkence etmek, soyk›r›m rular vard›r ve bunlar zaman ve ﬂartlara göre de¤iﬂmezler (Stackhouse, McCann,yapmak sonuçlar› ne olursa Roels and Williams, 1995).olsun kötü eylemlerdir. ‹lk defa Kant, örne¤in mutluluk gibi göreli bir kavramla insan ahlak›n›n incele- nemeyece¤ini söylemiﬂtir. Çünkü mutluluk kiﬂiden kiﬂiye de¤iﬂen öznel bir kav- ramd›r. Böylece birinin ahlakl› dedi¤i bir eyleme bir baﬂkas› ahlaki de¤il diyebile- cektir. Kant’a göre ahlak›n temelini herkese göre de¤iﬂmeyen bir ﬂey oluﬂturmal›- d›r. Bu da “iyili¤i isteme ve ahlak yasas›d›r.” Kant için ahlak yasas› hiç bir kay›t ve koﬂula ba¤l› olmayan yani koﬂullu (hipotetik) de¤il, koﬂulsuz (kategorik) olan bir buyruktur (Imperative). ‹nsan öyle hareket etmelidir ki hareket ve davran›ﬂlar› ay- n› zamanda baﬂka insanlar için de bir ilke ve yasa olsunlar. Kant’a göre insanlar mutluluk peﬂinde koﬂmakla onu elde edemezler, insan an- cak mutlulu¤a hak kazanmaya çal›ﬂ›r ve vicdan› ile ahlak yasas›na uymaya çal›ﬂ›r. Kant ahlak›na göre, ahlaki olmayan davran›ﬂlar özünde rasyonel de¤ildir. Yap›lan herhangi bir eylem ya da davran›ﬂ›n iyi mi kötü mü oldu¤unu Kant ahlak›na göre sorgulamak istiyorsak ﬂu soruyu sorabiliriz. “E¤er herkes böyle yaparsa ne olur?”, “Herkesin bunu yapmas›n› ister miyiz?” Böylece Kant’›n görev ahlak›n›n herkes ta- raf›ndan benimsenen ve herkesin benimsemesi istenen objektif, evrensel ilkeler- den oluﬂtu¤u söylenebilir. Kant iyi iradeyi ödeve ba¤lam›ﬂt›r. Bir ödevi yerine getirdiysek iyi bir iﬂ yapm›- ﬂ›zd›r. ‹yi irade, do¤al istek ve içgüdülerimize ra¤men ödevlerimizi yerine getiren iradedir. Kant’a göre gerçek ahlaki eylemler ödevden dolay› yap›lan eylemlerdir. Örne¤in ben hayat›m› sadece bunu yapmaya e¤ilimim oldu¤u için sürdürdü¤üm takdirde, benim eylemimin ahlaki bir de¤eri olamaz. Eylemimin ahlaki bir de¤eri- nin olabilmesi için benim onu hayat›m› sürdürmek görevim oldu¤u için veya bir ahlaki yükümlülük duygusuyla yapmam gerekir. Kant elbette, hayat›m› bunu yap- may› arzu ediyor oldu¤um için sürdürmemin ahlaken yanl›ﬂ oldu¤unu söylemez. Zira eylemim en az›ndan ödevime uygundur ve intihar gibi ödevle ba¤daﬂmaz de- ¤ildir. Ancak bu eylem kendi içinde ahlaki bir de¤ere de sahip de¤ildir. Kant, ödevden dolay› yap›lan eylemin arzu ya da salt e¤ilimin bir sonucu olarak yap›lan eylemden ay›rt edilmesi gerekti¤ini belirtir ve sonra da onun ahlak yasas›na uymak anlam›na geldi¤ini bildirir. Ahlaki eylemi güdüleyen ﬂeyin ödev olmas› gerekti¤i- ni, böyle bir güdülemede özel ve belirleyici olmas› gereken ﬂeyin yasaya sayg› ol- du¤unu ifade eder. Kant aç›s›ndan ödevler, kurallar ya da belli türden yasalar ta- raf›ndan yarat›l›r. Ahlak yasas› t›pk› do¤a yasas› gibi istisnas›z herkes için buyuran evrensel; tüm insanlar için geçerli olan, genel geçer bir yasad›r. Buna göre bir in- san›n eylemleri ahlaki bir de¤ere sahip olacaksa ahlak yasas›ndan kaynaklanmak, yasaya duyulan sayg›n›n sonucu olmak durumundad›r. Eylemlerin ahlaki de¤eri onlar›n fiili ya da tasarlanm›ﬂ sonuçlar›ndan de¤il, fail ya da öznenin eylemine te- mel yapt›¤› temel ilkeden (maksim) gelir. Kant maksimleri de koﬂullu ve koﬂulsuz buyruklar diye ikiye ay›r›r. Buna göre koﬂulsuz buyruk (kategorik imperatif) ger- çek ahlaki buyruktur. Koﬂulsuz buyruk, belli bir eylem tarz›n› mutluluk da dâhil ol- mak üzere arzu edilen herhangi bir sonuçtan ba¤›ms›z olmak üzere buyuran buy- ruktur. Koﬂullu buyruklar›n yararc› bir yoruma elveriﬂli yönünü hesaba katan Kant, ahlaki yorumlar›n kendine özgü ba¤lay›c›l›klar›n› sadece onlar›n s›n›rlanmam›ﬂ ev-

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 39rensellikleri ve insan do¤as› ile ilgili olgulardan farkl› koﬂul ya da durumlardanolan ba¤›ms›zl›klar›yla aç›klanabileceklerini düﬂünmüﬂtür (Cevizci, 2009). ‹ﬂ ahlak›na Kantç› aç›dan yaklaﬂ›rsak sormam›z gereken soru, “‹ﬂ ahlak› iﬂlet-menin ç›karlar› için mi gereklidir yoksa toplumun ç›karlar› için mi?” sorusudur. ‹ﬂ-letmenin ç›karlar›na uygun oldu¤u için iﬂ ahlak›na uymas› gerçekten ahlakl› birdavran›ﬂ m›d›r? Kant ahlak›na göre de¤ildir. Örne¤in, bir iﬂletmenin personelinesa¤layaca¤› sa¤l›k ve güvenli¤e iliﬂkin hizmetlerin verilme nedeni Kantç› ahlakagöre insanlar›n yaﬂama hakk›na sayg›n›n bir gere¤idir. Faydac› ahlak ise bunu iﬂ-letmeye faydal› oldu¤u için yap›lmas› gerekli bir ﬂey olarak kabul eder. ‹ﬂ ahlak›-n›n standartlar› genellikle Kantç› bir yaklaﬂ›m sergiler. Baﬂka bir deyimle insanlarinsan olmalar›ndan ötürü iﬂ yerinde de belli haklara sahiptirler. Baz› yazarlar de-ontolojik yaklaﬂ›mdan yola ç›karak iﬂ ahlak›nda görecelili¤i ret etmektedirler. Bu-na göre iﬂ ahlak› evrenseldir. ‹ﬂ ahlak› alan›nda uygulanabilecek baz› evrensel ilkelere de¤inmek gerekirseﬂunlar› sayabiliriz: • Mevcut ve potansiyel müﬂterileri, çal›ﬂanlar›, iliﬂkili olunan di¤er firma ve kurumlar› ve toplumu aldatmamak • Kiﬂileri fiziksel, ruhsal ya da cinsel olarak taciz etmemek • Do¤ruluk dürüstlük ve adalet ilkelerine uymak • Çevreye zarar vermemek • Tüketicilerin ve çal›ﬂanlar›n ve paydaﬂlar›n haklar›na sayg›l› olmak • Yolsuzluk, rüﬂvet, torpil ve kay›rmac›l›k gibi uygulamalardan kaç›nmak • Sanayi ve ticari faaliyetlerde verimlilik ilkesini ahlaki s›n›rlar› aﬂmadan ger- çekleﬂtirmek ‹ﬂ ahlak› konusunda üzerinde durulmas› gereken bir kavram da da¤›t›c› adaletyaklaﬂ›m›d›r. Buna göre örgütsel ödüller, örgüt üyelerinin örgütsel ç›kt› miktar›nayapt›klar› katk› oran›nda gerçekleﬂmelidir. Baﬂka bir deyiﬂle iyi ile kötü birbirindenayr›lmal›, ödül ve ceza sistemi ona göre oluﬂturulmal›d›r. Örne¤in, ülkemizdekidevlet üniversitelerinde yurt d›ﬂ›ndaki en iyi akademik dergilerde araﬂt›rmalar› ya-y›nlanan, uluslararas› bilimsel toplant›larda bildiri sunan ö¤retim üyeleri ile bu ko-nuda hiç bir çaba göstermeyen ö¤retim üyeleri ayn› ücreti al›rlar. Bu durumdaaraﬂt›rma yapman›n herhangi bir çekicili¤i de kalmamaktad›r. Her ne kadar iﬂ ahlak›na uymak iﬂletmeleri baﬂar›l› k›lar diye bir genellemeyapmak do¤ru de¤ilse de genel ahlak ilkelerine ve adalete uygun davranmak fir-man›n uzun dönemli amaçlar›na hizmet edecektir. Ahlak ve adalet ilkelerine uy-mayan bir iﬂletme insan kaynaklar› aç›s›ndan zay›flayacak, piyasada itibar›n› kay-bedecek, sonuçta bu da iﬂletmenin uzun dönemli amaçlar›na zarar verecektir.Sonuçsalc›l›k (Teleoloji)Deontolojik yaklaﬂ›m yani Kantç› görev ahlak›n›n karﬂ›s›ndaki ahlak teorisi sonuç-salc›l›kt›r. Nas›l yaﬂanmas› gerekti¤ine dair ahlak teorileri en az›ndan iki farkl› kav-ram› içermelidir. Birincisi iyi ve kötünün ne oldu¤una yönelik bir görüﬂ di¤eri deeylemlerimizle neyi gerçekleﬂtirmek istedi¤imize yönelik görüﬂtür. Örne¤in klasikfaydac›l›k teorisi, yaﬂam›n amac›n›n mutluluktan zevk almak oldu¤unu söyler. Öteyandan do¤al hukuk teorisi, yaﬂam›n amac›n›n do¤al hukuk ile uyum içinde yaﬂa-mak oldu¤unu belirtir. Burada önemli olan yaﬂam›n amac›n›n özel de¤il genel veevrensel baz› özelliklerle aç›klanmak istenmesidir. Yukar›da sözü edilen birincikavrama “de¤er teorisi” ya da “iyilik teorisi” ad› verilir. Ahlak felsefesinde ikinci te-oriye de “do¤ruluk teorisi” denmektedir. Bu sorulardan hareketle ahlak teorilerini

40 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik sonuçsalc› (teleolojik) ve sonuçsalc› olmayan (deontolojik) ﬂeklinde ikiye ay›rmak mümkündür (Pettit, 1994). Sonuçsalc›l›k aç›s›ndan bir kiﬂi hangi de¤erleri benimserse benimsesin bu de- ¤erleri ilerletmek ve geliﬂtirmek için çal›ﬂmal›d›r. Sonuçsalc›lar de¤erlerle kiﬂiler aras›ndaki iliﬂkiyi araçsal bir iliﬂki olarak görürler. Sonuçsalc›l›k (teleoloji) teorisi- ne göre bir eylem kendi baﬂ›na iyi ya da kötü de¤ildir. O eylemi iyi ya da kötü ya- pan eylemin sonuçlar›d›r. Örne¤in, bir insana ac› vermek e¤er ac› verici eylem te- daviyle sonuçlan›yorsa iyi yaralanmayla sonuçlan›yorsa kötüdür. Sonuçsalc› teori- nin en iyi bilinen örne¤i faydac›l›kt›r. Buna göre bir eylem ya da durumun iyi ya da kötülü¤ü eylemden etkilenenlere sa¤lad›¤› faydaya göre ölçülür. Faydac›l›k ac›- dan kaç›nmay› ve mutlulu¤u art›rmay› öngörür. Faydac› yaklaﬂ›ma göre daha bü- yük bir kötülükten kaç›nmak için daha az kötü olan ﬂeyler hoﬂ görülebilir. Örne- ¤in, yalan söylemek kötüdür ama örne¤in bir kanser hastas›n› daha iyi tedavi ede- bilmek için onu hastal›¤›ndan bir süre haberdar etmemek ya da yanl›ﬂ bilgilendir- mek hoﬂ görülmelidir. Faydac›l›k söz konusu oldu¤unda sadece maddi faydalar› düﬂünmemek laz›md›r. Manevi faydalar da bir eylemin ahlakili¤i tart›ﬂ›l›rken göz önüne al›nmal›d›r. Sonuçsalc›l›¤a göre bir ﬂeyin iyili¤ine karar verilirken o eylemin sonucunda ortaya ç›kacak iyili¤in kötülü¤e oran›na bak›l›r. Do¤ru eylem en çok iyili¤i üretecek olan eylemdir (Shaw and Barry, 1992). ‹yinin ne oldu¤u sorusuna cevap veren teorilerin ço¤u iyilik için benzer stan- dartlar ortaya koyarlar. Sonuçsalc›l›ktan yola ç›karak faydac›l›k ak›m›n› savunanlar ahlak›n estetikten farkl› oldu¤unu ve kendi baﬂ›na güzellik ve iyilik gibi kavram- larla u¤raﬂmad›¤›n› söylemektedirler. Buna göre ahlak bir sosyal iliﬂkiler teorisidir. Ahlaki olan bir ﬂey, insanlar için de iyi olan bir ﬂey olmak durumundad›r. ‹nsanla- r›n iyili¤ini sa¤layamayan bir iyilikten söz edilemez. Faydac›l›¤›n alt›n› çizdi¤i nok- ta iyi olarak nitelenen bir ﬂeyin bir ﬂekilde birileri için iyi olmas› gerekti¤idir. Fay- dac›l›¤›n esas›n› teﬂkil eden “fayda” kavram› esas›nda kullan›ﬂl›l›ktan gelmektedir. Faydac›lara göre fayda ve kullan›ﬂl›l›¤› dikkate almayan ahlaki ve dini sistemler sa- dece soyut ilkelerle u¤raﬂ›yorlar demektir. Fayday› kullan›ﬂl›l›kla aç›klad›¤›m›z za- man “Öyleyse kimin için kullan›ﬂl›l›k?” sorusu gündeme gelecektir. Faydac› filozof- lardan Bentham’›n bu konudaki cevab› faydac›l›¤›n öncülerinden olan Hobbes ve Hume’un görüﬂlerini yans›tmaktad›r. Bu da hazz› art›rmak ve ac›dan kaç›nmakt›r. Bu hedonistik faydac›l›k görüﬂü, sadece fiziki ac›lar ve hazlar dikkate al›narak pek çok defa karikatürize edilmiﬂtir. Bütün karikatürler gibi bunda da bir abartma var- d›r. Bentham gibi yazarlar insanlar›n ço¤unun asl›nda hedonist (hazc›) olduklar›n› ac› ve zevk gibi dürtülerle hareket ettiklerini dolay›s›yla ahlak teorilerinin de insan- lar›n bu gerçe¤ini dikkate almalar› gerekti¤ini belirtmiﬂlerdir (Goodin, 1994). Sonuçsalc› ahlak teorilerine göre bir eylem veya oluﬂun iyili¤ini kötülü¤ünü o eylemin sonuçlar› belirler. Baﬂl›ca sonuçsalc› teoriler egoizm ve faydac›l›kt›r. Ah- lak filozoflar› egoizmi kiﬂisel ve kiﬂisel olmayan egoizm olmak üzere ikiye ay›rm›ﬂ- lard›r. Kiﬂisel egoistler kendi uzun dönemli ç›karlar›n› önde tutarken di¤erlerinin ne yapmas› gerekti¤i hakk›nda sessiz kal›rlar. Kiﬂisel olmayan egoistler ise herke- sin kendi uzun dönemli ç›karlar›n› kollamas› gerekti¤ini ileri sürerler. Egoizm söz konusu olunca baz› yanl›ﬂ anlamalar da gündeme gelmektedir. Çünkü günlük dil- de kullan›lan egoizm ya da bencillik ile felsefik egoizm ayr›ﬂmaktad›r. Örne¤in yanl›ﬂ anlamalardan biri, egoistlerin yiyip içip gününü gün eden insanlar oldukla- r› yolundaki genel kan›d›r. Oysa uzun dönemli amaçlar›n› gerçekleﬂtirmek için k›- sa dönemli amaçlar›ndan vazgeçen bir insan da egoist olabilir.

2. Ünite - ‹ﬂ Ahlak› ve Önemi 41 Sonuçsalc›l›¤›n egoistlikten daha önemli olan k›sm› faydac›l›kt›r. Faydac›l›¤agöre eylemlerimizle, bu eylemlerimizden etkilenenler için iyili¤in kötülükten dahafazla ortaya ç›kmas›na dikkat etmeliyiz. ‹yi ile kastedilen mutluluk ve zevktir. O za-man ahlaki bir davran›ﬂ ya da eylem herkes için mutluluk getiren bir eylem olma-l›d›r. Faydac›l›¤›n savunucular›ndan Jeremy Bentham (1748-1832) ve John StuartMill’dir (1806-1873). Bu iki filozof da kendi zamanlar›n›n sosyal reformcular›yd›larve faydac› yaklaﬂ›m› o zamanlar›n kurumlar›n› eleﬂtirmek için kullanm›ﬂlard›. Butarihi nedenlerden ötürü Bat›’da faydac›l›k sosyal geliﬂme ve ilerleme kavramlar›y-la birlikte düﬂünülür. Bentham toplumu tek tek bireylerden oluﬂan bir bütün ola-rak görür (Bentham, 1998). Böylece “kamu yarar›” ya da toplumsal fayda denenﬂey, toplumdaki bireylerin ç›karlar›n›n toplam›ndan oluﬂur. Bir toplumun mutlulu-¤unu art›ran bir eylem, bireysel mutluluklar›n toplam›n› art›ran bir eylem olmakdurumundad›r. Bentham buradan yola ç›karak do¤ru eylemi, insan›n refah›n› enyüksek düzeye ç›karan eylem olarak tan›mlam›ﬂt›r. Bentham’a göre zevk ve ac›, sa-y›, yo¤unluk ve süre olarak farkl›laﬂan duyumlard›r. Buna dayanarak Bentham bir“hedonik hesaplama” da geliﬂtirmiﬂtir. Bu hesaplama yard›m›yla bireysel ya da ko-lektif bir davran›ﬂ›n ahlakili¤i hakk›nda objektif bir kriter geliﬂtirdi¤ine inanm›ﬂt›r.O’na göre zevkler kiﬂiden kiﬂiye de¤iﬂir. Kimileri entellektüel zevklere sahipkenkimileri de basit fiziki ihtiyaçlardan yukar› ç›kamayabilirler ama bu hiç de önemlide¤ildir. Önemli olan kiﬂinin en çok ne yapmaktan zevk ald›¤›d›r. John Stuart Mill, Jeremy Bentham’›n zevk ilkesini çok basit bulmuﬂtur. Mill, ze-kâ ve hayal gücünden kaynaklanan zevkleri fiziksel zevklerden daha üstün tut-muﬂtur. Mill’e göre fayda ilkesi, ac›n›n ve zevkin göreli niteliklerini (kalitesini) dikkateal›r. Her ne kadar Bentham ve Mill zevk ve ac›n›n nitelikleri hakk›nda farkl› yakla-ﬂ›mlar ortaya koymuﬂlarsa da her ikisi de zevki ve mutlulu¤u nihai de¤er olarakkabul etmiﬂlerdir. Bu anlamda her ikisi de hedonist say›labilir. Onlara göre zevkkendi baﬂ›na iyi ve de¤erli olan bir ﬂeydir. E¤er bir ﬂey iyi ise mutluluk getirdi¤iiçin iyidir. Örne¤in, e¤itim iyidir çünkü dünyay› daha iyi anlamam›za ve daha iyiimkânlarda yaﬂamam›za yani mutlulu¤umuza katk›da bulunur. Baz› ahlakç›lar faydac›l›¤›, mutluluktan baﬂka sonuçlar› da kapsay›c› ﬂekilde de-¤iﬂtirmiﬂlerdir. Baz›lar› da bir kiﬂinin mutlulu¤u ile di¤er kiﬂilerin mutlulu¤unu kar-ﬂ›laﬂt›rma ve dengeleme yoluna gitmiﬂlerdir. Faydac›l›¤›n da iki türünden söz et-mek mümkündür. Bunlar, “eylem faydac›l›k” ve “kural faydac›l›k”t›r. Eylem fayda-c›l›¤a göre, belli bir durumda belli bir eylemin bu eylemden etkilenenlere ne gibisonuçlar getirece¤i hesap edilmelidir. E¤er öngörülen sonuçlar, di¤er eylem seçe-neklerine göre daha fazla toplam iyilik ya da fayda getiriyorsa söz konusu eylemahlaken tercih edilmelidir. Eylem faydac›l›ktan farkl› olarak geliﬂtirilen “kural fay-dac›l›k” kuram› sonuçsalc› olmayan teorilerin sonuçsalc›l›¤a ve faydac›l›¤a karﬂ›yöneltti¤i eleﬂtirileri dikkate alm›ﬂt›r. Bu kuram›n en bilinen savunucusu MichiganÜniversitesinden Profesör Richard Brandt’d›r (Brandt, 1996). Kural faydac›l›¤a gö-re faydac› standartlar, bireysel eylemlere de¤il fakat bir bütün olarak ahlak kural-lar›na uygulanmal›d›r. “Kural faydac›l›k” mutlulu¤u maksimize etmek için bir top-lumun ne tür ahlak kurallar›n› benimsemesi gerekti¤ini temel soru olarak ortayakoyar böylece optimal ahlaki kural kavram› gündeme gelir (Smith, 1976).Erdem Ahlak›Erdem ahlak› da sonuçsalc› olmayan yaklaﬂ›mlar›n içinde incelenebilir. Buradaönemli olan insanlar›n erdemli kabul edilen davran›ﬂlar› sergilemeleridir. Bu dav-

42 ‹ﬂletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik ran›ﬂlar›n sonucunda kiﬂinin kendisine ya da topluma fayda ya da zarar gelmesi önemli de¤ildir. Örne¤in yanan bir evde mahsur kalan bir çocu¤u kurtarman›n çok riskli oldu¤unu bile bile yang›na dal›p çocu¤u kurtarmadan kendisi de yanan bir kiﬂi, sonuçta faydal› bir eylem yapmam›ﬂt›r. Üstelik bir yerine iki kiﬂi ölmüﬂtür, an- cak bu eylem toplum taraf›ndan erdemli bir davran›ﬂ olarak yüceltilir. Bu anlay›ﬂta Kant’daki ödev kavram›n›n yerine erdem kavram› geçer. Buna gö- re ahlakla ilgili di¤er tüm kavramlar erdeme indirgenebilir. ‹nsana yaraﬂ›r iyi bir ya- ﬂam için erdemin pay›n› vurgulayan bu ö¤reti, insan›n ahlaki aç›dan yetkinleﬂme- si ya da iyi bir karaktere sahip olabilmesi için gerekli olan›n ödev bilincinden çok erdemin ne oldu¤unun tam olarak bilinmesi oldu¤unu ileri sürer. Kökeni ilkça¤ Yunan felsefesine, Aristotales’in “Nikomakhos’a Etik” adl› erdemleri anlatt›¤› kita- ba dek uzan›r. Ça¤›m›zda da Anscombe’un eskinin erdemlerine geri dönme ça¤r›- s›nda bulundu¤u 1958 tarihli makalesinde yeniden ifade bulur. Yazar bu makale- sinde umutlar›n tükendi¤i, kutsal bir yasa koyucunun varl›¤›na inançs›zl›¤›n doru- ¤a ç›kt›¤› bu ça¤da ödev ya da yükümlülük türünden yasay› ça¤r›ﬂt›ran kavramlar- la ahlak› temellendirmeye kalk›ﬂman›n bir hata oldu¤unu söyler. Erdem ahlak›n› di¤er bir ay›rt edici özelli¤i de eyleyen odakl› oluﬂudur. Bir ey- lemin ahlaki aç›dan uygun olup olmad›¤›n› var›lan sonuçlara bakarak de¤erlendi- ren faydac›l›k ve sonuçsalc›l›¤›n tersine erdem ahlak›n›n temel ölçütü eylemde bu- lunan kiﬂinin ahlaki iyiyi içselleﬂtirip içselleﬂtirmedi¤i ya da ahlaki bak›mdan iyi karaktere ulaﬂ›p ulaﬂmad›¤›d›r. Kiﬂi belirli koﬂullarda erdemli eylemlerde buluna- bilir. Ancak bu onun tümüyle erdemli biri oldu¤unu göstermez. Aristotales’in ah- lak felsefesinin özü olan erdeme ba¤l› kalan bu anlay›ﬂ, Kant’›n ödev ahlak›na kar- ﬂ› durmuﬂtur. Buna göre koﬂulsuz buyruk (kategorik imperatif) koﬂulsuz bir itaat talep eden zorlay›c› bir yükümlülük bilgisinden ileriye geçemez (Güçlü, 2003). Adalet Ahlak› Adalet (justice) kavram› yayg›n olarak hem genel kural ve ilkeler hem de belirli durumlar karﬂ›s›nda bireylere yard›mc› olmas› için geliﬂtirilen özel kurallar için kul- lan›lmaktad›r. Bu genel ve özel kurallar olmadan do¤rulu¤u ya da adaleti bozan unsurlar› aç›klamak oldukça güçtür (Beauchamp ve Bow›e, 1988). Adalet yaklaﬂ›m›n›n formüllerinin baﬂ›nda, eﬂit olan bireylere eﬂit olmayan bi- reylere eﬂit olmayacak ﬂekilde davranma vard›r. Her bireyin ödevinin ne oldu¤u hakk›nda çeﬂitli yollar ortaya konmaktad›r. Ancak, bireylere ödevler çal›ﬂt›klar› iﬂ- ler, kabiliyetleri, haklar›, ihtiyaçlar› ve benzeri dikkate al›narak yüklenmelidir. Her kriter, belirli amaçlar ve durumlar için uygun olmal›d›r. Örne¤in, geçmiﬂte çal›ﬂan bir kiﬂinin ald›¤› ücret bekâr ya da evli olmas›na göre farkl›l›k göstermek zorun- dayd›. Çünkü mant›k evli bireyin daha fazla kiﬂiye bakt›¤›n› ve daha fazla paraya ihtiyac› oldu¤unu kabul ediyordu. Ancak, günümüzde sosyal yap› de¤iﬂmeye ve kad›nlar büyük oranda çal›ﬂmaya baﬂlad›¤›nda eﬂit iﬂe eﬂit ücret anlay›ﬂ› daha bas- k›n hale gelmiﬂtir (George Richard, 1995). Adalet görüﬂünün de¤iﬂik türleri vard›r. “Dengeleyici adalet” (Conpensatory Justice), geçmiﬂ haks›zl›klar›n telafi edilmesini ya da çekilen s›k›nt›lar›n bertaraf edilmesini ifade etmektedir. “Cezaland›r›c› adalet” (retributive justice), yasalara uy- mayanlar›n ya da suçlular›n cezaland›r›lmalar›n› kapsamaktad›r. “Usule iliﬂkin ada- let”(procedural justice), karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaﬂmalara iliﬂkin do¤rulara iﬂaret eden adalet görüﬂünü aç›klamaktad›r. “Da¤›t›c› adalet” (distributi- ve justice) ise, sosyal yarar ve yükümlülüklerin uygun biçimde da¤›t›m›n› içermek- tedir (Hal›c›, 2000).

Pages:

sinanozata_44

isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!

Create your own flipbook

TOP SEARCH

business design fashion music health life sports home marketing children

isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Description: isletmelerde-sosyal-sorumluluk

Read the Text Version

sinanozata_44

TOP SEARCH

RELATED PUBLICATIONS