ธุงอีสาน

“Thung” Isan : The Ceremonial Flags of The Northeast Thailand ผู้เขียน : ประทบั ใจ สวุ รรณธาดา Author : Prathabjai Suwanthada, Ph.D. Asst.Prof. ข้อมูลทางบรรณานุกรมของหอสมดุ แห่งชาติ : ประทบั ใจ สกิ ขา ธงุ อสี าน – อบุ ลราชธานี : ศิริธรรมออฟเซท็ , 2555. 68 หนา้ . 1. ธุง 2. อีสาน ISBN : 978-974-8469-67-6 ขอ้ มลู ลงพ้ืนทีโ่ ดย : โครงการบันทึก ศึกษา ธงุ อสี าน โครงการท�ำ นบุ �ำ รงุ ศิลปวฒั นธรรม ปงี บประมาณ พ.ศ. 2554 กองสง่ เสริมการวจิ ัย บริการวชิ าการ และทำ�บำ�รงุ ศลิ ปวัฒนธรรม มหาวทิ ยาลัยอุบลราชธานี สนบั สนนุ การพิมพ์โดย : มลู นธิ ภิ ูมิปัญญา สิง่ แวดล้อม วัฒนธรรมและศิลปะเอเชยี Asian Wisdom, Environment, Culture and Art Foundation (A-WECA) พมิ พ์ครั้งที่ 1 กุมภาพันธ์ 2555 จำ�นวน 300 เล่ม พมิ พ์คร้ังท่ี 2 มกราคม 2561 จำ�นวน 100 เลม่ ปก/รูปเลม่ : ธนวัฒน์ ฝอยจนั ทร์ พิมพท์ ี่ : วทิ ยาการพิมพ์ 336-8 ผาแดง ตำ�บล ในเมือง อำ�เภอเมอื งอุบลราชธานี อุบลราชธานี 34000

ค�ำ นิยม ผา้ เป็นนวัตกรรมในวัฒนธรรมของมนุษยท์ เี่ กา่ แกแ่ ละถกู น�ำมาใช้อย่างหลากหลาย นอกเหนือจาก การเป็นเครื่องนุ่งห่มซึ่งเป็นประโยชน์อันดับแรก แต่ผู้ใดจะคิดว่า “ธง” เป็นการน�ำผ้ามาใช้อย่างส�ำคัญ ย่ิงในสังคมมนุษย์ ธงเป็นเคร่ืองบอกสัญลักษณ์การเป็นหนึ่งเดียวของความเป็นชาติและการเป็นหมู่เหล่า ทม่ี อิ าจเหยียบย�ำ่ ไดใ้ นศกึ สงคราม ธงซึง่ ท�ำขน้ึ จากผา้ ออ่ นบางและพล้ิวไหว ไดถ้ กู น�ำใช้เปน็ เคร่ืองมือส�ำคัญ ด่งั อาวุธทีแ่ หลมคม และมีสว่ นชว่ ยยกระดับจิตใจใหฮ้ กึ เหมิ ในทางตรงข้ามกัน ด้ายเสน้ เลก็ บ้างกถ็ ูกย้อมสี ไดถ้ กู ถกั ทอและตดั เยบ็ เปน็ ผนื มลี วดลาย หรอื บา้ งกถ็ กู เขยี นเปน็ ภาพ กลบั ถกู น�ำมาใชเ้ พอื่ สนั ตสิ ขุ และสงบ เมื่อผา้ ผืนน้ันไดก้ ลายมาเปน็ ธง ในศาสนา ธง หรอื “ธุง” ในภาษาอีสาน เป็นสง่ิ ทอท่ขี าดไม่ไดใ้ นงานบญุ ในภาคอีสาน ผศู้ รทั ธาล้วนเปรมปรีด์ิ ตกแต่งหมู่บ้านและวัดวาอารามด้วยศรัทธา ด้วยธุงหลากหลายสี ลักษณะ และสื่อความหมาย เชิงสัญลักษณ์ในพุทธศาสนา ที่สืบทอดเร่ืองราวและความเช่ือมาหลายศตวรรษ ดังนั้น การท่ี ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.ประทับใจ สุวรรณธาดา ได้ใช้อุตสาหะและวิริยะในการท�ำวิจัยจนสามารถน�ำมา จัดพิมพ์เป็นหนังสือเรื่อง “ธุงอีสาน” ได้อย่างละเอียดลออในหลากหลายมิติของการใช้ธุง ไม่ว่าจะเป็น ดา้ นศรทั ธาความเช่ือ ฝมี ือ ภมู ิปัญญา สัญลกั ษณ์ ศิลปกรรม ฯลฯ และที่ส�ำคญั มากคือ ข้อมูลด้านลักษณะ วสั ดุ เทคนิควิธีการทอ แหลง่ ผลิต และการรังสรรค์ลวดลายของผู้ทอ เหลา่ นี้นบั เป็นทรัพยส์ ินทางปญั ญา ของผู้ทอ เป็นส่งิ บง่ ช้ีทางภูมศิ าสตร์ และเปน็ ทนุ ทางวฒั นธรรมของภมู ภิ าคอสี านโดยตรง ซึ่งผสู้ ร้างสรรค์ ผลงานเหล่าน้ี ต่างกอปรด้วยทักษะและองค์ความรู้ แต่ล้วนสูงวัย หากข้อมูลเหล่าน้ีไม่ได้รับการบันทึกไว้ ก็อาจสูญหายไปไดโ้ ดยงา่ ย ด้วยธุงส่วนใหญเ่ ปน็ ผลงานใช้เฉพาะช่วั คราวและมีอายกุ ารใชง้ าน ผลงานของ ผูช้ ว่ ยศาสตราจารย์ ดร.ประทับใจ สวุ รรณธาดา จงึ นบั ได้ว่ามคี ุณคา่ อย่างย่งิ และมิมผี ูใ้ ดเคยรวบรวมไวโ้ ดย ครบถ้วนมากอ่ น เพื่อสืบทอดและสืบสานการใช้ธุง จากรากฐานการน�ำมาใช้ในทางศาสนา ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.ประทับใจ สุวรรณธาดา ยังได้เสนอแนะแนวทางการออกแบบและพัฒนาธุงอีสานไว้อีกด้วย หนังสือ เล่มนีจ้ ึงนบั ได้วา่ มปี ระโยชน์ทั้งในเชงิ วชิ าการและตอ่ วงการศลิ ปประยุกต์อย่างน่ายกยอ่ ง (ศาสตราจารย์ ดร. ธาดา สุทธธิ รรม)



กติ ตกิ รรมประกาศ หนังสอื ธงุ อีสาน (Thung Isan) เลม่ นี้ เริ่มจัดพมิ พค์ ร้ังแรก เมื่อปี พ.ศ. 2555 ในชว่ งนัน้ ได้จัดพมิ พ์ เผยแพร่จำ�นวน 300 เล่ม เป็นผลงานท่ีมีจุดเริ่มต้นจากการดำ�เนินการตามแผนงานทำ�นุบำ�รุง ศิลปวฒั นธรรม มหาวิทยาลยั อบุ ลราชธานี พ.ศ. 2554 โดยการสนบั สนนุ งบประมาณจากกองส่งเสรมิ การ วิจัย บริการวชิ าการ และท�ำ นุบำ�รุงศลิ ปวัฒนธรรม มหาวทิ ยาลัยอุบลราชธานี ซึง่ เหน็ ความสำ�คญั ของการ ทำ�นุบำ�รุงศิลปวัฒนธรรมในท้องถ่ินอีสาน ในการดำ�เนินงานผู้เขียนได้เดินทางจัดเก็บข้อมูลในพื้นท่ี ภาคอสี าน 20 จังหวัด โดยใชร้ ะยะนานเกือบ 1 ปี จึงไดส้ ำ�เร็จลุลว่ งและได้มีการรวบรวมจัดท�ำ เป็นเอกสาร เผยแพร่ ในปี พ.ศ. 2561 ผู้เขียนเหน็ ว่า หนงั สือ “ธุงอีสาน” นี้ มีผูส้ นใจจำ�นวนมากและยังมกี ารนำ�ไปใชใ้ น การเรยี นการสอนในรายวชิ าตา่ ง ๆ ทเ่ี กย่ี วขอ้ งอยา่ งตอ่ เนอ่ื ง ผเู้ ขยี นจงึ ไดต้ ดั สนิ ใจน�ำ มาจดั พมิ พใ์ หมอ่ กี ครงั้ เพ่ือจะได้เป็นประโยชน์ต่อวงวิชาการและเป็นการอนุรักษ์ สืบสานมรดกทางวัฒนธรรมท้องถิ่นของไทย ส�ำ หรบั การด�ำ เนนิ งานจัดพมิ พ์คร้ังแรกจนถงึ ครงั้ ท่ี 2 น้ี จะไม่สามารถสำ�เรจ็ ลุล่วงได้เลย หากไมไ่ ดร้ บั การ สนับสนุนจากบุคคลและหน่วยงาน ดงั นี้ ขอขอบคุณ มหาวทิ ยาลัยอุบลราชธานี ที่ใหก้ ารสนบั สนุนในการเดินทางจดั เกบ็ และรวบรวมขอ้ มูล ขอขอบคณุ มลู นธิ ภิ มู ปิ ญั ญา สงิ่ แวดลอ้ ม วฒั นธรรมและศลิ ปะเอเชยี (A-WECA) ทใ่ี หก้ ารสนบั สนนุ งบประมาณในการจดั พมิ พ์หนังสอื นี้ ขอขอบคุณ พระครูเกษมธรรมานุวัตร เจ้าอาวาสวัดเกษมสำ�ราญและรองเจ้าคณะอำ�เภอ ตระการพืชผล จังหวัดอุบลราชธานี ตลอดจนเจ้าอาวาส พระภิกษุ ภูมิปัญญาท้องถ่ิน ปราชญ์ชาวบ้าน ช่างทอธุงและผรู้ ู้ในภาคอสี านท้ัง 20 จงั หวัด ซ่ึงไมส่ ามารถเอย่ นามไดท้ ัง้ หมดที่ใหค้ วามอนุเคราะห์ข้อมูล ความรู้ คำ�แนะน�ำ ท่เี ปน็ ประโยชนต์ อ่ งานเขยี นนี้ และสดุ ทา้ ยตอ้ งขอขอบคณุ ศาสตราจารย์ ดร. ธาดา สทุ ธธิ รรม, รองศาสตราจารย์ ดร. รฐั ไท พรเจรญิ รองศาสตราจารย์ ดร. ไพฑูรย์ ทองทรัพย์ และรองศาสตราจารย์ ดร. สามารถ จับโจร ผู้ทรงคุณวุฒิ ท้ัง 4 ท่านทใี่ หค้ วามกรุณากล่ันกรองผลงานวิชาการนี้ อยา่ งรอบคอบจนสำ�เร็จลุลว่ งด้วยดี ผู้ชว่ ยศาสตราจารย์ ดร. ประทบั ใจ สุวรรณธาดา ผู้เขยี น



สารบญั บทท่ี 1 ธงุ อีสาน: ความเป็นมา ความเช่อื และลกั ษณะธงุ อสี าน 1 บทที่ 2 แหล่งผลติ ธุงในอีสาน 17 บทท่ี 3 การวิเคราะหธ์ ุงอีสาน 71 บทที่ 4 การอนรุ กั ษ์ และสืบสาน ธงุ อีสาน 93 บทท่ี 5 กรณีศกึ ษา: การออกแบบและพัฒนาธุงบ้านหนองบวั 107 หมู่ท่ี 1 ตำ�บลหนองบัว อำ�เภอกันทรารมย์ จังหวัดศรสี ะเกษ 129 บทท่ี 6 สรุป: อดตี ปจั จุบัน และแนวโนม้ ธงุ อีสาน 149 บรรณานุกรม/บรรณานกุ รมจากบทสมั ภาษณ์ 153 ภาคผนวก 155 ก - ผลการประเมินหนังสอื โดย ผู้ทรงคุณวุฒิทางวชิ าการ 161 สาขาประยุกต์ศลิ ป์และสาขาท่ีเกี่ยวข้อง 165 ข - การเผยแพร่ ธงุ อสี าน ในการประชมุ สัมมนาวิชาการระดบั ชาติ ค - ประวัติผู้เขยี น

ค�ำ ถวายธุง มะยัง ภนั เต อมิ ินา ธะชะปะฎาเกนะ ระตะนตั ตะยงั อภปิ เู ชมะ อะยัง ธะชะปะฎาเกนะ ระตะนตั ตะยะบูชา อัมหากัง ทีฆะรัตตงั หิตายะ พุขายะ สงั วตั ตะตฯุ ขา้ แต่พระผูเ้ ปน็ เจ้าผเู้ จรญิ ข้าพเจ้าทั้งหลาย ขอถวายบชู าซงึ่ พระรตั นตรัย ดว้ ยแผน่ ผา้ นี้ การบูชาพระรัตนตรัยด้วยแผ่นผา้ นี้ ของข้าพเจา้ ทัง้ หลาย จงเป็นไปเพอ่ื ประโยชน์ เพอ่ื ความสุขแก่ขา้ พเจ้าทงั้ หลาย ตลอดกาลนานเทอญฯ

การปกั หลกั ไมธ้ ุง จะมีข้าวต้ม ดอกไม้ ขันธ์ 5 ไวใ้ ต้หลกั ไม้ธงุ

อสี าน เรยี กวา่ ธุง เหนือ เรียกว่า ตงุ ไทยใหญ่ เรยี กวา่ ต�ำ ขอ่ น พม่า เรยี กวา่ ตะขุ่น ในหนงั สอื เล่มน้ี เรียกว่า ธุง ตามคำ�เรยี กขานของคนอสี าน

ปจั จบุ ัน ธุง ในมมุ มองของคนร่นุ ใหม่ อาจเห็นภาพไมช่ ดั เจน ขาดความรูค้ วามเขา้ ใจท่ถี กู ตอ้ ง แต่ ธงุ ก็ยงั อยู่ในวถิ วี ัฒนธรรม ความเชอื่ ของคนอีสาน รวมถงึ ผูค้ นในแถบล่มุ น�ำ้ โขง และถือได้ว่า ธงุ เปน็ มรดกทางวฒั นธรรม ทม่ี ีเอกลกั ษณเ์ ฉพาะ ตามความเชอ่ื ถือของแต่ละท้องถ่ิน ท่ไี ดร้ ับการถ่ายทอดมาจากบรรพบรุ ษุ



บทท่ี 1 ธคงุวอามีสาเปน็นมา ความเชื่อ และลกั ษณะธุงอสี าน 1

2

ธงุ อีสาน ธุงอีสาน นิยมทอเป็นผืนยาวๆ มีรูปสัตว์ หรอื รปู ภาพตา่ งๆ ตามความเชอ่ื บนผนื ธงุ นอกจากนน้ั ยังมีการดัดแปลงวัสดุอ่ืนๆ มาทำ�เป็นธุงด้วย เช่น ไม้ไผ่ เส้นพลาสติก ริบบิ้น กก/ไหล ตกแต่ง ให้สวยงามด้วยลูกปัด ดอกไม้พลาสติก และอ่ืนๆ ขนาดไม่จ�ำ กดั มที ้ังขนาดเล็ก กลาง ใหญ่ การผลิต ธุงอีสานโดยท่ัวไป มักผสมผสานระหว่าง หลักในความเช่ือ และหลักทางสุนทรียศาสตร์ โดย หลักความเชื่อเล่ากันว่า ธุงเป็นหนึ่งในการทำ�บุญ จนบางคนบอกวา่ ถวายอะไรกไ็ มไ่ ดบ้ ญุ เทา่ กบั ถวาย ธุงให้วัด ดังน้ันจึงมักเห็นธุงมากมายภายในวัด ต า ม ตำ � น า น ค ว า ม เ ชื่ อ เ ร่ื อ ง ธุ ง แ ล ะ ก า ร ใ ช้ ธุ ง เกิดข้ึนมาตั้งแต่สมัยครั้งพุทธกาล ในตอนแห่ พระเวสสันดรเข้าเมือง ประชาชนชาวเมืองที่มา ต้อนรับได้ใช้ผ้าผืนยาวแขวนบนปลายไม้ไผ่ปล่อย ชายพลิ้วไหวตามเส้นทางเสด็จของพระเวสสันดร ซ่ึงในปัจจุบันได้มีการสืบต่อมาใช้ในงานบุญผะเหวด รวมท้ังบางคร้ังยังถูกนำ�ไปใช้กับงานบุญอ่ืนๆ ด้วย เพ่ือเป็นสัญลักษณ์ของการจัดงานบุญ นอกจากน้ัน ยังเกิดธุงตามความเชื่ออีกหลากหลายรูปแบบ เช่น มีการเพิ่มเติมภาพตามความเช่ือ ลายตามความเชื่อ เ พ่ื อ ใ ห้ ค ร บ ถ้ ว น ต า ม ป ร ะ เ พ ณี ที่ สื บ ต่ อ กั น ม า ส่วนหลักทางสุนทรียศาสตร์ ถือเป็นธรรมชาติ ของมนุษย์ที่ให้ความสำ�คัญทางด้านความงามใน สิ่งที่ตนเองผลิตหรือสร้างสรรค์ โดยเฉพาะอย่างย่ิง ความงามท่ีเกิดจากความศรัทธา จึงส่งผลให้ธุง ในภาคอีสานมีความงามที่หลากหลาย ซง่ึ มกั เปน็ ไป ตามความนยิ มเฉพาะถ่ิน 3

4

ความเช่อื ของคนอีสานเกยี่ วกบั ธุง คนอีสานนิยมทอธุงถวายเป็นเคร่ืองบูชา และอุทิศถวายมาช้านาน ด้วยความเชื่อที่ว่า การถ วายธุงนนั้ เปน็ การสรา้ งกศุ ลใหแ้ ก่ตนเอง และยงั ได้ อุทิศกุศลผลบุญให้กับผู้ล่วงลับไปแล้ว ดังน้ันอาจ กล่าวได้ว่า คนอีสานมีความเชื่อเก่ียวกับ ธุงใน 2 ลักษณะ คอื 1. การทำ�บุญ เม่ือได้ทำ�บุญด้วยการถวาย ธุงแล้ว จะอย่เู ยน็ เปน็ สขุ เปน็ สริ มิ งคลแกช่ วี ติ 2. การให้ทาน เมือ่ ได้ใหท้ านดว้ ยการถวาย ธุงแล้ว จะช่วยให้วิญญาณผู้ตายหลุดพ้นจากนรก หรือวิบากกรรม ความเชอ่ื เกย่ี วกบั ธงุ เปน็ ความเชอ่ื สว่ นบคุ คล อาจไมเ่ หมอื นกัน เชน่ เช่ือว่า ธุง เป็นสัญลักษณ์ว่า มีการทำ�บุญ เปน็ การบอกกลา่ วบวงสรวงเทพยดา เชื่อว่า ธงุ เปน็ เคร่ืองหมายชัยชนะ เมือ่ เวลา มกี ารจดั งานบุญ พญามารจะไม่มารบกวน เชอ่ื วา่ ธงุ ใชป้ อ้ งกนั มารผจญ หรอื สงิ่ ไมด่ ี สง่ิ ทม่ี องไม่เหน็ วิญญาณตา่ งๆ ทจ่ี ะมารบกวนงานบุญ หากเหน็ ธุงแล้วจะถอยออกไป เชอ่ื วา่ ถา้ ยกธงุ ขน้ึ แลว้ จะชนะมาร พญามาร จะไม่มาเข้าใกล้ มารมาผจญเมื่อเวลาจัดงาน (เมา เหล้า มีเร่ืองมีราว) ใส่เงินเพ่ือความเจริญรุ่งเรือง เปน็ การท�ำ บญุ เกดิ ชาตใิ ด หากเกดิ เปน็ ผหู้ ญงิ ขอให้ มีรูปงาม ขายาวสะบัดเหมือนธุง หากเกิด เปน็ ชาย ขอให้มรี ปู รา่ งหุน่ ดี สงู โปร่ง เช่ือว่า การถวายธุง เป็นการสร้างบุญกุศล เช่ือว่า ทานธุงในชาติน้ี เพ่ืออานิสงส์ใน เม่ือถวายธุงแล้วจะได้บุญ จะได้เกาะชายผ้าธุงขึ้น ชาตหิ นา้ เช่น ถา้ ชาตนิ ี้รปู ร่างไมส่ งู ชาตหิ นา้ จะไดส้ งู สวรรค์ และอทุ ศิ กศุ ลผลบุญให้กับผูท้ ล่ี ่วงลบั ไปแลว้ เชอ่ื วา่ ถวายธงุ ทกุ เดอื นเมษายนชว่ งสงกรานต์ เช่ือว่า ถวายธุงแล้วจะได้บุญ โดยการนำ� จะได้บุญ ได้ความงาม ความร่มเย็นเปน็ สขุ ขา้ วตม้ เงนิ แขวนหางธงุ คนตายแขวนหางธงุ ขน้ึ สวรรค์ 5

การใชธ้ ุง ธุง ถือเป็นสัญลักษณ์งานบุญประเพณี หากยกขึ้นแสดงถงึ ศรทั ธาท�ำ บุญ ประกาศให้เทวดา อารกั ษท์ งั้ หลายไดร้ บั รู้ สมยั กอ่ นใชก้ ารจดุ พลใุ หส้ วา่ ง คนอีสานนิยมใช้ธุงในงานบุญผะเหวด บุญกฐิน บญุ อัฐถะ (แจกข้าว) ผ้าปา่ งานบวช บุญสงกรานต์ ปีใหม่ ใช้ประดับวัด ฯลฯ การใช้ธุงไม่เหมือนกัน บางแห่งใช้เฉพาะใน งานบญุ ผะเหวดเทา่ นนั้ งานอนื่ ๆ ไมใ่ ช้ แตบ่ างแหง่ ใช้ ทกุ งาน เพื่อให้รูว้ า่ มีการจดั งานบญุ ประเพณี จำ�นวนที่ใช้ก็ไม่เหมือนกัน เช่น บางแห่งใช้ 4 ผืนเท่าน้ัน บางแห่งใช้ 8 ผืน หรือ บางแห่ง ใช้ไมจ่ ำ�กัดจ�ำ นวน จะเทา่ ไหรก่ ไ็ ด้ การถวายธุง จะถวายเม่ือไหร่ก็ได้ เช่น บุญกฐิน บุญแจกข้าว (เดือน 3-4) ชาวบ้าน จะทอธุงถวาย ปักไว้ 3 คืน จงึ จะเกบ็ แลว้ ถวายวดั เม่ือมีงานบุญผะเหวดก็จะนำ�ธุงมาปักอีกคร้ัง หรือ เมื่อมีงานบญุ วดั ตา่ งๆ กจ็ ะน�ำ มาประดบั ตกแต่ง พระครูปทุมจติ จาทร พระครูปทมุ จติ จาทร อายุ 83 ปี เจ้าอาวาส เจ้าอาวาสวดั หนองบวั บา้ นหนองบวั ตำ�บลหนองบัว วัดหนองบัว บ้านหนองบัว ตำ�บลหนองบัว อำ�เภอกนั ทรารมย์ จังหวัดศรสี ะเกษ อ�ำ เภอกนั ทรารมย์ จงั หวดั ศรสี ะเกษ เลา่ วา่ คนอสี าน ใช้ธุงเน่ืองในงานบุญผะเหวด เทศน์มหาชาติ ปัก/แขวนธุง เพื่อให้เทพยดารับรู้ว่า บ้านนี้ เมืองน้ี ธุงชัย หรือ ธุงผะเหวด เป็นธุงท่ีใช้ใน มีการทำ�บุญมหาชาติ เฉพาะเขตนี้เท่านั้น งานบุญผะเหวดเทศนม์ หาชาติ ใช้ 8 หาง ปัก 8 ทิศ ท่ีใช้ธุงเน่ืองในงานบุญมหาชาติ แต่ที่อื่น/เขตอ่ืน ไดแ้ ก่ บรู พา อาคเนย์ ทกั ษณิ หรดี ปจั ฉมิ พายพั อดุ ร นอกจากใช้ในงานบุญมหาชาติแล้ว ยังใช้ใน และอีสาน บริเวณรอบนอกศาลาการเปรียญ งานบญุ กฐิน บุญขา้ วจี่ บญุ อฐั ถะ หรอื บุญแจกข้าว หรือสถานท่ีประกอบพิธีกรรม บางครั้งใช้ในงาน (เม่ือหมดห้วงเวลาทำ�บุญกฐินแล้ว จะเรียกว่า บุญกฐิน บุญอัฐถะ เป็นงานที่ชาวบ้านทำ�ด้วย บุญอัฐถะ เป็นการทำ�บุญอุทิศหาผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว ศรัทธาทอข้ึนมาเอง เพอ่ื ถวายวดั เปน็ พุทธบูชา แต่การจัดเครือ่ งกองบุญจะท�ำ เหมอื นกับบญุ กฐิน) 6

ธุงชัย หรือ ธงุ ผะเหวด งานบุญผะเหวด เป็นงานบุญประเพณีตาม ใครท่ีมีโอกาสได้ฟังเทศน์มหาชาติในงาน คติความเช่ือของชาวอีสาน กำ�หนดจัดงานใน ประเพณีจนจบตลอดทั้งเรื่องภายใน 1 วัน ในชาติ ชว่ งเดอื นส่ี ซง่ึ ชาวพทุ ธไดป้ ฏบิ ตั สิ บื ทอดกนั มาหลาย หน้าจะได้ไปเกิดในโลกของพระศรีอริยเมตไตรย ช่ัวอายุคน เป็นการนำ�เอาพุทธชาดกชาติสุดท้าย ซึ่งจะมีแต่ความสุขความสมบูรณ์ จึงทำ�ให้ผู้คนมีใจ ของพระพทุ ธเจา้ กอ่ นทจ่ี ะมาเกดิ เปน็ เจา้ ชายสทิ ธตั ถะ กศุ ลที่จะบริจาคทานเป็นทต่ี ง้ั และออกบวชจนสำ�เร็จอรหันต์เป็นพระพุทธเจ้าใน เวลาตอ่ มา 7

เมื่อมีการจัดงานบุญผะเหวด ชาวอีสานจะ ต้องอญั เชญิ พระอปุ คุตมาประดิษฐานไว้ ณ สถานท่ี ประกอบพิธีกรรม ด้วยความเชื่อท่ีว่า พระอุปคุต เป็นพระผู้ทรงมีอานุภาพเป็นที่ยำ�เกรงของหมู่มาร ทั้งปวง ช่วยคุ้มครองให้การจัดงานบุญผะเหวด ประสบผลส�ำ เรจ็ การจดั งานบุญผะเหวด ใช้เวลา 2 วัน คือ วันแรก เรียกว่า วันโฮม (วันเตรียมงาน) ถือเป็นวันสุกดิบท่ีทุกคนจะต้องร่วมแรงร่วมใจเพื่อ เตรียมเคร่ืองบูชาลำ�ผะเหวด (เครื่องบูชากัณฑ์ เทศน์ผะเหวด) มีการจัดเตรียมข้าวปลาอาหาร สำ�หรับผู้ที่จะมาร่วมงานบุญ โดยมีอาหารประจำ� ประเพณไี ดแ้ ก่ ขนมจนี ขา้ วตม้ ขา้ วโปง่ (ขา้ วเกรยี บ) ประมาณบ่ายสามโมง ไปรวมกันทวี่ ดั เพื่อไปอัญเชญิ พระเวสสนั ดรเขา้ เมอื ง การแหพ่ ระเวสสนั ดรเขา้ เมอื ง ก็จะนำ�ดอกไม้ธูปเทียนไปวางไว้ตามฐานของเสาธง ผะเหวดและห้ิงพระอุปคุต หลังจากนั้นพระสงฆ์จะ เจริญพระพุทธมนต์ เป็นอันเสร็จพิธีทางศาสนาใน วนั โฮม วันที่สอง เรียกว่า วันเทศน์ (มื้อเทศน์) ก่อนจะเทศนม์ หาชาติ ประมาณ ตี 3 ประธานในพธิ ี ฝ่ายพระสงฆ์นำ�ชาวบ้านทำ�พิธีแห่ข้าวพันก้อน (แต่ละคนนำ�มารวมกัน นับครบพันก้อน) หมายถึง พระคาถาที่จะนำ�มาเทศน์ในงานบุญผะเหวด 1,000 พระคาถา ในขณะแหก่ จ็ ะน�ำ ขา้ วทเี่ ปน็ กอ้ นๆ ไปวาง ไว้ท่ีฐานของเสาธุงผ้าผะเหวดทั้ง 8 ต้น ท่ีปักเอา ไว้รอบๆ ศาลา จนครบ 3 รอบ เป็นอันวา่ เสรจ็ พธิ ี แห่ข้าวพันก้อน ไหว้พระ รับศีล บอกศักราช สวดทศพร กัณฑ์แรก ไปจนจบ 13 กัณฑ์ พันพระคาถาในวนั เดยี ว งานบญุ ผะเหวด จงั หวดั รอ้ ยเอด็ ปี 2554 8

นอกจากการใช้ธุงในงานบุญผะเหวดแล้ว ใชป้ ระกอบเครือ่ งกฐิน ในบางแห่งยังมีการใช้ธุงในงานบุญกฐิน บุญอัฐถะ ใชป้ กั รอบสถานทปี่ ระกอบพิธีกรรม (บญุ แจกข้าว) เช่น ธงุ จระเข้ ตะขาบ เต่า นางมัจฉา ลักษณะเป็นผ้าผืนสีขาวมีรูปดังกล่าวอยู่ตรงกลาง เรียกว่า ธุงกฐิน ใช้เพ่ือเป็นสัญลักษณ์ในงานบุญ บนความเชื่อเกี่ยวกับจ้าวแห่งสัตว์ในท้องถ่ินที่จะมา ช่วยปกป้องคุ้มครองในงานบุญกุศล บางแห่งอาจมี รูปเสือท่ีเป็นเจ้าแห่งป่าร่วมด้วย การทำ�บุญกฐิน เชอ่ื วา่ จะไดอ้ านสิ งสม์ ากมาย เปน็ การท�ำ บญุ ตามชว่ ง กาลเวลา ในเดือน 11- เดือน 12 (มีช่วงเวลาทำ� 1 เดือน) เม่ือหมดห้วงเวลาการทำ�บุญกฐินแล้ว จะเรียกว่า บุญอัฐถะ เป็นการทำ�บุญอุทิศหา ผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว แต่การจัดเคร่ืองกองบุญจะทำ� เหมือนกับบุญกฐิน พระครูเกษมธรรมานุวัตร เจา้ คณะต�ำ บลเกษม เขต 1 เจา้ อาวาสวดั เกษมส�ำ ราญ ต�ำ บลเกษมอ�ำ เภอตระการพชื ผลจงั หวดั อบุ ลราชธานี เลา่ วา่ ในพระธรรมบท ธงุ กฐนิ (รปู จระเข)้ ตามต�ำ นาน มีเศรษฐีคนหนึ่งรำ่�รวยมาก ไม่มีลูก เกรงว่าภรรยา จะนำ�สมบัติไปใช้ในทางไม่ดี จึงได้เอาทรัพย์สมบัติ ไปฝงั ไวบ้ รเิ วณหัวสะพาน คร้นั ตอ่ มาเศรษฐีเสยี ชวี ิต เปน็ ห่วงสมบัติ กลายเป็นจระเข้วนเวยี นอยใู่ นแมน่ ้�ำ จึงไปเข้าฝันภรรยาบอกให้รู้ท่ีซ่อนและให้ไปขุดเอา สมบัติมาและทำ�บุญกฐินให้ ซ่ึงต้องใช้เรือข้ามไป จระเข้ขนึ้ มาเอาหัวพาดหางเรอื ไปดว้ ย ตงั้ แตบ่ ดั นั้น เป็นต้นมา หากมีการทำ�บุญกฐิน (บุญแจกข้าว) คราใดขอให้มธี งุ จระเขด้ ้วยเสมอ ตราบจนปจั จุบัน 9

วิบูลย์ ล้ีสุวรรณ อ้างใน พวงเพชร ชุปวา ให้แกว่งปลิวไปตามลม ธุงชนิดน้ีจะมีสีสันสวยงาม (2542 : 19) ไดก้ ลา่ วถงึ ธงุ ใย ซง่ึ เปน็ ธงุ ชนดิ หนงึ่ ของ จึงมักแขวนประดับไว้ตามศาลาการเปรียญของวัด ภาคอีสาน ทำ�ด้วยเส้นฝ้ายย้อมสีและไม้ไผ่ เป็นพุทธบูชาตามความเช่ือของชาวบ้าน ธุงชนิดนี้ โดยใชไ้ ม้ไผ่เหลาเป็นซเ่ี ลก็ ๆ ไขว้กากบาทกนั แล้วใช้ เปน็ หตั ถกรรมเกา่ แกข่ องมนษุ ยท์ �ำ มาตง้ั แตส่ มยั กรกี เ ส้ น ฝ้ า ย พั น ส า น กั น เ ป็ น รู ป สี่ เ ห ลี่ ย ม จั ตุ รั ส และชาวอินเดียแดงในทวีปอเมริกาก็ทำ�ธุงชนิดน้ี จากศูนย์กลางออกมาเร่ือยๆ และมักจะใช้ฝ้ายสีพัน เพื่อประกอบการสวด โดยจะพนั เส้นฝา้ ยทีละรอบๆ เป็นแถบสีสลับกันเป็นช้ันๆ ขนาดของธุงจะใหญ่ คล้ายการนับลูกประคำ�ในการสวดมนต์ภาวนา ต่างกัน แล้วนำ�ธุงมาต่อกันเป็นผืนยาวท้ิงชายห้อย ธงุ ชนดิ น้ีบางทเี รยี ก ธุงใย ธงุ ใยมมุ ธงุ ใยแมงมุม ธุงใย ธุงใยมุม ธงุ ใยแมงมมุ 10

ลักษณะท่ัวไปของธงุ ธุงชยั หรือ ธงุ ผะเหวด ท�ำ ด้วยผา้ หรอื เสน้ ดา้ ย รูปสเี่ หล่ยี มผืนผ้า กวา้ งประมาณ 20 นิว้ หรอื ตาม หน้าฟืม ความยาวไม่กำ�หนด ทำ�ได้ยาวเท่าไหร่ยิ่งดี มีอานิสงส์มาก จะทอหรือถักโปร่งก็ได้ มักมี ไมไ้ ผค่ นั่ เปน็ ชว่ งๆ ประกอบดว้ ย 3 สว่ น คอื หวั ธงุ ผนื ธงุ และชายธงุ นอกจากนใ้ี นบางพน้ื ท่ี เชน่ แถบจงั หวดั สรุ นิ ทร์จะพบว่า ดา้ นข้างของธงุ จะประดับตกแต่งด้วยธุงเล็กๆ ไวด้ ้วย ภาพท่ี 1.1 ลกั ษณะธงุ อสี าน ท่มี า: ประทับใจ สิกขา, 2555. 11

12 ธุง อายุมากกวา่ 150 ปี ทว่ี ดั บา้ นหนองบวั 34 ต�ำ บลหนองบวั อ�ำ เภอกนั ทรารมย์ จังหวัดศรีสะเกษ 1. ธงุ วดั ทกั ษิณวารสี ริ สิ ุข ตำ�บลลำ�ดวน อ�ำ เภอลำ�ดวน จงั หวัดสรุ ินทร์ ธงุ แต่ดงั้ เดมิ เป็นผา้ พื้นสีขาวไมม่ ีลวดลาย 2. ธุง วัดสุภากรณ์นคิ มธรรมาราม อำ�เภอนิคมค�ำ สร้อย ผสมผสานด้วยไมไ้ ผ่ (ใชไ้ ม้ไผ่สอด) จงั หวดั มกุ ดาหาร วัสดุท่ีมีอยทู่ ั่วไปทกุ ท้องถน่ิ 3. ธุง วดั ไชยศรี บา้ นสาวะถี ต�ำ บลสาวะถี อำ�เภอเมือง การสอดหรือคนั่ ด้วยไมไ้ ผ่ จงั หวดั ขอนแกน่ 4. ธงุ บา้ นแร่ ต�ำ บลแร่ อ�ำ เภอพังโคน จังหวัดสกลนคร จุดมงุ่ หมายเพือ่ เสริมใหแ้ ข็งแรง มนี �ำ้ หนกั เม่ือโดนลมพัด ไมห่ ลุดลยุ่ งา่ ย 12

กระเป๋า/ถุง ส�ำ หรับใส่ดอกไม้ เงิน ขนม ปจั จบุ นั จะพบเหน็ ธงุ เป็นผ้าสีต่างๆ สดใส ระบขุ ้อความ อาจค่นั หรือสอดด้วยไมไ้ ผ่พันกระดาษกดุ จ่ี (กระดาษตังโก) สีต่างๆ เพอื่ ให้มสี ีสันสวยงาม การสร้างสรรคล์ วดลาย มักเป็นลวดลายตามความ เชอ่ื ตามวตั ถสุ ่งิ ของที่พบเห็นรอบตัว หรอื ตาม ตวั อย่าง บางแหง่ มีกระเปา๋ /ถงุ ส�ำ หรบั ใส่ดอกไม้ เงิน ขนม เพ่ือทำ�บญุ /บวงสรวงเทพยดา มักมีขอ้ ความระบุ ผูส้ ร้าง ......... , สรา้ ง ปี พ.ศ. ..... และอทุ ิศให้............ การเขยี นช่ือผถู้ วาย ชื่อผลู้ ่วงลบั ลงในธุง เป็นการ เขยี นเพอ่ื ให้เทพยดารับรวู้ า่ ใครทำ� ใหใ้ คร เปน็ การถวายธงุ เพือ่ ทำ�บญุ และอทุ ศิ ผลบญุ ใหก้ บั ผ้ลู ว่ งลบั ไปแลว้ 13

ตัวอยา่ งรูปแบบและวัสดุทีใ่ ช้ ผา้ พนื้ ขดิ เกบ็ ลายบางส่วน ผา้ ชิ้นเยบ็ ตอ่ กนั ย้อมสีเสน้ ตอก ขิดเกบ็ ลายท้ังผนื ค่ันด้วยไม้ไผ่พันกระดาษกุดจี่ (ตังโก) ค่ันด้วยไมไ้ ผพ่ นั ไหมพรม ค่ันด้วยไม้ไผแ่ ละเศษผ้า 14

ค่ันดว้ ยไม้ไผภ่ าพถ่าย ตกแตง่ ด้วยไหมพรม เขยี นสี คนั่ ด้วยไม้ไผ่ เศษผา้ ผ้าชนิ้ เย็บตอ่ กัน รบิ บ้นิ พลาสตกิ กก/ไหล 15

16

บทที่ 2 แหล่งผลิตธงุ ในอสี าน 17

18

การเกบ็ ขอ้ มลู “ธงุ อสี าน” ภาคสนาม การลงพ้ืนท่ีสำ�รวจข้อมูลแหล่งผลิตธุงในภาคอีสาน หรือภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ประกอบด้วย 20 จงั หวดั ไดแ้ ก่ กาฬสนิ ธุ์ ขอนแกน่ ชยั ภมู ิ นครพนม นครราชสมี า บรุ รี มั ย์ มหาสารคาม มกุ ดาหาร ยโสธร รอ้ ยเอด็ เลย ศรสี ะเกษ สกลนคร สรุ นิ ทร์ หนองคาย หนองบวั ล�ำ ภู อ�ำ นาจเจรญิ อดุ รธานี และ อบุ ลราชธานี บึงกาฬ ระยะเวลาในการลงพื้นที่ต่อเน่ืองเกือบ 1 ปี ซึ่งภาคอีสานมีการแบ่งเขตพื้นที่ทางปกครองตาม แผนท่ี ดงั นี้ ภาพท่ี 2.1 แผนท่ีภาคอสี าน แบ่งตามเขตการปกครอง ท่มี า: https://d95ffec7-a-62cb3a1a-s-sites.googlegroups.com/site/chawanwitapinan/ 19

ในการเกบ็ ขอ้ มูลธงุ อสี าน ผูเ้ ขียนไดแ้ บง่ ข้นั ตอนการทำ�งานออกเป็น 6 ขนั้ ตอน และมีข้อสรุปจาก การด�ำ เนินงานในแตล่ ะขัน้ ตอน ดงั นี้ ขนั้ ที่ 1 การทำ�หนงั สือขอความร่วมมอื โดยท�ำ หนงั สอื ราชการจากหนว่ ยงานไปยงั หนว่ ยงานทเี่ กยี่ วขอ้ งเพอื่ ขอขอ้ มลู แหลง่ ผลติ ธงุ ในพน้ื ทแี่ ตล่ ะจงั หวดั ส�ำ หรบั หนว่ ยงานทขี่ อความรว่ มมอื ประกอบดว้ ย ส�ำ นกั งานพฒั นาชมุ ชนจงั หวดั และสำ�นกั งานวัฒนธรรมจงั หวดั ผลการดำ�เนินงาน พบว่า การส่งหนังสอื ราชการไปยังหนว่ ยงานท่ีเก่ยี วขอ้ งเพือ่ ขอ ข้อมูลแหล่งผลิตธุงในพ้ืนที่แต่ละจังหวัดได้รับหนังสือตอบกลับจำ�นวนน้อยมาก คิดเป็นร้อยละ 10 ของหนังสือที่นำ�ส่ง และจากการโทรศัพท์ติดตามกับหน่วยงานท่ีเกี่ยวข้อง โดยส่วนใหญ่พบปัญหาใน 2 ประเด็น คอื 1) ไมม่ ขี อ้ มลู แหล่งผลติ ธงุ ในระบบฐานขอ้ มลู ของหนว่ ยงาน 2) เจ้าหนา้ ทม่ี ีภาระงานมาก ไม่สะดวกต่อการสบื ค้นข้อมลู และการจดั สง่ โดยสรุปวธิ ีการขอข้อมลู ดังกล่าวไมป่ ระสบผลส�ำ เรจ็ เท่าทีค่ วร ข้ันที่ 2 การค้นหาขอ้ มลู ทางเอกสารและสือ่ ที่เกี่ยวขอ้ ง เป็นการค้นหาข้อมูลทางเอกสารและส่ือท่ีเกี่ยวข้อง รวมทั้งการประสานงานทาง โทรศพั ท์กบั บคุ คลทมี่ สี ่วนเก่ียวขอ้ ง ผลการดำ�เนินงาน พบว่า การคน้ คว้าข้อมูลทางเอกสารและส่อื ออนไลน์ มจี �ำ นวน ท่พี บจำ�นวนนอ้ ยกว่า 10 แหง่ ส่วนการประสานกับบุคคลทีม่ สี ว่ นเก่ียวขอ้ ง เชน่ กลุ่มผผู้ ลติ ผา้ ทอมอื ทไ่ี ด้ จากการสุม่ กลมุ่ ผผู้ ลติ ในแตล่ ะจังหวดั อีกจ�ำ นวนประมาณ 10 แห่ง ขนั้ ท่ี 3 การรวบรวมขอ้ มูล เปน็ การรวบรวมขอ้ มลู ทางเอกสารเกยี่ วกบั แหลง่ ธงุ ทไ่ี ดจ้ ากหนงั สอื ขอความรว่ มมอื และขอ้ มลู ทไ่ี ดจ้ ากการคน้ หาขอ้ มลู ทางเอกสารและสอ่ื ทเ่ี กยี่ วขอ้ ง รวมทง้ั การประสานงานทางโทรศพั ทก์ บั หน่วยงานท่ีเกี่ยวข้องหรือบุคคลท่ีมีส่วนเกี่ยวข้อง เพื่อจัดหมวดหมู่ตามจังหวัดที่มีข้อมูลและโทรศัพท์ สอบถามยนื ยันขอ้ มลู เพิม่ เติม ผลการดำ�เนินงาน พบว่า เม่ือน�ำ ข้อมูลแหล่งธุงที่ได้จากการทำ�หนังสือราชการขอ ความรว่ มมอื และการคน้ หาข้อมูลทางเอกสาร การประสานขอ้ มูลกบั ผมู้ ีส่วนเก่ยี วข้อง ซงึ่ ไดจ้ ำ�นวนแหลง่ ผลิตธุงมาบางส่วน ในการน้ี ผู้เขยี นได้จ�ำ แนกขอ้ มูลท่พี บออกเป็น 3 กล่มุ ขอ้ มลู คอื 1)ข้อมลู ท่สี มบูรณม์ ี ท่อี ยแู่ ละหมายเลขโทรศัพทช์ ัดเจน 2)ขอ้ มลู ท่ีมีเฉพาะชอื่ หม่บู ้าน ต�ำ บล อ�ำ เภอ จงั หวัด แต่ไมม่ ชี ื่อผผู้ ลติ และบ้านเลขที่ท่ีจะติดตามได้ 3)ข้อมูลเก่าทค่ี าดว่าจะมีการผลติ ในเขตพน้ื ท่ีตำ�บลน้นั เปน็ ต้น ขอ้ มลู เหล่านี้ จะถกู จดั เตรยี มจัดในเอกสารแผนงานการลงพ้นื ที่แต่ละจังหวดั 20

ข้ันท่ี 4 การลงพ้ืนทจ่ี ดั เกบ็ ข้อมลู เป็นการวางแผนงานการลงพื้นท่ี โดยใช้จังหวัดอุบลราชธานีเป็นศูนย์กลางใน การเดินทาง ซงึ่ แบง่ เขตพืน้ ที่ 20 จงั หวัด ออกเปน็ 7 กลุม่ จังหวัดเพ่อื ลงพื้นทส่ี ำ�รวจข้อมูล ในการนี้ ได้แบง่ ระยะเวลาสำ�หรบั การลงพ้นื ท่เี ฉลยี่ กลุม่ จังหวดั ละ 3 – 5 วนั ดังน้ี กล่มุ ที่ 1 ประกอบดว้ ย เลย หนองบวั ล�ำ ภู อดุ รธานี กลุ่มท่ี 2 ประกอบดว้ ย บงึ กาฬ หนองคาย สกลนคร กลมุ่ ที่ 3 ประกอบด้วย นครพนม มกุ ดาหาร อำ�นาจเจริญ กลมุ่ ที่ 4 ประกอบด้วย มหาสารคาม ร้อยเอด็ ยโสธร กลุ่มท่ี 5 ประกอบด้วย กาฬสินธ์ุ ขอนแกน่ ชยั ภูมิ กลมุ่ ที่ 6 ประกอบดว้ ย บรุ รี มั ย์ สรุ ินทร์ นครราชสมี า กลมุ่ ท่ี 7 ประกอบด้วย อุบลราชธานี ศรีสะเกษ ผลการด�ำ เนนิ งาน พบวา่ การลงพนื้ ทใ่ี นหลายจงั หวดั ขาดขอ้ มลู แหลง่ ผลติ ธงุ ดงั นน้ั การตดิ ตามค้นหาแหลง่ ธุงในพ้ืนที่แต่ละจงั หวัดจงึ เป็นส่ิงจ�ำ เปน็ และมีความส�ำ คัญ ซง่ึ พบวา่ มีแหล่งเรม่ิ ต้น ในการค้นหาขอ้ มูลในพนื้ ท่ี 3 แหลง่ คือ แหลง่ ที่ 1 หนว่ ยงานภาครฐั ทเี่ กยี่ วขอ้ ง เชน่ ส�ำ นกั งานวฒั นธรรมจงั หวดั ส�ำ นกั งาน พัฒนาชุมชนจังหวัด ศูนย์วัฒนธรรมระดับจังหวัด/ระดับอำ�เภอ การเดินทางมาพบกับเจ้าหน้าที่ในหน่วย งานโดยตรงท�ำ ใหไ้ ดท้ ราบข้อมลู มากข้ึน หลายแห่งมขี อ้ มลู ทีน่ ่าสนใจท�ำ ให้ไดข้ ้อมลู เกี่ยวกบั ธงุ ในพ้นื ทเี่ พม่ิ เตมิ และได้ข้อมูลเกยี่ วกบั แหลง่ ผลติ ธงุ เพม่ิ มากขึน้ แหลง่ ที่ 2 วดั เปน็ อีกแห่งที่สามารถให้ขอ้ มูลในพนื้ ท่ีได้ เน่อื งจากแหลง่ ผลิตธงุ ใน ชุมชนมีความเช่ือมโยงกับวัดโดยตรงทั้งการผลิตเพื่อการถวายธุงทุกปีและการผลิตจำ�หน่ายในชุมชน ทั้งนี้ ไม่ไดห้ มายความว่า ทกุ วดั จะรู้แหล่งผลิตธงุ ในชมุ ชนทุกวัด แต่วัดทจี่ ะเช่อื มโยงกบั แหลง่ ผลิตธงุ ส่วนใหญ่ จะเปน็ วัดทเ่ี ข้มงวดในการจดั งานบุญประเพณปี ระจำ�ปี วดั ท่เี กา่ แกม่ กี ารสบื ทอดงานบญุ ประเพณีมาอย่าง ต่อเน่ือง แหล่งข้อมลู วัดท่ามาลานที (น้�ำจนั้ ) อ�ำเภอกมลาไสย จงั หวดั กาฬสินธุ์ 21

แหลง่ ข้อมูลวัดตาแขก บ้านโนนเสลา ต�ำบลหนองตมู อ�ำเภอภูเขยี ว จังหวดั ชยั ภมู ิ แหล่งท่ี 3 รา้ นสังฆภัณฑ์ เป็นแหล่งจำ�หนา่ ยเครือ่ งใชใ้ นกจิ ของสงฆ์ ประเภทวัตถุ ส่งิ ของ พระบชู า ธูป เทยี น รวมทง้ั เคร่ืองถวายพระในงานบุญประเพณีต่างๆ ซ่งึ หลายรา้ นมกั นำ�ธุงในรปู แบบต่างๆมาแขวนหน้าร้านเพ่ือจัดจำ�หน่าย ถือเป็นแหล่งขอข้อมูลท่ีดี เพราะร้านค้าท่ีจำ�หน่ายมักมีที่อยู่ และหมายเลขโทรศัพท์ของผู้ผลติ ทผ่ี ลิตธงุ มาส่งทางร้าน แหลง่ จ�ำหน่ายผา้ ธงุ ร้านเฮงอู่สูนสังฆภัณฑ์ อ�ำเภอเมอื ง จังหวัดนครพนม จากแหล่งคน้ หาขอ้ มลู ธงุ ทั้ง 3 แหล่งข้างตน้ พบวา่ รา้ นสังฆภณั ฑ์สามารถให้ข้อมูลเกย่ี วกับ แหลง่ ผลิตธุงได้ดแี ละมากท่สี ดุ รองลงมาคอื วัด และสดุ ท้าย คอื หนว่ ยงานภาครฐั ทเี่ กี่ยวขอ้ ง หลงั จาก การคน้ หาขอ้ มลู ตามแหลง่ ขอ้ มลู ตา่ งๆ ในพน้ื ทแี่ ลว้ จงึ วางเสน้ ทางในการเดนิ ทางไปยงั แหลง่ ผลติ ธงุ ในพนื้ ที่ การดำ�เนินงานค้นหาข้อมูลทั้ง 3 วิธีการ ถือว่าเป็นวิธีการท่ีได้ผลมากท่ีสุด ซ่ึงควรทำ�ท้ัง 3 วิธีจึงจะได้ ขอ้ มลู ครบถว้ น 22

แหลง่ จ�ำหน่ายผา้ ธุง ร้านคลั เลอร์สังฆภัณฑ์ อ�ำเภอเกษตรวสิ ัย จงั หวดั ร้อยเอ็ด วธิ กี ารเกบ็ ขอ้ มูลในพืน้ ท่ี อาจแบง่ ขนั้ การด�ำ เนนิ งานออกเปน็ 2 ขน้ั ตอน คือ ขน้ั ที่ 1 การเตรียมการลงพ้นื ท่ี มสี ว่ นสำ�คญั ที่ต้องจัดเตรยี ม ดงั นี้ 1) เตรยี มคนลงพน้ื ทีจ่ ดั เก็บขอ้ มลู อย่างนอ้ ย 2 คน โดยแบง่ หนา้ ท่ีออกเปน็ 2 ส่วน คอื สว่ นแรกเปน็ ผทู้ �ำ หน้าท่บี นั ทกึ ภาพธุง กระบวนการผลิต ลักษณะการใชง้ าน วัดขนาดสดั ส่วนธุง และเก็บรายละเอยี ดอ่นื ๆในพ้ืนท่ี สว่ นทส่ี องเปน็ ผูท้ ำ�หน้าที่สัมภาษณ์ขอ้ มลู เกยี่ วกับธุง เช่น ความเป็นมา ความเช่อื เกี่ยวกบั ธุง การผลิต ชา่ งผู้ผลิตธงุ รูปแบบธงุ ทผ่ี ลิต การสบื ทอด และอื่นๆ โดยทัง้ สองคนตอ้ งทำ� หน้าทส่ี อดประสานสัมพนั ธ์กนั ในการท�ำ งานร่วมกนั 2) เตรียมเส้นทางในการเดินทางและวางแผนงานการเดินทาง จัดลำ�ดับ ก่อนหลัง เชน่ เกบ็ ขอ้ มูลในพ้นื ทห่ี า่ งไกลกอ่ นพนื้ ทใ่ี กล้ เก็บขอ้ มูลในพน้ื ท่ีเดนิ ทางลำ�บากกอ่ นเกบ็ ในพน้ื ที่ เดนิ ทางสบาย เปน็ ตน้ 3) เตรยี มวสั ดุ อปุ กรณใ์ นการเดนิ ทางและจดั เกบ็ ขอ้ มลู เชน่ ชดุ เสอื้ ผา้ เครอื่ ง แต่งกายที่เหมาะกับสภาพพื้นท่ีและสภาพอากาศ กล้องถ่ายรูปหรือกล้องจากโทรศัพท์มือถือ แบตเตอร่ี สำ�รองหรือท่ีชาร์ตไฟสำ�รอง สมุดบันทึก แผนที่การเดินทาง แบบฟอร์มจัดเก็บข้อมูลหรือสมุดบันทึก ตลบั เมตร ปากกา/ดนิ สอ เป็นต้น ข้ันท่ี 2 การลงพื้นที่ การลงพ้ืนที่เพ่ือจัดเก็บข้อมูลในแหล่งผลิตมีหลักการ และแนวปฏิบตั ิ ดังน้ี 1) การประสานงานกับผู้นำ�ชุมชนหรือผนู้ ำ�กลมุ่ ผูผ้ ลติ ในกรณีท่ลี งพืน้ ท่ใี น หมู่บ้าน ควรมีการประสานงานกับผู้นำ�ชุมชนหรือผู้นำ�กลุ่มผู้ผลิตเมื่อเดินทางไปถึงชุมชนเพื่อเป็นการให้ เกียรติชุมชนและเป็นการขออนุญาตดำ�เนินงานในพ้ืนที่ ซึ่งจะช่วยให้เกิดบรรยากาศที่ดีในการเก็บข้อมูล และการใหข้ อ้ มูล 23

2) การแนะนำ�ตัวเองและการแจ้งวัตถุประสงค์ เป็นการเปิดข้อมูลของตนเอง ใหผ้ ้ทู ่ีจะถกู สัมภาษณไ์ ด้รบั รขู้ ้อมลู เบอ้ื งต้น ซ่งึ จะสะดวกต่อการให้ขอ้ มลู และการให้ความรว่ มมือ 3) การเก็บข้อมูล ควรใช้กิริยา วาจาท่ีสุภาพ การให้เกียรติกับผู้ให้ข้อมูล การใช้ สรรพนามในการเรยี กขานผใู้ หข้ อ้ มลู อยา่ งเหมาะสมกบั วยั และฐานะ การหยบิ จบั เพอ่ื ตรวจสอบ ถา่ ยรปู วดั ขนาดสัดส่วนเป็นไปด้วยความระมัดระวังโดยไม่ให้เกิดความเสียหายกับวัตถุส่ิงของ และจัดเก็บให้อยู่ใน สภาพเดิมเม่ือเก็บขอ้ มูลเสรจ็ ส้ิน หลังการลงพ้ืนท่ี เปน็ การดำ�เนนิ งานหลังการลงพืน้ ท่ี ซงึ่ มหี ลกั การและแนวปฏบิ ตั ิ ดงั นี้ 1) จัดระบบข้อมูลในไฟล์อิเล็กทรอนิกส์ ควรดำ�เนินการโดยเร่งด่วนหลัง การลงพ้ืนที่ เพือ่ ป้องกันความคลาดเคล่ือนในการจัดระบบข้อมลู โดยแยกภาพออกเป็นกล่มุ ไฟล์ตามกลุ่ม จังหวดั และแยกย่อยตามแหลง่ ท่ลี งพืน้ ที่ศึกษา 2) จดั แยกขอ้ มลู ทางเอกสาร เชน่ แบบฟอรม์ ในการลงพน้ื ที่ เอกสารทใ่ี ชบ้ นั ทกึ แบบ สเกต็ (Sketch) รปู แบบและขนาดสัดส่วนธงุ รวมท้ังเอกสารแจกตา่ งๆท่รี วบรวมได้จากแหลง่ ขอ้ มูล การจดั กระท�ำ ขอ้ มูล และเก็บข้อมลู เพมิ่ เตมิ เป็นชว่ งของการน�ำ ขอ้ มูลภาพถา่ ย บทสมั ภาษณ์ มาเรียบเรียงเนอื้ หาและวเิ คราะห์ ข้อมูล ทงั้ นี้ อาจมกี ารลงพ้นื ท่ีเพิ่มเตมิ ในบางจงั หวัด ผลการดำ�เนินงาน พบว่า การนำ�ข้อมูลต่างๆ มาเรียบเรียงเน้ือหาและวิเคราะห์ข้อมูล มขี อ้ มูลท่แี ตกต่างกนั ในเชิงพน้ื ท่ี เชน่ ความเช่ือเก่ยี วกับการใชธ้ งุ รูปแบบของธุง รวมทัง้ ขอ้ มูลท่ีได้รบั จาก บางจังหวัดคอ่ นข้างน้อย ภาพการใช้ธุงในสถานการณจ์ ริงยังไมม่ ี ดังนน้ั จงึ ต้องมีการตรวจสอบข้อมลู เกี่ยว กบั ช่วงเวลาในการจดั งานบุญตา่ งๆ ของแตล่ ะพื้นที่ ซึ่งจะมีการน�ำ ธุงรูปแบบตา่ งๆ ออกมาใชใ้ นงานจรงิ ดัง นน้ั ในบางสว่ นจงึ ตอ้ งรอเวลาจงึ จะไดข้ อ้ มลู ทค่ี รบถว้ นสมบรู ณ์ ทง้ั นี้ ในสถานการณจ์ รงิ การเดนิ ทางไปเกบ็ ข้อมูลแต่ละครั้ง อาจได้ข้อมูลเพ่ิมเติมโดยบังเอิญจากการเดินทางผ่านเส้นทางต่างๆ เช่น การพบการจัด กิจกรรมงานบุญประเพณีในเส้นทางผ่าน การพบพิพิธภัณฑ์ภายในวัดที่เก่าแก่ ส่ิงเหล่าน้ี เป็นข้อมูล ทีอ่ าจพบได้เสมอ ซึง่ จะท�ำ ให้การเกบ็ ขอ้ มลู ครอบคลุมในเชิงพนื้ ที่และปรมิ าณ พิพธิ ภัณฑพ์ นื้ บา้ นวัดศรีธาตุ ต�ำบลสิงห์ อ�ำเภอเมอื ง จงั หวัดยโสธร 24

การเขียนและจดั ทำ�หนังสือเผยแพร่ เป็นการนำ�ข้อมูลที่เรียบเรียงมาเขียนเป็นหนังสือเผยแพร่ นำ�ภาพถ่ายมาจัดทำ� กราฟกิ และคำ�อธิบาย ผลการด�ำ เนนิ งาน พบวา่ การน�ำ ขอ้ มลู ทไี่ ดจ้ ากการส�ำ รวจมาจดั ระบบเพอื่ พมิ พเ์ ปน็ หนงั สอื เผยแพร่และลงเผยแพร่ในรูป e – book รูปแบบการนำ�เสนอต้องเน้นการส่ือสารข้อมูล ให้อ่านงา่ ย เพ่ือสง่ เสรมิ การอา่ นสำ�หรับคนยคุ ใหม่ การจดั รูปภาพท่สี ามารถสอ่ื สารเรือ่ งราวได้ ซ่ึงภาพธงุ ที่นำ�มาเผยแพร่ต้องผ่านการคัดกรอง เนื่องจากการถ่ายภาพธุงขณะใช้งาน ค่อนข้างถ่ายได้ยากเพราะธุง บางชนิดแขวนในท่ีสงู มีลมแรงปะทะตลอด จากขั้นตอนการจัดเก็บข้อมูลภาคสนามเกี่ยวกับธุงอีสาน สามารถสรุปเป็น ภาพแผนภูมิได้ ดังน้ี 1. การท�ำหนงั สอื ขอความรว่ มมอื 2. การคน้ หาข้อมลู ทางเอกสาร กบั หนว่ ยงานท่ีเกย่ี วขอ้ ง และสอื่ ทีเ่ ก่ียวข้อง การลงพืน้ ท่ีจัดเกบ็ ข้อมูล 3. การรวบรวมขอ้ มูล 1) หน่วยงานภาครฐั ทเี่ กยี่ วข้อง การจดั กระท�ำข้อมูล และเกบ็ ขอ้ มูลเพ่ิมเตมิ 2) วดั 3) รา้ นสงั ฆภัณฑ์ แหลง่ ผลิตธุงในอีสาน การเขยี นและจัดท�ำหนงั สอื ภาพท่ี 2.2 ขนั้ ตอนการเก็บขอ้ มลู “ธุงอีสาน” ภาคสนาม ทีม่ า: ประทบั ใจ สวุ รรณธาดา, 2561. ขอ้ มูลภาคสนาม การทอธงุ และแหลง่ ผลติ ธุงในอีสาน ในการนำ�เสนอข้อมูลที่ได้จากการลงพื้นท่ีในครั้งน้ี ในบทนี้เป็นการนำ�เสนอแหล่งธุงท่ีค้นพบใน ปงี บประมาณ 2554 ประกอบด้วย การทอธงุ โดยยกตวั อยา่ งอธบิ ายถงึ กรณศี กึ ษากรรมวธิ กี ารผลติ ธงุ ในบางพนื้ ท่ี และน�ำ เสนอตวั อยา่ ง ลวดลายบนผนื ธงุ ตัวอย่างธุง แหลง่ ที่พบ และผู้ทอ เป็นการนำ�เสนอข้อมลู โดยสรุป ซงึ่ เปน็ ผลที่ไดจ้ ากการลงพ้ืนท่ี ภาคสนาม ใหเ้ ห็นภาพของผ้าธงุ ลักษณะต่างๆ ชื่อ-ที่อยแู่ หลง่ ผลิตธงุ และผทู้ อผ้าธงุ ซงึ่ ข้อมลู ดงั กลา่ ว สรุปได้ดงั น้ี 25

การทอธุง เป็นวัฒนธรรมพื้นบ้านที่สืบทอดต่อกันมาช้านาน ในวิถีชีวิตประจำ�วันของชาวอีสานจะต้อง ทอผ้าใชอ้ ยูแ่ ล้ว กจ็ ะนำ�เอางานทอผ้าที่อยู่คู่ตนเองไปท�ำ บุญเพ่อื บชู าพระพุทธเจ้า ธุงที่ทอใชใ้ นงานบุญ ซง่ึ ชาวบา้ นทอไปถวายพระ เกดิ จากความศรทั ธา ความเชอ่ื จงึ เปน็ การทออยา่ งมคี วามหมายและสวยงาม ธุงบ้านโนนรงั ตำ�บลสาวะถี อ�ำ เภอเมือง จังหวัดขอนแกน่ ผทู้ อธงุ : 1. นางทองแกม แสนอาจ บ้านเลขท่ี 156 หมู่ 16 บ้านโนนรัง ตำ�บลสาวะถี อ�ำ เภอเมอื ง จงั หวัดขอนแก่น โทร. 082-8533118 2. นางหุ่ง ตอ่ พรหม 1. 2. บ้านเลขท่ี 85 หมู่ 16 บ้านโนนรัง ตำ�บลสาวะถี อ�ำ เภอเมอื ง จงั หวดั ขอนแกน่ โทร. 085-0139378 26

วสั ดุ : ดา้ ย เสน้ ตอก (ไมไ้ ผ)่ กระดาษกดุ จ่ี (ตงั โก) กาว ผา้ ตงุ้ ติง้ ดา้ ยโทเร ซอื้ มาจากตลาด น�ำ มากวักดา้ ย ค้นด้าย ไมไ้ ผ่ กระดาษกุดจี่ (ตงั โก) ต่อใส่ฟมื กางใสก่ ี่ แลว้ ทอ (ต�่ำ ) โดยวิธกี ารขิดเก็บลาย ด้วยไม้เก็บขิด ขนาดความกวา้ งของธงุ ขึ้นอย่กู ับขนาดของกระดาษกดุ จี่ ธงุ ผืนเลก็ พับคร่งึ ตามแนวความยาวของกระดาษกดุ จ่ี ซ่ึงเท่ากับ 25 เซนตเิ มตร ธุงผนื ใหญ่ พับครึง่ ตามแนวความกว้างของกระดาษกดุ จี่ ซึ่งเท่ากบั 33 เซนติเมตร ธุง โดยทวั่ ไปยาว 2.5 เมตร หรอื มากกวา่ ขน้ึ อยกู่ บั ความต้องการ ธงุ ยิง่ ยาวยิง่ สวย ธุง 1 ผนื ใชเ้ วลาทอประมาณ 2 วนั โดยวิธีการขิดลาย ด้วยไมเ้ กบ็ ขดิ ความยากล�ำ บากอยู่ที่การทอตวั หนังสือ หากทอตวั หนงั สือผิด ตกหล่น ตอ้ งทอใหม่ท้งั ผืน ขายไม่ได้ ใช้ไม่ได้ ไมม่ ใี ครเอา เนื่องจากไมใ่ ช่ชือ่ ตวั เอง 27

ตุ้งตงิ้ สำ�หรบั ตกแต่ง และเย็บขอบธุงด้วยจกั ร ลายไดโนเสาร์ ลายปราสาท ลายขนั หมากเบ็ง ลายพานบายศรี ลายนาค ลายธรรมาสน์ ลายชา้ ง ลายตวั หนังสอื ตัวอยา่ ง ลวดลายบนผนื ธุง บ้านโนนรัง ต�ำ บลสาวะถี อำ�เภอเมอื ง จงั หวดั ขอนแกน่ 28

ธงุ บ้านสมสะอาด ต�ำ บลนาอุดม อำ�เภอนิคมค�ำ สรอ้ ย จงั หวดั มุกดาหาร ผูท้ อธงุ : นางบวั กัน กอทอง บา้ นเลขที่ 46 หมู่ 6 บา้ นสมสะอาด ต�ำ บลนาอดุ ม อ�ำ เภอนคิ มค�ำ สรอ้ ย จงั หวัดมกุ ดาหาร โทร. 089-0299679 วัสดุ : ด้ายหรือฝ้าย ไม้ไผ่ ลูกปัด หลอด ดอกไมพ้ ลาสตกิ ดา้ ยโทเร ซื้อมาจากตลาด นำ�มากวักดา้ ยใส่อกั ค้นใส่เฝือ ต่อใส่ฟมื ปั่นหลอดเข้ากระสวย กางใสก่ ี่ แลว้ ทอ (ต�ำ่ ) ใช้ฟืม 10 โดยวธิ ีการขดิ เกบ็ ลาย ด้วยไม้เกบ็ ขิด (ขม่ ขดิ ) สอดไมไ้ ผค่ ั่นให้เปน็ ลวดลาย โดยดลู ายท่ีจะทอจากภาพ 29

ธงุ บ้านหนองบัว ต�ำ บลหนองบัว อำ�เภอกนั ทรารมย์ จงั หวัดศรีสะเกษ ผทู้ อธุง : วสั ดุ : ดา้ ย ลกู ปดั ดอกไมพ้ ลาสตกิ นางรตั นาภรณ์ หงสว์ เิ ศษ บา้ นเลขที่ 36 หมู่ 1 บ้านหนองบวั ต�ำ บลหนองบวั อำ�เภอกันทรารมย์ จงั หวดั ศรสี ะเกษ โทร. 089-0299679 ธงุ 1 หาง ใชเ้ วลาทอ 4-5 วนั สามารถท�ำ ได้ 2 วธิ คี อื แบบเกบ็ ลาย (เกบ็ ทลี ะไม)้ แบบน้ี ใช้เวลานาน และแบบเหยียบ (เกบ็ ลายกอ่ นทอ)สง่ ขายในอ�ำ เภอ กันทรารมย์ และในจังหวัด ด้ายโทเร ซ้อื มาจากตลาด น�ำ มากวักด้ายใสอ่ ัก ศรีสะเกษ โดยท่ัวไปจะส่ังทอ คน้ ใสเ่ ฝอื ตอ่ ใส่ฟืม ปั่นหลอดเขา้ กระสวย เกบ็ สะสมไว้ เนอ่ื งจากทอไมท่ นั หลกั ๆ ในหมบู่ า้ นนม้ี คี นทอ 3-4 คน ธงุ ผนื ใหญ่ (ดา้ ย 1 เครอื สามารถ ทอไดป้ ระมาณ 5-6 หาง) ขนาด 0.40 X 4 เมตร (ขนาดมาตรฐาน) ขนาด 0.40 X 6 เมตร ธงุ ผนื เลก็ (ดา้ ย 1 เครอื สามารถ ทอไดป้ ระมาณ 7 หาง) ขนาด 0.40 X ยาว 2.50 เมตร กางใส่ก่ี แลว้ ทอ (ต�่ำ ) ใช้ฟืม 8 โดยวธิ ีการขิดเก็บลาย ดว้ ยไมเ้ กบ็ ขิด ดตู วั อย่างลายจากธงุ ผืนเกา่ ต้นแบบ เช่น รปู ชา้ ง นก ตน้ ไม้ ปราสาท มา้ พานบายศรี ตัวอักษร คน ฯลฯ และทำ�เชิงธุงเป็นลายขิด 30

ธงุ บ้านถ่อนใหญ่ ต�ำ บลนาข่า อำ�เภอเมือง จังหวัดอดุ รธานี ผทู้ อธงุ : นางสมหวัง นาส่งเสริม บา้ นเลขท่ี 162 หมู่ 7 บา้ นถอ่ นใหญ่ ต�ำ บลนาข่า อ�ำ เภอเมอื ง จังหวัดอดุ รธานี โทร. 085-1043326 วสั ดุ : ดา้ ย ไมไ้ ผ่ น�ำ เส้นด้ายมากวกั คน้ สืบหูก ทอ (ตำ�่ ) ใชฟ้ ืม 9 หลบ โดยวธิ ีการขดิ เกบ็ ลายด้วยไม้เกบ็ ขิด สอดไมไ้ ผค่ น่ั ให้ เปน็ ลวดลาย ทอจนเสร็จเป็นผนื เย็บเก็บขอบธุง ใหเ้ รยี บร้อยด้วยจกั รเยบ็ ผา้ ซอื้ ดา้ ยประดิษฐ์ มาจากตลาด ฆ่าดา้ ย โดยการเอาน้ำ�ตม้ ให้เดอื ดใสข่ ้าวเจ้าแดงลงไป ใหพ้ อแตก ท้ิงไว้ให้เยน็ นำ�ด้ายไปแชใ่ นน้ำ�ต้มข้าว กระตกุ (ทก) และตากแดดใหแ้ หง้ เพอ่ื ใหเ้ สน้ ดา้ ยแขง็ ตวั เตรยี มไม้ไผ่ ใชไ้ ม้ไผบ่ ้าน ทาบแบบทต่ี อ้ งการ มัดชายแบบไขว้ แต่งชายธงุ ด้วยไม้ไผ่ และขดั ตดั ตามรอยขีด เขยี นหมายเลขก�ำ กบั และมัดไวเ้ ปน็ ชดุ เพือ่ ความสะดวกในการทอ 31 โดยสามารถทอไดต้ ามรูปแบบทล่ี ูกค้าต้องการ

ธงุ บ้านหนองไผ่ ต�ำ บลบา้ นแวง อำ�เภอพทุ ไธสง จังหวดั บุรีรมั ย์ ผ้ทู อธงุ : นางเอยี้ ง ประยุทธเต รูปช้าง ดูจากขวดเบียร์ชา้ ง บา้ นเลขที่ 17 หมู่ 10 บ้านหนองไผ่ ตำ�บลบ้านแวง อำ�เภอพุทไธสง จงั หวดั บรุ รี มั ย์ โทร. 080-1034623 วสั ดุ : ดา้ ย ไมไ้ ผ่ กระดาษกดุ จ่ี (ตงั โก) รปู มา้ ดจู ากหมอนขิด ผา้ ตงุ้ ตง้ิ ลกู ปดั กรอดา้ ยใส่กง คน้ (เปน็ เครือ) ใสห่ ลักเฝือ เพ่ือทำ�เส้นยนื สืบ (ตอ่ ใส่ฟมื ) ทอ+เก็บลาย เสน้ ตอก (จ้างจกั ตอก 100 เส้น/10 บาท) โดยวิธีการขดิ เกบ็ ลายดว้ ยไม้เกบ็ ขิด เหมอื นกบั ตดิ ด้วยกระดาษกดุ จ่ี (ตงั โก) การท�ำ หมอนขดิ สอดไม้ไผ่คัน่ ให้เปน็ ลวดลาย รูปแบบลายดูจากวัตถสุ ง่ิ ของใกลต้ วั หรือภาพตา่ งๆ ที่พบเห็นและคดิ วา่ สวยงาม มคี วามหมาย ตัดเจยี นขอบธงุ ใหเ้ สมอกัน กุ๊นดว้ ยผา้ ขาว/แดงตามชอบ ใช้ไมไ้ ผท่ �ำ ชายธุง ประดับด้วยต้งุ ตงิ้ ลูกปัด ให้สวยงาม 32

ตัวอย่างลวดลายบนผนื ธุง ลวดลายบนผืนธุง ส่วนมากจะเป็น วดั ตาแขกบา้ นโนนเสลาต�ำ บลหนองตมู อ�ำ เภอภเู ขยี ว เคร่ืองสักการะ สัตว์พาหนะ วัตถุส่ิงของมงคล จังหวัดชัยภูมิ เล่าว่า ชาวอีสานนิยมนำ�ภาพช้างมา ถ้าเราทานอะไร จะไดอ้ านสิ งสเ์ ชน่ นนั้ เช่น ลายช้าง เกบ็ ขดิ ท�ำ ผา้ ธงุ ตามต�ำ นานเลา่ ขานเรอื่ งนางผมหอม มา้ ถอื วา่ เปน็ พาหนะของเจ้านาย จะเปน็ คนร่�ำ รวย ในบุญผะเหวด 13 กัณฑ์ มีเร่ืองชาติต่างๆ ลายปราสาท เช่ือว่า ภพหน้าก็จะได้อยู่ในปราสาท ของพระพุทธเจ้า 1 ในทศชาติคือ ชาติที่พระ บนสวรรค์ เป็นต้น พระอาจารย์เสวย ปภากโร พุทธเจา้ เกิดเปน็ ช้าง มีลูกเป็นนางผมหอมนั่นเอง ลายชา้ ง ลายนาค ลายนก ลายช้าง ลายพาขวัญ ลายกระถางดอกไม้ ลายมา้ ลายเจดีย์ 9 ชัน้ ลายพระใหญ่ นลาางยมพัทรระี กเวัณสหสานั ชดารลี ลายแหพ่ ระเวสสันดรเข้าเมือง ลายพานพุม่ ลายธรรมาสน์ ลายพญานาค ลายช้าง ลายช้าง 33

ลายปราสาท ลายช้าง ลายขนั หมากเบง๊ ลายคน่ั ดว้ ยไมไ้ ผ่ ลายพญานาค ลายนกยูง ลายปราสาท ลายค่นั ด้วยไม้ไผ่ ลายชา้ ง ลายชา้ ง ลายนาค ลายช้าง ลายชา้ ง ลายคั่นด้วยไม้ไผ่ ลายช้าง ลายชา้ ง ลายมา้ ลายช้าง ลายปราสาท ลายพานพุ่ม ลายกัณฑก์ ุมาร นกหสั ดลี งิ ค์ ลายขันหมากเบ็ง ลายกวาง 34

ลายขดิ ลายค่ันดว้ ยไมไ้ ผ่ ลายชา้ ง ลายพานพุ่ม ลายชูชก พระเวสสันดร นางมัทรี ลายกลองมะโหระทึก ลายนกบิน ชชู ก กณั หาชาลี ลายพระราม ลายเรอื หงส์ ลายชา้ ง ลายนางมจั ฉา ลายเต่า ลายปลา ลายช้าง ลายชา้ งแม่ลกู ลายมา้ ลายช้าง ลายนก 35

ตวั อย่างธุง แหลง่ ท่ีพบ และผู้ทอ กาฬสนิ ธุ์ 1 แหล่งทพ่ี บธุง : ศนู ยศ์ ลิ ปวฒั นธรรม โรงเรยี นฟา้ แดดสงู ยางวทิ ยาคาร บา้ นเสมา ตำ�บลกมลาไสย อำ�เภอกมลาไสย จงั หวดั กาฬสนิ ธุ์ 2 แหลง่ ทพ่ี บธงุ : วดั ทา่ มาลานที (น�ำ้ จน้ั ) บ้านน้�ำ จ้นั ต�ำ บลกมลาไสย อำ�เภอกมลาไสย จังหวดั กาฬสินธุ์ 12 36

กาฬสินธุ์ 3 แหล่งท่พี บธุง : วดั โพธช์ิ ยั เสมาราม (เมอื งฟา้ แดด) บ้านเสมา ต�ำ บลหนองแปน อำ�เภอกมลาไสย จงั หวัดกาฬสินธุ์ 4 แหลง่ ที่พบธุง : วดั สวา่ งโนนสงู บ้านโนนสงู หมู่ 9 เทศบาลตำ�บลโนนสูง อำ�เภอยางตลาด จงั หวัดกาฬสนิ ธุ์ 3 4 ผู้มอบ : พระครปู ระโชติสารคุณ (เจา้ อาวาส) โทร. 084-5100892 37

ขอนแก่น 5 แหลง่ ที่พบธงุ : บา้ นโนนรัง ต�ำ บลสาวะถี อำ�เภอเมอื ง จังหวดั ขอนแก่น ผทู้ อ : นางทองแกม แสนอาจ 156 หมู่ 16 บา้ นโนนรัง ตำ�บลสาวะถี อำ�เภอเมือง จงั หวดั ขอนแก่น โทร. 082-8533118 นางหงุ่ ตอ่ พรหม 85 หมู่ 16 บ้านโนนรัง ตำ�บลสาวะถี อ�ำ เภอเมือง จังหวดั ขอนแก่น โทร. 085-0139378 6 แหล่งทีพ่ บธุง : พพิ ธิ ภณั ฑพ์ น้ื บา้ นวดั สระโนน 5 6 บ้านขามปอ้ ม ต�ำ บลขามปอ้ ม อ�ำ เภอพระยืน จงั หวดั ขอนแก่น 38